Tseden-Ish
Basic information
Interviewee ID: 990019
Name: Tseden-Ish
Parent's name: Soli
Ovog: Borjigon
Sex: f
Year of Birth: 1936
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: secondary
Notes on education: büren dund
Work: retired
Belief: Buddhist
Born in: Bayan-Uul sum, Zavhan aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
work
cultural campaigns
privatization
democracy
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Эрдэнэтуяа -
Социалиъмын үед хүмүүсийг яаж ажилд оруулдаг байсан бэ? Яаж хамруулдаг байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Социализмын үед ажилгүй хүмүүсийг ажилд оруулаад, оруулсан хойноо сургууль соёл төгсгөөд ажилгүй хүнийг мэргэжилийг нь дээшлүүлээд, сургууль төгсөөд байж байгаа хүүхдүүдийг ТМС гэж сургаад, ТМСуиргуульд сурсан хүүхдүүд чинь тус тусын мэргэжилтэй болно ш дээ. Тэгээд мэргэжилтийн дагуу ажиллуулдаг байсан. ком төгсөөд ямар мэргэжилээр ирнэ тэрүүгээр нь ажиллуулдаг байсан. одоо бол тийм юм байхгүй болчоод байна ш дээ. ТМС чинь барилга ч юм уу, сан техникч ч юм уу, цахилгаанчин юм уу тус тусын ажлыг хийлгэж сургасан. Тэр хүүхдүүд гүнзгийрсэн сургалттай амьдрал дээр тэрнийхээ дагуу явж байсан. одоо бол тйим юм байхгүй болчоод байна ш дээ. Одоо бол тэрийг хийх л шаардлагатай л байна. Одоо бол худлаа их сургууль төгсчөөд баахан төлбөр авч төгсгөчихөөд ямар юм хийж чадахгүй гудманд гаргаад хачихаж байна ш дээ. Одоо их сургуулийн диплом өвөртөлчөөд шал угаагаад явж байна ш дээ. Тухайн сургуулийг ямар мэргэжилээр төгссөн тэрнийхээ мистээр ажиллах ёстой ш дээ. Тэгтэл одоо бол тэгж хийх юм алга байна ш дээ. Одоо бол тийм ажил байхгүй болчоод байна тэгээд хүүхдүүд хохироод 1-рт ажилгүй болж байна 2-рт мэргэжилгүй болохоор мэргэжилийн ажил юу хийх юм ингээд архидалт сөрөг зүйлүүд бий болж байгаа. Их сургууль тус тусын мэргэжилээр төгслөө диплом өвөртөллөө тэгээд ажиллаж байгаа юм алга байна ш дээ. Тэрэн бол маш их харамсаж явдаг би. 10 төгсөөд их сургууль төгсгөх гэж байгаа нь энэ гээд ээж аавын тэтгэврийн мөнгийн баахан үрж тэгээд мэргэжил эзэмшүүл байгаа юм алга байна ш дээ. Энийг бол би 100% буруу гэж бодож байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед хүн бүхэн ажилтай байсан нь юутай холбоотой вэ?
Цэдэн-Иш -
Ажилтай байсан нь хүний амьдралыг маш сайн харж үздэг байсан байна 1-рт, 2-рт хүмүүсийг мэргэжилтэй ажилтай байлгаж улс эх орноо хөгжүүлье гэсэн сэтгэлтэй байсан явдал тийм биздээ. Мэргэжилгүй ажилгүй аль болох байлгахгүй гээд ажилтай бол цалин авна тэгэхээр чинь амьдрал дээшилнэ. Одоо бол ТМС төгсөөд ажилгүй болчхоор чинь амьдрал яаж дээшилхийн. Тийм л байна хүү минь.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүс ер нь ажлын талаар ухуулга ямар нэг зүйл явдаг байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Тэр үед ажилгүй хүн амьдрахгүй. Жишээ нь Цэдэнбал даргын илтгэл хүн болгон ажилтай, мэргэжилтэй, мэдлэгтэй 1-рт түүнийгээ хайрлан хамгаалж арвилан хямгад гээд уриа лоозон байсан одоо байхгүй ш дээ. Тэр үед тийм байсан одоо ч тиймгүй шив дээ тэгэхээр хүний хүмүүжил маш ихээр доройтсон байгаа биз.
Эрдэнэтуяа -
Юу юу ер нь тэр үед хүмүүс заавал маргэжилтэй байх албагүй байсан юм шиг байна тээ?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Үгүй ээ мэргэжилтэй байлгүй яахав. Тэр үед 10 төгсөөд комд ордог.
Эрдэнэтуяа -
Ком гэж юу вэ?
Цэдэн-Иш -
Ком гэж үйлдвэрт ажиллах гэж байгаа мэргэжилтнийг бэлддэг одоо сантехникч, барилгы ажил гэхэд шавар, бетон зуураад хийчдэг ч юм уу, барилгын өрлөг ч хийчдэг юм уу тийм мэргэжилтэй байлгаж байлаа. Одоо тийм мэргэжил байхгүй байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Аа одоо бол ерөнхий хүмүүсийг мэргэшүүлсэн талын мэргэжилүүд юм байна тээ?
Цэдэн-Иш -
Тийм мэргэшүүлсэн талын мэргэжилүүд. Мэргэшүүлсэн талын мэдлэгдээ юу байсан бэ гэхээр ажилтай болгож, амьдралыг нь дээшлүүлэх гэж сайхан болгож бйлаа.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүс дээр үед дээд боловсрол эзэмших сонирхол байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Байсан. Тэр үед чанартай боловсон хүчиэ гарч байсан. одоо бол чанаргүй тэгээд гар их хардаг болж. Одоо авилга гээд жишээ нь би чамайг сургууль орууллаа гэхэд багштай чинь уулзаад хэдэн цаас өгч байх ч юм уу. Дээр үед 10 төгсөөд тааруу төгсвөл ТМС, техникомд техником гэдэг нь ТМС-ээс арай дээгүүр. Ком болохоор сурлагаар илүү, ТМС нь болохоор сурлага арай доогуур барилгын хар ухаанаар хэл юм бол шаварчин ч юм уу, будагчин ч юм уу нэг тийм л мэргэжил эзэмшүүлж байсан байгаа ш дээ. Одоо бол тийм мэргэжилтэй хүн нэг ч байхгүй боллоо. Үнэнийг хэл хэлхэд мөнгөтэй, арын хаалгатай хүмүүс нь их сургууль төгсөөд гадаад явж байна ш дээ. Одоо манай энэ боролдойны ядуу хүний хүүхдүүд чинь гадаад явах боломж байхгүй байна ш дээ. Дандаа арын хаалга болсон, дандаа мөнгө цаас авдаг ийм л болчоод байна. Тэгэхээр яахав гэхээр чинь нөгөө Элбэгдоржийн яриад байгаа хээл хахууль гээд байгаа чинь энэ дээр гарч ирээд байгаа байхгүй юу. Элбэгдоржийн яриад байгаа /за хамаагүй буруу байж магад/ хүнийхээ төлөө, хүндээ чиглэсэн гээд байгаа нь уул 100% зөв юм ш дээ. Элбэгдоржийн энийг бол би үнэхээр дэмжидэг. Тэгэхээр хамаагүй ярьж болохгүй байх тэгэхээр төрийн дээр залуучууд гарч ажиллах шаардлагатай байгаа юм. Монго Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/ л гэнэ төрийг 70 хэдэн жил барилаа харлаа гэхдээ сүлийн хэдэн жил өлсөх нь, траншейнд гарах нь их боллоо ш дээ. Бидний үед тийм байгаагүй. Одоо энэ хүүхэд цэцэрлэг яашилд яваал эцэг эх нь ажил хийгээл амьдрал аа дээшлүүлээд болоод л байлаа. Одоо ийм хүүхэд гаргачлаа эх нь ажил хийх боломж алга байна ш дээ 1-рт, 2-рт энэ хүүхдийг нь цэцэрлэг яашил авахгүй гудманд гаргаад орхичоод явалтай нь бишдээ. Нэг ёсондоохүүхдээ тэжээх чадваргүй болчоод байна. Би тэгж л хэлэх байна.
Эрдэнэтуяа -
Энэ нь хүн амын өсөлттэй холбоотой байж болох юм тээ?
Цэдэн-Иш -
Болно. Тэгэхдээ манайх чинь 2 сая гаран л хүнтэй ш дээ. 2 сая 600 мянга л болж байгаа биз дээ тийм үү үгүй юу?
Эрдэнэтуяа -
Тийм. 2,6 сая орчим л байгаа.
Цэдэн-Иш -
Хүнийхээ төлөө анхаарал тавьж байгаа газар нэг ч алга байна ш дээ. Сая харин нэг муухай юм боллоо тэрнээс бол би Ардчилсан холбоог гарсан зүйтэй гэж бодож байсан. яагаад гэвэл тэд хүний төлөө юм хийх байсан. тэгтэл одоо гарч байгаа манай улсууд өөрсдийнхөө хармааг зузаалхын төлөөл гараад байгаа. Зузаалчиж байгаа. Ер нь Ардчилсан холбоо гарсан бол их олон хүн шоронд орох байсан. авилгатай тэмцэх гэзрын хүн хойшоо яваад нүд амаа ухуулчаад ирсэн байна лээ ш дээ. Зурагтаар гарч л байсан ш дээ тийм тийм юмнуудыг таслан зогсоох шаардлагатай. Хувьсгалт нам энэ байдлаараа өөдлөхгүй. Биднийг байхад чинь юун траншей хүүхүдүүд цэцэрлэг яашилаас гараад гэртээ, бид нар чинь төрөөд 45 хоноод л аижлдаа орж байлаа. Ажлын мест бэлэн. Одоо яана аа ажил байхгүй хэн очноо гэх юм байхгүй. Тийм гоё ажилтай байсан. том том үйлдвэрүүд ашиглалтад рсон маш сайхан байсан. одоо ямар үйлдвэр байхгүй ш дээ манайд. Бүгдийг нь хаагаад хаясан. Тэр үйлдвэрт чинь бид нар минут, секун дээр ажиллаа хийнэ. Сонин уншлага гэхэд л нь 8 цаг албан газрын хаалгаар орсон байдаг. Одоо бол тийм байхгүй ш дээ. Дуртай өдрөө яваа л вургүй өдрөө таслаад хаядаг. Ийм нийгэм болчоод хүний амьдрал яаж дээшлэх юм бэ. Хөгжих нөхцөлгүй болчоод байна гэж хэлмээр байна. өөр олон таван юм ярих юу байх вэ.
Эрдэнэтуяа -
Сонин уншлага гэж юу юм бэ?
Цэдэн-Иш -
Сонин уншлага гэж мэдлэг нь нэмэгдэх, ажилдаа амжилт гаргах, цаг үе улс төрийн байдлыг мэдүүлэх гэж ингэж уншуулдаг байсан. жишээ нь ухаараад авдаг хүнд бол би мэдэхгүй ээ дарга, гадаад дотоод болж байгаа юмнуудыг чинь ойлгож аваад бусаддаа ярьж өгдөг байсан. энд тэнд юу болж байгааг. Тэгээд нөгөө солын довтолгоо гэдэг чинь ажмл сайна хийвэл мөнгө өгдөг, соёлын довтолгоо гээд тэмдэг өгдөг, тэгээд урамшуулаад 100, 30, 40 цаас өгдөг тэрэнд нь маш их баярладаг тэгээд нормоо улам сайн биелүүдэг тийм байлаа. Одоо тийм байгаа юм уу байхгүй ш дээ. Байхгүй л гэж бодож байна. Би ч одоо тэтгэвэрт гараад 10 гаруй жил болж байна. Одоо бол миний хүүхдүүд эр биеэр тэнцэж л ажил хийж байна. Би тэгж л хэлэх байна. Яагаад тэгж байна гэхээр сургууль соёл төгссөн хүүхдүүдэд өө төгссөн үү манайд ирээрэй гэх орон тоо байхгүй. Бүх юм хаагдмал болчоод байна ш дээ. За тэгээд 30, 40 за 25-30 хүртэл бол царай хараад авдаг тийм лболчоод байна. Ийм л нийгэм болчоод байна тэр Элбэгдоржийн яриад байгаа хүнийхээ төлөө, хүндээ чиглэсэн нийгэм гэдэг бол зөв. Зөв үү үгүй юу гэдгийг та нар шүүгээд шаргаад ирнэ ш дээ. Энд ингээд ярилцлага өгөхөд их юм гарч ирнэ. Гэхдээ эмээ нь бас сайн ярьж чадахгүй байгааг уучилна биз. Тэтгэвэрт гараад 10-аад жил болчихож. Би чинь хотын барилга трестэд зуурмаг дээр ажилладаг байсан. төмөр бетон зуурмаг дээр тэгээд төлөвлөгөө норм гэж чихтэйхэн өгнө.
Эрдэнэтуяа -
Төлөвлөгөөнорм оо?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Тэр хүн төлөвлөгөө нормоо сайн хийгээд л байвал цалин сайн л аваад л байна. Биелүүлэхгүй бол цалин бага л авна. Үр хүүхэд ээ өсгөхийн тулд төлөвлөгөөгөө сайн биелүүлэхийн төлөөл зүтгэнэ ш дээ. Одоо хувийн байгууллагад аманд нь орж ийм ажил хийж чадна гээд ажил хийж зарим нь цалингаа өгдөг, зарим нь өгөхгүй л байна ш дээ. Тэгэхээр хүний амьдрал маш хүнд болсон байгаа биздээ. Одоо жишээ нь чи миний охин гэж бодоход би чамайг гадаадад явуулах, техником явуулахад улсаас зардалыг нь даадаг байсан бол одоо тийм юм алга байна ш дээ. Дээгүүр ажилтай дарга нарын хүүхдүүд нэг тэгж явдаг байх. Мань мэтийн хүний хүүхдүүд явуулья гэхээр төлбөр нь байхгүй. Төлбөр төлөх чадваргүй байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед төлөвлөгөө нормоо давуулбал их цалин авна гэж байна ш дээ одоо бол цаг наргүй ажиллаад цалин бага багаа тэр үед цаг наргүй ажиллаад?
Цэдэн-Иш -
Үгүй ээ цаг наргүй ажиллуулдаггүй байсан. төлөвлөгөөгөө биелүүлсэн байх л шаардлагатай. Нэг их илүү цаг хийгээд байх юм байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Цагтаа багтаагаад төлөвлөгөөгөө биелүүлсэн байх шаардлагатай юу?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Заавал илүү цаг хий гэх юм байхгүй. Тэр хүн хийж л чадах юм бол хамаа байхгүй. Би үйлдвэрийн газар ажиллаж байгаагүй барилгын зуурмаг хийдэг. Тэгээд өнөөдөр тэдэн машин зуурмаг хий гэхэд тэрийгээ хийсэн байхад л болоо. Тэгээд л цалингаа авна. Би жишээ нь задгайгаар ярихад нэг машин зуурмаг ямар үнэ байсан гэхээр нэг сасамоль шавар зуураад гаргахад 2 төгрөг байсан. тэр үед мөнгө хатуу байлаа тэгээд 10 машин ачихад 20 мянган төгрөг болж байлаа. Тэгээд өдөр тутам ахидаг байсан. одоо тэгдэг юм байгаа юм уу байхгүй байх.
Эрдэнэтуяа -
өдөрт та тэгээд хэдэн машин зуурах вэ?
Цэдэн-Иш -
өө зарим өдөр 20 машин зуурана, зарим өдөр 10-ыг зуурана, захиалга ямар ирнэ тэгээд л. Одоо л угсармал барьж байгаа болхоос дээр үед дандаа туйпуугаар барьдаг байлаа ш дээ. Тэрэнд чинь бетон шавар их ордог байлаа. Одоо ч шалыг бетондож хийнэ гэхэд чинь их орно ш дээ. Одоо энэ сүүлийн үеийн угсармалууд шавар бетон бага л ордог болсон юм шиг байна.
Эрдэнэтуяа -
Ажлын хөлсний үнэлгээ хэр байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Бага байсан. тэгэхдээ мөнгө чанга байсан учраас гайгүй байсан. одоо 100 цаастай хүн авах юм олдохгүй байна ш дээ. Тэр үед 10 цаастай хүн хангалттай идэх юм аваад харина ш дээ. Элсэн чихэр 2төг байсан нээд л бодол доо. Дугуй булантай цай л гэхэд 10 төг байлаа одоо 10 төгрөгөөр юу авах юм бэ? Юу ч авахгүй ш дээ. За хэдэн цаас нэмж байж бохь авдаг юм үгүй юу. Тийм л болчоо байна ш дээ. Одоо мөнгөний уналт их байна. Би чинь 1000 цаас аваад л шуудай гурил аа аваад л, элсэн чихэр, тос, будаагаа аваад л дараагийн цалин хүртэл 6 хүүхдээ бөндийтөл хооллочихдог, хувцаслачихдаг л байсан. одоо бол яаж ч чадахгүй бана ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Та дээр ярилаа ш дээ ТМС төгссөн мэргэшсэн хүмүүс багассан гэж энэ юутай холбоотой вэ? Хэзээнээс ер нь багассан бэ? Юутай холбогдож багассан гэж бодож байна.
Цэдэн-Иш -
Төрийн дээдчүүл дээд төгссөн хүмүүсээ яагаад, ТМС төгссөн хүмүүсээ ажиллахыг нь таслан зогсоосон юм болов уу гэж боддог. Ер нь л тэгж санагдаад байгаа. Дээгүүр төгссөн хүмүүсээ ажиллуулах гээд нөгөөдүүл нь ажилсан юмгүй угаасаа ажиллах ажил нь байхгүй юм чинь. Татан буулгачхаж байгаа юм чинь. Манай хүүхдүүд ТМС төгссөн, нэг нь цэргийн дээд, нэг харин уул уурхайн механикаар Эрдэнэт төгсөөд ажиллаж байгаад одоо жолооч хийж байгаа. Ийм л байна. Нэг охин хойно барилгыг мэргэжилээр төгсөөд ирсэн шавар будаг хийгээд л энэ ббарилгын юм хийгээд л байж байна. Тэгэхээр тэр үе өнгөрсөн л гэж бодож байна.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь тэр үеийн хүмүүс ажлыг голдог байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Голохгүй. Одоо л ийм болчоод байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад ийм ялгаатай болсон гэж бодож байна?
Цэдэн-Иш -
Бас сайн мэдэхгүй байна. Мөнгө нь бага болчоод байгаа юм уу, эсвэл мөнгө нь гайгүй ажил нь бага болчоод байгаа юм уу. Учрыг нь олохгүй эргэлзээтэй нь тэндээ л болчоод байгаа юм. Би олон ач нартай одоо одоо 10 төгсөөд ажил олдохгүй байна ш дээ. Ямар ч ажил байхгүй. Одоо хувиараа сав угаах юм уу, гуанз ажиллуулах юм тийм л юм хийж байна ш дээ. Энэнээс өөр хийх юм олдохгүй байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ажлын шаардлага хэтэрхий өндөржөөд байна уу? Хий шаардлагатай байна уу?
Цэдэн-Иш -
Хий шаардлагатай байна. Би ер нь ингэж бодоод байгаа төрөөс ард түмэн ээ ажил хийлгэж амьдралыг нь дээшлүүлье гэсэн бодлогогүй болсон юм уу гэж бодоод байгаа. Тэгж хэлж болохгүй байх л даа. Манай хүүхдүүд 10 төгсөөд ТМС, техникомд орж чадахгүй байна ш дээ. Их сургуулиуд олон байна олон хүн их сургууль төгсөөд зарим ажилгүй л байна ш дээ. Шал угаагаад юу яагаад л явж байна тэгэхээр би ажлын мест их бага болсон гэж бодож байна. Үйлдвэрүүд байхгүй 1-рт, 2-рт хүний хүч хөдөлмөр байхгүй юм их сонин гадаадаас хятадуудыг авчирч ажиллуулаад байдагийн, техником байхгүй болчихоор чинь мэргэжиогүй болчоод байна ш дээ. Ямар ч мэргэжил байхгүй. Тийм улс чинь яахын.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хамгийн их ажилчиныг шингээдэг салбар нь юу байсан юм?
Цэдэн-Иш -
Үйлдвэрүүд байсан.
Эрдэнэтуяа -
Манайд олон үйлдвэрүүд байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Олон үйлдвэр байсан. ажлын мест байхгүй болчоод байна ш дээ. Зарим нь хийж байна зарим нас хязгаарлачихдаг. Хийе гээд зарим нь мэргэжилгүй байна. Техником, ТМС гэж байхгүй болчхоор л ингээд байна гэж бодож байна. Техник мэргэжилийн коллежууд байна ш дээ гэхдээ хүүхдүүд голоод орохгүй байна ш дээ. Сурч байгаа хүүхэдэд 40 мянган төгрөг өгч байна тэр юу болохын. Цалин бага байна.
Эрдэнэтуяа -
Ажлын хөлсний үнэлгээ?
Цэдэн-Иш -
1-рт цалин бага байна мөнгөний юу сул байна. Нэг мэдэхэд юмны үнэ өсчдөг. Тэтгэвэр 10% нэмэгдэхээр юмны үнэ 5, 10 төгрөгөөр нэмэгдэхээр ямар чнэмэргүй болчоод байна. Тэгээд тэтгэвэр нэмсэн ялгаагүй болчихож байгаа байхгүй юу. Тэтгэвэр нэмсэний шаардлагагүй болхож байгаа юм. Тэрэн дормоо хуучнаараа байвал. Юмны үнэ өсөөд мөнгөний юу багасчихаж байгаа юм. Сүүг бид нар 200 төгрөгөөр авдаг байсан одоо 700-800 болсон байна. Тэгээд бодохоор хүн яаж амьдрах юм.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь ажилгүй хүнийг яаж хүлээж авах вэ? нийгэм ч юм уу, хүмүүс ч юм уу?
Цэдэн-Иш -
Авч байгаа юм уу байхгүй ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Үгүй ээ социализмын үед?
Цэдэн-Иш -
Өө тэр үед авч байсан. бид нарыг чинь ТМС, ком гээд сургаад арга хэмжээ их авч байсан. мэргэжилгүй хүүхүдүүдийг чинь эхлээд дагалдуулж ажиллуулаад, дараа нь 1,2 сар курсэд сургаад дараа нь ахиулаад ТМС, ком-д сургадаг байсан. Одоо бол албан газрууд 1-3 сар ажиллуулаад муу ажиллаж байна гээд дараагийнхаа хүнийг авч байна ш дээ. Тэгээд тэр хүнийг чинь цалин өгөхгүй гаргачихаж байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед хүмүүсийг ажиллаас халах юм байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Байгаагүй. Аль болох ажиллуулах гээд, одоо шиг нас хязгаарладагүй байлаа. Одоо бол нас хязгаарлачихаж байна ш дээ. Одоо ер нь 40 хүрсэн хүнд ажил олдож байгаа юм уу. Би ч гайгүй үед суусан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед 40тэй ч гэсэн ажилгүй бол авах уу?
Цэдэн-Иш -
Авна. Тэгээд хийснийг нь өгчихдөг байсан. одоо бол өгөхгүй байна. Одоо хүүхдүүдийг нэг сар ажиллахаар нь цалин өгөөд хүүхдүүдэд ч урамшаап ирэнгүүт нь ингэж гологдол гаргалаа гээд 1-2 сар ажиллуулаад халчдаг.
Эрдэнэтуяа -
Дээр үед хүмүүс хүссэн ажилдаа орох уу эсвэл цаанаас нь хуваарилдаг байсан юм уу?
Цэдэн-Иш -
Орно. Би ийм ийм юм хийе гэвэл хүссэн ажилд нь оруулдан байсан. би оёдолчин больё гэвэл оёдолчин дагалдуулаад, курс юунд явуулаад оёдолчин болгодог байсан. үйлдвэрт 8-р анги төгссөн хүүхдүүдийг далдуулаад ажиллуулдаг байсан бид нарын үед. Надыг Дарханы нэхийний гйлдвэрт Ком төгсөөд очиход 8 төгссөн хүүхдүүд цуг ажиллаж байсан. тэгээд Болгарт аягүй их явуулдаг байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Илгээлтээр ажиллуулна гэж юу вэ?
Цэдэн-Иш -
Илгээлт гэж ангиараа санал гаргаад багш аваад явдаг байсан. мал малья гэвэл мал дээр гаргаад. Тэгээд л бөөндөө очоод ажилчдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед ажлын шаардлага гэж ер нь ямар шаардлагууд тавих вэ?
Цэдэн-Иш -
Шаардлага өндөр байлгүй яахав. Төлөвлөгөө нормоо биелүүлхээс авхуулаад сэтгэлээсээ ажиллахыг шаарддаг байсан. хууран мэхэлж хуурч ажиллахгүй ш дээ. Үнэнчээр л ажилладаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ажлын хариуцлага алдвал?
Цэдэн-Иш -
Ажилд ороход л хөдөлмөр хамгааллын дүрэмтэй танилцаад хариуцлага алдвал ийм ийм юутай гээд заагаад өгсөн байдаг байсан. одоо ер нь тийм юм байна уу. Би суурь машин дээр ажилладаг байхад өглөө ирхэд суурь машин дээр ажиллах заавар, дүрэм эд нарыг уншуулдаг хийх зүйлийг хэлдэг байсан. өглөө ирээд л машин асаахаас авхуулаад л одоо ингэ, дараа нь ингэнэ гээд заагаад өгдөг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Та яаж боловсрол эзэмшиж энэ мэргэжилийг эзэмшиж байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Би энэ хөнгөн механизмыг төгсөж ирээд бетон заводад мотористоор орж ирсэн. Курсэд суугаад моторист болоод бетон зуурч эхэлсэн.
Эрдэнэтуяа -
Курс гэхээр хэдэн сарын курс байх вэ?
Цэдэн-Иш -
Би нэг 6 сарын курсэд л суусан. Ингээд мэргэжил болоод бас шалгалт өгнө л дөө шалгалтаа өгөөд ийм ийм юм авна, ийм машин дээр ингэж ажиллана, энийг ингэж цэвэрлэнэ, ингэж үйлчилгээ хийнэ, ингэж хамт олонтой ажиллана, дээр доороос хөдөлмөр хамгааллын талаар дүрэм заавар өгдөг тэрийг хэлээд л авч байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн настайдаа ажлын мест дээр гарч байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Ажлын мест дээр 22той гарсан байх шүү. Би хөдөөнөөс малчин байж байгаад ирсэн. Малчин байж байгаад хотол ирээд энэ мэргэжил эзэмшиж ажиллаад тэгээд л энэ мэргэжилээр ажиллаж байгаад тэтгэвэрт суусан.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь та ажиллаа сольсон уу?
Цэдэн-Иш -
Үгүй. Нэг л албан байгууллагад байсаар байгаад гарсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед хүмүүс ажиллаа олон солих асуудал гарах уу?
Цэдэн-Иш -
Хүмүүс ер нь гардаг л байсан надын хувьд гарах шаардлага байгаагүй. Гараачгүй мэргэжилдээ дуртай байсан, цалин ч овоо авдаг байсан. тэгээд л тэтгэвэрт суусан.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад та ийм мэргэжилтэй болсон юм? Дуртай байсан уу, хуваарилагдсан уу?
Цэдэн-Иш -
Үгүй яахав дээ тэр үед барилга их хөгжиж байсан 1-рт, 2-рт ийм мэргэжилтэн ховор хуруу дарам ховор тэгсэн мөртээ цалин өндөр байсан. тэгээд тэрэндээ дуртай байсан юм уу даа. Хүүхэд гаргана 45 хонуулаад ажилд оруулна, хүүхдээ 15 хонуулаад яашилд өгч байсан. тэгээд 15 хоногоор өгөөд 15 хоногоор өөр дээрээ аваад ингэж дасгаад л. Цагаар хүүхдээ хөхүүлээд бид нарт цагийн мөнгө өгнө.
Эрдэнэтуяа -
Цагийн мөнгө өгнө гэхээр ямар мөнгө өгөх вэ?
Цэдэн-Иш -
Цагт ямар ажил хийнэ тэрний дунжаар бодоод өгдөг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хүүхдээ хөхүүлэх хугацааны мөнгийг өгчихдөг гэж үү?
Цэдэн-Иш -
Аа тийм. Тийм л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Анх та энэ байгууллагад яаж орж байсан аа яриач?
Цэдэн-Иш -
Анх яахав хөдөөнөөс ирээд л курсэд суугаад миний ах механик хийдэг байсан, их сонирхолтой байсан, миний ажилдаг байсан механизмын механик байсан тэгээд миний дүү энд орооч ёстой гоё гээд уул их хүч хөдөлмөр орох нь гайгүй л дээ дандаа техникээр ажиллаж байгаа юм болохоор тэгээд тэрнийхээ дагуу хийж байгаад тэтгэвэртээ суусан. Байнга тэр мэргэжилийнхээ дагуу хийсээр байгаад. Би чинь олон хүүхэдтэй гээд 50тай тэтгэвэрт гарсан. Хүүхдээрээ гараад нэг жил байж байгаад эргээд орж ажиллаж байгаад энэ байраар шагнуулаад гарсандаа. Тэгээд л ингээд байж байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн хүмүүсийг ажлыг нь сайн хийлгэх урамшуулах ямар асуудал гарч ирж байсан?
Цэдэн-Иш -
Гарч ирэлгүй яахав. 7-р таван жилийн гавьшигайч, 5-р таван жилийн гавшигайч гээд тэмдэг өгдөг байсан. за тэр тэмдэг нь яадаг байсан гэхээр 100 төгрөгтэй дагалддаг. Тэр үеийн 100 цаас чинь одооны сая төгрөгтэй тэнцдэг байсан.
би 6, 7, 8 –р таван жилийн гавьшгайч авч байсан. хөдөлмөрийн аварга болж байсан. аваргша болно гэдэг нь хамт олноос нь урамшуулж шагнаж байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Та яг ямар амжилт гаргаад хөдөлмөрийн аварга авч байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Хөдөлмөрийн баатар биш хөдөлмөрийн аварга болж байсан. төлөвлөгөө нормоо сайн биелүүлээд л тийм юм болж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн онд?
Цэдэн-Иш -
1978 онд билүү дээ. Хамт олон чинь ингэж сайн ажил хийдэг гэж уриалаад л. Тэр үед арын хаалга гэж байсангүй. Хүнийг хийсэн хөдөлмөрөөр нь үнэлээд л явдаг байсан. одоо бол арын хаалга их болсон юм шиг байгаа маа.
Эрдэнэтуяа -
Хэд хэдэн жилийн гавьшгайч авсан гэлээ та?
Цэдэн-Иш -
Би чинь 5, 6, 7 гээд авсан. 7-оор дууссан юм байна.
Эрдэнэтуяа -
Ямар хүмүүст өгөх вэ?
Цэдэн-Иш -
Ажилд сайн хийсэн. Төлөвлөгөө нормоо сайн хийсэн. Норм тогтоож өгнө л дөө. Жишээ нь тэдэн машин шавар зуураад тэдийг давуулж зуурвал хэдэн хувиар цалинжуулна гээд л тэрүүгээрээ гавьшгайч авч байсан. хар ухаанаар яривал жилийнхээ нормыг 2 сарын өмнө биелүүлэх гэж болно.
Эрдэнэтуяа -
Хэр бодитой норм төлөвлөгөө өгөх вэ?
Цэдэн-Иш -
Ерөнхйидөө хантай өгнө шүү. Давж даахгүй юм өгөхгүй. Энэ хүн энийг хийчинэ гэсэн норм өгч байсан. тэрийгээ хийж л орхидог байсан. 100 цаас гэдэг чинь одоо сая төгрөгтэй тэнцэнэ гэдэг чинь их мөнгө ш дээ. Хамгийн дээд талын цалин чинь 320 төгрөг байсан. тэр их мөнгийг яадаг байсан би 1000 гаргаад л авдаг байсан. 70 кг гурлыг 15 хоногт авдаг тэгээд л боордог хийж өгчөөд л өглөө эрт ажилдаа явдаг хүүхдүүд ангйинхаа найз нартай ирж баахан иддэг байсан байхдаа. Тэр үед тооцоо муутай байсан юм уу хайшаа юм. Элсэн чихэр 400 төгрөг, шар будаа 80 төгрөг, 1 кг мах 7,20 үгүй ээ 500 байсан миний үед. 1-р мах 500, 2-р мах 300, 3-р мах гэдэг чинь 250 төгрөг 2 төгрөг 50 төгрөг байсан. одоо бол юу яасан ийсэн.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн ажлын хөлс амьдралд хүрэлцээтэй юу?
Цэдэн-Иш -
Хүрэлцээтэй. Илүү гаралгүй яахав илүү гарсаныг нь яаж байсан болоо. Тэр үед бакаль хямд хүний урам хүүхдүүдээ өмсүүлээгүй шүү дээ. Уул нь сайн гутал халуудна, бөөр муудана гээд өмсүүлдэггүй байлаа.
Эрдэнэтуяа -
Ажил хийж байхад хэцүү зүйл байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Байлгүй яахав бороо шороо ороод, тоос шорооноос өгсүүлээд, цемент үргэлж бужигнаад нүүр ам гээд наад зах нь хамрын доторх үс хүртэл алга болчихож байгаа юм чинь. Цемент мемент чихсээр байгаад. Тийм юм зөндөө л гарна ш дээ. Хүнд нөхцөл гэж явдаг тэгээд хүнд нөхцөл гэж гарсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ажлын хүнд нөхцөл ?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Хүнд хортой нөхцөл гэж бас сүү өгдөг байсан. 5 хоноод авчирч өгнө, заримдаа өдөр тутам авчирч өгнө, тэгээд ажил дээрээ хөрүүлж ууна, цай чанаж ууна.
Эрдэнэтуяа -
Нэг хүнд ямар хэмжээтэй өгөх вэ?
Цэдэн-Иш -
Нэг хүнд сард 30 литр сүү өгдөг байсан бах шүү.
Эрдэнэтуяа -
өдөр өдөрт жаахан жаахан өгчинө ш дээ тээ?
Цэдэн-Иш -
Тийм. 500гр аар сарын 30 уу , 31 өдөрөөр нь бодоод л өгдөг байсан. хэд хэд хоногоор бололцоо нөөцөөр нь уухаар өгдөг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь таны ажил хүнд ажил уу?
Цэдэн-Иш -
Хүнд ажил хүнд ажил. Хүнд ажил гээд хортой нөхцөл гээд гарч байх в.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь ажиллаасаа хордох мордох юм байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Зарим хүмүүс хорддог байсан би их хордлогонд ороогүй ээ. Маш их хүнд учраас биегүй л болдог юм байна лээ. Надтай нийлээд 4 моторист байсан 3 нь өнгөрөөд одоо би л байх шив. Байнга л шороо цемент бужигнаж байна ш дээ. Уушигны өвчин л их байсан. тийм учраас сүү өгдөг байсан. Гэхдээ мийний уушиг муудаагүй. Ажиллаж байсан 3 хамт олон уушигаар муудаагүй байж байгаад л өнгөрсөн. Биднийг эрүүлийг хамгаалах яамнаас л ирж зогсоож байгаад л юугаар шалгаад л дараа нь хортой нөхцөлөөр гарч байсан. тэгээд сүү өгч байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед улсаас хүний ажиллах ажлын орчиныг сайн бүрдүүлж өгдөг байсан юм аа даа?
Цэдэн-Иш -
Сүү өгнө, хувцас өгнө, хамгаалалтын баг өгнө. өвөл зуныхаар нь нормын хувцас өгнө ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тийм учраас хүмүүс ажилаа хийх дуртай байсан байх?
Цэдэн-Иш -
Тэгэлгүй яахав. өвөл гэхэд эсгий гутал өгнө, тоостой ажилдаг учраас маск хүртэл өгнө ш дээ. Тоос шороотой нөхцөлд ажилдаг учраас тоос шороо нитгэрээд байхгүй хувцас өгнө. өмд цамц өгнө, гутал өгнө тэр их устай байвал усны гутал өгнө.
Эрдэнэтуяа -
Орой явахдаа усанд орчоод явах уу?
Цэдэн-Иш -
Зарим үед орно зарим үед байхгүй. Гэртээ хариад л. Гэхдээ нүүр гар угаах ус байна л даа их халуун юу юм. өөрсдөө бололцооныхоо хэрээр усаа халааж угаачаад явна. Тэрнээс усанд ороод байх тийм бололцоотой ус манайд байгаагүй ээ.
Эрдэнэтуяа -
Ажлынхаа хамт олны талаар яриач?
Цэдэн-Иш -
Хамт олон их найрсаг, тэгээд дээрээс юм буулгахад аюулгүй байдла талаасаа хойшоо урагшаа гээд нэгэндээ хэлдэг хамт олноо хамгаалсан. Цалин буухад энэ ингэж сайн ажилласан эд нар гээд нарийн ширийн юмыг нь бичиж өгдөг байсан. сайныг сайн гээд таарууханг нь тааруу гээд л. Нэгнийгээ байхгүй бол машинуудаа зогсоогүйн тул нэгнийхээ ажлыг хийнэ ш дээ. Хамт олон гэж сайхан байсан шүү. Нэг нь хүүхэд эд нар гээд явчихвал оронд юмыг нь хийгээд л маргааш нь ажиллахад бэлэн болгоод л орой явна ш дээ. Энэ байхгүй юм чинь хаячихаад явья гэсэн юм нэг ч байхгүй. Их найрсаг аягүй сайхан хүн хүнийхээ төлөө байсан.
Элтээд тэр Элбэгдоржийн хэлж байгаагаар хүн хүнийхээ төлөө ажиллах ёстой гэж үнэн л юм ярьж байна лээ. Одоо бол юухэвдээ хохь чинь гээд хаяад явна.
Эрдэнэтуяа -
Энэ тэр үеийн хүмүүжилтэй юу, нийгэмтэй юу, улсаас явуулж байгаа бодлоготой холбоотой юу?
Цэдэн-Иш -
Хүмүүжилтэй холбоотой ш дээ. 1-рт хүнийгээ хүн ёсоор үзэж хүндэтгэсэн, маш ихээр хүндэлдэг, өвчтэй байгаа юм чинь энийхээ төлөвлөгөө нормыг биелүүлчих юмсан гэж алхам тутамдаа биширэн хамгаалж шүтдэг байсан. Бал дарга ч хэлдэг байсан ш дээ алхам тутамдаа нүд шигээ хамгаал байх гээд лоозонтой тэрийг чинь биелүүлэх гэж чихтэйхэн юм болдог байлаа.
Эрдэнэтуяа -
Ямар лоозон?
Цэдэн-Иш -
Алхам тутамдаа өөрийн нүд шигээ миний юм, манай юм гэж хайрлан хамгаал гэж л. Одоо жишээ нь нэг хүрз хугарсан байлаа гэхэд ишлэх ч юм уу, эсвэл мастерт аваачиж иш авч ишлэх ингэж хайрлаж бай гэсэн үг юм. Ийм лоозон гаргадаг энийгээ ч биелүүлэдэг байлаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Лоозон гэж уриалга уу, норм даалгавар уу?
Цэдэн-Иш -
Уриалга.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүс тэгээд ухамсраараа биелүүлэх үү?
Цэдэн-Иш -
Аа тэгээд ухамсраараа л хэрэгжүүлдэг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ажил амьдрал хоёрыг яаж зохицуулдаг байсан?
Цэдэн-Иш -
Адилхан зохицуулдаг байсан миний хувьд. Ажилаа хийгээд л амьдралаа хаячихвал амьдрал нураад л уначина ш дээ. Би л гэхэд өглөө ажилдаа явахдаа хүүхдүүддээ гэр орноо цэвэрлээд, хичээл сургуульдаа яваарай, орой ирэхэд энэ ажлыг хийгээрэй гээд бүр үүрэг болгоод чи ийм юм хийнэ гээд лоозон маягтай ажил хуваарилаад өгчихдөг байсан. ингээд график гаргаж өгөөд хийсэн ажлыг нь орой ирээд шалгачихна. Хэн нь хоол хийсэнийг нь гэрээ цэвэрлэснийг нь, манайх энэ байранд орхоос өмнө гэр байсан униа хүртэл арчисныг нь шалгадаг. Ингэж л шалгаж зохицуулдаг байсан. Соёлын довтолгоо гэж айхтар байсан шүү. Би авсан юмнуудаа жолооч нараар явуулчдаг мах, гурил гээд. Тэгээд очихоор нь манай хүүхдүүд гэртээ оруулдаггүй гэрээ цэвэрлэчихсэн гээд би чинь нэг охинтой банди нар гэрээ цэвэрлэчихээд шороо тоостой хүн оруулдаггүй. Тийм лбайсан одоо гайхдагийн. Хивс байхгүй тэр үед хивс байдаггүй байлаа ширдэг, харин хулдаас байсан дэвсэнэ тэрийг чинь цэмбийтэл цэвэрлээд тэр битгий хэл тооныг чинь нарийн цагаан хөвөнгөөр арчидаг байсан. одоо ч яахав хүүхдүүд тэрүүгээрээ овоол явж байна. Одоо бас сүүлийн үеийн хүүхдүүд чинь бас ажилгүй болсон байна өө. Манай хүн бол хөдөө тээвэрт явчина сар юм уу 15 хоноод л ирнэ. өнөөдөр ирээл маргааш ачаа бэлэн бол тэгээд л гарна. Ингэж зохицуулж өсгөсөндөө. Тэгээд л тэтгэвэртээ 50 хүрээд суусан иймэрхүү амьдралтай даа.
Эрдэнэтуяа -
Улсаас хүмүүсийг ажил хийлгэх гээд ар гэрт нь анхаарал тавих зүйл байх уу? Арга хэмжээ байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Дэмжлэг тусламж юу байхав. өвдөж зовбол хамт олноор нь эргүүлнэ. Цалин мөнгө нь буугаагүй бол тэрэн дээр нь туслья гэдэг байсан. тийм юманд явж байсан би тэгж туслуулж байгаагүй. Бололцооны байсан. хүүхдүүдийн пионер зусланд үнэгүй амраадаг байсан. хань ижил нь өвдсөн, өнгөрсөн бол хамт олноос нь тусалж дэмжинэ. Үйлдвэрчиний хороо гэж янзын том байгууллага байлаа ш дээ. Тэр улсуудыг харж хандана, тэтгэмж өгнө, амьдралыг нь шалгаж үзнэ, юугаар тусалмаар байна жишээ нь түлээ өгмөөр байна уу гээд л. Нүүрс өгмөөр байна уу тэр болгоныг шалгадаг байсан. одоо ч эзгүй болсон мал шиг байгаагүй. Одоо бол үнэхээр эзгүй залсан мал шиг сүүлийн үеийн эцэг эхчүүд үр хүүхэдээ яаж хүмүүжиж байгаа мэддэг юм байгаа юм уу. Дэмий хаясан дээс, сул хаясан сур шиг болсон байна.
Эрдэнэтуяа -
Ажил хийлгэх талаар лоозон гардаг байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Гардаг байсан. алхам тутамдаа нүдний шигээ хамгаалж бишрэн шүт гээд.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоон гэж яг хэдэн онд яаж эхэлж байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
70 хэдэн оноос эхэлсэн.
Эрдэнэтуяа -
Тэгээд ямар уриа, сурталчилгаа явах вэ?
Цэдэн-Иш -
Тэр чинь яана ариун цэвэр шалгана 1-рт гэр орондоо ямар байна аль хэр цэвэр байна аль хэр нямбай байна наад зах нь бөөс хуурстай юм уу, хэдэн ээлжийн даавуутай юм, хэдэн ээлжийн хөнжлийн даавуутай байна, хэдэн гар нүүрийн алчууртай байна, ам бүлийн тоогоор алчуур байна уу үгүй юу, ариун цэвэр л их шалгадаг байсан. маш их ариун цэвэр шалгадаг байсан. Бид 6 байлаа гэхэд 6 гар нүүрийн алчууртай байх жишээний. Тус тусдаа сойзтой. Энэ янз бүрийн өвчин чинь байдаггүй байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоо эхэлхээс өмнө үү?
Цэдэн-Иш -
Өмнө нь байгаагүй дараа нь ч байгаагүй. Энэ өвчинүүд 90-ээд он 89 оноос л эхэлчихвүүдээ. Тэрний хүүхэд шарласан юм гэнэ лээ гээд хааяа тэгнэ тэгээд хүүхдүүдийг чинь дээрээс нь доош нь дослогочихно шүү дээ. Гар нүүрнн угаа, саванд, вок аль бололцоотойг хэрэглэ гэдэг байсан. тэр үед чинь саван вок ч ховор байсан. оросын нэг зузаан саван байдаг байсан. Монголын нэг самрын тосноос гаргаж авсан саван байсан.
Эрдэнэтуяа -
Саван вок гараагүй үед юугаар угаадаг байсан?
Цэдэн-Иш -
Зузаан памбагар саван байсан. саван вок хэзээ хойно л гарсан биз дээ. Соёлын довтолгоо гэж байх үед чинь саван вок гэж байгаагүй ерөөсөө. Би мэдэхгүй юм. Аа барааны саван байдаг байсан. за тэгээд хөдөө явсан хүмүүс хужир гэж юм олж ирнэ харин тэрийг чинь усанд сайн шүүж байгаад угаахад хир сайн арилдаг байсан. цайгаа ч чанаад ч уучдаг, юм аа ч угаачдаг байсан. толгойгоо хүртэл тэрүүгээр угаадаг байсан. сайхан ч өнгөтэй болдог байсан ш дээ. Баахуу цай гэрдэг байсан тэр баахуу цайгаар угаадаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Баахуу цай?
Цэдэн-Иш -
Оросын баахуу цай.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед шампунь гэж байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Байхгүй байсан. сүүлийн үед л гардаг болсон.
Эрдэнэтуяа -
Дээр үед баахуу цай, хужираар л угаадаг байсан юм уу? Тэр нь тэгээд хэр гоё өнгө оруулах вэ?
Цэдэн-Иш -
өө гоё өнгө орно, жаахан хүүхдүүдийн үсийг угаахаар чинь гоё ургана ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоогоор ямар ямар салбарт өөрчлөлт оруулсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Би бол ингэж боддог юм. Хүний эрүүл мэндтэй 1-рт ариун цэвэр байлгана гэдэг чинь эрүл мэндийн л ауудал биздээ. Заваан бол тээ. Гарын хумс гээд л. Хамуу гээд гарын салаагаар гардаг юм байсан. ариун цэвэр муугаас гардаг гээд манай хажуу айлын хүүхдүүд гарсан байна хүүхдүүдээ явуулж болохгүй гээд манай хүн тэгж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Өөр ямар өөрчлөлт гарч байсан?
Цэдэн-Иш -
Ариун цэврийн өөрчлөлт л гарч байсан.
Эрдэнэтуяа -
Боловсрол моловсролд гарсан уу?
Цэдэн-Иш -
Аа хувь хүний боловсролд гарч байсан. Их сургууль ховор ТМС, ком л голчлон байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүсийн амьдралд соёлын довтолгоо яаж нөлөөлсөн бэ?
Цэдэн-Иш -
Би ариун цэвэр байсанаараа л эрүүл байсан гэж боддог.
Эрдэнэтуяа -
Сайнаар уу?
Цэдэн-Иш -
Сайнаар.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хүмүүс яаж хүлээж авч байсан?
Цэдэн-Иш -
Маш сайн хүлээж авч байсан. Их шалгадаг байсан. шалгаад хороо хориноос шагнадаг байсан. байр майр эзлүүдэг л байсан. соёлын довтолгоонд онц, сайн гэсэн бичиг өгдөг л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоонд онц авсан гэхээр, тэгээд ямар айлууд авах вэ?
Цэдэн-Иш -
Ариун цэвэрч, гар нь хуруу хумсгүй, гэр орон данх сав нь цэвэрхэн байна уу гээд.
Эрдэнэтуяа -
Цаанаасаа ариун цэвэр ийм байх ёстой гээд шаардлагуудаа өгөх үү?
Цэдэн-Иш -
Манай Баянхошуунд байдаг хамаатныд очиход данх нь их цэвэрхэн никель юм уу гэж асуудаг байсан ха ха. Ус авах гэж очиход нь сэнж зэргийг шалгадаг байсан. одоо ер нь ийм шалгадаг юм байдаг юм уу. Хувь хүний л ухамсраас л болно доо. Гэхдээ эмнэлэгийнх нь их явдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Шалгалтаар эмнэлэгийнх нь явдаг байсан юм уу?
Цэдэн-Иш -
Байнга шалгаж үзнэ. Ариун цэврийг сайныг нь сайнаар, мууг нь муугаар гаргаад шалгаруулдаг онц монц дүн өгдөг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Муу гарвал яах вэ?
Цэдэн-Иш -
Муу гарвал торгууль бичдэг байсан. Гахай өгдөг байсан. Гахай тавих нь гэж ухаан алдтал нь айдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Унасан айлд нь гахай өгнө гэж үү?
Цэдэн-Иш -
Муу байсанд нь гахай өгнө. Гахай чинь өөрөө балиар амьтан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Гахайг тэгээд ямар байдлаар өгөх вэ? гэрт нь үү? Гадаа юу? Ямар байдлаар?
Цэдэн-Иш -
Гэрт нь өгөөд гэрт нь өлгөсөн байдаг байсан. цаасан дээр гахай зураад өлгөсөн байдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэгээд явсан хойгуур нь авах уу?
Цэдэн-Иш -
Байж л байдаг юм. Дараа ирэхэд нь шалгаад авдаг. Гайгүй бол тэгээд хуу татаад аваад явчихдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүс ер нь гахай авсан айлыг яаж хүлээж авах вэ?
Цэдэн-Иш -
Балиар заваан гэж бодно.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоо хэр хурдан хэрэгжсэн бэ?
Цэдэн-Иш -
Айлын ариун цэврийг сайн байлгах гэж л тэгээд гахай чинь хамгийн бохир учраас гэрийг нь л сайн цэвэрлүүлдэг байсан. тэгээд хашаан доторх чинь арчисан толь шиг л байсан биздээ. Тэр хог нь хаачихдаг байсан юм бэ? Ачаад, морин тэргээр л хороо хориноор нь аваад явчихдаг байсан. Тэр үед чинь энэ гялаан уут муут байгаагүй ш дээ. Дандаа даавуун тортой, даавуун тор байлаа гэхэд чинь дэлгүүрүүд чинь том цаасаар боож өгнө. Дэвтэр цаас чинь нормтой тэгэхээр хаягдал гардаггүй байсан. нэг мөр л дутуу бичсэн бол багш нар чинь заавал гүйцэлгэж бичүүлдэг байсан. бид нарч гэрээс нь шаарддаг байсан тийм ээ. Шаардлага маш сайн байсан. дэвтэр номыг чинь тавиад өгчихдөг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Таны ер нь амьдарч байсан хугацаанд түүхийн ямар ямар үйл явдалууд болж өнгөрсөн бэ?
Цэдэн-Иш -
Түүхийн үе гэж сонгууль л болж өнгөрөөд байна. Энэ жилийн энэ сонгууль та үесэн үү.
Эрдэнэтуяа -
Нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар хэр мэдэх вэ?
Цэдэн-Иш -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг чинь ёстой манай ээжийн үе байх.
Би тэрийг сайн мэдэхгүй. Хот ороод хот орж ирсэн хойгуур л болсон юм байна лээ. Гэхдээ нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг чинь ийм юм уу даа хамт олноороо ажиллах тээ. Зарим нь малаа өгөөд зарим нь малаа өгөхгүй гээд их юм болно оо. Танайх урьдаар өгч уран татлаа гэдэг байсан /инээв./ өөрийнхийгөө авч хоцроод л нэгдэлд өгч байсан. эргээд ямаа малаа саагаад нэгдэлдээ өгнө.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдрал шашин шүтлэгийн нөлөөгөөр яаж өөрчлөгдсөн бэ?
Цэдэн-Иш -
Намайг өсч өндийж байхад чинь лам нарыг чинь барьж хориод устгаж байсан ш дээ. Лам нарыг л их алж байсан гэлээ. Намайг хүүхэд байхад. Яагаад ч алж талж байсан юм. Тэгээд сүүлийн үед хэлмэгдэлийг нь өгч барагдахгүй /хэлмэгдсэн хүмүүсийг цагаатгаж нөхөн олговор өгч байгаа/ байгаа энэ биздээ. Цагаатгаж байна гээд үлдсэн амар мэнд байгаа хэдэн хүнд л өглөө ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хүмүүсийг шашин чөлөөтэй шүтэж байхыг социализмын үед зөвшөөрч байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Зөвшөөрдөггүй байсан. Нэг хүнээс очиод юм асуух гэхээр чинь толгой хяргачих гээд байдаг байсан. харин 90 оноос хойш чинь л задрангуй болгож гаргаж ирлээ ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хүмүүсийг ямар байдлаар шашин шүтүүлэхгүй гэж арга хэмжээ авах вэ?
Цэдэн-Иш -
Тэр чинь яагаад гэхээр бид нар чинь айл очоод ном уншуулах, адис авах, бурхан мөргөхийг чинь зөвшөөрдөггүй байлаа ш дээ. Тэр бүр хориотой байсан. нууж байж нэг гэртээ хийморийн сан ман тавиулдаг байсан. одоо харин лам, шашиныг чинь их шүт гээд байгаа юм биш үү. Лам нарыг чинь дээхнэ үед бол барьж аваад устгаад хаясан юм байна лээ ш дээ. Ленийн багш л тэгж сургаал өгсөн юм гээ биздээ.
Эрдэнэтуяа -
Лам хүн тэгээд нууцлаг байдлаар ном мом унших уу?
Цэдэн-Иш -
Нууцлаг байлгүй яахав. Лам нарыг чинь илрэнгүүт нь барьж аваад сүйт хийчдэг байлаа ш дээ. Нутаг заагаад энд тэнд ном уншиж байсаныг нь алаад талаад хаячихаж байсан юм биш үү. Намайг жаахан байхад лам нарыг барьж яваад мал алж байгаа юм алж ямар хэрэг хийсэн гэж алж байгаа юм бүү мэд. Ленин багш л энэ Сүхбаатар эд нарыг очиход хэлэлцээр хийсэн ш дээ тэгэхдээ танайх энэ шашинаа устгахгүй бол хөгжихгүй гэсэн юм шиг байна лээ. Тэгээд устгаж байсан гэсэн. Сталингийн үед тийм сталин тэгж үүрэг өгч байсан гэсэн. Тэр үед чинь ёстой ажилд сургаж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Юу юу тэр үед гэртээ бурхан шүтээн байлгах уу?
Цэдэн-Иш -
Байлгахгүй хураагаад авчихдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Цаанаасаа хураагаад авчих уу, эсвэл хурааж далд хий гэж хэлэх үү?
Цэдэн-Иш -
Цаанаасаа ирээд хураагаад авчихдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Цагаан сар хийлгэдэггүй байсан гэж яригддаг?
Цэдэн-Иш -
Тэр чинь Чойбалсанг нас бархад билүү. Чойбалсангийн үед л тэгсэн болхоос цагаан сарыг чөлөөтэй тэмдэглэдэг байсан. Цагаан сар гэдэг чинь Чойбалсанг нас барлаа гэдэг чинь шинийн нэгэн битүүний орой нас барсан юм байна лээ ш дээ. Би тэгэхэд жаахан хүүхэд байсан цагаан сарыг хийлгэхгүй төрийн ерөнхийлөгч нас барсан гээд хаалттай болгосон ш дээ. Хүн амьтан нууцаар нэгнийдээ шөнө очдог байлаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тэрнээс хойш байнга тэгсэн үү?, тэр жил л тэгсэн үү?
Цэдэн-Иш -
Нэг хоёр жил болгосон. Нэг хоёр жил болгоод тэгээд чөлөөтэй болгосон.
Эрдэнэтуяа -
Тэгээд хүмүүсийн шашин шүтхийг нь хориглож байсан гэнэ тэгээд ямар сурталчилгаа ухуулга явуулах вэ? намаас ч юм уу, улсаас ч юм уу?
Цэдэн-Иш -
Намын байгууллгагаас сурталчилгаа их явуулдаг байсан. Намын талаас л шашин шүтлэг явуулж болохгүй бузар булай юм л гэж байсан байхдаа. Шашин шүтлэг явуулах шаардлагагүй гэж. Ханиад томуу шиг л юм байсан байхдаа. Лам дээр очоод нэг сан тавиулсан хүнийг ч бараг барьж байсан байх. өөр ч бас сайн мэдэхгүй юм аа. Бурхан тахилдаа алсан хонинихоо толгойг тавьдаг байсаныг нь хураадаг байсан гэнэ лээ. Манайх хязгаар хол нутагт байсан болохоор сайн ойлгохгүй л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Та ээж аавынхаа тухай яриач юу хийдэг байсан?
Цэдэн-Иш -
Малчин. Малчин байж байгаад л өнгөрсөн. Мал маллаж байгаа нэгдэл ороогүй нэгдэлээс өмнө хот руу орж ирсэн. Хувийэ малтай байж байгаа ах дүү нартаа өгөөд аав бага байхад өнгөрсөн. Ээж маань хотод байж байгаад 103 хүрээд л таалал төгссөн.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь яагаад хотод орж ирсэн юм?
Цэдэн-Иш -
Миний мэдэхийн хотод нарийн төмөр зам бий болоход машинистаар орж ирсэн юм.
Эрдэнэтуяа -
Хэн?
Цэдэн-Иш -
Миний ах. өөрийн том төрсөн ах. Тэгээд л бид нарыг татаад хотод ороод ирсэн юм. Ах ч хотод амьжиргаатай гээд би гэсэн хөдөө өглөө гараад хонинд яваад л орой л орж ирнэ ер хот орьё гэдэг байж байгаад л хот орж ирсэн. Сайхан л газар.
Эрдэнэтуяа -
Та хэдэн настайдаа орж ирсэн бэ?
Цэдэн-Иш -
Би 20-той орж ирсэн.
Эрдэнэтуяа -
Анх нүүж орж ирэхэд хот ямар байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Өө жоохон байсан жоохон байсан. 40-н мянгат нөгөө юу үйлдвэрүүд ёстой том үйлдвэрүүд байсан. том том комбинатууд арьс ширний, гутлын үйлдвэр, савхины, хивсний үйлдвэр бүгд байсан. үйлдвэрийн комбинатын яндан хүртэл дугардаг байлаа ш дээ. Шөнө 3 цагт нэг дуугарна, өглөө 7 хагаст нэг дуугарна. Чойбалсангийн үед л ямааг самнадаг болсон тэрнээс ямааг самнахыг мэддэггүй байсан.
Эрдэнэтуяа -
Анх хот орж ирэхэд хот хөдөө 2 хэр ялгаатай вэ?
Цэдэн-Иш -
Өө ялгаатай байсан. хот нь өөрчлөлттэй ялгаатай байсан. би л төрөөд л явж чаддаггүй байсан. ахаараа ххөтлүүлж явдаг байсан. одоог бодоход жоохон ч гэсэн хөдөөнөөс ирсэн ганц нэг малтай хүмүүс том өөр л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хотын амьдрал танд таалагддаг уу?
Цэдэн-Иш -
Таалагдлагүй яахав таалагдаад л насыг барж байна.
Эрдэнэтуяа -
Юу нь?
Цэдэн-Иш -
Үгүй яахав дээ одоо хөгжил мөгжилөөс өгсүүлээд, хөдөө гарвал бэлэнчлээд малаа маллаж чадахгүй байна ш дээ. Адгийн наад зах нь үхэрээ сааж чадахгүй байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Анх хотод орж ирэхэд хот сонин байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Сонин л байсан. багад одоогийнх шиг ийм том барилга байгаагүй юм чинь. Хуучин их дэлгүүр гээд одоо музей болсон юм байна ш дээ. Тэр л байсанаас өөр мэдэхгүй. Тэгээд тэрэнд чинь ороод төөрдөг байлаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Одоо аль гэсэн үг вэ? музей болсон гэхээр?
Цэдэн-Иш -
Одоо тэр 3 яамны наад талын ягаан байшин бий дээ. Дан билүү давхар билүү? Дан
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн 3 яам уу?
Цэдэн-Иш -
Тийм тэр үеийн 3 яам.
Эрдэнэтуяа -
Одоо хаана гэсэн үг вэ?
Цэдэн-Иш -
Барилгын яам, хүнсний яам одоо хүнсний дэлгүүр юм аа даа.
Эрдэнэтуяа -
Хүнсний 20 уу? 1 үү? Ялалтын наад талын?
Цэдэн-Иш -
Тийм тйим.
Эрдэнэтуяа -
Томоохон барилга байгууламж ямар ямар барилга байсан?
Цэдэн-Иш -
Барилга байгууламж гэхээр ажиглаад 3-р сургууль байсан тийм ээ.
Эрдэнэтуяа -
3-р сургууль гэж 100 айлын энд байдаг уу?
Цэдэн-Иш -
Тйим. Их сургууль
Эрдэнэтуяа -
Монгол Улсын Их Сургууль уу?
Цэдэн-Иш -
Их сургууль, драмын театр тэр хамгийн том байсан байх тиймэрхүү л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Цирк?
Цэдэн-Иш -
Цирк чинь хэзээ хойно баригдсан. Энэ хажууд байгаа Дашчойлон хийд байсан.
Эрдэнэтуяа -
Бөхийн өргөө?
Цэдэн-Иш -
Өө бөхийн өргөөг чинь хэзээ хойно би ажиллаж байх үед би барисан ш дээ. Хэзээ хойно саяхан баригдаж дууслаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Та барилцсан уу энийг?
Цэдэн-Иш -
Бетоныг нь зууралцаж байсан. энд чинь цэргитйн анги бариагүй юу.
Эрдэнэтуяа -
Хотын хөгулийн оргил үе нь ? эсвэл явж л байна уу?
Цэдэн-Иш -
Одоо явж байна одоо л явж эхэлж байна. 90-ээд оноос эхэлж зогсоод 2000 оноос эхлээд нүсэр явж байна тэгж байна. 2000 оноос л их сүртэй хурдан хурдан явж байна.
Эрдэнэтуяа -
Анх гэр хорооллууд хэр их байсан?
Цэдэн-Иш -
Өө их байсан байсан. гэр хороолол их ч гэж дээ бага байсан юм байна. Энэ зайсан майсан руу чинь ерөөсөө байгаагүй ш дээ. Сүүлийн үед л ихэдчихлээ.
Эрдэнэтуяа -
Гэр хороолол байхгүй тэгээд?
Цэдэн-Иш -
Байсан байсан. 500 айлын гээд. 100 айл энэ хавиар ер нь цөөхөн байсан. манай энэ байж байгаа хүртэл гэр хороолол байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн онд энэ хороолол баригдсан юм?/11-р хороолол/
Цэдэн-Иш -
1990 онд баригдсан. Харчуудын гудамж гэж байлаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Харчуудын гудамж гэдэг нь?
Цэдэн-Иш -
Харчуудын гэж борчуудын байсан болохоор тэгсэн юм болов уу сайн мэдэхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Хувьчлалын талаар хэр мэдэх вэ? өмч хувьчлал?
Цэдэн-Иш -
90 онд 89 оноос л 88 оноос л том, жижиг тасалбараар л эхэлж байсан. ягаан том жижиг тасалбарыг өгч эхэл байсан ш дээ. Тэр тасалбараар чинь ер нь юм хийсэн хүн байдаг юм уу байдаггүй байхаа. Манайх л лав алга болсон ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тасалбар гэдэг нь ямар юм байх вэ?
Цэдэн-Иш -
Мөнгөн тасалбар гэж нэг цаас өгч байсан байхгүй юу. Саяны сонгуулиар сая таван зуугийн тасалбар тараасан ш дээ тэрэн шиг л юм байхгүй юу.
Эрдэнэтуяа -
Тэр нь ямар хэрэгтэй вэ?
Цэдэн-Иш -
Их бага гээд 2 тасалбар байсан. нэг нь ягаан нөгөөн ногоон байл уу.
Эрдэнэтуяа -
Их бага гэдэг нь юугаараа ялгаатай юм?
Цэдэн-Иш -
Их нь их мөнгө авах, бага нь бага мөнгө авах юм байсан юм шиг байгаа юм. Одоо болтол минийх байдийн Төв шууданд л өгч байсан очиж асуух юмсан бодоод байдаг юм.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүст зүгээр өгч байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Зүгээр өгч байсан. дараа нь энүүгээр мөнгө авна шүү гэж байсан энүүгээр мөнгө авсан хүн байдаг юм уу.
Эрдэнэтуяа -
Та тэгээд өөр өмч хувьчлалд яаж оролцож байсан?
Цэдэн-Иш -
Өөр өмч хувьчлалд оролцсон юм байхгүй. Энэ байрыг хувьчилж өгсөн байх. 90 онд авсан. Тийм 90 оны 11 сард авсан.
Эрдэнэтуяа -
Өмч хувьчлал ард түмэнд жигд хүрсэн үү?
Цэдэн-Иш -
Байр мал хоёр бол хүрсэн гэж бодож байна.
Эрдэнэтуяа -
Бүх Монголын ард түмэнд жигд үү? Хотод хөдөөд?
Цэдэн-Иш -
Гэр хороололд хүрээгүй энэ чинь бас. Байртай айлд л хүрсэн байх. Манайх Яармагт байж байгаад орсон. Хувьцаа л өгсөн. Хувьцааг тэгж өгсөн байх өөр юм өгөөгүй байх. Байртай айлууд нь байрыг нь, малтай айлууд нь малыг нь хувьчилсан ийм л хоёр зүйл гарсан. Ардчилал гараад тэршүү 90 он гараад. Ардчилал гараад байрыг өгсөн, хөдөлмөрчидөд малыг өгсөн.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилалын сайн тал нь уу?
Цэдэн-Иш -
Ардчилалын сайн тал нь энэ шүү. Ардчилал чинь бас сайн юм хийсэн юм шүү. Хийгээгүй гэж хэлэх тал бол байхгүй. Ардчилал гарч ирээд энийг өгсөн юм шүү. Тэрнээс биш бид чинь албан газрын байр барьж байхаас биш амьны юм барь байгаагүй. Амьны байр боллоо гээд хөлсийг өгдөгөөр нь өгч л байна л даа. Гэхдээ өөрсдөө зарах эрхтэй л болчихож байгаа юм л даа.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилал хэдэн оноос эхэлсэн бэ?
Цэдэн-Иш -
90 оноос эхэлсэн.
Эрдэнэтуяа -
Ерөнхийдөө ямар байдлаар эхэлж байсан?
Цэдэн-Иш -
Харин миний хэлж байгаа тэр байхгүй юу байрыг нь малыг нь хувьчилж өгсөн. Хөдөлмөрчидөд аль болох эрхийг нь өглөө. Ямар эрх эдлээд яаж байх вэ эрхийг нь өглөө. Хувьчилсан хэрнээ байрны мөнгө бүр их авдаг болсон. Уул нь ус цахилгааны мөнгө л авдаг бол. Уул нь хувьчилсан гээд байрны мөнгө авахгүй юм бодсон чинь. Байгаа 2 өрөөг нь тооцдог байсан. тэгсэн чинь гал тогоо, нойл, кордоорыг хувьчлалд оруулсан. Хувьсгалт нам гарч ирээд ингэсэн. Ардчилсан нам тэгээгүй. 2 өрөөнийх нь л квадратыг өгч байсан тэрийг зайг нь. Тэгсэн чинь хувьсгалт нам гарч ирээд гал тогоо, нойл, кордоорыг хувьчлаад хөлс болгож авчдаг болчихлоо ш дээ. Талбайг нь нэмээд бүх талбайг нь. Тэрнээс ардчилсан холбоо хийгээгүй биш хийсэн юмтай. Хэлэх ч үгтэй. МАХН тэрнээс 70 жил юм хийсэн байх гэхдээ сүүлийн үед өгөхөөсөө өгөхгүй нь их болсон. Хахуулиар бидний чинь жишээ нь хүүхэд сургууль оруулахад чинь тэдэн цаас тэгээд төлбөр нь хичнээ бэ. Дээр үед чинь төлбөргүй сургуульд оруулдаг байсан. одоо шувт төлбөртэй. Төлбөр нь нэг хоёр зуун мянга биш сая болж байна ш дээ. 90 он гарч ирээд л бүх юм төлбөртэй болж эхэлсэн ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь анх ардчилалын уриалга юу гэж гарч ирж байсан? та нарт юу гэж сурталжилж таниулж байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Байрыг нь хувьчиллаа, малыг нь хувьчиллаа, эрхийг нь өгч л эрх чөлөөтэй гэж л бодогдож байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилалыг юу авчирна гэж анх гарч ирж байхад нь бодож байсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Эхлээд юм авчирна гэж ерөөсөө санаагүй. Энэ сайхан байгаа юмыг ардчилал гарч ирээд юу болохын бол хувь нэг хүн жишээлбэл сурталчилгаа хийж байхад нэг хүн хэдэн сая төгрөгний өртэй бол энийг дарах шаардлагатай байна гэж байсан бол тэр өрөө яаж дархаа мэдэхгүй сурталчилж байсан. тэгтэл одоо бид нар ардчилал гарсанаас хойш бол тэр өрийг багасгасан юм болов уу гэж боддогийн 1-рт. 2-рт яагаад тэр гэхээр байрыг нь хувьчлаад өгчихлөө, малыг нь хувьчлаад өгчихлөө ингэхлээр нэг амжилт гарсан юм уу гэж боддогийн. Хүний эрх эрх чөлөөг чөлөөтэй болгочихлоо. Бололцооны юм болгосон юм уу гэж боддогийн. Гайгүй болсон юм уу гэхээр бас хэт дэлгэрэнгүй задгай болсон юм уу. Сүүлийн үеийн хүүхдүүдийг хэтэрхий жолоог нь сул тавиад хүмүүжил муутай болгочихвуу гэж ойлгож байгаа. Хүний үг даадаггүй, хүнээр юм хэлүүлдэггүй. За яахав би хүүхдүүдийг хүмүүжилтэй гэж бодоход хүний хүүхдийг харж байхад эцэг эхээ бодог тал байдаг юм уу боддоггүй юм шиг санагдаад байдагийн. Энэ дээр хэтэрхий жолоог нь сул тавьсан юм болов уу гэж боддогийн.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилалын сөрөг тал бий юу?
Цэдэн-Иш -
Сөрөг тал гэхээр харин тэр нь л сөрөг тал юм даа. Хэтэрхий задгай болсон хүн хүндэлхээ больсон бид 3 чинь настай хүмүүс настай гэж хүндлэх юм алга байна ш дээ. Хүнийг хүн ёсоор үзэхээ больсон л гэж бодож байна. Шулуухан ярьвал тийм биздээ. Сул байна уу гэхээр чанга юм шиг тэгээд бүр гайхаад байгаа юм 1000 төг авсан хүнийг 10 жилийн ял өгөөд хэдэн саяар авсан хүнийг ялгүй үлдээж байгаа их эргэлзээ төрүүлж байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилал гарсанаас өмнөх үеийн таны амьдрал, гарсанаас хойших таны амьдралд ямар ялгаа гарсан бэ?
Цэдэн-Иш -
Ялгаасаад байх ч юу байхав дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилал гарсанаар таны амьдрал дээшилсэн үү? Хэвийн байсан уу? өөрчлөгдсөн үү?
Цэдэн-Иш -
Миний хувьд гарсан гэж хэлж чадахгүй юм байна. Яагаад гэвэл юмны үнэ улам нэмэгдээд ядуурал маш их болж байна биднийг хүүхдээ өсгөж байх үед юун траншейний хүүхэд ерөөсөө байгаагүй ш дээ. 90 он гараад картны бараа гарч ирээд гудамжны хүүхдүүд идэвхижээд ирсэн. Дэндүү сул тавьсан л гэж бодож байна. Хэтэрхий хүмүүжилгүй 1-рт, засаг захиргаагүй болсоноос ийм болж байгаа. Тэрнээс хүүхдүүдийн хүмүүжил зүгээр бол траншейнд юу гэж хүүхэд гархав. Хэтэрхий туулширч, хэтэрхий эрх үүргийг нь задгайрсанаас хүүхдээ хүмүүжүүлж чадахгүй 1-рт учраас л хүүхдийг ийм болголоо гэж боддогийн ш дээ. Эмнэлэгт хэвтэж байхад чинь хоол гуйсан хүүхдүүд дүүрэн шавчихна шүү дээ. Нэг талаас ядуурал маш тх болчихлоо.
Эрдэнэтуяа -
Ядуурал юутай холбоотой вэ?
Цэдэн-Иш -
Юмны хомсдолтой холбоотой юм уу гэж бодож байна. Жишээ нь хөдөөний малчид малаа бараад хотод орж ирээд тэгээд бас бэлэнчлээд сурсан болохоор л ингэсэн гэж бодож байна. Би нэг юм хийе, би нэг юм бүтээе гэсэн юм алга өнөөдөр өнгөрвөл маргааш яах вэ гэсэн л маягтай байна. өнөөдөр нэг ажил хийлээ төлөвлөгөөтэй юм хийж чадахгүй байна. өнөөдөр энийг хийгээд маргааш тэгнэ шүү хүүхдээ ингэж өсгөнө шүү гэсэн төлөвлөгөөтэй юм алга байна ш дээ. Тийм учраас хэтэрхий юу яачлаа л гэж боддог юм. Бид чинь өглөө босоод хонио саана, хариулана, тогоогоо нэрнэ, ноосоо яана, одоо хонины ноос авсан айл гэж ховор байна ш дээ. өчигдөр орой би мэдээ харлаа адаглаад ноостой хониь чинь таргалдаггүй юм. Ноостой болохоор чинь бороо мороо орохлоор, салхи салхилхаар нэвтрээд адагалжил хүн чихсэн үсээ засуулчихаад толгой сэргээд сайхан болно ш дээ. Мал ч гэсэн юундаа байхаар үс нь ургаад бөөвийгөөд улам л тарга тэвээргэ авч чадахгүй ийм л юм болчоод байгаа юм. Их аж ахуйч байсан байна.
Эрдэнэтуяа -
Ноосны боловсруулах үйлдвэр байхгүй болохоор хүмүүс их зүтгэхгүй байна уу?
Цэдэн-Иш -
1-рт ийм байна, 2-рт ажил их муу байна. Яагаад муу байна гэхээр ноос авхаа байгаад ирэхээр хүмүүсийн юу муудаад, ноос авхаа байлаа гэхэд өөрсдөө эсгий хийгээд болно ш дээ өөрийнхөө гэрийн бүрээсийг хийгээд авбал аштай юу. Муу юм худалдаж авч тасарч байхаар. Тийм амжиргаа байхгүй болчихож гэж бодож байна. Улс нь хэтэрхий бэлэнчилчлээ л гэж бодож байна.
Эрдэнэтуяа -
Юм хэтэрхий сонгол ихтэй элбэг болсон байна уу?
Цэдэн-Иш -
Хэтэрхий бэлэнчлээд залхуурцан. Юм идчихээд зүгээр сууж байхыг бодохоос би нэг ажил хийгээд таван цаас авья гэсэн хүн алга. Бэлэнчлээд сурцан. Тийм л болсон юм уу гэж л бодоод байгаа ш дээ. Идэх юм нь бэлэн, унтах ор нь бэлэн маргааш яаж амьдрах тухай оюун ухаанаа гашилшгах юм алга байна.
Эрдэнэтуяа -
Энэ үйлдвэржилт зогссон болохоор ?
Цэдэн-Иш -
1-рт үйлдвэр зогссон. Миний санаагаар одоо том үйлдвэрүүдээ хөгжүүлээд 1-рт, 2-рт хүүхдүүдээ ТМС, Ком гэж заагтай сургууль болгоод заавал дээд сургууль, заавал диплом гэхгүй байх. Төлбөрийг нь өндөр болгох хэрэгтэй энэ коллежуудийн. Тйим. Ер нь коллежууд гэж байгаа юм уу. Байхгүй биздээ. Одоо нэг хэдэн коллеж нээгдсэн байна лээ. Нөгөө хүүхдүүд нь орохгүй гээд.
Эрдэнэтуяа -
Техник мэргэжилийн сургуулиуд уу?
Цэдэн-Иш -
ТМС, Техником гээд 2 заагтай сургууль байна ш дээ. Тэд нарын чинь төлбөр нь их байна ш дээ 1-рт, 2-рт тэд нар төгсөөд ажлын мест байхгүй байна ш дээ. Би ажлын местгүйгээс их болж байна гэж бодож байна. Хөнгөн хүнсний үйлдвэр, барилгын ТМС байхад болно ш дээ. ТМС чинь үйлдвэрт ажиллах хүүхдүүдийг бэлддэг. Ангийар нь бүлгээр нь сургадаг байсан. Оёдолын, гутлын, арьс ширний анги гээд тус тусдаа ангитай ш дээ. савхин гутал шеврээд гээд. Би ингэж бодоод байгаа юм том үйлдвэрүүд гаднаас орж ирэх материалгүй болчихоод хаагдаад байна уу гэж бодоод байгаа юм 1-рт тоног төхөөрөмж байхгүй, 2-рт энийг авч ирээд хийе гэсэн бодолтой хүн алга. Ямар бодолтой хүн гэхээр төрийн тэргүүлэгчид энгийн үгээр хэлэхэд энгийн хөдөлмөрчид яавал ажилтай, яавал хэдэн цаас хаагуур гарах вэ, тэрийг яаж кормандаа хий вах вэ гэсэн бодолтой болсон юм уу гэж боддогийн. Би тэгж л боддог.
Эрдэнэтуяа -
Дээр үед хахууль гэж байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Байхгүй. Мэдэхчгүй хахууль гэж юу болохыг. Цагаан сараар нэг нэгнийдээ очихдоо хадаг юу л өгдөг. Тэрнээс энэ тийм юм өгсөн шүү, энэ нь ийм гэх юм байхгүй. Хахууль ерөөсөө байдаггүй ёстой гоё байсан. би энэнээс л болчих вуу гэж л бодож байна. Тамнээ өглөө босоод адгийн наад зах нь ороо хураахаас залхуурч байна ш дээ. Үгүй та нар ороод засаад яваач, өглөө эртхэн босооч гээд би тэгээд ингэж хэлдэгийн ш дээ ядуу хүний сүүж булга байдаг, баян хүний сүүж өргөст тарвага байдаг гэж жаахан байхад манай багад хэлдэг тэр л оюун ухаанд орж ирээд байдагийн. Миний өөрийн өсгөсөн хүүхэд ажилсаг байна аа. Энэ хүүхдүүдийн хүүхдүүд хачин байна аа. Унтхаас өөр юм алга. Ёстой хэрэг алга идээ л. Ямар хоол идэж байна гэхээр цуйван, бууж, хуушуур гурилтай хоол идэхгүй байна ш дээ. тэгэхээр амьдрал нэг бодлын дээшилсэн юм шиг. Бид нар чинь гурилтай хоол голдоггүй байлаа ш дээ тиймээ. Би л лав шар будаатай хярамцаг л идэж өссөн. Аягүй сайхан ш дээ. одоо тэгээд шар будаатай цай уух юмсан гээд шар будаа авдагийн.
Эрдэнэтуяа -
Шар будаатай хярамцаг гэхээр?
Цэдэн-Иш -
Өвөл идэш хийгээд алдаг байхгүй юу бөөнөөр нь тэгээд цус, бөөр, зүрхийг нь гүзээнд чихчихдэг юм тэгээд хөлдөөчихдөг юм. Тэрийгээ цавчиад цавчиад хөшгилөөд шар будаатай холиод хоол хийдэг. Ингэж мал алахгүй ш дээ. хонь холбоод байж байхад чинь холбосон хонио хоёр ороож байж боож үхэх гээд загнуулдаг байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Зун яагаад мал алж идэхгүй гэж?
Цэдэн-Иш -
Мал өсгөх нь мал алж идэхгүй байхгүй юу. Мал алж идэхгүй өвлийнхөө нөөцөлсөн махаараа борцоороо хоол хийнэ ш дээ. Нээрээ гайхамшиг байсан юм шүү.
Эрдэнэтуяа -
Мал өсгөх юу нь улсын бодлого биш биздээ?
Цэдэн-Иш -
Хувь хүн өөрийнхөө малыг өсгөхийн төлөөл жишээ нь чи 100 малтай бол 150 болгочих юмсан, 200 малтай бол 250 болгочих юмсан ийм л идэхийлэл малаа тийм болгодог байсан байхгүй юу даа.
Эрдэнэтуяа -
Малчид тэр үед одоогоор цалинжидаг байсан юм?
Цэдэн-Иш -
Цалин авахгүй байсан. Идээ цагаагаа авна хонио алж иднэ. Цагаан идээг зарах авах хүн байхгүй би малтай тэр малтай бид дөрөвүүлээ малтай юм чинь хэн хэнийхээ юмыг авах юм. Намар түрүүчийн цаснаар хөлдсөн тараг хажууд тавиад хутгаж уу гэнэ. Мах өгөхгүй ш дээ тэрийг уугаад унтана. Одоо энэтэй адил сахар махар ч байхгүй. Хааяа нэг цав гэж ганц хонь гаргана гэдсийг нь чанаад айлуудад хуваагаад өгнө сард нэг шахуу гаргадаг байсан байх. Миний үед ийм байсан жаахан хүүхдүүд мах идэхгүй ш дээ хавар болохоор хөгшчүүд иднэ бид нарыг хургаа барь гээд тэгээд л толгой шийр иднэ иймхэн жаахан мах өгнө тэрийг гөө бас их жажилна аа.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад мах өгөхгүй вэ?
Цэдэн-Иш -
Яагаад тэгдэг байсан гэхээр малаа өсгөх гээд л. Бага байхад яс үс эмхэрдэг гэдэг юм уу цагаан идээг л идүүлнэ ш дээ. зун нэг хотоос ах дүү нь очилоо гэхэд хонь алж өгнө хонио алаад гэдсийг нь арилгаад хотоороо/хот айлаараа/ чанана. Чанаад л нөгөөхөө жижиг жижиг болгоод шар будаа хийгээд эднийд өгнө эднийд өгнө тэгээд бидэн жаахан юм л оногдоно. Жаахан хавирга цус толгой шийр хуйхалбал шийрний талын тал оногдоно.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үедээ жаахан тиймхэн байсан ч зөв хүмүүжил үү?
Цэдэн-Иш -
Зөв. Янзын зөв хүмүүжил. Энэ хөгшчүүл дотроос энэ хамгийн хөгшин нь тэгээд энэ хаашаа хонио бэлчээ гэнэ тийшээ л хонио бэлчээнэ. Хүв хүмүүжуил. Морины тугалны өвс рүү оруулваа та нар гээд л. Тийм хүмүүжилтэй байлаа.
Эрдэнэтуяа -
Үгнээс гарахгүй, ахмадаа хүндэлдэг?
Цэдэн-Иш -
Маш хүндэлнэ, тийм хүмүүжилтэй байсан. томоосоо хонио хааш нь, хургаа хааш нь гаргах юм бол гэж асууна ш дээ. Хавь ойроос хөгшин хүн ирвэл бид нар чинь ухаан алдчихана ш дээ. хонь нийлүүлсэн байвал модоор зад ороолгоно шүү дээ. тэглээ гээд ээж аав өмөөрнө гэсэн юм ерөөсөө өө байхгүй. Одоо бол хэрэгтэй байнаа.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдрал гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал бий юу?
Цэдэн-Иш -
Юу байхав дээ ийм л байсан. гүнээр гэж ядарч зүдэрсэн үү гэж үү?
Эрдэнэтуяа -
Ямар ч хамаагүй гүн сэтгэгдэл үлдээсэн нийгмийн өөрчлөлтийн үеүд ч байж болно аа эсвэл медаль урамшил авсан байж болно гүнээр нөлөөлсөн амьдралыг чинь өөрчилсөн үйл явдал бий юу?
Цэдэн-Иш -
Өөрчилсөн гэвэл эхийн алдар малдар л байхдаа. Эхийн алдрын 2-р одон авсан би. 6 хүүхэд өсгөсөн будаа тариа шиг олон байна. Ноднин нэг юу тэмдэглэж хүүхдүүд нэг одон өгсөн. өргөмжит ээж. өргөмжит ээж өгч баахан улс цуглуулж нэг юу хийлээ. Одоо жишээ нь цайллага хийлээ. Ресторанд улсуудаа оруулаад тэгээд тэр өргөмжлөл авч залуучуудын соёлын ордонд орсон. Улаанбаатар зочид буудалд орсон. Тийм л юм боллоодоо. Хэдэн хүүхэд нь тал талаасаа мөнгө цуглуулаад сая төгрөг цугласан байх улс амьтанаа цуглуулж оруулах. Тэгээд бас надад нэг медаль өгсөн. өргөмжлөл авсан гэж. Мөнгөн аяга, 4метр хоргой өгсөн. 4 м үтүүхуар мөнгөн аяга авч, хүүхдүүд маань аяга ор мор авчирч өгсөн. Энэ нь том үйл явдал юм уу даа. Хэдэн хүүхдүүд маань тал талаасаа яахав дээ тал талаасаа сая төгрөг цуглуулж хамт олноо цай уулгаж эхийн алдрыг тэмдэглэсэн.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдралд ер бусын гэх онцгой зүйл бий юу?
Цэдэн-Иш -
Онцгой зүйл гэх юу байхав.
Эрдэнэтуяа -
Онцгой гэх зүйл ер нь?
Цэдэн-Иш -
Онцгой гэх харин нь
Эрдэнэтуяа -
Захидал байж болно, дурсамжийн бичиг байж болно, медаль байж болно, юу ч байж болно эсвэл янз бүрийн үлдсэн юм ч юм уу тээ юу байж болно танд онцгой гээд хадгалж байдаг?онцгой гэж боддог тийм зүйл?
Цэдэн-Иш -
Онцгой гэж боддог гэвэл би ээжээсээ тавуулаа. Ээж маанв эхийн алдрын 2-р одон авсан. Тэрийг их хадгалж явдагийн.
Эрдэнэтуяа -
Ээжийнхээ юу?
Цэдэн-Иш -
Аа аа г.
Эрдэнэтуяа -
Өөрөө дахиад эхийн 2-р одон авсан?
Цэдэн-Иш -
Өөрөө дахиад эхийн 2-р одон авсан. Миний ээж бол хоёр ихэр хүүхэд гаргасан. Хоёр ихэр гараад яахав нэг нь эндсэн. Нэг нь байдагийн. Би бас хоёр ихэр хүүхэд гаргасан нэг байдаг нэг нь эндсэн. Хоёр хүү гаргасан ээж бас хоёр хүү гаргасан. Энэ бол онцгой. 6 хүүхэд гаргаад эхийн одон авах чинь их гоё юм байна лээ ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн хүүхэд гаргасан хүн 2-ийг авч байсан юм?
Цэдэн-Иш -
6 хүүхэд гаргасан бол 2-ийг, 8-ийг гаргасан бол эхийн 1-р одон авч байсан.
Эрдэнэтуяа -
Эхийн нэг, хоёрдугаар одон гэж л байх уу?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Одоо бол 4 хүүхэд гаргавал 2-ийг, 6 хүүхэд гаргавал эхийн 1-р одон өгөнө гэнэ үү. Тэгж ярьж байна лээ эл тээр.
Эрдэнэтуяа -
Хүн амыг өсгөх бодлоготой холбоотой ингэж гарсан уу?
Цэдэн-Иш -
Тийм. Энэ нь тэй холбоотой. Самбуу дарга байхадаа эхийн алдрыг өгч эхэлсэн ш дээ. самбуу дарга 6 хүүхэдтэй бол 2-ийг 8 хүүхэдтэй бол нэгийг өгнө гэж гаргаж ирж байсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Энэ ер нь зөв бодлого?
Цэдэн-Иш -
Зөв бодлого. Хүн амын тоо хүртэл өсч байсан ш дээ. тэгээд тэр олон хүүхэдэд чинь мөнгө өгч байлаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Сар бүр үү?
Цэдэн-Иш -
Сар бүр.
Эрдэнэтуяа -
Одоогийн хүүхдийн мөнгө гэдэг шиг үү?
Цэдэн-Иш -
Одоогийн хүүхдийн мөнгө гэдэг шиг өгч байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хүүхэд төрүүлээгүйн мөнгө гэж нэг юм хүмүүс яриад байсан? 18 хүрээд хүүхэд төрүүлээгүй бол улсад татвар төлдөг байсан ч гэх юм дуулдсан?
Цэдэн-Иш -
өгч байсан. хүүхэд гаргаагүй, хань үр хүүхэдтэй болоогүй хүүхэд гаргаагүй хүнд хүүхдийн татвар гэж авч байсан юм. Жишээ нь чи 18 хүрчээд хүүхэд гаргахгүй байвал хүүхэдгүйн татвар гэж авч байсан юм. Би тэрийг өгөөгүй ээ. Би хотод орж ирээд хүүхдүүдийнхээ эцэгтэй суугаад хүүхэдтэй болсон. Тэр мөнгийг авч байсан уу гэхээс өгч байгаагүй.
Эрдэнэтуяа -
Тэрийг өгч байсан таны таньдаг улсуудаас байсан уу?
Цэдэн-Иш -
Өгч байсан хүн байсан. нутагтаа байхдаа өгч байгааг нь мэддэг байсан. хотод орж ирээд хэн хаана юуг яаж мэдэх вэ? Манай нэг хүүхэд өгсөн гэж ярьдаг байхаа гэрлээгүй байхдаа. Авгай авч хүүхэд гаргахгүй бол мөнгө өгдөг болох юм байна гэж ярьж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэрийг ер нь хүмүүс хэр хүлээж авч байсан?
Цэдэн-Иш -
Хүлээж авахгүй байсан. гарахгүй хүүхэд, санаа сэтгэл тохирохгүй хүнийг яах юм. Тухайн үедээ үзэн яддаг байсан байх. Тийм л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ярилцлага өгсөн танд маш их баяраллаа.
Цэдэн-Иш -
За зүгээр. Би ч гэсэн бас санал сэтгэгдэлээ ярьчихлаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
