Tserendorj
Basic information
Interviewee ID: 990040
Name: Tserendorj
Parent's name: [blank]
Ovog: [blank]
Sex: m
Year of Birth: 1936
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: elementary
Notes on education:
Work: retired
Belief: none
Born in: Bayanjargal sum, Töv aimag
Lives in: Sühbaatar hot sum (or part of UB), Selenge aimag
Mother's profession: Worked in city organization
Father's profession: worked in city organization
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
work
childhood
democracy
privatization
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Эрдэнэтуяа -
Амьдралынхаа тухай ярьж өгнө үү?
Цэрэндорж -
1936 онд төрсөн. 1936 оноос хойш ээж аавын гар дээр би ч Сэрээтэрийн Цэрэндорж гэж байсан юм. Би чинь бас өргөмөл, хоёр эцэг хоёр аавын юугаар дамжчихсан. Тэд маань Төв аймгийн Баянжаргалан сумаар нутаглаж байсан. Би чинь 1947 онд байна уу даа Улаанбаатар хотын 5-р бага суургууль гэж байгаа ш дээ Улаанбаатар хотын 5-р 10-н жил гэж байгаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Одоогийн 5-р сургууль мөн үү?
Цэрэндорж -
Тйим мөн. Тэнд 1947 онд анх нэгдүгээр ангид орж байсан.
Эрдэнэтуяа -
1947 оо 11 настай тийм хойно уу?
Цэрэндорж -
Тийм. За яахав 1947 тэр үед чинь бол тийм л байсан ш дээ. Тэгээд 7-8 жил сурахгүй юу. Тийм 1947 онд шиг санаж байна. Тэгээд тэндээсээ 1947 онд чинь 5-р бага сургуулийг чинь 4-р ангийг төгсгөлүү. Тэгээд би чинь 4-р ангийг төгсгөөд Хэнтий аймгийн Модтын уул уурхайн жолооны курс төгссөн юм. Жолооны курс төгсч ирчихээд 1955 онд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны системний байгууллагад орж ажилласан. Түүнээс хойш би 32 жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан. Сэлэнгэд байж байгаад л. Тэгээд 1987 оны 11 сард тэтгэвэрт гарсан 1987 он гэдэг чинь юу билээ
Эрдэнэтуяа -
Бараг 21 жилийн өмнө
Цэрэндорж -
Тийм 21 жилийн өмнө. Гэхдээ яахав 21 жилийн Гурилын үйлдвэрт 7-8 жил бараг 10-аад жил байна уу кино механикч хийгээд л тэгээд бүр мөсөн гарсан. Тйим л шив дээ соёлын довтолгоон энэ тэр гээд яриад байх юм бол тэр үед чинь яахав бичиг үсэг тайлагдаагүй, мэдэхгүй улсууд мэр сэр байсан. Тэдэнд чинь хичээл заах, бичиг үсэг зах үүрэг эвлэлийн гишүүний үүрэг надад ирж л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр тухайгаа дэлгэрүүлж яриач?
Цэрэндорж -
Сэлэнгэд ирээд Сэлэнгэд чинь би 1959 онд ирсэн. 1959 онд ирээд гал камандад ажиллаж байгаад тэд нарын гэр бүл янз бүрийн юм бас бичиг үсэг муутай хүмүүст хичээл энэ тэр янз бүрийн юм заадаг л байсан.
Эрдэнэтуяа -
1959 оноос уу?
Цэрэндорж -
Тийм. 1959 оноос. Тэгээд би чинь 1959 оноос энд ажиллаж байгаад 1962 онд Алтанбулагийн сангийн аж ахуйд илгээлтээр яваад, тэгээд эргэж ирээд 3 жилийн хугацаатай явсан. Намайг явахад аймгийн Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн дарга Цэрэннадмид гэдэг хүн байсан. Тэрний илгээлтээр одоо тэрнийх ч юу байхав дээ Монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн илгээлтээр Алтанбулагт 3 жил яваад 1965 байна уу даа тэгээд эргэж энэ байгууллагатаа өнөөх илгээлтээр явсан болохоор яахав 3 жилийн хугацаа дуусаад энд ажиллаад л тэгээд би улсад 32 жил ажилласан. 32 жил ажиллаад л тэтгэвэртээ гарсан. Ийм л түүхтэй дээ. 5-р бага сургуульд байхад сахилгагүй л хүүхэд байсан. Тэр үед чинь дандаа эрлийз хүүхэд байсан ш дээ манай сургуульд чинь.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад?
Цэрэндорж -
Дандаа эрлийз Хятадын эрлийзүүд байсан ш дээ. Тэр 4 жил. Одоогоор яг ингээд яахад тэр үед хүүхдийн хувцасны артель гэж байсан. Одоо байна уу үгүй юу тэр л хавьд шиг санаж байна. Дандаа тийм ер нь голцуу эрлийзүүд байсан даа. Манай сургуулийн анхны захирал чинь Зундуй гэдэг хүн байсан. Манай ангийн багш чинь Долгорсүрэн гэж багш байсан. өшөө зөндөө л багш нар байсан нэр мэдэхгүй мартчихаад байна. Тийм л үед сурч байсан. Сургалт бол тэр үед одооныхтой адилхан байсан биш, тэр үед чинь яг л одоо хичээлийг чинь заана, яг л одоо тэр хичээлийг чинь бүгдийг нь бичиж авна, гэрийн даалгавар өгнө, аягүй хатуу үүрэгтэй. Тэр үед чинь сургуулийн чинь танхим хүйтэн хөлдүү. Чернилээ бид чинь барьж байгаад хичээлээ хийдэг байсан ш дээ одоо үеийг бодвол. Одоо чинь юу л болчихсон юм билээ. Дээр үед чинь паартай байсан биш дандаа галладаг тийм л байсан. Би чинь 1947 оноос хойш жолооны сургууль төгсөөд шууд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яам НАХ яам гэдэг байсан. Одоо бол байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Нийгмийг аюулаас хамгаалах яам
Цэрэндорж -
Тийм. Галын байгууллагад ороод Улаанбаатар хотод 1959 онд бишээ 1955 онд Улаанбаатар хотын аж үйлдвэрийн комбинатын гал командад орж байсан. Тэгж миний амьдралын гараа тэрнээс л эхэлсэн. Тэрнээс өшө байгууллагад ажил хийж байсан юм байхгүй. Тэнд ороод л тэндээсээ 1959 онд энд шилжиж ирээд л тэгээд 1987 онд тэтгэвэрт гарсан. 32 жил боллоо. Одоо сэлэнгийн НАХ яамны хэлтэс гээд байсан иргэний байгууллагад харьяалагдаж байсан. Одоо бол Оцгой байдлын ерөнхий газар гэж энэ багшууллагад ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гараад 20 гаран жил болчихоод байна.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь яагаад энэ мэргэжлийг сонгосон юм бэ? хэн нөлөөлсөн бэ?
Цэрэндорж -
Манай аав ч одоо төв гал камандад Улаанбаатар хотод төв гал камандад өөрөө жолооч хийж байсан хүн. Тэгээд яахав намайг би уул нь цэрэгт явах гээд, яахав яахав миний хүү цэрэгт яваад юу гэх вэ шууд л энэ байгууллагад орчих, угаасаа цэргийн байгууллага юм чинь тэгээд л орчихсон. Яахав тэр үедээ энэ нөлөөлсөн байж болох юм даа. Тэгээд л энэ байгууллагадаа ажиллаж байгаад л тэтгэвэртээ гарсан даа. Харин би чинь 1950 хэдэн онд байна даа 1957 онд байна даа би 5-р бага сургуульд чинь 4 жил төгсөөд л тэнд харин нэг оройн сургуулиар 7 төгссөн. 1958 байна уу, 1959 онд. 1958 онд энэ авгайтай гэр бүл болоод л, 6 хүүхэдтэй 7 хүүхэдтэй байсан нэг нь эндчихсэн цэрэгт яваад, тэгээд 6 хүүхэдтэй. Одоо ингээд амьдарч л байна болж л байна. Яахав хөөрхий засгийн буян яахав тэгээд л. Одоо тэр үеийг харьцуулбал хамаагүй өөр болж дээ. Зарим юманд баярлах, зарим юманд гомдох янз бүрийн тийм доголдол байж л байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Юунд баярлаж байв?
Цэрэндорж -
Одоо яахав дээ. Улсаас улсад олон жил хөдөлмөр хийгээд тэтгэврээ аваад амьдарч л байна, болж л байна. Тэрнээс гадна одоогийн энэ нийгмийн юунд чинь ингэж байна ш дээ. Юм нэмэгдэж байна, өсч байна, хэдэн тэтгэвэр ч наана цаанаа хүрэхгүй шахуу л байна ш дээ. Ийм л янзтай тэр үед бол сайхан л байсан. Тэрийг бол мартах арга байхгүй. 1990 оноос өмнө, ардчилсан хувьсгал гарахаас өмнө бол үнэнхүү сайхан байсан. Мөнгөний ханш хатуу байлаа. Юмны үнэ тогтмол байлаа. Дандаа улс нийгмийн гэжл ярина шүү дээ. Одоо улс нийгмийн хөрөнгө, улс нийгмийн эд хогшил гэж ярина уу гэхээс одооныхтой адил хувийн тийм компани пүүс гэж байгаагүй. Тйим учраас тэр үед сайхан байсан. Тэр нийгмийн үеийг дурьдахад марташгүй л байна миний хувьд бол би мартдаггүй юм тэр үеийг. Миний гол амьдрал, тэр үед бид нарыг чинь ёстой нөгөө хөлийг нь дөрөөнд хүргэж тэр л үед бид эрх чөлөө бүх л юмыг тэр үед л олж авсан. Тийм учраас одооныхыг бодвол сайхан л байсан үе. Одоо ч яахав муудаад байх юу байхав, тэгэхдээ л ардчилал өөр олон намын тогтолцоо таруухан санагдаж байгаа юм. Сая энэ сонгуулиар чинь хүн болгон л мэдэж байна ш дээ. Иймэрхүү үед жаахан хэцүү л байх шиг байна. Тэгээд яахав дээ нийгэм нь ийм болчихсон болохоор энийг дагахгүй болохгүй гээд яахав. Яахав яамьдраад л болж л байна одоо.
Эрдэнэтуяа -
Та хүүхэд байхдаа ямар хүүхэд байсан бэ? ххүхэд насаа дурсаач
Цэрэндорж -
Хүүхэд насаа дурсах ч яахав дээ жаахан тийм хаашаа ч юм бэ дээ, хүүхэд насанд жаахан хөнгөндүү, харин хичээлд бол гайгүй байсан. Яахав жаахан сахилгагүй, хааяа хааяа нэг тийм асуудал байдаг л байсан. Хөнгөн хийсвэр хүүхэд байхаасаа эхлээд.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн хүүхдүүд юугаар тоглож нааддаг байсан бэ? жаахан байхдаа
Цэрэндорж -
Жаахан байхад чинь тэвэг, янзбүрийн шидэх энэ тэр янз бүрийн л юм байсан. Чулуугаар гэр барих, үзгээр тоглочих тийм янз янзын юм байж л байсан. Тэгэхдээ одооныхтой адилгүй. Тэр үеийн хүүхдийн хүмүүжил, тэр үеийн багш нарын шаардлага маш өндөр, маш их зөв зүйтэй, тэгээд энэ нам засаг төрийн бодлогтой уялдаатай тийм сайхан сайхан юмыг, багш нар бид нар чинь одоо багш нартаа зодуулаад, багш нартаа зодууллаа гэж хэлэх юм бол загнана ш дээ. Та нар өөрсдийн бууруугаас, та нар өөрсдөө сахилгагүйтэж байж, одоо цагийх шиг өмөөрнө барина гэж байхгүй. Яахав өмөөрөх газраа өмөөрч л байсан байх. Одоо тийм л үе байсан. Багш загнаж л байна, зандарч л байна багш нараас айна, шийтгүүлнэ, сандал өргөөд зогсоно. Багш нараасаа ухаан алдатлаа айна. Барагтаа бол ахлах ангийнхныг ороод ирвэл босно, мэдэхгүй одоо ахлах ангийн хүүхэд орж ирвэл босдог ч юмуу үгүй ч юмуу би сайн мэдэхгүй байна. Тийм л зарчимтай байсан. Одоо бол тэр зарчим алдагдсан. Бүгд байхгүй болсон. За яахав тэр сурлага, янз бүрийн тэр үетэй зүйрлэхийн арга байхгүй. Нэгдүгээр ангид эхлээд харандаагаар янз бүрийн дүрс бичээд л ингээд л юу яадаг байсан, одооныхтой адилгүй байсан . одооны тэр үе хоёр өдөр шөнө шиг л ялгаатай. Одоо нэгдүгээр ангийн хүүхэд чинь бал энэ тэрээр бичиж байна. Тйим байгаагүй.
Эрдэнэтуяа -
Ховор байсан болохоор бичдэггүй байсан уу?
Цэрэндорж -
Эдгээр ч ховор талдаа ном ховор л байсан ш дээ. Тэр үед дэвтэр, тэр үед яахав дээ дандаа ах нараас Оросоос хангагдаж байсан. Оросын бараа л ирж байсан. Ном хум дандаа Орост хэвлэгдээд л ирж байсан. Одооныхтой адил Солонгос, Хятад зэрэг өчнөөн төчнөөн орнуудаас ирдэггүй байсан. Тэр үед дандаа Оросоос хангагддаг байсан ш дээ. Тйим ч болоод тэр юмуу тэр үеийн юм чанартай, эдэлгээтэй, ямар ч юм байсан нилээн чанартай, чансаатай байсан ш дээ. Одооныхтой адилгүй. Одооны зарим юм ч гутал хувцаснаас авхуулаад хэд углаахаар л ул нь салаад уначих жишээтэй тийм л байна ш дээ. Жишээ ч юу байхав яг амьдрал дээр тийм байгаа юм чинь.
Эрдэнэтуяа -
Том ангийнхнаа орж ирэхэд босч байсан гэж байна. Тэрийг сургуулиас босч бай гэж заадаг байсан уу?
Цэрэндорж -
Ер нь багш нарыг хүндэтгэ, бид нар чинь одоо юу ярьж байгаа юм пионерийн гишүүн гээд л гастук, радиогоор том улсууд яахад бид ёслоод л өнгөрдөг. Одооны хүүхэд хөөе өвөө гал байна уу гэж байгаа юм чинь. Тамхи татья шүдэнз байвал өгье гэж байгаа юм чинь.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед ямар байсан бэ?
Цэрэндорж -
Тэр үеийхтэй ярих юм байхгүй . тэр үд хүн гал байна уу гэж хэлэх битгий хэл настай хүний өөдөөс харахаас айдаг.
Эрдэнэтуяа -
Настай хүний өөдөөс өө?
Цэрэндорж -
Тийм. Настай ч юу байхав, өөрөөсөө ах насны тйим хүнтэй бараг л буруу хараад л өнгөрнө. Загнах бол яах бол их дэгтэй. Болохгүй юм хийчихээ болов уу яагаа бол гээд дандаа мөрөө харж явдаг тийм л үе байсан одооныхтой адилгүй ш дээ. Тэр үед багш нэг даалгавар өгөөд маргааш нь хийхгүй бол чихдэж аваад л юу яана ш дэ. Тэрийг чинь ер юманд тоохгүй. Тйим л маягаар сурч, тэрний буруу гэж байхгүй. өнөөдөр чихдүүлээд, самбар мөргүүлээд, сандал өргүүлээд зогсошож байсны юу гэж алга. Миний бодлоор бол бас нэг тийм дэг хэрэгтэй юм шигээ. Одо обол замбараа алга. Одоо манай сургуулийн аль ч хүүхэд, бараг цэцэрлэгийн насны хүүхдээс эхлээд янз бүрийн юм ярьдаг, янз бүрийн хараал энэ тэр бүр юм шингэсэн байна ш дээ. Одооны нийгэм ийм л юм үх хүүхэддээ сургууллиж байна ш дээ. Тэгээд л энэ олон би ойлгодоггүй юм. 11 жилийн тогтолцоонд шилжлээ л гэнэ, бүр нэмээд 12 жил боллоо л гэх юм энэ ер нь ямар ашигтай юм мэдэхгүй. Улс яаж байгаа болохоор ашигтай л байдаг байх ер нь. 10 жил суугаад сурдаг юмыг 11 жил, 12 жил суугаад сурч л байгаа юм . Энийг би сайн ойлгохгүй л байгаа юм. Ойлгодог газраа ойлгодог л байх. Одоо ийм байна ш дээ. Тэр үед чинь, би саяхан хүртэл кино механикч хийгээд. Киног бол хүүхдийн насанд нь тохируулаад л цэцэрлэгийн насны хүүхдэд ямар кино үзүүлэхэв, сургуулийн бага ангийн хүүхдэд ямар кино үзүүлэхэв, том ахлах ангийнханд ямар кино үзүүлэхэв. Тийм юутай байсан ш дээ. Одоо энэ зурагтаар гарч байгаа юм том жижиг, настай нь адилхан бүгд ижил юм гарч байна ш дээ хараад байхад. Заримдаа үр хүүхдийн дэргэд үзмээргүй ч юм гарч байна ш дээ. Тэгээд дээхнэ үед бид нарыг чинь хүүхдийн кино, тусгай хүүхдийн кино театр гээд Улаанбаатарт байж байсан. Тэгж байсан Улаанбаатарт хүүхдийн кино театр гээд хүүхдэд зориулсан кино, хүүхдэд зориулсан янз бүрийн юм явдаг л байсан. Тэгэхэд одоо яаж байна ардын дээр үеийн ёс дэг, уламжлалт үе одоо бол байхгүй болсон, мартагдсан. Дээхнэ үед хүн хүндэтгэж байна гээд ахмад анстныг дандаа хүндэтгэнэ, автобусанд хүртэл явж байхад суудлаа хүртэл тавиад л өгдөг байсан. Одоо тийм юм байхгүй. Хаана л явж байна сууж л байвал буруу хараад л суучихна. Тэр настай хүн зогсож байна уу яаж байна, жирэмсэн хүүхэдтэй эхчүүдийг хүртэл хүндэтгэж байсан. Одоо тийм юм хаана байна, бараг л байхгүй. Түрүүлж гүйгээд л суучихна. Тийм л болчихсон байна ш дээ. Хотоор явж байхад тийм л байна.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед хүүхдүүд тэр хүмүүжлийг хаанаас олж авч байсан бэ? Тйим дэгтэй, хүмүүсийг хүндэтгэх, ах захаа дээдлэх гэсэн
Цэрэндорж -
Тэрийг чинь одоо багш нар их ярьдаг байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Юу гэж ярих уу, яаж ямар байдлаар өгөх вэ?
Цэрэндорж -
Ийм хүүхэд ахуй цагаасаа хүмүүсийг, томчуудыг, эцэг эхээ, ахлах ангийнхаа сурагчдыг, одоо 2,3,4-р ангид байхад чинь 7,8,9,10-ыхныг хүндэтгэж байсан. Тэр үед орж ирнэ. Нирх гээд л босно ш дээ. Одоо тэгээд л лаглайгаад сууж байх юм байхгүй. Нэг багш ч орж ирсэн ч босно. Эцэг эхийгээ хурал хийхэд бид нарыг чинь суулгачихаад, эцэг эхийн хурал цуглана, нэг ангид суулгаж байгаад эцэг эх ороод ирнэ бос гээд команд өгөөд юмуу өөрсдөө ч бараг сүүлдээ хэвшчихсэн. Тэгээд томчууд орж ирж байхад заавал босно. Тийм хүндтэй, тийм журамтай байсан юм. Тэрнээс бид чинь одооныхтой адилхан замбараагүй байдал үнэнхүү байхгүй . одоо дэлгүүр яваад нэг талх аваад ирсэн ч мөнгө төгрөгийг яс, худалдагч нь хүртэл тэгнэ ш дээ тэчнээн төгрөг өгсөн, тэд хариулсан шүү, за чи алдав аав ээждээ аваачиж өгөөрэй гээд гарт сайхан атгуулаад явуулна тйим сайхан хүмүүжилтэй байсан ш дээ. Багш нар ч хүүхдүүддээ хайртай, хүүхдүүд ер нь одоо тэр сахилгатай сахилга бат сайтай, сахилга бат муутай гэж ер нь ярихгүй. Цөмийг нь л адилхан үзнэ. Одоо ёстой нөгөө эхийг нь эцээж, тугалыг нь тураахгүй. Манай ангийн хүүхэд сайн л гэнэ. Ерөөсөө яахав бага зэргийн сахилгагүй юм байна л даа. Одооныхтой адил тамхи татаад, архи уучих тийм юу тэр үед байхгүй. Юун тэр тамхи татах, архи уух нь битгий хэл ахлах ангийнхнаасаа айж байгаа юм чинь. Жижүүр хийнэ, их дэгтэ., тэгж хамаагүй хүүхэд жижүүр хийгээд байж байхад ангид оруулахгүй ш дээ. Хэнийг ч оруулахгүй, яг л тэр цагаа бариад л. Ингээд хичээл дээр үймүүлээд яваад дэвтэр энэ тэрийг нь урж тасдаад ийм юм ерөөсөө байхгүй. Багш л юу л бол за, давтлагатай бол давтлагатай, хичээл тарна, за маргааш тэдэн цагт давтлагатай. Яг ирээд л суучихна тэгээд гэртээ харина. өөр юм байхгүй. Хөгжөөнт тоглоом тоглуулна, тэр үед байсан тэрнийгээ л тоглоно. Тэрнээс янз бүрийн одоо чинь буу шийдэм бариад л буудаж бариад л янз бүрийн тэр үед тийм юм байхгүй байсан. Тэрүүгээр бас бахархах л ёстой юм байгаа юм. Одоо л харин мартчихаад байх шиг байна манайхан. Тэр үеийн багш нар сургуулиудад байгаа л байх. Тэд бол тодорхой хэлээд өгнө ш дээ, тийм байсан гээд. Одоо энэ урд Шагдарсүрэн гээд багш байж л байна.
Эрдэнэтуяа -
Их сургуулийн уу?
Цэрэндорж -
Тйим. Улсын их сургуульд байсан гэсэн, багшилж байсан гэсэн. Бид хорё хааяа нэг хууч хөөрдөг юм.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн хүмүүс хаанаас голчлон төлөвшлийг олж авч байсан бэ, тэр үеийн хүмүүс ямар үедээ, сургуулиас уу, ажил хөдөлмөрөөс үү, эсвэл бүх л үеэс үү?
Цэрэндорж -
Ер нь сургууль бол орно. Сургууль чинь хүмүүжүүлэгч, бидний бүх юмыг сургууль зааж байсан. Гэхдээ яахав тэр үеийн нийгмийн хүмүүсийн дэг, соёл араншин, энэнээс ч бас орж л байсан. Нас засгаас бол ухуулга яриа бол явж л байсан л даа. Энэ талаар бол бас их дэгтэй байсан. Цэргийн газар бол бүр хатуу ярих юм байхгүй ш дээ. Бос гэсэн газар босч, суу гэсэн газар сууна тйим дэгтэй. Өнөөдөр хувцас форм, сургууль ч гэсэн, тэр үед цорм гэж байгаагүй монгол хувцас өмсөөд л энгийн хувцасан дээр гастук зүүгээд тэгээд гараад явчихна шүү дээ. Тэр үед пионерийн гээд янз бүрийн өчнөөн төчнөөн, соёл хүмүүжлийн ажил гээд зөндөө л юм хийдэг байсан. Сургуулийн хэмжээнд хүүхдийг нэг их буруу замаар оруулахгүйгээр сургуулийн хэмжээнд янз бүрийн ажил хөдөлмөр зохиогоод л явна.
Эрдэнэтуяа -
Хүүхдийн авьяас, оюун ухааныг хөгжүүлэх ямар ямар ажил явагддаг байсан сургуульд?
Цэрэндорж -
Тэр үед ямар ч байсан
Эрдэнэтуяа -
Нэмэлт ?
Цэрэндорж -
Нэмэлт ч юу байхав. Баяр ёслолоор парад гээд сургуулийн хашаанд очоод бид нарыг чинь өчнөөн төчнөөн хоногоор парад жагсаал тйим юм хийлгээд л суулгачихна. Тэрийг таслах барих тийм юм байхгүй. Тэрэнд чинь ёстой 100 хувь орно. Ирээд тоолбол ганц хоёр хүүхэд юу яавал яана. Тэрнээс бүгд юманд бол хангалттай оролцдог байсан. Бүгд оролцоно, энүүгэрээ бас их онцлог байсан. Одооны хүүхэдтэй адилхан, одоо хүүхэд босоод хичээлдээ явна, за тэдэн цагт явдаг тэд гээд очдог байхдаа гэсэн юм бодоод л. Тэр үед тийм юм байхгүй. Яс босоод л хичээлдээ хоцрох л юм бол байхгүй эсвэл анги хэсүүлнэ, эсвэл сандал өргөнө, тийм хүмүүжлийн юутай байсан. Тиймээс хүүхдүүд хичээл таслана барина, хоцроно гэж байхгүй .
Эрдэнэтуяа -
Яагаад самбарын өмнө гарах, анги хэсэхээс тэгж их айдаг байсан юм бэ?
Цэрэндорж -
Үгүй ээ яахав тэр үед тэр олон хүүхэд, нэг анги гэхэд 20 хэдэн хүүхэд юмуу тийм л байсан. Тэрний чинь урдуур хэсээд явахаар чинь шараа. Тэр үед бол бас цээрлэлтэй л байсан. Анги хэсүүлнэ багш нар чинь, бүр болохгүй хүүхдийг багш нарын хурлаар хүртэл оруулна. Тэгээд багш нар авч хэлэлцэнэ, тэгэхдээ хүний мууг үзнэ гэхгүй, тохирсон өөрт нь тохирсоншийтгэлийг нь өгөөд л маргааш нь тэр хүүхэд зүгээр хичээл таслана янз бүрийн юм байхгүй. Тэгэхдээ тэр бол ховор өргөн хүрээтэй гарахгүй.
Эрдэнэтуяа -
Таны санаж байгаагаар сахилгагүй хүүхдэд ямар шийтгэл оноож байсан бэ? Нэг жишээ байна уу?
Цэрэндорж -
Үгүй ээ одоо яахав дээ багш нарын хурлаар ороод арга хэмжээ авагдаж л байсан. Би өөрөө тэгж үзээгүй болохоор шийтгэлийг сайн мэдэхгүй байна. Хүүхдүүд багш нарын хурлаар орлоо хэцүү юм яахав дээ олон багш нар тал талаас нь бас юу өгдөг л байхдаа. Тэрнээс тэр хүүхэд зүгээр л хүмүүжнэ.
Эрдэнэтуяа -
Багш нар сурагчдаас гол шаардах юм нь юу байсан бэ?
Цэрэндорж -
Гол шаардах юм нь хүүхдийн хүмүүжлийн талаар л шаардана даа. Хүмүүжил гэж та нар ахмад настай хүмүүсийг хүндэтгэ, хичээлдээ сайн сурлага хүмүүжил энэ талаар л их шаардана. Тэгээд ариун цэвэр. Энэ талаар л их шаарддаг байсан. Нам засгаас хичээл нь хүртэл улсын түүх янз янзын юунууд их л ордог байсан. Монгол улсын түүх, улсынхаа л хил хязгаар, өмнө зүг хүртэл тэд гээд ингээд л заадаг байсан ш дээ ерөөсөө. Сүүлд нь түүх бол яахав дэлхий дахины түүх гээд дээхнэ үед орж байсан. Тэгээд уранзохиол энэ тэр бол ер нь голдуу оросын яахав манай уранзохиол тийм л юм үзнэ ш дээ. Одоо чинь бол гадаадын янз бүрийн л юм үздэг болсон юм билээ.
Эрдэнэтуяа -
Таныг бага байхад кино театрт жүжиг хэр тоглогддог байсан бэ, кинотеатрт кино гарах ч юмуу?
Цэрэндорж -
өө гарна гарна. Би бол одоо хүүхэд жүжиг хүртэл дандаа насны онцлогтой. Хүүхдэд зориулсан хүүхдийн жүжиг
Эрдэнэтуяа -
Хүүхдүүд л үзнэ.
Цэрэндорж -
Тийм хүүхдүүд үзнэ.
Одооныхтой адил сүрхий юу байхгүй. Тэр үед бол гадаадын янз бүрийн хөрөнгөтний гэдэг ч юмуу янз бүрийн тийм юм байхгүй ш дээ. Ерөөсөө дууриамал юм манай оронд орж ирээгүй. Сүүлийн үед л энэ ардчилал гээд хамаагаа алдчихсан болохоос биш. Тэр үед чинь гайгүй байсан ш дээ. 1990-ээд оноос өмнө ер нь бол гайгүй дэгтэй л байсан. Энэнээс хойш ардчилал гээд ороод ирсэн, энэнээс хойш одоо хамаагаа алдсан. Юм ярих юм бол хөөе хөгшин зөнөг чамд хамаа алга, бид эрхээ эдлэж байна гэж ярих гээд, ярих гээд юу байхав яридаг болчихоод байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Та дээр ярихдаа хоёрхон багшийнхаа нэрийг санаж байна гэсэн ш дээ. Яагаад тэр хоёр багш тодо үлдэв нэр нь?
Цэрэндорж -
Үгүй яахав нэг нь анги даасан багш, нэг нь захирал байсан юм. Тэгээд юу байхав тод гээд байх юу байхав тодосгоод ч юу байхав санаснаа л хэлсэн юм.
Эрдэнэтуяа -
Дээр үед өргөмөл хүүхдүүд их байсан юмаадаа?
Цэрэндорж -
Тийм байсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр яагаад өргөмөл хүүхдүүд байдаг байсан юм бэ?
Цэрэндорж -
Тэрийг ерөөсөө тийм гэж хэлж мэдэхгүй юм. Яахав тэгээд өргөгдчихсөн. Одоо манай өргөмөл өргөж авсан ээж аав ч байхгүй, өргүүлсэн ээж аав ч байхгүй цөмөөрөө өөд болчихсон. Би ч одоо нилээн багадаа, одоо бараг 1940 хэдэн оноос л өргөмөл ээж аавын гар дээр хүмүүжиж байгаал тэгээд явсан юм байна лээ л дээ ер нь. Ер нь юу яагаад бодоход бол ажилд орсноос хойшхийг сайн мэдэж байна. Тэрнээс өмнөхийг бол бас сайн санахгүй л байна.
Эрдэнэтуяа -
Та нэгдэлжих хөдөлгөөний талар хэр мэдэх вэ?
Цэрэндорж -
Тэр талаар бараг байхгүй. Гэхдээ нэгдэлжих хөдөлгөөн байгуулаад одоо энэ сум сангийн аж ахуйнууд байна. Одоо энэ нэгдэл нийгмийн юу чинь дандаа л одоо, улсууд чинь нэгдлийн гишүүн гээд малчид чинь ингээд нэгдэлдээ малтайгаа ороод ингээд байж байсан. Сум сангийн аж ахуй ч яахав улсын хөрөнгөөр, энэ ч яахав улсынх болохоор улсын мал өчнөөн төчнөөн ингээд л тоо ёсоор нь маллаад явж байсан. Ер нь юу юм шиг байна лээ, би ер нь тэр газраар яваагүй болохоор сайн яахгүй байна. Гэхдээ миний ойлгож байгаагаар бол иймэрхүү л байдалтай.
Эрдэнэтуяа -
Танайх малтай байсан уу?
Цэрэндорж -
Анх намайг бага байхад хөдөө малтай л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Сүүлд хотруу орчихсон юмуу?
Цэрэндорж -
Хотруу ороод, зарим нь ажил төрөл хийгээд. Хотод ажил төрөл хийгээд мал нь хөдөө үлдэхгүй юу. Тэгэхэд чинь яахав дандаа нэгдэл нийгмийн гэж байж байсан, сүүлдээ нэгдэл татан буугдаад, өөрсөддөө тав арван юм үлдээгээд л тэгээд л дуусч байгаа юм шиг байна лээ.
Эрдэнэтуяа -
Соёлын довтолгоон гэж яаж явагдаж анх яаж явагдаж байсан бэ, юу гэж гарч ирж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Соёлын довтолгоон яг тийм гэж хэлж мэдэхгүй юм. Миний бодоход хүн болгон соёлтой, бичиг үсэгтэй, тэр үед чинь соёлч айл өрх янз бүрийн л юм шалгаруулж байсан юм шиг байгаа юм. Соёлын довтолгооноор ариун цэвэр, бүх л юмыг айл өрх, албан газруудаар чинь ийм л юмыг шаардаж байсан юм шиг байгаа юм. Сургуулийн сурагчид бол хувцсаа зөв цэвэр байлгах,хичээл сургуульдаа сурлагын амжилт гаргах энэ тэр гээд л ийм зүйл явагдаж байсан юм шиг байна лээ. Товчхон ярихад ийм байна.
Эрдэнэтуяа -
Ямар салбарт өөрчлөлт орсон бэ соёлын довтолгооноор?
Цэрэндорж -
Соёлын довтолгооноор ямар ч гэх юм байхгүй улсын хэмжээнд бол соёлын довтолгоонд нилээн ач холбогдол өгсөн юм шиг байгаа юм. Тэгэхдээ онцлоод ярих юм бол тйим ийм байгууллага гэх юм алга, ер нь улс даяар юмуу улсын хэмжээнд бүх л соёлын довтолгоон гээд явагдаж байсан. Бүх л улсын хэмжээний сургууль соёл, эмнэлэг зэрэг бусад байгууллагуудад нилээн үр ашгаа өгсөн. Энэний муу талын зүйл дуулаагүй. Соёлын довтолгооны муу тал тэгээд авлаа ингээд хаялаа гэсэн юм дуулдаагүй.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн оноос эхэлсэн бол?
Цэрэндорж -
Харин хэдэн оноос эхэллээ дээ би сайн мэдэхгүй байна. Нилээн эрт эхэлсэн.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүсийн амьдралд яаж нөлөөлж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Хүмүүсийн амьдралд соёлын довтолгооны юу гэж хэцүү ийм тийм гэж ярьдаггүй дуулдаагүй. Амьдардгаараа амьдраад, болдгоороо болоод л.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь эерэгээр нөлөөлсөн үү?
Цэрэндорж -
Тйим. муугаар нөлөөлсөн юм байхгүй. Миний дуулснаар тийм юм байхгүй. Соёлын довтолгооны уршгаар тэгчлээ, ингэчлээ гэсэн юм надад дуулдаагүй болохоор би тэрийг хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан буруугаар нөлөөлөөгүй л байх.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед шашин шүтлэг ямар байсан бэ?
Цэрэндорж -
Тэр үед одоогийхтой адилгүй байсан. Хязгаарлагдмал байсан. Одоо яахав ганданг шүтэж л байсан, шүтэх нэг нь шүтнэ, үгүй нэг нь үгүй. Заавал тэрийг шүт гээд одоо бол тэр үеийн шашин шүтлэг нилээн далдуур байсан. Улсууд бол тэр үед далдуур байсан улс одоо чөлөөтэй болчихоод байгаа ш дээ. Бурхан шашин шүтлэг янз бүрийн юмаар амьтан хүн үзэж хараад л, тэрнээс чинь өргөл барьц ч авах жишээтэй. Одоо бол тийм юм зөндөө байна ш дээ. Тэр үед тийм юм байхгүй байсан.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад?
Цэрэндорж -
Тэр нөгөө ийм байсан байхгүй юу. Хувьсгал ялаад
Эрдэнэтуяа -
1921 онд уу?
Цэрэндорж -
Тийм. Шашин шүтлэг энийг чинь ард түмний дотор онцлон гаргадаггүй энийг. Ард түмний дунд сайн нөлөөлж гаргаагүй. Хэрэв шашин шүтлэг янз бүрийн ийм юм эсэргүү, дээр үед тийм эсэргүү одоо түүхийн хичээл дээр ч заадаг ш дээ. Эсэргүү болсон баривчилсан. Энэнээс болж өчнөөн төчнөөн лам хуврага хэлмэгдсэн. Янз бүрийн юм байна ш дээ тэр үеийн. Тэрнээс шашин тэр үед үгүйрээд арай ч алдчихаагүй. Би гарна гээд хүн нэг их гарч ирээгүй. Тийм л дундаж байсан. Одоо 1990 он гараад ардчилсан юу гараад шашин аягүй их дэлгэрч. Энэ дээр бол миний бодоход бас буруу ч юм байх шиг, үүнийг ашиглаад өчнөөн төчнөөн янз бүрийн олон түмнийг төөрөлдүүлэх, янз бүрийн юм үзэх харах тийм юмны хэмжээ нь их олон болчихсон. Тэр үед яахав дээ шашнаар нэг их яваад байх хүн байхгүй, тэр үед лам нар чинь гандан дээр л байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ил байвал яах вэ?
Цэрэндорж -
Тэр үед бол ил байлгахгүй байсан. Цагдаж байсан байхгүй юу. Тийм учраас тэр үед нууц байсан байхгүй юу. Одоо бол тийм биш энэ хоёр чинь өдөр шөнө хоёр шиг.
Эрдэнэтуяа -
Лам нар шашин шүтлэгт нь хавчигдмал байсан юмуу, бүх ард түмэнд шашин шүтэхэд нь улсаас нөлөөлж байсан мюуу?
Цэрэндорж -
Улсаас жаахан нөлөөлж байсан. Улсаас атгаад байхгүй юу.
Эрдэнэтуяа -
Бүх ард түмэнд үү?
Цэрэндорж -
Тэр бас дэлгэрэнгүй биш юм. Одоо бол хамаагүй нэг газар нэг ламд очоод л үзүүлнэ.тэр үед бол тийм юм байхгүй. Жаахан журам хатуутай, шарын шашин одоо чинь гадаадын шашнууд хүртэл манайханд нөлөөлж байна ш дээ. Тэр үед бол тийм юм байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
өөрсдөө бурхан шашнаа чөлөөтэй яаж болох уу?
Цэрэндорж -
Тэр бол яахав дээ. Бурхантай хүн бол гэртээ байж л байна.
Эрдэнэтуяа -
Гайгүй юу?
Цэрэндорж -
Тийм. Бурхантай айл байж л байсан. Тэр үед яахав бурхнаа тахиад л, далд хийх нь хийгээд л.
Эрдэнэтуяа -
Хавчлага нь ямар байдлаар гарч байсан бэ? илэрхийлж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Хавчлага бол шашны, шашныг дэлгэрүүлэхгүй гэсэн үүднээс жаахан хавчигдмал байсан. Бүр ч ингээд устгаад сүйтгэд. Гэхдээ бол хувьсгалын үед эсэргүү нэрээр өчнөөн төчнөөн сүм хийд, улсад байгаа орон нутагт байгаа юмыг устгасан ш дээ. Саяхнаас л зарим газрыг илрүүлж байгаа болохоос биш. Тэр үед бас амаргүй юу яадаг л байсан. Тийм л учиртай байхгүй юу.
Эрдэнэтуяа -
Төр шашин хоёр ямар харилцаатай байсан бэ?
Цэрэндорж -
Төр шашин хоёр жаахан юутай байсан даа, жаахан тусгаардуу байсан ш дээ. Төрийг бол шашинтай холбоогүй, тийм учраас хичээл дээр заадаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Юу гэж заах уу?
Цэрэндорж -
Төр шашин хоёр тусдаа. Тиймээс шашныг нэг их яагаад байхгүй. Төр юу хоёр хооронд нь заагтай, ялгаатай.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед шашныг төрөөс жаахан хавчиж байсан үед хүүхдүүд хэр лам болж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Тэр үед лам ерөөсөө байхгүй. Одоо ч харин шашны сургуульд жаахан хүүхдүүд лам болж байхыг одоо л харж байна. Тэр үед тийм юм байхгүй. Миний багад би чинь 1940 хэдэн оноос эхлээд сургуульд орж байсан. Ер нь тийм лам, хуврага тийм юм байгаагүй. Гандан дээр тэнд л очиж амьтан хүн чинь одоо бурхан шашныхаа юуг тэнд л гаргаж байсан ш дээ. Тэрнээс өөр талба энэ тэр ийм юман дээр ерөөсөө шашын юуг хийдэггүй байсан.
Эрдэнэтуяа -
Гандан дээр л очиж хүмүүс шашин шүтлэгээ хийдэг.
Цэрэндорж -
Тйим. Одоо энэ чинь ерөөл болно дандаа гандан дээр очдог. Хотод 15-ны ерөөл гээд өчнөөн төчнөөн сар шинээр ч юмуу янз бүрийн хурал ном хурах юм ч гандан дээр л болдог байсан. Тэр үед гандан чөлөөтэй л байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Одоо хүмүүс заслаа хийлгэдэг ш дээ жилийнхээ, тэр үед тийм юм байсан уу?
Цэрэндорж -
Тэр үед яах вэ засал юм яригддаг л байсан. Миний төрсөн бас яахав талийгаач боллоо улсууд чинь бас яахав. Тэртээ тэргүй манайх чинь шарын шашны юу шингэцэн зарим улсууд тийм юм зөндөө л байсан. Тэр чанараараа засал төөргөө үзээд янзалдаг, янзлуулаад явдаг л байсан. Тэрнээс тэр үед одоо бол тэр үеийнхтэй адил одооныхтой адил энэ тэнд шашны өргөн хүрээтэй сүм хийд цөөхөн байсан ш дээ, үнэн цөөхөн. Одоо бол газар болгон л байна, шашны сургууль байна энэ бол чөлөөтэй л болчихсон.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үеийн хүүхдүүд эцэг эхчүүдийн хоорондын харилцаа ямар байсан бэ? Дэгтэй юу
Цэрэндорж -
Тэр үед хүүхэд чинь дэгтэй байлгүй яахав. Тэр үед хооронд нь дандаа харилцааны дэвтэр.
Эрдэнэтуяа -
Харилцааны дэвтэр ээ, тэр нь?
Цэрэндорж -
Тийм. Эцэг эхдээ хүүхдүүд одоо гэртээ хариад өнөөдөр юу хийсэн байна. Хичээл давтаж уу ямар хичээл хийсэн байна, гэрийнхээ ажилд юунд тусалсан байна тэрийг эцэг эх бичээд л өгөөд л явуулна.
Эрдэнэтуяа -
Багшид нь уу?
Цэрэндорж -
Тийм. Багш нь авч үзээд л, за чи тэгсэн байна. Ээж аав чинь сайн байна ингэж юм хийсэн байна гээд багш хүлээж авангуут өнөөдөр хичээл дээр ямар байсаныг ямар дүн авав, яаж байсан бүгдийг нь бичээд явуулна. Тэр үед чөлөөтэй харилцаа сайтай байсан. Сүүлдээ л харин жаахан яасан болохоос бид нарын байх үед яг тийм байсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Эцэг эхээс айж эмээх, эцэг эхээс яана гэж байхүй юу?
Цэрэндорж -
Ер нь эцэг эхээсээ айна аа хүүхэд. Ёстой ухаан алдчихана ш дээ. Дамаа хөгшчүүл эд нараас чинь. Нэг зандарвал ёстой дуусаа. Бараг чацага авна ш дээ. Одоо бол барагтай юм хэлж байхад тоох юм уу. Тийм л байна ш дээ. Одооны энэ нийгмийн ялгаа дээр үеийн нийгмийн ялгаа чинь өдөр шөнө 2 шиг байна ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Энэ ер нь юутай холбоотой юм бол оо? Нийгмийн энэ гажуудал ч юм уу энэ? Ийм юи үүсч байгаа нь?
Цэрэндорж -
Энэ бол яахав 1990 оноос хойш гарсан ардчилсан хувьсгалын үр дүнтэй холбоотой гэж боддог. Тэр үед ганцхан л нам МАХН олон ургалч үзэл энэ тэр гэж ярьдаггүй байсан. Одоо бол яадаг юм олон намын олон ургалч үзэл энэнээс чинь болоод хүүхдийн хүмүүжил ямар болгоод байгаа нь тодорхой харагдаж байна ш дээ. өшөө яадаг юм. Тийм ийм юмнаас боллоо гэх арга байхгүй хуучин бол дэгтэй байсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Та ер нь хувьсгалт намын гишүүн байсан уу?
Цэрэндорж -
Үгүй би эвлэлийн гишүүн байсан.
Эрдэнэтуяа -
Эвлэлийн гишүүн хувьсгалт намын гишүүн хоёр ямар ялгаатай юм?
Цэрэндорж -
Эвлэлийн гишүүн гэдэг чинь МАХЗалуучуудын эвлэл чинь МАХНамын бэлтгэл хүчин гэж явдаг байсан юм.
Эрдэнэтуяа -
Бэлтгэл хүчин гэхээр?
Цэрэндорж -
Намын хойч үе залгамжлагч гэсэн үг. Ийм утгатайгаар ойлгодог байсан.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад хувьсгалт намын гишүүн болоогүй юм та?
Цэрэндорж -
Би юу харин би болж амжаагүй. Тэгж ингэж явж байтал тэгээд больсон. Тэгээд ч одоо тэр үед намд элсэх үү гэж байсан нас хөгширлөө яршиг гээд
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн онд?
Цэрэндорж -
За байз хэдэн онд билээ 1960-аад оны үед байхаа
Эрдэнэтуяа -
Уул нь залуухан л байсан юм байна ш дээ 1960-н хэдэн онд? 30-тай л байсан байна ш дээ?
Цэрэндорж -
Би ч их хүчлээгүй тэгээд эвлэлийнхээ юугаар яюж байгаад нас өссөн гээ хасагдаж л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Бас нас заадаг юм уу?
Цэрэндорж -
Нас заана аа. Хэд гэж нас зааж байлаа даа. Хөгширлөө гээд батлах юугаа өгч л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Эвлэлийн гишүүний үүрэг ямар байсан?
Цэрэндорж -
Их чанга Монголын хувьсгалч залуучуудын эвлэлийн гишүүний үүрэг гэдэг чинь шударга, хариуцлагатай бас л нэг хүмүүжүүлэгч гэсэн үг. Дотроо олон чиглэлтэй одоо иб ч бүр мартаж. Тийм л үе байсан. Монголын хувьсгалч залуучуудын эвлэлийн гишүүн хүн гэдэг чинь залуу үеийг халамжлан хүмүүжүүлэх биет төлөөлөгч нь байгаа юм.
Эрдэнэтуяа -
Элсэхэд ямар шаардлага тавигдах вэ?
Цэрэндорж -
Элсэхэд бас түүх намтар янз бүрийн юм орно оо.
Эрдэнэтуяа -
Юу эсэргүүний болон хэлмэгдсэн хүний хүүхэд байвал авахгүй юу?
Цэрэндорж -
Авахгүй тэр чинь. Бас хэрэг төвөгт орсон хүүхдийг авахгүй. Хуучин э эргүүний болон янз бүрийн хэрэгт холбогдож байсан бол авахгүй. НАХ яамны байгууллагад орох хүртэл эрх байхгүй. Тийм заалт байсан. НАХ яам гэдэг чинь улсын хэмжээний дотоод аюулгүй байдлыг хангах, ард түмний амгалан тайван байдлыг хангах бүх нөхцлийг НАХ яам л хариуцаж байсан. Эндээс бол юу гарахгүй. Ийм л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Та ер нь хэдэн настайдаа хотод орж ирсэн бэ?
Цэрэндорж -
1940 хэдэн онд сургуульд орж иржбайхад л хотод орж ирж байсан даа. Хэдэн оныг бол 1945-1946 онд хотод байсан байх. Халх голын, 2-р дайны үед санаж байгаа тэгж ярьж байсан. Шөнө гэрэл янз бүрийн юм асаалгахгүй гэж хэлж байсаныг бүүр түүр мэдэж байна.
Эрдэнэтуяа -
Гэрэл асаалгахгүй ээ?
Цэрэндорж -
Тийм байсан 1940 хэдэн онд чинь.
Эрдэнэтуяа -
Тог үрүүлэхгүй гэж үү?
Цэрэндорж -
Үгүй. Орой дайсан довтлуулахгүй гэж.
Эрдэнэтуяа -
Хотод уу?
Цэрэндорж -
Тийм хотод. Улаанбаатар хотод. Тийм үе байсан. Аа тэрнээс өмнө хөдөө байсан юм шиг байгаа юм аа. Тэр үеийг л бүрэг дүүрэг санаж байгаа юм аа.
Эрдэнэтуяа -
Хэдэн цагаас хойш гэрэл асаахыг хориглох вэ?
Цэрэндорж -
Харанхуй болно тэгээд гэрэл асаах үе нь таардаг ш дээ тийм л үеийг юу яасан.
Эрдэнэтуяа -
Лаа ч асааж болохгүй юу?
Цэрэндорж -
Ер нь цонхыг харанхуй байлгах гэж л асаавал хар хөшиг татддаг юм уу яадаг юм.
Эрдэнэтуяа -
Бас тэгдэг байсан?
Цэрэндорж -
Тийм.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь тэр үеийн хотын амьдрал ямар байсан бэ?
Цэрэндорж -
Хотын амьдрал бол энэ үеийг бодвол хөгжил юу тааруу л байсан л даа. Одоо бол суга өсөж барилга байшин модон өндөртэй л байсан Сүхбаатрын хөшөө байна ш дээ тэнд чинь модон өндөр байсан. Тэгээд парад юм аа хийдэг байсан. Баяр аа хийдэг байсан. Улсын баярыг Яармаг дээр хийдэг байсан. Май нэгэн, Октьябрын баяр хийнэ тэнд нь жагсаад сургуулийн хүүхдүүд, бүх албан газрууд тэгж жагсана. Тэгэхэд чинь засгийн газрын ордон гэж байхгүй ээ. Засгий нгазрын ордон миний санахад Багшийн дээд байна ш дээ яг тэнд л байсан юм. Сүүлд шинээр баригдаж тэрний чинь оронд бөмбөгөр оройт гэж яридаг байсан юм. Улсын төв театр гэж ярьдаг тэр чинь одоогийн засгийн газрын ордоны тэнд байсан юм. Тэгээд хажууд нь засгийн газрын ордон тулаад тэгээд шахаад наашаа сунгшаж баригдсан шиг санаж байна.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь нүүдэлчин гаралтаймалчин Монголчуудад хот ямар санагдаж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Тэгэхэд чинь хүүхэд байсан сайхан л байсан. Тэр үедээ юм юм элбэг дэлгүүрт ороод авдаг юм аа аваад хичээлийн цүнх ч юм уу аваад л гардаг байсан ш дээ. Гастуг, дэвтэр харандаагаа аваад л гарадаг байсан. Гэхдээ бас юм ховхр байсан. Одоогийнхтой адилгүй л дээ. Талх тариа зарим үед ховордоод зарим үед тйимэрхүү, тэгээд тэр үед өлсөж цангалаа гээд яах юм болж л байсан. Тэр ч яахав аав ээжийн буян болохоос миний сайных гэж хаа байх вэ? Тэр үед жаахан л байсан юм чинь.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед ер нь ямар дайн байсан юм? 1939 оны юу, 1945 оны Оросын дайн уу?
Цэрэндорж -
Тэр чинь 1939 оных ч орж л байгаа байх, 1945 оных ч орж л байгаа байх.
Эрдэнэтуяа -
Тэрний үр нөлөө арилаагүй байсан гэж үү?
Цэрэндорж -
Арилаагүй байсан. Жаахан нөлөөлж л байсан байх. Тэр үед би хүүхэд байсан 1936 онд төрсөн гэдэг чинь 1939 оны дайн чинь намайг бага л байхад болсон байна ш дээ. Би 1940-н хэдэн онд сургууль орсон гхэээр чинь халх голын дайн эд нар гээд чихэнд сонсогдоно ш дээ. Тэрнээс бол яг биеэ даагаад тэглээ ингэлээ гэх юм байхгүй байсан юм чинь.
Эрдэнэтуяа -
Тэр еүед таныг сурагч байлаа гэхэд танай анги 20 хүүхэдтэй гэж үзэхэд эрэгтэй эмэгтэй хүүхдийн харьцаа ер нь ямар байсан бэ?
Цэрэндорж -
Ангийн 20 хүүхдийн 12 нь эрэгтэй, 8 охин гэх ялгаа байсан. Тэр үед би санаж байна 1-р арван жил
Эрдэнэтуяа -
Одоо энэ цахилгаан холбооны урд байгаа мөн үү?
Цэрэндорж -
Тийм тийм мөн мөн наад талд гэх юм уу даа. Тэнд нэг хэсэг эмэгтэй сурагчидын арван жил гэж нэг хэг байгуулсан юм. тэр бол их удаагүй байх. Тэрнээс хойш нь больчихсон л байна лээ.
Эрдэнэтуяа -
Яагаад тэгж тусд нь байгуулсан юм?
Цэрэндорж -
Мэдэхгүй одоо яагаад тэгсэн юм. эмэгтэйчүүдийн арван жил гэж 1-р арван жилийг нэг хэсэг болгосон. Тэнд манай нэг найз явж байсан чинь эмэгтэй боллоо өөр сургууль руу шилжхээс гээд 2-р 10-н жил рүү шилжиж байсан юм. тэрийг бол би сайн мэдэж байна. Тэрр тэгээд утгагүй л байсан л байгаа юм л даа. Нэг сургуульд дан эрэгтэй сурагч яваад байж бас болохгүй эмэгтэй гээд тэгэхлээр дан нэгдүгээр 10-н жил рүү шилжсэн нэг хэсэгтээ тэгсэн харин хэзээ хүртэл үргэлжилсэнийг нь харин мэдэхгүй мартсан байна.
Эрдэнэтуяа -
Хэр удаан?
Цэрэндорж -
Аа 2-3 жил болсон байх. Тэгээд дараа нь буруу гэж үзсэн шиг байна лээ. Тэр ч тэгээд түргэн хугацааных л даа.
Эрдэнэтуяа -
Бусад сургуулиудад тэгээд ямар ч эмэгтэй хүүхэд байхгүй юу?
Цэрэндорж -
Тэгээд болихоор нь мэдээж бусад сургууль дагаад болино ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь тэр сургууль байх үед?
Цэрэндорж -
Эмэгтэйчүүдийн 10-н жил гээд байлгасан юм.
Эрдэнэтуяа -
Бусад сургуульд ямар ч эмэгтэй хүүхэд байхгүй зөвхөн тэнд л байсан уу?
Цэрэндорж -
Харин би тийм л болов уу гэж бодоод байсан. Лав манай сургууль л лав эмэгтэй сурагч байхгүй байсан. Тэгэхээр бусад сургууль адилхан биз. Нэг хэсэгтээ тэгсэн юм тэгээд сүүлдээ больчихсон.
Эрдэнэтуяа -
Түрүүн 12 эрэгтэй, 8 эмэгтэй гэсэн ш дээ тэгэхээр эрэгтэй хүүхэд жаахан түлхүү байсан уу?
Цэрэндорж -
Байсан байсан ер нь. Энэ чинь юу байхгүй юу манай 5-р бага сургууль би орлоо гэж байсан ш д ээ ер голдуу эрлийзүүд байсан ш дээ. Эрлийз гэдэг чинь Хятад Монголын
Эрдэнэтуяа -
Голчилон хятад Монголын уу?
Цэрэндорж -
Тийм. Дандаа тийм байсан эрлийз хүүхдүүд байсан.
Эрдэнэтуяа -
Орос Монголынх байх уу?
Цэрэндорж -
Оросын их байхгүй байсан. Манай сургуульд л лав үзэгддэггүй байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хэдэн хүүхдийн хэд нь эрлийз байсан бол?
Цэрэндорж -
30-45 байсан байх аа.
Эрдэнэтуяа -
Бүх хүүхдүүдийн үү?
Цэрэндорж -
Тийм. Овоо байсан ш дээ. Манай анги 20 хүүхэдтэй гэж үзхэд 5-6 хятад байсан. Бүр хятадаас орж ирээд сураагүй хятадын эрлийз. Ярьдаг ш дээ Веский Орос эд нар гээд тэрүүн шиг л тийм байхгүй юу. Ер нь голдуу эрлийз. Тэр үеийн 70-р бага сургуульд байсан Виктор Асусасоваа байвал хэлээд өгнө л дөө. Тийм байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ер нь хэр ялгаатай хандаж байсан?
Цэрэндорж -
Аа ер гайгүй. Хятадууд чинь тэр үед нарийн боод, дэлгүүр хоршоо гаргадаг байсан. Эдийн засгаараа л жаахан тиймэрхүү болохоос бусад үдээ адилхан. Тэр чинь Монголд төрсөн хүүхдүүд ялгаагүй.
Эрдэнэтуяа -
Сургууль бол шахаж хавчих юм байх уу?
Цэрэндорж -
Тийм юм бол байхгүй. Хятадын хүүхдийг тэг, Монголын хүүхдийг ингэ гэсэн юм байхгүй. Харин тийм үндсэрхэг үзэл байхгүй байсан. Би л лав үзээгүй юм байна.
Эрдэнэтуяа -
Та анх ажилд орсон үеээ яриад ч? Яаж ажилд орж байсан ер нь тэр үед хүмүүс яаж ажилтай болдог байсан?
Цэрэндорж -
За байз би 1955 онд 1 сарын 15-нд байхаа даа НАХ яамны тэр үед Дотоод яам гэж байсан юм. Дотоод явдалын яамны боловсон хүчин дээр ороод өргөдөл түүхээ өгөөд л маргааш нь шалгараад л дороо тэгээд л томилогдсон. Аж үлйдвэрийн комбинат гэж тэр үед байсан. Тэнд би 4 жил ажиллаад 1959 онд наашаа Сэлэнгэд татагдсан даа.
Эрдэнэтуяа -
Томилогдож ирсэн үү?
Цэрэндорж -
Тэгсэн томилогдож ирсэн. Намайг шууд наашаа яв гэсэн тэгээд л явахгүй чиг арга байхгүй тэгээд цэргийн үг хууль, тушаал за л гэсэн тэгээд л. 1956 онд бид гэр бүл болсон авгай бид хоёр тэгээд л наашаа хүүхдүүдэд ч жаахан байсан ирээд тэгээд л амьдарсан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед хүмүүм ер нь томилолтоор ажилтай болдог байсан уу?
Цэрэндорж -
Ер нь голдуу. Томилоно бас заримдаа өөрийнхөө сайн дураар явна л даа. Гэхдээ тэр болгон хүний санасанаар яана гэж юу байхав. Ажлын шаардлагатай бол тэгээд тушаалаар л сүн. Томилолтоор яв л гэнэ. Үгүй гэх арга байхгүй. Цэргийн үг тушаал, хууль тэгээд явж байсан юм. Тэрнээс би тэгчихмээр байна, ингэмээр байна гэх юм байхгүй. Яв л бол яваад л ирнэ. Тэгж л орж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Социализмын үед хүмүүсийн ажилд орох процесс, үйл яюц ямар байсан бэ?
Цэрэндорж -
Аа ер нь чанга шүү. За одоо ингээд хүн авна одоогоор ямар байгааг нь би сайн мэдэхгүй байна. Ер нь нилээд шигшиж авна шүү дээ. Яам ны хувьд сахилга бат, боловсрол бүх л юм дээхнэ үд 7-8 жилийн боловсролтой авдаг байсан. Сүүлдээ 10-ж жилийн боловсролтой, хэл устай ер нь орос хэлтэй бол их үнэлэгддэг байсан. Одоо бол тийм юм байхгүй болсон шиг байгаа юм аа. Тэгээд ерөнхий боловсрол сахилга бат, хэрэг төвөгт орсон уу үгүй юу, бүх л юмыг үзэж харж байж авна ш дээ. Жирийн газартай адилгүй ш дээ. Яамны юу чинь бас хамаагүй яаж болдоггүй. Тийм учраас их цэвэрч тийм хүнийг авдаг. Одоо ч гэсэн ялгаагүй энэ үйл явц байгаа байх.
Эрдэнэтуяа -
Та ер нь ажилдаа дуртай байсан уу?
Цэрэндорж -
Сонирхолтой болоод л 32 жил ажилчихлаа ш дээ. Нэг байгууллагаас гараад хаа ч орох юм билээ дээ. Би тэгээд 1987 оны 11-р сард гарсан. 21 жил боллоо. Намайг гарангуут гурилын үйлдвэрийн дарга ярисанаа хэдэн жил манайд киномеханикч хийгээд байхаач. Тэр үед тэтгэвэрт гараад ийш тийшэ жаахан тэнэмээр санагдаад Улаанбаатар, нутаг орноороо жаахан явлаа. Тэгсэн харин хүрээд ирсэн тэгж байна. Тэгэхээр нь за гээд л орсон. 8-9 жил хийгээд тэгээд гарсан, буусан.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед социализмын үед хүмүүс ажил солих асуудал хэр байсан бэ?
Цэрэндорж -
Байхгүй. Ер нь барагтаа бол ажил солиулахгүй. Нэг л мест /ажлын байр/ дээр нь байлгана/. Аа ухаандаа сургууль, гадаад дотоод явдаг юмуу сургуульд сурчихсан үед бол мэргэжлээс шалтгаалаад ажил солино. Тэрнээс биш местэн дээр байгаад хөдлөхгүй байгаад байвал байгаад л байна. Тэр үед ийш тийш нь хольж солихгүй ээ. Ер нь тэр үд ажилгүй хүн гэж байхгүй л байлаа ш дээ. Үгүй дээ гэхэд албан журмаар хороо хориноос бүртгээд ажилд хөөдөг л байсан ш дээ. Улсуудыг тэгж хөөдөг байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Мэргэжилтэй, мэргэжилгүй хамаагүй юу
Цэрэндорж -
Хамаагүй ш дээ. Ажилгүй байх арга байхгүй. 100 хувь бараг ажилтай байсан. Хөдөө аж ахуйд малчин хэрэгтэй, сангийн аж ахуйд ажилчин хэрэгтэй. Тийш нь явуулна.
Эрдэнэтуяа -
Ажилгүй хүмүүсийн сонирхлыг харгалздаг байсан уу? Хүмүүсийн сонирхлыг хэр харгалзаж ажилд томилдог байсан бэ?
Цэрэндорж -
Тэр ч одоо ерөөсөө сонирхол гээд байх юм байхгүй. Малчин л хэрэгтэй бол шууд яв, тэгээд л явна ш дээ. Багш хүнийг бол багшийн ажлыг нь хийлгүүлнэ, жолооч бол жолоочийг нь хийлгэх ч юмуу, барилгын инженер гээд янз бүрийн мэргэжлээс шалтгаална л даа. Тэр мэргэжлийн хүмүүс, тийм мэргэжлийн улсууд бол нэг их ажилгүйдээд байхгүй. Бүгд дор дороо орон тоотой. Одоо чинь сургуульд сураад их сургууль төгсөд хөдөө аж ахуйн инженер гэвэл тэр ажилдаа л очино ш дээ тэр хүн чинь. Тэр хүн анагаахын дээд төгслөө бол эмчийнхээ ажлыг,хуулийн дээд төгссөн бол тэр хуулийнхаа, тусгай мэргэжлээрээ яваад өгч байгаа юм чинь. Гагцхүү мэргэжилгүй улсууд л ажилгүй үлдэж байна ш дээ. Тэр үед чинь хороо хоринд чинь нэг айлд хоноход чинь та хаанаас ирсэн, бичиг баримт байна уу ингээд шалгаад үзчихнэ. Одооныхтой адилгүй, одоо хаана ч байсан болж байна ш дээ. Намайг Төв аймагт очоод амьдарч байхад намайг хөөхгүй ш дээ. Тйим л жишээтэй, тэр үед тйим л хатуу байсан. Одооныхтой адилгүй байсан л даа.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүсийн ажилд хандах хандлага хэр байсан бэ?
Цэрэндорж -
Идэвхитэй байсан, тэр үед бол идэвхитэй. Тэр үед яагаад гэвэл цалин, цалин бага ч гэсэн юу өндөр юмны үнэ ханш тэрнийхээ юугаар дагалдаж байсан ш дээ. Одооныхтой адилгүй. Тэр үед нэг талх авахад 3төгрөг 40 мөнгө, нэг сахар авахад 2 төгрөг 50 мөнгө байх жишээтэй. Тийм л байсан. Чи бодохгүй юу тэр үед чинь 180 төгрөг, 250 төгрөгний цалинтай хүн, 300. одоо бичээч хүн гэхэд 250 төгрөгний цалинтай байсан юм. 700,800, 800 төгрөг гэдэг чинь том үйлдвэрийн инженер, дарга нарын цалин байлаа ш дээ. Гэтэл одоо 800 төгрөг гэж ярьвал юу юм бэ л гэж ярина ш дээ. Тийм л байсан.
Би ч бас 700, 800 төгрөг, би удсан л даа. Удсан болохоор цэргийн цолны нэмэгдэл, янз бүрийн юм нэмэгдээд 700, 800 хүргээд авчихдаг байсан.
Эрдэнэтуяа -
Хангалттай?
Цэрэндорж -
Хангалттай надад бол болж л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Ажлынхаа хамт олны тухай яриач, ямар улсууд байсан?
Цэрэндорж -
Ажлын хамт олон коллектив сайтай. Тэр энэ гээд байх юм байхгүй. Тэр үед яадаг юм нэгэн зэрэг тангаргаар, тангараг өргөж ажиллаж байгаа улс чинь гаж буруу юм бахгүй ш дэ. Тийм юм байвал дор нь арга хэмжээ аваад, эсвэл зайлуулна ш дээ. Тийм юм байхгүй тангараг өргсөн, тангарагтаа үнэнч явж байгаад л тэгээд дуусна.
Эрдэнэтуяа -
Та ажлынхаа юугаар бахархдаг бэ? Гол бахархдаг зйүл?
Цэрэндорж -
Надад бахархах юм зөндөө л дөө. Ажилчдынхаа ахуй амьдрал бүх юмыг харж үзнэ, ар гэрийн байдыг ч гэсэн харж үзнэ. Олон жил ажилласан болохоор надад тийм ийм гэж яриад байх юм байдаггүй юм. Ажлын хамт олон гэдэг чинь бид чинь нэг гарвал олуулаа гарна, олуулаа ажиллана. Тэрүүгээрээ сайхан тэр улсуудаараа бахархана. өшөө одоо наана цаана гээд байх юм байхгүй бахархах.
Эрдэнэтуяа -
Ажил амьдрал хоёроо яаж зохицуулдаг байсан, тэр үед хүмүүс? Та яаж зохицуулдаг байсан?
Цэрэндорж -
Ажил амьдралаа зохицуулна гэдэг чинь хүний ажиллаж байгаа нөхцөл байдал, хүний амьдралаас шалтгаална ш дээ. Тэр байгууллага ч яахав дээ бидч ингээд авгай хүүхэдтэй байж байна. Бид ч хийх ёстой ажлаа хийнэ. Тэгээд тэрнийхээ дараа амьдрала яаж зохицуулах вэ гэдгийг ярина ш дээ. Тэрнээс ажил дээрээ ирчихээд би амьдралаар тийм байна гэж ярихгүй ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Улсаас ар гэрийг дэмжих тийм асуудал гарах уу, албан байгууллагаас чинь?
Цэрэндорж -
Байна.
Эрдэнэтуяа -
Ямар байдлаар?
Цэрэндорж -
Тэр үед жаахан ядарсан нөхцөлд бол ар гэр нь тийм байна, ийм байна гээд бас харж үзээд чөлөө өгөх ч юмуу, наана цаана гээд. Ямар ч байгууллага ажилчин албан хаагчийнхаа ар гэрийг харахгүй, амьдралд нь туслахгүй байна гэж байхгүй. Тэр үед чинь тийм сайхан байсан ш дээ. Тэрийг бол харин мартаж болохгүй тийм л үе байсан. Түүнээс бол одоо, одоо бол мэдэхгүй албан газар, албан газар гээд байх юм алга л даа. Дандаа хувь компани, пүүс, ийм л болчихсон юм. Дандаа хувьцаат компаниуд тэр нь яаж тусалдаг юм одоо бол тэгж байна ингэж байна гэж мэдэхгүй. Тэр үе одоо хоёрыг харьцуулахад арай л өөр болов уу гэж хүсийн зан чанар, хүний ааш зан тэр үеийн нөхцөлтэй арай л уялдахгүй болов уу.
Эрдэнэтуяа -
Одоо ажилд орох процесс хэр өөрчлөгдсөн бэ?
Цэрэндорж -
өө хамаагүй өөр. Социализмын үед чинь тэгээд хүний үе түүх, хүний ямар боловсрол энийги чинь хараад л ажилд авдаг байсан. Одоо бол мэдэхгүй хэдэн төгрөгтэй хүн бол бараг ажилд орно, мөнгөгүй бхүн бол тэгээд. Одоо эмнэлэг ч ялгаагүй ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Эрүүл мэндийн байгууллага
Цэрэндорж -
Тийм эрүүл мэндийн байгууллага нь хүртэл тйим болчихсон байна ш дээ. Улсын байгууллага гэх юм алга. Цэрэг цагдаа, төмөр зас байгаа, бас эмнэлэг байгаа байх. Эмнэлэг ч одоо улсын байгууллага гэхэд ч ер нь бараг хувийн байгууллага шиг болчихсон юм билээ ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед ажилтай байна гэдэг амьдралын том баталгаа байхаа?
Цэрэндорж -
Тэгэхгүй яах юм. Тэр үед ажил хийж байх шиг сайхан юм байхгүй. Улсдаа нэр хүндтэй, тэр үед ажилгүй гэж хүн байхгүй байсан. Ажилгүй гэж явж байгаа хүн бараг ховор. Ганц хоёрхон тооны. Одоо манай хороололд гэхэд бараг 70-80 хувь нь ажилгүй байх жишээтэй байна ш дээ. Тэр үед ийм газар бол ажилгүй байна гэж байхгүй, цөмөөрөө ажилтай. Хаана ажилтай, юу хийж байна вэ, ажилтай юу үгүй юу гэж асуух ч хэрэг байхгүй бүгд л ажилтай.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилал хэдэн онд гарч эхэлсэн бэ?
Цэрэндорж -
Энэ ч одоо 1989, 1990 онд гарч ирсэн зүйл.
Эрдэнэтуяа -
Анх юу гэж гарч ирж байсан бэ, ямар сурталчилгаа таниулга хийж?
Цэрэндорж -
Ард түмний амьдралыг дээшлүүлнэ. Бараг сайдын цалинг цэвэрлэгч хүн авах юм яриад л гарсан ш дээ. Тэгэх юм байх гэж бодсон тэгсэн юун тэр сарниулж дууслаа. Хамаг юмыг нь хувьчлаад л, буруу хувьчилснаас бүх зүйл нураад уналтанд орж байна ш дээ. Юу ярих юм ярих юм алга тэр үетэй одооны үеийг харьцуулахад. Тэри үеийг муу муу, төр муу ажилласан гэж байгаа, одоо намууд муу ажиллаж байна ш дээ төр биш. МАХНам ганцхан жолоо барьж байсан нам шүү дээ. Одоо тэгэхэд намын энэ олон намын хоорондоо бие биетэйгээ шөргөөцөөд л хэн нь ч дээр нь гарах хэн нь ч доор нь орох юм мэдэгдэхгүй ийм л болчихоод байна эх захаа алдчихсан. Иймл юм болоод байна. Тэр үед тийм л байсан, МАХНамын төв хорооны нарийн бичгийн дарга гээд л нэг хүн, БНМАУ-ын сайд нарын зөвлөлийн дарга гээд тэр, Улсын их хурлын дарга тэр гээд л. Тэгээд яахав төв хорооны хэдэн гишүүд байгаа, улсын их хурлын хэдэн гишүүд байна, олон намын ургалч үзэл, янз бүрийн ярих юм байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Ардчилал гарч байхад юу за миний амьдралд тиймэрхүү өөрчлөлт оруулах байх, тийм юм авчрах байх гэж юм бодож байсан уу?
Цэрэндорж -
Хүн ч ер нь тийм л дээ. Би бол бас нэг иймэрхүү бодолтой байсан юм. Дээр үед МАХН би бас бодож байсан юм, өөрчлөөд ахиц гарах болов уу яах бол, ардчилсан хувьсгал ямар байдлаар гарах юм. Би энийг ч нэг их сайнаар ч бодоогүй, тйим ч их доогуур бодоогүй. Дунджаа бариад тиймэрхүү л болох нь дээ, харин миний бодлоор ардчилсан хувьсгал үр нөлөөгөөр бага л юм шиг байна. Сая сонгуулиар ч гэсэн, тиймэрхүү нөлөөтэй.
Эрдэнэтуяа -
Ардчиллын үр нөлөө хэр вэ?
Цэрэндорж -
Ардчиллын үр нөлөө гээд сайн талаар ярих юм бол ховор л байна даа. Дэндүү улсаа муулчих юмуу, муу тал нь гэвэл зөндөө л байна даа. Архидалт, юмны ханш өсч байна, мөнгөний ханш гээд энэ чинь одоо юутай л холбоотой ш дээ. Ардчилсан нийгмээс өмнөх мөнгөний ханш ямар байсан, юмны үнэ тогтмол ямар байсан, тэрнээс хойш яасан мөнгөний ханш унаад л, бүх улсын хэмжээнд хөрөнгө, бүх юу хэний гарт орсон ганц хоёр баячуудын гарт орсон. Өнөөдөр баян хоосны ялгаа гарч байна ш дээ. Тан нарч бараг мэдэж байгаа ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдралд хэр нөлөөлсөн бэ? Ардчиллын өмнө ямар байсан, ардчиллын дараа ямар байсан, таны амьдралд өөрчлөлт гарсан уу? Ардчилал гарснаар
Цэрэндорж -
Ер нь яахав ардчиллаас өмнө хэвийн л байсан амьдрал. Тэгээд яахав одоо ч нэг их доошоо ч ороод гэх юм алга, яахав явж байна. өнөөдөр хэдэн цаасны тэтгэвэр, тэтгэврийн буянд л явж байна. өнөөдөр тэтгэвэргүй хүн бол амьдрах арга байхгүй байна ш дээ. Ажил хийе ажил олдохгүй. Бид юугаа хийх юм, ажил олоод ч бид юугаа хийхэв дээ. Хийх ажил байх ч үгүй. өчнөөн төчнөөн мэргэжилтэй багш, эмч юу ч байдаг юм инженер техникч нарт эдэнд хүртэл ажил олдохгүй байна ш дээ. Тэдэнд ажил олдохгүй байхад бид чинь юугаа хийнэ гэх юм. өнөөдөр яахав болж л байна, арай ч хоосон хонохгүй, хоёр таваг хоол идчихгүй байж л байна. Улсад хэдэн жил ажилласны буянд хэдэн цаасны тэтгэвэр аваад авгай бид хоёр тэгээд явж л байна.
Эрдэнэтуяа -
өмч хувьчлалын талаар хэр мэдэх вэ?
Цэрэндорж -
өө тэр өмч хувьчлал гээд балайраад нэгдлийн мал. Би түрүүн ярьсан ш дээ, өмчийг бол буруу хувьчилсан. Дандаа улс нийгмийн, улсын л юм гэж байлаа ш дээ. Улсын юмыг дандаа хувийн болгочихсон. Хувийн өмч гэдгийг хэн ноёрхоод хэн аваад байна энийг. өнөөдөр одоо нэг пүүс компани хүнсний комбинат. Хүнсний комбинат гэж байлаа энэ одоо сүйрсэн, хэний мэдэлд очсон юм бүү мэд. Дандаа л хэвийн, энэ хувийн хүн чинь яаж байна. Ард түмний амьдралыг харах юм байхгүй. Ажил өнөөдр ажиллахгүй бол гар, шууд л тулгаад л тийм байна ш дээ. Тэр үед тийм байгаагүй. Тэр хүн ажлаа хийнэ, цалингаа авна, амьдралаа зохицуулна. өө чи яагаад ажлаас гарах гэж байгаа юм, ямар учраас, хамт олноор чинь авч хэлэлцэнэ. Ямар шалтгаанаар, тэр шалтгаанаа хэл, хаашаа явах гэж байгаа юм, ямар хүн чамайг уруу татаад ажлаас чинь гаргах гэж байгаа юм. Одоо бол яах юм за чи гар цаана чинь бэлэн хүн байна. Тэгж л байсан.
Эрдэнэтуяа -
Татаж авах хүн байхгүй?
Цэрэндорж -
өө байхгүй. Түлхээд л хаяна. Тэр үед харин хамт олон, ганцхан хамт олны роль гэдэг чинь тийм байдаг. Нэг нь нэгийнхээ, нийт нь нэгийнхээ төлөө гэдэг уриан дор, нэг хүн болохгүй бол нийтээрээ хэлэлцэж байгаад л тэр хүнийг ажиллуулна. Чи ажилд тэнцэхгүй гар гэж гаргах тийм албан байгууллага хаа ч байхгүй. Тйим л байсан, одоо тэр үе хоёрыг зэрэгцүүлж үзэх юм бол хамаагүй өөр. Нэг газар, нэг байгууллагад очоод ажиллаад ажилд орно, бүх юмыг бэлдэнэ, за чи гэр бүлтэй юу гэр бүлтэй үгүйг хүртэл харж байсан ш дээ. Тогтвортой ажиллана, гэр бүлтэй хүнийг дор нь авдаг тийм байсан. Одоо тийм юм байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Тэр бас давхар гэр бүлийг дэмжих бодлого байсан юм болов уу?
Цэрэндорж -
Тэр бас тийм юм нөлөөлсөн л байх. Ер нь олон хүүхэдтэй хүүхдийг чинь тэтгэврийг нь өгөөд л, мөнгө, өчнөөн төчнөөн жирэмсний амралт, хойдох урдах бүх л юмыг нь тэр албан байгууллага өгдөг байсан ш дээ. Үйлдвэрчний байгууллага гэж үйлдвэрийн ажилчдын хамгийн харж үздэг юм нь тэр л байсан ш дээ. Одоо тийм юм байхгүй ерөөсөө. Тэгэхээр чинь дээр үеийн юмыг ярихын арга байхгүй. өө сайхан байсан. Хүүхдийг тэдэн сартай хүртэл цалинтайм цалингүй чөлөө өгөөд л, албан байгууллага чинь тэгдэг л байсан ш дээ.
Эрдэнэтуяа -
Хувьчлал та буруу явагдсаг гэж байна ш дээ. Юунаас шалтгаалж буруу явагдсан юм бол?
Цэрэндорж -
Энэ чинь одоо МАХНам гээд ганцхан нам байлаа тйимүү. Тэрэн дээр ардчилсан хувьсгал гээд өчнөөн төчнөөн юу гарч ирээд л улс орынг чинь бүгдийг нь бусниулж хаясан ш дээ. Би бол тэгж боддог юм, миний ойлголт тэр ерөөсөө. Одоо этр чанараараа өөдөө гарахгүй одоо хүртэл үргэлжлээд явж байгаа, хэдэн жил болж байна. Хөлөө олж яадахгүй л явж байна ш дээ. Тиймэрхүү хэмжээнд байна. Би бол ардчилсан хувьсгалыг буруу эхэлсэн гэж үздэг. Миний ганц ойлгоц тэрдээ, зөв юмуу буруу юмуу мэдэхгүй, тан нар л шийдэх байх.
Эрдэнэтуяа -
Хувьчлал анх ямар сурталчилгаагаар юу гэж гарч ирж байсан бэ? өмч хувьчлалыг юу гэж сурталчилж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Энийг чинь одоо сайн л гэж, сайхан. Юу тэр үеийн чинь социализмын үеийг чинь буруутгаад л, та нар энэнээс илүү цалин авна, энэнээс илүү амьдрал сайжирна, энэнээс илүү болно. Энэ төр хэрэггүй, тэр ч битгий хэл одоо Орос монголын найрамдлыг хүртэл бусниулж байсан ш дээ. Сталины чинь хөшөөг авч хаяад л, монголд байсан цэргийн анги, орос мэргэжилтэнгүүд хуу бүгдийг нь хөөж гаргасан.
Эрдэнэтуяа -
1990 гараад уу?
Цэрэндорж -
Тэрний ашиг юу байна, юу ч байхгүй. Орос мэргэжилтэнгүүд гээд үйлдвэр энэ тэр гээд бүх л албан газарт байлаа ш дээ. Бүгдийг нт гаргаад хаясан. өнөөдөр тэрний юу гэж алга ерөөсөө. Тийм л үед байсан даа бид чинь одоо тэгээд. Ийм үед ямар ч мэргэжлийн хүн гараад би ажил хийчихье гээд гарахад ажил олж яадахгүй л байна ш дээ ерөөсөө. Нилээн дээд мэргэжлийн хүн очоод ажилд орчихьё гэхээр авахгүй байна ш дээ, тэгэхээр л хэрэггүй. Дээр үед чинь тиймгүй байсан ш дээ. Зүгээр нэг мэргэжилгүй хүн би танайд грушгээр орчихмоор байна, өргөдлөө бичээд ир, намтраа бичээд ир.
Эрдэнэтуяа -
Одоо яагаад ажилгүйджл бий болоод байна? Юутай холбоотой байна?
Цэрэндорж -
Энэ ч одоо яада юм энүүнтэй л холбоотой ш дээ. Энэ өмч хувьчлал буруу хийгдсэнээс л энэ бүх үйлдвэр, улс эх орны бүх сайхан салбар секторууд хувьд гарчихаад. Хувь гэдэг чинь хувь хүний нэр, үйлдвэрийг эзэмшиж байгаа эзний гарт бүх юм чинь орчихоод байна ш дээ. Тэгээд өнөөдөр улсын гэх юм байхгүй. Тийм учраас захиргаанаас гарчихсан ганц хоёр хүний эрх ашиг нийлээд. Одоо чи бид хоёр Шүдэнзний үйлдвэр гээд хууычин байсан, одоо байхгүй юуг нь ярихав. Гэхдээ байлаа гэхэд хувьдаа авчихаад за хоёулаа хэнийг авах вэ, танай ах дүү хэн билээ, манай ах дүү тэр гэх жишээтэй одоо ийм л байна ш дээ. Тэгэхээр хүн яаж амьдрал дээшлэх вэ дээ, цалин мөнгө байхгүй. Тэгээд ажиллаад хйисэн нэртэй хэд хоног ажиллуулаад хэдэн төгрөг өгөөд л гологдвол за чи гар, дараачийх нь хүн бэлэн байна. Тэгэхээр чинь хүн яаж амьдрах юм. Миний хувьд бол тийм л байна.
Эрдэнэтуяа -
Ард түмэнд өмч хувьчлал хэр тэнцүү, эрх тэгш явагдсан бэ?
Цэрэндорж -
Тийм юм явагдаж чадаагүй юм шиг байгаа юм. Энэ чинь одоо ард түмний өмч гэж байна уу байхгүй байгаа ш дээ. Та нар тэгээд боддоо, тэр үед ард түмний өмч, ард түмний мэдлийн тийм л байсан. Тэр үеийн чинь засаг төр нам чинь тэгж л уриалж байсан. Бүх ард түмний өмч байсан дандаа улсын. Сангийн аж ахуйд очоод малла, ямар юу л байна бүрэн эрхээ эдэлдэг байсан. Одоо тийм юм өнгөрсөн. Хүний эрх бол тэр чигээрээ зөрчигдөж байна.
Эрдэнэтуяа -
Одоо ?
Цэрэндорж -
Тийм одоо
Эрдэнэтуяа -
Одоо гэдэг чинь 1990 он гараад уу?
Цэрэндорж -
Тийм. өнөөдөр чгэсэн адилхан хаа ч очоод яасан тийм л байгаа ш дээ. Хүний эрх зөрчигдөж байна. Хүн одоо өнөөдөр ажилтай явна уу, ажилгүй явна уу, ядарч байна уу, зовж байна уу өнөөдөр хамаагүй. өнөөдөр эмнэлэгт очоод хэвтээд нас өөд болж байхад тээгэд л за өнөөдөр өнгөрлөө маргааш нь бушуухан гаргачихья гэх жишээний. Дээр үед чинь албан газар чинь нэг нь өнгөрөхөд хичнээн тусалж бүх л юмаа зовлон жаргалаа хуваалцаж байна ш дээ. Дээр үед сургууль ч адилхан, эмнэлэг ч адилхан ямар ч байгууллага хамт олноороо тэрийг чинь гаргана, зовлон жаргалаа хуваалцана, жаргал ирвэл тэр хүн албан газар адилхан хуваалцана. Тийм сайхан үе нийгэм байсан. Одоо тэгээд байхгүй өнгөрсөн. Одоо тэр албан газар нь харж үздэг тийм юу ч одоо байхгүй. Яах юм тэр албан байгууллага нь байхгүй. Дандаа хувьд гараад нэг хөрөнгөтэй хүний гарт орчихсон. Одоо тэрийг ярих юм байхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Хүмүүсийн амьдралд өмч хувьчлал яаж нөлөөлсөн бэ?
Цэрэндорж -
Би бол бодоог юм. Дээгүүр зиндааны албатай хөрөнгөтэй хүнд бол гайгүй нөлөөлсөн байх. Доогуур зиндаа доогуур хүмүүсийн амьдрал янз янз байсан ш дээ тийм улсуудад хэлмэгдэлтэй туссан байх гэж боддог. Ер ньч тийм миний бодло бол яг л тийм байгаа. өнөөдөр бид яах юм, нэг багш хшн сургуульд багшлья, өнөөдрийн нийгэм ийм болчихоод байгаа ш дэ. Дээр үед биднийг сургуульд байхад алив анги засварт ганц төгрөг өгөөч гэж гуйж үзээгүй. Сүүлийн үед хүүхдүүд чинь сургуульд сурахад чинь дан мөнгөөр хэмжигддэг болсон байна ш дээ. За нэг анги засвар тэчнээн төгрөг, тийм ном авна тэчнээн төгрөг, мөнгөгүй юм байхгүй. Бараг дээд сургуульд орсонтойгоо адилхан төлбөртэй юм шиг л санагдаж байна. Тийм л байгаа ш дээ яах юм тэрийг чинь өгөхгүй гэх арга байхгүй. Одоо тэгээд хүүхдээ сургахын тулд өгч л байна. Энэ зарчим дэр бол энэ нийгэм яг тийм зарчим дээр тогтчихоод байна. Үгүй гэж хэлэхийн арга байхгүй. Та нар бол заримыг нь үзсэн заримыг нь үзээгүй байх. Урд нийгэм чи одоо хэдтэй вэ.
Эрдэнэтуяа -
1985 оных
Цэрэндорж -
1985 оных уу.
Эрдэнэтуяа -
1990 хэдэн оныг мэдэхгүй ээ. Жаахан байсан.
Цэрэндорж -
Одооны залуучууд би чамд ярьдгийг ярих юм бол өө таны тэр үе өнгөрсөн. Одоо чинь төр өөрчлөгдөөд байна, төр нийгэм чинь өөрчлөгдөөд таны үеийн юм байхгүй болсон. Тэрийг яриад ч яах вэ? Урьдны түүх шаштирыг үгүй хийгчид олон байна ш дээ зах зухаас нь хүртэл.
Эрдэнэтуяа -
Ямар хэлбэрээр зарим хүмүүс бусдаасаа илүү өмчтэй үлдсэн юм бэ?
Цэрэндорж -
Энийг бол яахав миний өөрийн хувь бодлоор бол ер нь дээхнэ үеийн том албан газрын сайд дарга өмчийн хэлбэрийн юугаар ялгавал албан газрын томоохон дарга, сайдуудын жаахан хөрөнгөтэй ер нь жаахан хөрөнгөтэй нь зах зээлийн үеэр нилээн хангалттай юм авч гараа болов уу гэж боддог юм. Нэгдлийн дарга ч бай эд чинь ийм самбааг ашиглаад өчнөөн төчнөөн мал хуй аваад л, тасдахыг нь тасдаж өгөөд л өөрөө авахыг нь аваад л ингээд л, ер нь үлйдвэрийн газар ч ялгаагүй ард түмний өмчийг чинь бүгдийг нь үгүй хийгээд л өөртөө татаад л тйим учраас одоо ийм замбараагүй байдал гараад байгаа юм ш дээ би бол тэгж л ойлгодог. Манайхан ардчилсан нийгэм сайхан байна л гэж байгаа юм. Энэ бол сайнаар ярих юм биш надад бол хангалтгүй. Би тэгж боддог, хүн хүний ойлгоц өөр. Надаас бусад нь яаж ойлгодгийг мэдэхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Та өмч хувьчлалд яаж оролцож байсан бэ?
Цэрэндорж -
Би бол өмч гэж надад олж авсан юм байхгүй. Би чинь 1987 онд тэтгэвэрт гарсан. 1987 онд тэтгэвэрт гараад, 1988 онд үйлдвэрт киномеханикчаар орсон. Яг намайг яажиллаж байхад өмч хувьчлалын юу явагдана, ардчилсан юунд орно гээд яригдаж байсан. Би киногоо гаргаад явж байсан. Тэгээд энэ чинь одоо за одоо үйлдвэрийн газрууд биш болох нь шиг байна, нийгэм маань өөр боллоо гэж яригддаг байсан. Би чинь 1997, 1998 оны үед л арай ардчилал, яг яригдаж байсан үеэр би гарчихсан. Надад тийм ийм ойлголт, надад тэгчихлээ, барьчихлаа, үлдэх юм байхгүй. Яг юпун дээр нь ажиллаж байгаад гарсан бол ямар ч юм болох байсан юм би мэдэхгүй.
Эрдэнэтуяа -
Танай аав ээж юу хийдэг байсан бэ? Аав ээжийнхээ тухай яриач?
Цэрэндорж -
Манай аав эжж ч одоо манай өргөж авсан аав бол одоо хөдөө малчин л хийж байсан.
Эрдэнэтуяа -
Таныг хотод байхад уу?
Цэрэндорж -
Тийм. Малчин хийж байсан. Тэгээд хэдэн онд байна даа нас барсан. Ээж аав хорё хоёулаа ойрхон ойролцоо нас барсан.
Эрдэнэтуяа -
Хоёулаа малчин байсан уу?
Цэрэндорж -
Тийм хоёулаа малчин байсан. Одоо дүү нар хөдөө байж л байна.
Эрдэнэтуяа -
өөрийн тань аав ээж?
Цэрэндорж -
Бас нас барчихсан.
Эрдэнэтуяа -
Юу хийж байсан бэ?
Цэрэндорж -
Хотод ажиллаж байсан. Зам, замын хэрэг эрхлэх газар, зарим нь Нийгмийг аюулаас хамгаалах яам зэрэгт ажиллаж л байсан. Бас цөмөөрөө өөд болсон. Зарим нь тэтгэвэрт гараад, зарим нь тэтгэвэртээ гараагүй нас барчихсан.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал бий юу?
Цэрэндорж -
Одоо тэгчихлээ, ингэчихлээ гээд байх юм байхгүй. Яахав болдгоороо болж л байна. Хүний доогуур гарсан юм алга, дээгүүр гарсан юм алга, дундыг бариад өнөөдөр болж л байна.
Эрдэнэтуяа -
Та улсаас ямар гавьяа шагнал авсан бэ?
Цэрэндорж -
Улсаас байлдааны медаль, цагдаагийн 60 жил, зэвсэгт хүчний 60 жил, ардын хувьсгалын 60 байна уу даа хэд байна. Тэгээд ийм медалиудтай. Цагдаагийн газрын жуух бичгээр шагнуулсан. Тэгээд яахав бага бага юмнууд бий л дээ.
Эрдэнэтуяа -
Манайд аж үйлдвэржилт хэр хөгжсөн бэ, хэдэн оноос хөгжиж эхэлсэн бэ?
Цэрэндорж -
Үйлдвэр намайг л 1955 онд ороход л аж үйлдвэр, үйлдвэржилтийг л ярьж байсан ш дээ. Тэгэхээр 1950-иад оны үе юмуу 1930, 1940-өөд оны үе юмуу л гэж бодож байгаа. Хувьсгал хөгжөөд аж үйлдвэрийн комбинатыг хэдэн онд байгууллаа гэлээ
Эрдэнэтуяа -
1934 онд
Цэрэндорж -
За тийм 1934 он байна уу тэрнээс л эхэлсэн. Аж үйлдвэрийн комбинат чинь олон үйлдвэртэй байсан. Тэрнээс салбарлаад янз бүрийн үйлдвэрүүд гарсан.
Эрдэнэтуяа -
Таны амьдралд ер бусын ба бусдаас онцгой гэх зүйл өий юу?
Цэрэндорж -
Үгүй одоо юу байхав. Тийм нэг их яасан юм алга. Үр хүүхдүүд өсөөд том боллоо.
Эрдэнэтуяа -
Дурсгалын бичиг ч юмуу чнз бүрийн юмыг онцгойлж хадгалдаг
Цэрэндорж -
Тийм юм бол байгаа л даа. Шагнал урамшлын баяр хөр тийм юм байгаа л даа. Медаль авя байхад бол дандаа л баяр хөөр болж байсан. Тйим юм байгаа.
Эрдэнэтуяа -
Тэр үед хүмүүсийг улсаас их урамшуулдаг байсан байх аа
Цэрэндорж -
Тйим ш дээ. Улсаас бол дандаа урамшуулна шагнана. Үйлдвэрийн газар энэ тэр чинь шагнадаг л байсан ш дээ. Хүний хөдөлмөрийг жинхэнэ үнэлж байсан үе чинь жинхэнэ тэр үе байхгүй юу. Хийснийхээ хирээр цалинжина, хийснийхээ хирээр улсаас байгууллагаас шагнал авна, янз бүрийн эрхээ эдлэнэ. Хөдөлмөрийн хуульд юу л гэж заасан байна. Тэр бүх процессоор тэр хүн явдаг байсан. Тэрнээс хууль дүрэм зөрчөөд наана цаана гээд байх юм байхгүй. Яахав ганц хоёр юм гарна л даа. Бүх юм 100 хэвь гээд байхгүй л дээ. Ер нь л тэгээд хангалттай л байсан л даа. Ер нь хүнийг гомдоох барих, за яахав зарим нь гомддог л байсан байх, баярладаг ч тал байдаг л байх янз янзаар л байж ирсэн.
Эрдэнэтуяа -
За ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа
Цэрэндорж -
За баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
