Byambajargal

Basic information
Interviewee ID: 990071
Name: Byambajargal
Parent's name: Losol
Ovog: [blank]
Sex: m
Year of Birth: 1964
Ethnicity: Halh

Additional Information
Education: higher
Notes on education: physicist
Work: none specified
Belief: Buddhist
Born in: Altai sum, Govi-Altai aimag
Lives in: Songinohairhan sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: accountant
Father's profession: trader


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
childhood
education / cultural production
democracy
authority
politics / politicians


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

Өнөөдрийн манай ярилцлагад Бямбажаргал гэдэг хүн оролцож байна. Кембрижийн их сургуулийн нийгмийн анторопологийн тэнхим, дотоод ази судлалын салбараас хэрэгжүүлж байгаа “20-р зууны монголын аман түүх” гэсэн төслийн хүрээнд манай судалгааны баг олон хувь хүмүүстэй уулзаж социализмын үеийн, 20-р зууны үеийн түүхийг хувь хүний түүхээр дамжуулж ярилцлага мэдээлэл авч байна. Манай судалгааны зорилго нөхцөлтэй танилцаад ярилцлага хийх зөвшөөрлөө албан ёсоор өгсөн таньд талархаж байгаагаа илэрхийлье.

Эхлээд та бид нарт өөрийнхөө түүхийг яриж өгнө үү. Та хаана төрж боловсрол эзэмшиж. Ямар ажил алба эрхэлж байваа?

Бямбажаргал -

Би Говь-Алтай аймгийн төвд төрсөн 1964 оны 11 сарын 7-нд төрсөн. Айлын 5 дахь хүүхэд. Манай ах эгч нар бүгдээрээ Чандмань суманд төрсөн би ганцаараа аймгийн төвд төрсөн. Би 11 сарын 7-ний өдөрийн 12 цагийн орчимд төрсөн юм шиг байгаа юм. Тэгээд бас нэг сонин түүх нь юу байдаг вэ гэхлээр. Тэр үед Орос эх баригч аймаг дээр байдаг байсан юм байна. Манай ээж болохоор хэл мэдэхгүй хүний ээлжин дээр төрөхгүй гэж их хичээгээд яагаад ч юм бэ Октябрийн баяраар Орос эмч нь жижүүрт гарч таараад тэгээд төрсөн. Тэгээд өдөр төрсөн гэдгээ мэддэг, одоо чинь хүмүүс хэзээ төрсөн гэдгээ мэддэггүй шүү дээ. Өдөр төрсөн гэдгээ яагаад мэддэг вэ гэхлээр манай аав октябрийн баярын параданд явчихаад хүрээд ирэхэд төрсөн байсан гэдэг юм. Тэгэхлээр тэр нь 12-1 цагийн орчимд юм шиг байгаа юм. Багадаа бол би цэцэрлэгээр хүмүүжээгүй гэрээр хүмүүжсэн. Тэгээд сургуульд ороод. 10-н жилийн сургуульд намайг ордог жил Зөвлөлтийн бэлэгний анхны сургуулиуд байгуулагдаж эхэлсэн нь намайг нэгдүгээр ангид орохтой зэрэгцэж би тэр сургуульд орж байлаа. 10-р ангиа төгсөөд Зөвлөлт Холбоот Улсад физикийн мэргэжлээр Эрхүү хотод төгсөөд Ховдын багшийн дээдэд багшилсан.

Хишигсүрэн -

Танай аав ээж Говь-Алтайд ямар ажил хийдэг хүмүүс байсан бэ?

Бямбажаргал -

Манай аав аймгийн төв дээр худалдаа бэлтгэлийн удирдах газар, бөөний бараа баазад нягтлан бодогчийн ажил хийсэн. Тэтгэвэрт гарахдаа Модны үйлдвэрт нягтлан хийсэн. Ямар нэг сургууль соёл төгсөөгүй ийм хүн байсан. Ээж бол худалдагч хийдэг байсан. Тэгээд нөгөө хүүхдүүдээ өсгөөд худалдагчаас өөр ажил хийгээгүй.

Хишигсүрэн -

Эцэг эхээс та хэдүүлээ вэ?

Бямбажаргал -

5-уулаа. Манай хамгийн том ах бол эмч, дараагийн эгч зоотехникч Хөдөө Аж Ахуйн сургууль төгссөн. Дараагийн ах генетикч, дараагийн ах нягтлан бодогч байна. Тэгээд л би байна даа.

Хишигсүрэн -

Та хамгийн бага нь юм байна тиймүү. Анзаарахад танайхан чинь бүгд их дээд сургууль төгссөн хүмүүс байна шүү тиймээ?

Бямбажаргал -

Тиймээ. Тэр үед чинь.... надаас дээш ах эгч нарыг тэр үед сурлагаар нь жагсааж байгаад дээд сургуульд оруулдаг байсан юм шиг байгаа юм. Бид нарын үед бол конкурс өгдөг байсан. Конкурс өгөөд сургуульд явдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Та 10 ангиа төгсөөд Эрхүүд сургуульд явсан гэсэн үү. Эрхүүгийн Улсын Их Сургууль уу?. Ямар мэргэжлээр төгссөн бэ?

Бямбажаргал -

Физикийн мэргэжлээр төгссөн. Бэлтгэлгүй шууд үндсэн ангид орж хичээллэсэн. 5 жил сурч төгссөн. Дунд нь бас тэр үед чинь марксизм, ленинизмын оройн дээд сургууль гэж байсан. Тэрнийг философиор сурч төгссөн.

Хишигсүрэн -

Ер нь хүүхэд байх үе, дунд сургуульд сурч байсан үе, оюутан байсан үеийн амьдралын, тэр үеийн тодорхой жишээ юу байна. Бид нар чинь социализмын үед амьдарч байлаа ш дээ харьцуулаад бодоход ямар байна?

Бямбажаргал -

Би бол сургуульд орохдоо ном уншичихдаг байсан. 1-р ангид орчихоод хичээл дээр хийх юм олддоггүй байлаа. Тэгэхлээр багш намайг номын сан руу оруулчихдаг байсан нэгдүгээрт ийм байлаа. Хоёрдугаарт монгол улсын хэмжээнд манай сургууль шиг сургууль байгаагүй юм. Яадаг вэ гэхлээр гутлаа сольдог.

Хишигсүрэн -

Төвийн 10-н жил байсан уу?

Бямбажаргал -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Говь-Алтай аймгийн төвийн 10-н жилийн /Ерөнхий Боловсролын Дунд Сургууль/ нэгдүгээр сургууль тиймээ?

Бямбажаргал -

Тийм. Гутлаа сольдог байлаа. Тэгээд яахав гэхлээр бид нар эхлээд сургууль дээр гутлынхаа улыг үзүүлэнэ. Тэр гутал нь заавал резинин ултай байна. Одоо бол табочка л даа, тэгээд гутлынхаа улыг шалгуулаад сургуульд орохдоо гутлаа солиод табочкаа өмсөөд орно. Тэгээд тэр үеийн манайхны тухай шог байдаг байхгүй юу. Ардаа ууттай бол 10-н жилийн сургуулийнхан, 18-ын тортой бол анагаахын сургуулийнхан, олон номтой бол оройн сургуулийнхан, огт номгүй бол ТМС-ынхэн гээд аймаг дээр байгаа 4-н сургуулиа тэгж нэрлэдэг байсан. Тийм учраас нөгөө манай нэгдүгээр 10-н жилийн хүүхэд бол андашгүй. Яагаад гэхлээр бүгд гутлаа үүрээд явдаг. Тэр үед гайхаад байдаг байсан. Орой болгон гутлынхаа улыг угаагаад арчаад бэлдчихнэ. Тэгээд өглөө очихоор тоос болчихоод байдаг байхгүй юу. Тэгсэн чинь одоо ингээд бодож байхад бид нар чинь гадаа шороон дээр бакалтай байдаг. Тэгээд шороотой гутлаа уутанд хийхлээр уут нь нил шороо байдаг байсан байна л даа. Тэр үед бол тэрнийгээ мэдэхгүй орой нь угааж угааж тавичихаад л өглөө нь гаргаад ирэхлээр муухай болчихсон байдаг. Зарим өвөл чинь их хүйтэн байдаг. Тийм байхад гутлаа угаагүй байх юм бол нулимаж байгаад л дахиад арчдаг байхгүй юу. Түй гээд л гаргахад нөгөө гутлын уланд шүлс чинь хөлдөнө тийм байлаа. Тэгээд одоо хүмүүст ярихлаар итгэдэггүй, тийм сургууль гэж хаана байсан юм бэ гээд л. Физикийн олимпиад 1997 онд манай Говь-Алтай аймагт болсон юм. Тэгээд бид нар очихгүй юу. Тэгсэн чинь тэр дүрэм одоо хүртэл хэвээрээ байсан. Тэр чинь 1972 онд байсан сургууль тэгээд одоо болтол. Тэр сургуулийн шал чинь өөрөө нарсан шал байхгүй юу. Зүгээр дээрээс нь хадаастай гутлаар гишгэх юм бол хонхойгоод мөр гардаг. Тэгсэн чинь одоо хүртэл тэр хэвээрээ 30 хэдэн жил болж байна.

Хишигсүрэн -

Тэр сургуульд тийм дүрэм тогтсон нь хэнтэй холбоотой вэ?

Бямбажаргал -

Удирдаж байсан хүнтэй нь холбоотой. Тэр үед Гомбоо захирал гэж хүн байсан юм. Тэр захирал намайг нэгдүгээр ангид орж сургууль байгуулагдахад л байсан. Намайг 10 төгсөөд явахад байж л байсан. Сүүлд 1990 хэдэн он хүртэл байсан. Нэг хүний л тийм юм тогтоосон. Тэр тогтсон нь одоо болтол тийм байх ёстой юм шиг хүлээгээд авчихсан, ойлгогдчихсон хамгийн их тийм өмөрмөц гэдэг юмуу сонин дурсамж бол тэр байна.

Хишигсүрэн -

10-н жилд /Ерөнхий Боловсролын Дунд Сургууль/ байхдаа та ер нь математик физикийн хичээлд сайн байсан болж таараад байна тиймээ. Яг тэр чиглэлээрээ та?

Бямбажаргал -

Үгүй ээ яахав дээ тэр үед чинь олимпиадууд л болно ш дээ. Математикийн олимпиад болно, физикийн олимпиадууд болно. Би 10-р анги төгстлөө олимпиадад орсон. Аймагт 2-р байр эзэлдэггүй байсан. Дандаа түрүүлдэг байсан. Тэр үед шагнадаг юм нь их гоё байлаа ш дээ. Ном бол хамгийн сайхан бэлэг 10 төгрөг 20 төгрөг гэсэн ном худалдаж авах эрхийн бичиг байдаг байсан. Тэгээд Боловсролын Хэлтэс гээд тамга дарчихсан. Тэр эрхийн бичигнүүдээс гэрт ганц нэг байж магадгүй ээ. Тэр нь 20 төгрөгний ном худалдаж авч болно 10 төгрөгний ном худалдаж авч болно гэсэн байдаг. Тэр үед намайг аймгийн 10-р ангид байхад олимпиадад голдуу 10 төгрөгний ном худалдаж авах эрхийн бичиг өгдөг байсан. Тэр эрхийн бичгээр нь номын дэлгүүрээс очиж худалдаж авдаг байсан. Өөр тэр үед чинь 5-н онцын эзэн, Нацагдорж тэмдэг, сайшаалын үнэмлэх, номын сайн нөхөр гээд л. Тэр үед чинь юунууд их болдог байлаа ш дээ. Ойд зориулсан жишээлбэл октябрийн 60-н жилийн ойд зориулсан “Залгамжлагч чуулган” гээд л болдог байсан. Миний хийдэг байсан ажил юу вэ гэхлээр “илэрхийлэлт” хийдэг байсан. Та нарын үед ч бараг байгаагүй байхаа. Бид нарын үед чинь “илэрхийлэлт” гэж болдог байлаа. Аймгийн намын хорооны хурал гэх зэрэг болохоор хүүхдүүд жагсаад хоороороо ээлжлэж юм уншдаг ш дээ тэрнийг бол маш их уншсан. Тэнд бол гайгүй хоолойтой нь байсан. Бас гол нь цээжлэх байдаг байсан. Ер нь их олон намын хуралд “илэрхийлэлт” уншсан даа.

Хишигсүрэн -

Хүүхэд байхдаа яг тэр “илэрхийлэлт” уншаж байхдаа юу боддог байсан бэ? Ямар хандлагатай байсан бэ итгэл үнэмшилтэй байна уу. Зүгээр л хийж байгаа үйлдэл үү?

Бямбажаргал -

Ер нь л тийм байх ёстой гээд ойлгочихсон. Тухайн нь одоо “илэрхийлэлт” унших “Бүлгэмийн зөвлөлийн ажил” эд нар бол ухаандаа.....ерөөсөө сайны л жишиг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Та Бүлгэмийн зөвлөлийн дарга байсан юм уу?

Бямбажаргал -

Тийм. сайн сурагчын л жишиг байсандаа. Сайн сурагч гэдэг бол пионер, эвлэлийн ажилд оролцох ёстой. Илэрхийлэлт эд нар хийдэг байх ёстой. Би чинь өөрөө дуулж чаддаггүй байхгүй юу. Дуунд бол ямар ч авъяас байхгүй. Тэгээд би урлагийн үзлэгт ороод 3-р ангид түрүүлсэн. Тэрнийг хэлэхээр хүмүүс үнэмшдэггүй юм. Яаж түрүүлсэн бэ гэхлээр “Сэгс цагаан богд”-ыг тэр чигээр нь уншаад түрүүлсэн юм. Тэгээд хүмүүс чинь....эхлээд энэ нэг жижигхэн хүүхэд гараад ирлээ ингэж байгаад болино доо л гэж бодож байсан юм шиг байгаа юм. Их хэмжээтэй юмыг жаахан хүүхэд уншиж байгаад зогсоно гэж бодсон байх. Би явсаар байгаад уншаад дуусгасан. Тэгээд яахав дээ нөгөөдүүл нь өхөөрдөөд түрүүлүүлсэн юм билээ.

Хишигсүрэн -

Ер нь тийм байсан л даа миний үед ч тийм байсан юм. Хичээл сурлагандаа сайн хүүхэд пионерын ажилд бас их идэвхитэй оролцож дарга болдог байлаа ш дээ. Тэгээд тэр пионерын ажлаас бид нарт үлдсэн үр нөлөө нь юу байна вэ ?

Бямбажаргал -

За яахав тэр үеийн пионерын ажил чинь бас нэг сургалтын ажил байсан юм. Пионерын ажил гэдэг чинь нэг талаасаа сургалтын ажил байсан юм. Сургалтын ажил гэдэг чинь тухайн үед “нийгмийн тустай хөдөлмөр” гэж байлаа ш дээ тэр утгаар нь ч юмуу, яг өнөөдрийн өндөрлөгөөс харж байхад би пионерын ажилд оролцож байснаар надад юу үлдэв гэхлээр илүү шааардлага өндөр тавьж биеэ илүү дайчлах л юм өгч байсан байна. Түүнээс биш би пионерын, бүлгэмийн даргын ч ажил хийж л байсан, бүлгийн зөвлөлийн ч ажил хийж л байсан надад яг тэрнээс үлдсэн юм юу байна вэ гэхлээр нээх тийм биш.

Хишигсүрэн -

Уг нь түүгээр бол лидер, манлайлагч бие хүн болох ёстой тийм үү?

Бямбажаргал -

Тийм. Нөгөө талаасаа өөртөө итгэх итгэл бий болдог. Тэр үед чинь “бүлгэмийн зөвлөлийн дарга” гэхээр бүх хүүхдүүд л дарга гэсэн утгаар харилцана ш дээ жижигхэн ч байсан хамаагүй ш дээ. Тэр бол өөртөө итгэх итгэлийг өгч илүү дайчлахад л хүргэдэг байсан.

Хишигсүрэн -

Та бүлгэмийн зөвлөлийн дарга гэхлээр бүх хүүхдүүдийн дарга ш дээ. Бүх хүүхдүүдийн дарга болчихоод байхад тэр хүүхдэд төрж байгаа мэдрэмжээ та санадаг уу. Би яагаад үүнийг хэлж байна вэ гэхлээр би өөрөө бас бүлгэмийн зөвлөлийн дарга байсан. Намайг 5-р ангид байхад тавьчихсан. Би 8-р ангийн хүүхдүүдийн дарга болчихсон байхгүй. Тэгээд ямар нэгэн байдлаар сэтгэлзүйн хувьд их дарамт болдог байсан. Надад ерөөсөө тэр ажил таалагддаггүй байсан. Надад бол их дарамттай. Бусад хүүхдүүдтэй жирийн харилцаанд орж чаддаггүй байсан. Яахав дотно хэдэн найзтайгаа найзалдаг байлаа.

Бямбажаргал -

Тэр үед чинь зүгээр би өөрөө тиймэрхүү юманд дуртай биш байсан. Эрэгтэй хүүхэд чинь сахилгагүйтвэл сахилгагүй баймаар байна. Тэгээд бас гэр хороололд байсан тэгэхлээр чинь ариун цэврийн үзлэг гэж айхавтар юм байлаа. Тэгэхлээр тэр үед чинь яагаад ч юм бэ гар сайртчихдаг. Бүлгэмийн зөвлөлийн дарга сайртай гартай байж болохгүй ш дээ зарчмын хувьд. Гэх мэтчилэнгээр олон юман дээр бэрхшээлтэй байдаг байсан. Гэхдээ тэр үед чинь хүмүүс шууд томилчихдог байсан юм шиг байгаа юм. Ухаандаа бол энэ сурлагаар гайгүй, бүлгэмийн зөвлөлийн дарга бол онц сурдаг байх ёстой гээд... тэрүүгээр нь тавьдаг байсан. Түүнээс биш одоогийнхтой адил сонгуулдаггүй байлаа. Зүгээр яг ажлын ачааллын хувьд бол их л дээ. Та нарын үед больчихсон байх бид нарын үед “мэндлэх хүндлэх ёс” гэж нэг зүйл гарсан ш дээ. Эмэгтэй нь нуруугаа нахисхийдэг. Эрэгтэй нь урагшаа тонгойдог. Тэгээд тэрнийг чинь хэвшүүлнэ гээд хүүхдүүдийг чинь гудамжинд гаргаад...гудамж гудамжыг нь хариуцаж жижүүрлээд энэ хүн ухаандаа хажуугаар нь том хүн настай хүн гарахад мэндэлж байна уу үгүй гэх мэтчилэнгээр жижиг ажлууд ихтэй байсан. Одоо хамгийн сүүлд гэхэд чинь 1980 байна уу 1981 онд байна уу Батмөнх дарга.../ярилцагч бодолхийлэв/ Цэдэнбал дарга билүү баруун аймгуудаар нэг явсан ш дээ. 1979, 1980 оны үе юм шиг байна. Тэр үед чинь бид нарыг онгоцны буудлаас манай сурууль хүртэл жагсаагаад л алга таших сургууль хийлгээд л. Тэгэхэд хавар 4 сард байсан болохоор аягүй хүйтэн байна ш дээ. Тэгэхэд чинь формны гадуур цагаан цамц өмсгөж байгаад л манай сургуулийн захирал “за ингээд Цэдэнбал дарга буулаа алгаа ташаарай” гээд л алга ташуулдаг байсан. Манай аймаг чинь өөрөө их өндөр хадархуу газар ш дээ. Тэгээд тэр хавийн бүх чулууг түүлгэж байлаа ш дээ. Одоо бол тэр чулууг түүгээд ч яах юм билээ. Цэдэнбал дарга ирээд чулуутай байна гэж хэлэх ч байсан юмуу тиймэ. Тэгэхлээр тэр чулуунуудыг чинь бүгдийг нь түүлгээд л бид нарыг онгоцны буудал хүртэл бүгдээрэнг нь зээглэж зогсоогоод, цагаан цамц өмсүүлчихээд. Тэгээд зарим нь яг тэр үеээр Цэдэнбал гуай Говь-Алтайд очоогүй Ховдоор /Ховд аймаг/ орчихоод шууд буцаад яваад өгчихсөн байсан. Тэгээд бид нарын бүтэн сар хийсэн ажил ямар ч үр дүнгүй болсон /Ярилцагч инээв/. Тэгээд хүүхдүүдийг бүгдээрэнг нь анги ангид хуваарилаад. Ухаандаа математикт сайн хүүхэд нь нэг анги, физикт сайн хүүхэд нь нэг анг, химид сайн хүүхдүүд нь химийн ангид хичээл хийж байх ёстой. Математикт сайн хүүхэд нь математикийн ангидаа хичээл хийгээд. Кабинетээр хичээллээд орж ирэхэд нь шууд амаар хариулж байх нь байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Зохион байгуулалт хийчихсэн байсан гэсэн үгүү?

Бямбажаргал -

Зохион байгуулалт хийчихсэн. Одоо ухаандаа би бол математикийн ангид байна манай ангийн хэн бол химийн кабинетэд байна. Ингэж ангид хуваарилаад сарын бэлтгэл сургууль хийж явлаа.

Хишигсүрэн -

Би ийм зүйлийг их анзаардаг юмаа. Тухайн социализмын үед хөдөөний аймгийн 10-н жил /Ерөнхий Боловсролын Дунд Сургууль/ бол бүр тэр байтугай сумын 10-н жилүүд дээр математик, физик, химийн сургалт их сайн, мундаг байж ээ. Тэр юутай холбоотой байсан юм бэ?

Бямбажаргал -

Ер нь одоо ингээд харахад ерөөсөө тэр үед мэдлэгийн шалгуур нь математик байсан. Өөрөөр хэлбэл математикт л сайн байх юм бол болоо. Ер нь математикт сайн хүүхдийг бусад хичээл дээр бол юу яадаггүй ш дээ. Би жишээ нь дуу хөгжим дээр бол дандаа муу авч байх ёстой хүн ш дээ. Би математиктаа сайн, тийм учраас дуу хөгжмийн багш бол надад хэзээ ч муу тавихгүй гэсэн бичигдээгүй юутай байлаа. Нөгөө талаасаа одоо ингээд харж байхад хүний тэр логик сэтгэлгээг олгодог ганц хичээл нь математик л байсан юм шиг байгаа юм. Тийм учраас бодлогоор математикийг.... одоо жишээлбэл хамгийн анхны олимпиадыг математикаар явуулж байсан. Математикийн олимпиадууд байнга явна. Тэгээд ерөнхийдөө математикт сайн хүүхдийг бол дэмжинэ. Ямар нэг байдлаар дэмжиж байна ш дээ. “Дунд”, “сайн” хүүхэд байвал математикт нь онц тавихгүй ш дээ. Харин математикт сайн хүүхэд байх юм бол тэр “дунд” хамаагүй гэж үзэж байна ш дээ тэр хоёрдугаар түвшинд гэх мэтчилэнгээр. Тэгээд тэр ч юугаараа явсаар байгаад манай нэгэн үеийн сэхээтнүүд Ерөнхий Боловсролын Сургуульд байхдаа математикт сайн байсан байх. Жишээлбэл 1-р 10-н жил төгссөн хүүхэд бол Улаанбаатарт хийгээд байна ш дээ. Энэ 1-р 10-н жил математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай болохоор л илүү сайн гэсэн ойлгоц байна ш дээ. Бусад хичээлүүдийн хувьд монгол хэлний хичээлд их анхаардаг байсан. Одоо бол би гайхаад байгаа юм манайд ер нь монгол хэлний хичээл гэж байна уу үгүй юу. Бид нарын үед чинь монгол хэлэн дээр их анхаарна. Жишээ нь би их муухай бичдэг байхгүй юу. Эхлээд уншаад сурчихсан учраас дараа нь нөгөө хүүхэд чинь бичлэгэндээ анхаардаггүй юм байна ш дээ. Уг нь нөгөө унших бичих 2 чинь зэрэг явдаг болохоор бичилгүй уншаад сурчихсан болохоор чинь сүүлдээ сургуульд ороод бичихлээрээ их муухай бичдэг болохгүй юу. Тэгэхэд чинь одоо дэвтэрийг чинь голоор нь шугам татуулж байгаад элементээр бичүүлдэг байлаа. Би 1972 онд чинь... манай боловсролын системд шинэчлэлт хийгдсэн. Бид нар яг тэр шинэ системын хүүхдүүд гэж ярьдаг байлаа ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол над дээр 2 зүйл мэдэгдсэн. Нэгдүгээрт бол бага ангийн хүүхэд бол заавал дүрдэг үзгээр бичдэг байх ёстой байсан. Тэгээд бид нараас дээд талын үеийн хүмүүс их гоё бичдэг ш дээ. Тэр чинь дүрдэг үзгээр угалзлуулж бичдэг байлаа ш дээ, үсэг мүсгийг чинь цэг тавьж угалзруулж бичдэг байсан. Бага ангийн хүүхдийг бал, авторучкаар бичихийг зөвшөөрдөггүй байлаа. Тэр үед чинь 10-ын үзэг /10 төгрөг/ 4-н үзэг /4 төгрөг/ гэж л хоёр үзэг л байлаа ш дээ. Тийм учраас тэр үзгээр бичихийг зөвшөөрдөггүй байсан. Тэгээд бид нарыг сургуульд ордог жил л тэр үсгийн хэлбэрийг өөрчилсөн байхгүй юу. Тэгээд үсгийн хэлбэрийг өөрчлөөд бид нарын үед тасралтгүй бичлэг гэж зүйл гарч ирсэн байхгүй юу. Дээр үеийнхэн чинь “Б” үсэг гээд л ингээд угалзлуулаад үсэг үсгээр нь тавьдаг байлаа ш дээ. Бид нарын үед бол таслахгүй бичнэ. Өөрөөр хэлбэл нэг үг бичлээ гэхэд үзгээ таслахгүй бичнэ гэсэн юм гарч ирсэн. Нэг өөрчлөлт нь тэр байсан юм шиг байгаа юм. Миний мэдэхийн тэр байсан. Яагаад гэвэл манай ах нар чинь сургуульд явахдаа нөгөө чернилээ аваад явдаг байсан. Тэрнийгээ уутанд хийгээд, дүрдэг үзэгтэй, тэгээд чернилийн саваа бугуйнаасаа бариад явдаг байсан. Бид нарын үед бол тэр зөвшөөрөгдөөд 4-н төгрөгний хар үзэг байсан юм. 10 төгрөгний араас нь барьдаг цагаан үзэг байсан. Тэр 2-оор бичдэг байсан. Тийм нэг өөрчлөлт гарсан юм. Өөр ямар өөрчлөлт гарсаныг нь мэдэхгүй юм. Ямар ч л байсан бид нарыг ярихдаа эд нар шинэ системын хүүхдүүд гэдэг байсан. Одооны үсэрсэн ангийн хүүхэд гэдэг шиг.

Хишигсүрэн -

Би нэг ийм зүйл асуумаар байна. Би 7 дугаар ангид байхдаа сумаас аймгийн төв дээр математикийн олимпиадад сумаасаа шалгарч ирж байлаа. Манай Увс аймаг чинь математикаараа сайн ш дээ. Тэгээд олимпиадад албан ёсоор ирэхээс 2 долоо хоногийн өмнө ирээд гүнзгий 10-н жилийн багш дээр.....одоо 7-10-р ангийн хүүхдүүдийг олимиадад бэлтгэхэд цуг суугаад тэгээд олимпиад болсон чинь би 4-р байр эзэлсэн байна л даа. Эхний 3-н байрыг бол эрэгтэйчүүд авч байгаа юм. Тэгээд 4-р байрыг хэн ч шагнахгүй ш дээ. Тэгсэн чинь математикийн гүнзгий сургуулийн 10-р ангийн хүүхдүүд нийлээд надад шагнал өгч байсан юм. Тэр шагнал дээр юу гэж бичсэн гэхлээр “Эмэгтэй хүүхдүүдээс хамгийн өндөр оноо авсан тул ” гэдэг тийм тодотголтой шагнал өгч байсан юмаа. Би юу асуух гээд байна гэхлээр. 10-н жилд ер нь охидууд их мундаг байдаг бага ангидаа ч юмуу их онц сурдаг ш дээ. Тэгээд нэг шалгарал явагдаад ялангуяа социализмын үед тийм байсандаа тооны төрлийн хичээлд болоод ирэхлээр охидууд нь сугарч ирдэг ч юмуу. Ер нь топ байхаа болидог ш дээ. Тэгэхлээр 10-н жилийн сургалтын программ ч юмуу, сургалтын хэлбэр нь ч юмуу эрэгтэй эмэгтэй хүүхдүүдийн онцлогыг ер нь тусгаж чадсан юмуу, тийм ойлголтгүйгээр тэр сургалт явагддаг байсан юмуу?

Бямбажаргал -

Тэр чинь ингэдэг юм л даа. За яахав 6-р анги хүртэл.... манай сургалтын систем чинь 1-3, 3-6, 6-8, 8-10 гэсэн шатлалтай юм билээ ш дээ. Тэгээд 6-р анги хүртэл бол эхний шат байна ш дээ тэнд бол эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдүүдийн ялгаа нь их ажиглагдаггүй. Бараг эмэгтэй хүүхдүүд нь илүү яагаад гэвэл тэд нар цэвэрхэн бичнэ, хэл ярианы хөгжил илүү сайн байсан юм шиг байна лээ. Тэгээд 6- ангид ороод ирэхлээр хичээлүүд чинь салдаг байхгүй юу. Ухаандаа математик байсан бол алгебрь, геометр болоод явчихна ш дээ. Тэгээд физик орж ирээд хими орж ирээд. Ингээд ороод ирэхлээр 8-р анги гэхэд эмэгтэй хүүхдүүд хоцрох маягандаа ороод 10-р анги гэхэд үндсэндээ ялгарчихсан байдаг. Эмэгтэй хүүхэд бол хими, биологи, нийгмийн ухааны чиглэлээр эрэгтэй хүүхэд бол физик, математик ч гэдэг юм уу, илэрхий зүйл шууд ажиглагддаг байсан байхгүй юу. Тэгэхдээ сайн сайн эмэгтэй хүүхдүүд байсан л даа. Манай 2-р 10-н жилд Гэрэлмаа гээд хүүхэд байсан тэр бол математикт сайн л байсан. Тэр бол аав нь өөрөө математикийн багш хүүхэддээ их ачаалал өгдөг байсан л байхгүй юу. Ерөнхийдөө матемтикийн олипмиадад бол 40,50 хүүхэд ч юмуу орно ш дээ. Сум болгоноос. Тэр дотор эмэгтэй хүүхэд цөөхөн байсан. Ер нь л бодож байхад тэр математиктаа сайн байсан гэсэн хүүхэд байхгүй. Тэгээд л 10-р анги төгсөөд конкурс болохлоор 2-р групп чинь инженерийн групп байна ш дээ. Тэр бол дандаа л....

Хишигсүрэн -

Та социализмын үед таньд хичээл зааж байсан багш нараа бодоход тэр үеийн багш нар хэрхэн бэлтгэгддэг байсан бэ. тэд нар ер нь ямар байсан бэ?

Бямбажаргал -

Тэр үеийн багш нар чинь.....эсвэл тэр үеийн сургалтын системын зарим юмыг зөв юм болов уу гэж боддог юм. Яагаад вэ гэхлээр яг сургалтын агуулга бол хүүхдийн хүлээж авах түвшингээс хамаагүй өндөр байхгүй юу. Өөрөөр хэлэх юм бол тэр үеийн Ерөнхий Боловсролын Сургуулийн сургалтын агуулга гэж ярьяа л даа. Тэр агуулгыг бол ямар ч хүүхэд бүрэн эзэмших бололцоогүй тийм өндөр түвшинд тавигдчихсан байсан. Тэгэхлээр чинь тэр үеийн багш нарт ямар сонголт байсан бэ гэхлээр.... тэр багш сайн тэр багш муу гээд л байдаг ш дээ. Тэр багш аль..... ангийн хүүхдүүд чинь тэрнийг бүгдээрэнг нь хүлээж авч чадахгүй, хүүхэд нь ойлгомжтой байна ш дээ. Тэгэхээр багш аль хандлагыг нь барьж хичээлээ заах вэ гэдэг чинь тэр багшийн том сонголт байхгүй юу. За би ерөөсөө энэ ангийн хүүхдүүдийг жигдхэн дундаж төвшингөөр зааяа гээд, тэгэх юм бол сайн хүүхдүүд нь тасарч явж чадахгүй. Ерөнхийдөө хүүхдүүдэд олгодог мэдлэг нь жигд олгогддог. Эсвэл энэ муу чигээрээ үлдэг ерөөсөө сайн хүүхдүүдийг нь улам сайн болгоё гээд заачих юм бол.... ер нь голдуу физик, математикийн багш нарыг хараад байхад бол тэр сайн багш гэж байна ш дээ. Тэр сайн багш бол яг үнэн хэрэг дээрээ нийт хүүхдэд өгөх өгөөж нь бага байсан байдаг. Ерөөсөө сайн хүүхдүүдэд нь илүү өндөр түвшингээр заачихлаар чинь ойлгохгүй муунууд нь улам муудна. Сайн хүүхдүүдээ гаргачихдаг. Сайн хүүхдүүдийнхээ нэрээр багш сайн байна гэдэг. Тэгэхлээр физик, математикийн багш нарын хувьд сайн дээр нь илүү тулж ажиллах хандлага давамгайлдаг байсан. Тийм ч учраас аймагт эд нар бол сайн багш гэхээр физик, математикийн багшийг хэлдэг байсан. Энэ сайн монгол хэний багш гэж хэлдэггүй байсан. Тэгэхээр нөгөө мэргэшлийнх нь нэр хүнд нөгөө талаас физик, математикийн багш нарыг ер нь харахад.... би өөрөө ч сүүлд нь багшилж байсан. Сайн хүүхэддээ тулаад л явчихдаг байхгүй юу. Аа тэгэхэд нийгмийн ухааны гэдэг юмуу хими, биологийн багш нар илүү дундаж руу нь явдаг байхгүй юу. Жишээлбэл химийн сайн багш байлаа гэж бодоход сайн химич хүүхэд биш ангиараа жигд сайн байдаг. Өнөөдөр ч гэсэн химийн олимпиад гээд л химийн сайн сургууль гээд л 33 /Нийслэлийн 33-р дунд сургууль/ гэхэд л тийм байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд Улаанбаатарт хувийн сургуулиуд гарч ирээд хамгийн түрүүнд юуны гүнзгийрүүлсэн сургалттай болж байна уу. Математик. Тэгээд математикын гүнзгийрүүлсэн сургалттай сургуулиуд байгуулагдаж байна. Манай банди чинь Сантад /Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай хувийн дунд сургууль/ байж байгаад дараа нь Гэгээрэлд /Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай хувийн дунд сургууль/ сурч байсан л даа. Улаанбаатарын энэ олон хүүхдээс конкурсдүүлээд л авчихаж байгаа байхгүй юу. Сургуульд орохоос нь өмнө конкурсдуулж шалгаж авчихаад шалгарсан хүүхдүүд дотроос нь ахиад хэдхэн хүүхдүүдийг бэлдчихдэг байхгүй юу. Одоо манай нэг шавийн хүүхэд манай хүүхэдтэй нэг анги байхгүй юу. Манай хүүхдэд бол математикаас өөр юу ч хэрэггүй. Зөвхөн Улаанбаатарт наадам хэсээд л морь уяад явж байдаг хүн байдаг ш дээ. Тэрэн шиг багш нь 7-8 хүүхэдтэй тэгээд л олимпиад чинь хичнээн ч олон болдог болчихсон юм бэ. Бараг л сургууль болгон өөрийнхөө нэрэмжит олимпиад хийгээд байна ш дээ. Тэгээд л олимпиад хэсээд л тоо бодоод явж байдаг өөр хичээл хийдэггүй хүн болж хувирч байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд л яг адилхан тоондоо сайн биш хүүхдүүд яахав гэхлээр тэд нартаа зааж байгаа нь бараг ердийн сургуульд зааж байгаагаас доогуур түвшинд зааж байгаа байхгүй юу. Тэгэхлээр чинь хүмүүс хөндлөнгөөс хараад энэ сургуулийн чинь математикийн сургалт сайн юм байна. “Сант” сайн юм байна, Олонлог /Математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай хувийн дунд сургууль/ сайн юм байна гээд байдаг. Үнэн хэрэгтээ Улаанбаатарын хүүхдүүдийг шалгаруулаад авчихсан юм чинь. Дараа нь дотор нь бас ахиад ялгачихаж байна. Тийм учраас бид нарын үед ийм л байсан байх.

Хишигсүрэн -

Энэ ийм зүйл байдаг юмаа. Манай аав чинь математикийн багш ш дээ. Манай аав 8-р ангийг 4-р ангиас нь аваад төгсөгсөн байна л даа. Тэр 2 ангиас аймгийн төвийн 10-н жилд 19 хүүхэд шилжиж орсоны 15 нь инженерийн сургуульд орсон. Тэр хүүхдүүд орос хэл математикийн хичээлдээ сайн байсан. Тэр амжилтыг манай аав дахиж хэзээ ч хийгээгүй. Тэгээд нэг анги төгсгөөд... гэтэл мань хүн бол жилд 10-15 хүүхэдтэй ажиллаад ахиж тийм амжилт гараагүй. Одоо бол ойлгогдож байна.

Бямбажаргал -

/Ярилцагч инээв/. Тэрнээс чинь болоод багш нарын хоорондын зөрчил үүсдэг байхгүй юу. Багш нарын хоорондын зөрчил үүснэ. Манай математикийн багш Чулуунбаатар гэж хүн байсан юм. Манай тэр Чулуунбаатар багшийг хүмүүс их муу хэлдэг байсан. Хүүхдэд юм заадаггүй, өвсний толгой шүүрч байгаа юм шиг сайныг нь түүж авдаг гээд. Өөрөөр хэлбэл аймагт Чулуунбаатар багшийн шавь л түрүүлнэ. Ойлгомжтой. Тэгсэн хэрнээ ангийн 30 юмуу 35 хүүхдээс шалгалт авах юм бол Чулуунбаатар тоо заасан айхавтар нь юу байгаа юм бэ гэдэг ч юмуу. Тэгэхлээр тэр чинь багшийн өөрийнх нь юунаас болж байгаа юм нэг талаас энэ нөгөө талаас нэг ангид нэг юмуу нэг хэсэг сайн хүүхэд байхад бол тэр нь нөгөө хүүхдүүдээ аваад явчихдаг байхгүй юу. Одоо яадгийг мэдэхгүй байна бид нарын үед чинь хичээлээ нийлж давтана гэж нэг ажилд байлаа ш дээ. Хавар бид нарын яах гэж тэгдэг байсан юм билет унш гээд л өглөө хөөгөөд явуулчихдаг. Өглөө 6 цагт л. Би бол өглөө нойрондоо их харам өглөө босох их дургүй. Тэгэхэд чинь өглөө 6-н цагт босоод л заавал билет унших ёстой. Хавар болохоор. Ингээд өглөө гарахлаар чинь шомбойтол энд тэнд 2,3-аараа суучихсан байна ш дээ. Заавал өглөө босож билет унших нь хүүхдийн үүрэг байлаа. Орой болтол билетээ унших ёстой. Сургууль дээр уншина гэж байхгүй тал дээр очиж уншина.

Хишигсүрэн -

Билетээр шалгалт өгдөг байсан байна тиймүү?

Бямбажаргал -

Тиймээ. Одоо бол тестээр ганц өгдөг болсон байна. Билетээ боловсруулна дараа нь уншина. Бид нар бол тэгэхгүй ш дээ. Тал дээр очоод бөмбөг тоглоно ш дээ. Манай аав орой ирэхлээр.... “хүү минь ээ наад билет бичсэн бичгээ гаргадаг юм уу” гэдэг тоглож тоглож байгаад бөмбөг харагдахаа болихоор гэртээ харьдаг байхгүй юу. Тэгээд бөмбөг үзэгдэхгүй байгаа юм чинь бичиг мичиг бол харагдахгүй шүү дээ. Тэр бол ерөөсөө тийм дэглэм тогточихсон байсан юм. Тэр онц сурдаг байна уу муу сурдаг байна уу хамаа байхгүй. Тэгээд өглөө 6-н цагт очоод л билетээ л унших ёстой. Хавар чинь өглөө эрт болно ш дээ. Өглөө 6-н цагт очоод л гадаа шомбойтол сууна манай хажуугаар далан байдаг байсан тэр далангийн хажуугаар шувуу шиг шомбойгоод суучихсан тэгээд хүүхдээ хөөж гаргадаг. Манай хүүхэд онц сурдаг юм чинь уншсан ч яахав уншаагүй ч яахав гэсэн ойлголт байхгүй. Тийм учраас бие биеэнтэйгээ нийлж юм хийдэг байсан учраас нэг хүүхэд нь тасарч явна гэсэн ойлголт гайгүй шүү.

Хишигсүрэн -

Орост их сургуулийн оюутан болж очиход ер нь бэрхшээлтэй, хэцүү санагддаг зүйл байв уу?

Бямбажаргал -

Ер нь бид нарын үед Орос хэлийг чинь 4-р ангиас эхлээд сайн заадаг байлаа ш дээ. Хоёрдугаарт манай физик, математикийнхан чинь нэг давуу талтай. Бид нарын үед чинь “квант” гэх мэтийн Орос сэтгүүлүүд их гардаг байлаа ш дээ. Тийм учраас бодлогыг чинь хараад л ойлгодог байхгүй юу. Би бол хэлний бэлтгэлд ороогүй шууд үндсэн ангид орсон. Бэрхшээлтэй юм нь юу байдаг вэ гэхлээр нөгөө Орос хүнтэй харилцаж үзээгүйд байсан. Оросоор уншаад байдаг хэрнээ хүний яриа барьж авч чадахгүй гэж ярьдаг ш дээ тийм. Тэгээд намайг анх очиход хамгийн их хүндрэлтэй, хамгийн их ачаалал авсан хичээл бол “коммунизмын түүх” байсан багш орж ирээд л 2 цаг лекц уншчихна. Би бол хөдөөний 10-н жилээс ирсэн хүүхэд 2 цагийн лекцээс надад бичиж авах юм үлдэхгүй дээрээс нь эх зохиол товчлуулна.

Хишигсүрэн -

Ямар зохиол товчлуулах вэ?

Бямбажаргал -

Ленингийн эх зохиолуудыг чинь товчлоно ш дээ. Нэг семинар дээр л 2-3 зохиол товчлоод ир гээд л явуулдаг. Тэгээд тэр конспектыг нь шалгадаг. Тэр бол аймаар хүнд байхгүй юу. Одоо ухаандаа би өөрөө хэл сайн мэдэхгүй байна, ном уншаад буцаагаад товчлоод бичнэ гэдэг чинь нилээн юуны хүнд байна ш дээ. Хамгийн бэрхшээлтэй нь ....одоо би бас харамсдаг байхгүй юу. Манай физик матемтикаас.... за физикээс ч гайгүй байсан юмаа. Маш олон хүүхэд хөөгдөж байсан. Монголчууд очихлоороо улсын олимпиадаас очсон олон сайн хүүхдүүд очдог, тэгээд “коммунист намын түүх” гэх мэт дээр унаад л хөөгдчихдөг. Сурлагаар тэнцэхгүй. Тэгээд зүгээр яахав өөр мэргэжилийнхний хувьд тийм байсан эсэхийг мэдэхгүй байна. Бид нарын хувьд нийгмийн ухааны хичээлд дургүй байсан. Одоо ч гэсэн ажиглаж байхад физик, математикийн хүмүүс нийгмийнх талын хичээлийг “шинжлэх ухаан биш” хэрэгцээгүй гэж үздэг. Өөрөөр хэлэх юм бол би математикч болох гэж байхад надад Марксизм судлах ямар хэрэгтэй юм бэ гэсэн төлөвшил байсан. Хэдийгээр тэр үед коммунизм байсан ч гэсэн тийм л байсан байхгүй юу. Тэр тусам нь нийгмийн ухааны багш нар чинь аймаар дарамтладаг юм. Манай физикийнхэн тэр дундаа би 3-р курстээ политэкономик дээр бараг буцаад ирэх шахсан ш дээ. Тэгээд бүтэн сар сууж байж “Капитал”-ын 3-р ботийг бүтэн уншиж товчилж байж арай чүү нэг юм эсэн мэнд үлдсэн ш дээ. Яг хөөх гээд хар дансандаа оруулчихгүй юу. Тэгэхэд чинь би 3-р курс гэдэг чинь мэргэжлээ онолын физик гээд сонгочихсон байсан. Манай багш нар бас нөлөөлнө. Манай онолын физикийн багш нар бол манай нийгмийн ухааны багш нарыг хүн гэж тоохгүй. Тэгээд өөрсдийнхөө шавь нарыг их өмөөрдөг. Манай онолын физикийн групп чинь тухайн үедээ цөөхөн хүүхэд төгсөнө. 7,8-н хүүхэд л жилд төгсдөг байсан байх. Тийм болохоор манай онолын физикийн багш нар бид нарыг их өмөөрнө. Тэр “баба”, тэрний хичээл дээр суугаад яах юм бэ гэсэн тийм зүйл хэлнэ ш дээ. Би хөөгдөх гээд байхад чинь /Ярилцагч инээв/ багш бол тэрнийг хая хая гээд л. Жишээ нь даалгавараа хийж амжихгүй яасан гэхээр нь би номын санд суугаад политэкономик дээр “Капитал”-ыг товчлоод гэх юм бол. Тэрнийгээ урж хая тэр муу “баба” юу ч мэдэхгүй гээд л нөгөө адилхан багшаа. Тэгэхлээр чинь бид нарт зөвхөн энүүнийг аргалж байгаад үүнээс салах юмсан гэсэн бодол л байна. Тэгээд ч сүүлд 1990 он болоод ардчилал гарахад энэ байгалийн шинжлэхийнхэн илүү ардчилсан талдаа орсон байдаг нь ажиглагддаг. Яагаад гэвэл математик, физикийнхэн тийм сэтгэхүйтэй.

Хишигсүрэн -

Угаасаа коммунист намын түүхийг үгүйсгээд хүмүүжчихсэн улс байна ш дээ.

Бямбажаргал -

Коммунист намын түүх ч биш. Тухайн хичээлүүд бол ямар нэг байдлаар шинжлэх ухааны шинж чанар байхгүй, дэмий гэсэн нэг тийм ойлгоц их сургуульд орж ирэхээс нь эхлээд л явсаар байгаад төлөвшчихсөн. Тэрнийг үгүйсгэдэг нэг зүйлтэй. Түүнээс биш өө сайн боллоо гээд....одоо ухаандаа 1990 онд бол бид мундаг сайн болгоё гэж бодохоосоо илүү ер нь нийгмийн тухай хичээл бол хэрэггүй гэсэн ойлголттой байлаа ш дээ. Тэр байтугай манай МУИС-д гэсэн гарч байсан ш дээ. МУИС-ийн хуулийн анги чинь математик аваад эхэлсэн ш дээ. Математик ороод л. Тэгэхэд тэр оруулахыг санаачилсан хүн нь би байхгүй юу. Одоо бөхийн холбооны Нямдорж /Монголын үндэсний бөхийн холбооны тэргүүн Нямдорж тухайн үед МУИС-ын хуулийн багш байсан/ байна ш дээ бид нар ярьж байгаад ерөөсөө энэ хуулийн ангид математик оруулъя. Хуульч хүн чинь наад зах нь логик сэтгэлгээтэй, математик мэдэхгүй бол хуульч хийж чадахгүй юм байна гээд. Тэр түүх нь их гоё л доо. Тэгээд 2-р курст нь математик ордог болгосон. Тэгээд математик ордог болсон чинь хүндрэл нь юундаа байсан бэ гэхлээр. Ер нь нийгмийн чиглэлээр орж байгаа хүмүүсийн ихэнхи нь математикаас зугтааж тийшээ явдаг байхгүй юу. Математикаар конкурсэнд орохгүйн тулд нийгмийн тухай мэдлэг рүү явна ш дээ. Тэгж орж ирсэн хүүхдэд чинь юу заах вэ. 10-р ангийх нь юмыг заалтаа нь биш их сургуулийн хэмжээнд цааш нь үргэлжлүүлээд явъя гэхээр 10-р ангийнх нь түвшин байхгүй ш дээ. Тэгээд ярьж байгаад хэнээр оруулах уу гээд манай Хашаа багшийг оруулахаар болсон. Яг тэр жил нь манай эгчийн нэг банди манай хуульд ордог байхгүй юу. Тоондоо муу учраас зугтаагаад тийшээ орчихгүй юу. Яг тэр жил нь тэр шинэчлэл хийгдээд Хашаа багш математик ордог болохгүй юу. Тэгээд л надаас заримдаа тоо асууна. Тэгсэн чинь Хашаа багш яасан гэхлээр нөгөөх чинь заах юм байхгүй учраас дандаа олимпиадын бодлого бодуулчихгүй юу. Одоо ухаандаа сэтгэлгээ хөгжүүлэх бодлого. Бид нарын хувьд бол дэндүү амархан бодлого хараад яасан амархан юм бэ гээд л байдаг яг бодох гэхлээр бодож болохгүй. Олимпиадын бодлогууд чинь тийм байдаг ш дээ. Тэгэхээр нөгөөх чинь та нар дуурай гээд тийм бодлогууд заачихгүй юу. Тэгээд нөгөөдүүл нь ухандаж ухандаж бодож чадахгүй байж байхад нь энүүнийг хараа энэ ийм байхгүй юу гээд бодоод өгчихдөг. Бүгд унасан. З унаад би өөрөө санаачилсан хүн чинь нөгөө Хашаа багшийгаа гуйж байж 3 тавиулаад дүүдээ /ярилцагч инээв/. Тэр чинь тэгэхээр “математик сорилго” гэдэг юмуу нэг тийм зүйл яваад байсан байхгүй юу. Тэр битгий хэл манай талийгаач Баттөмөр багш, Төмөр-Очир багш эд нар чинь дандаа физик математикийн ангид сурсан хүмүүс ш дээ. Тэгэхээр бас дээд түвшинд ч гэсэн тийм юм явж байсан юм шиг байгаа юм. Математикийн чиглэлийн хүмүүсийг нийгмийн салбарт....

Хишигсүрэн -

Өөрөөр хэлбэл математикийн ангид сурч байсан хүүхдийг Орос руу нийгмийн ухааны чиглэлээр сургасан байсан ш дээ тиймээ?

Бямбажаргал -

Тийм. Математикийн ангийн 1-р курсыг төгссөн хүүхдийг жишээ нь Орост сургуульд явуулдаг байлаа ш дээ. Янз бүрийн коммунист намын түүхийн ангид математикийн ангийн хүүхэд очдог байсан ш дээ. Тэгэхээр чинь нийгэм дотор нэг юуг үүсгэчихсэн байсан. Одоо жишээ нь математикт сайн учраас л Гончигдорж /УИХ-ын гишүүн/ алдартай байна ш дээ. Түүнээс биш Гончигдорж шиг химич ч юмуу философич байсан л байж таараа ш дээ тэр үед. Матемамтикт сайн учраас л тэр үед илүү ухаантай гэж нийгэм хүлээн зөвшөөрч байгаа юм. Түүнээс биш химид сайн биологид сайн гэхэд бол хэн ч, нийгэм ч хүлээн зөвшөөрөхгүй. Энэ бол байдаг л зүйл гэж. Одоо ч гэсэн сүүлийн үед хараад байхад нэг тийм хандлага яваад байгаа.

Хишигсүрэн -

Ховдын Багшийн Дээдэд Эрхүүгийн Улсын Их Сургууль төгсөж ирээд томилогдоод очсон уу. Тэгээд тэндээ багшилж байхад хэдэн он болж байв?

Бямбажаргал -

1987 онд.

Хишигсүрэн -

Төгсөөд л очсон уу?

Бямбажаргал -

1987 онд төгсөж очсон. 1987 онд би тэр үедээ Орос Америкийн хамтарсан том туршилт дээр ажиллаж байсан юм. “ДЮМАНД”/DUMAND/ гээд. “Байгаль нуур” дээр хийж байсан.

Хишигсүрэн -

Юун дээр хийж байсан гэнээ?

Бямбажаргал -

“Байгаль нуур” дээр хийж байсан.

Хишигсүрэн -

Юуны туршилт байсан бэ?

Бямбажаргал -

Онолын физикийн цөмийн физикийн туршилт байсан. Тэнд программистаар ажиллаж байсан. Оросын Дээд Боловсролын Хороо юм даа хуучнаар, намайг буцаагаад авч үргэлжлүүлэн сургана гэсэн гэрээтэй байсан. Оросын Дээд Боловсролын Хороон дарга нь хүртэл ирж манай Дээд Боловсролын Хороонд хүсэлт тавьж байсан. Эрхүүгийн Улсын Их Сургууль өөрөө ч олон удаа хүсэлт тавьсан. Тэр үед чинь Ховдын Багшийн Дээд Сургууль их сонин сургууль байсан. Яагаад вэ гэхлээр манай орон нутагт байгуулагдсан анхны дээд сургууль. Тийм учраас онцгойлон анхаарч дэмжиж байх Намын Төв Хорооны тогтоолтой. Тэр үед чинь Намын Төв Хорооны тогтоол л ерөөсөө “хууль” гэсэн үг ш дээ. Тэгэхээр гадаадад сургууль төгсөөд ирсэн оюутануудаас Ховдын Багшийн Дээд эхэлж хүүхдүүдээ шилж авна. Жадамбаа ректор шууд ирээд л энэ энэ хүүхдийг манайх бол шууд авна гээд л авна. Тэгээд тэрний тэмдэглэгээнд орсон байхад бол хэн ч өмнөөс нь юу ч хэлж чадахгүй. Намайг төгсөөд ирэхэд Шинжлэх Ухааны Академийн ерөнхийлөгч нь нь Содном гуай байлаа ш дээ. Содном гуай чинь өөрөө цөмийн физикийн хүн болохоор буцаагаад явуулчих сонирхол их байсан. Тэр туршилт чинь өөрөө бол их сонин. Социализмын үед, дөнгөж ил тод байдал гарч ирж байхад, социализм нураагүй байсан үе. Орос, Америк 2 анх удаа хамтарч.....

Хишигсүрэн -

2-уулаа яриагаа энэ дээр жаахан тогтож яръя тэгэх үү. Орос, Америк 2 хамтраад шинжлэх ухааны проект хийж байна ш дээ тиймээ?

Бямбажаргал -

Тийм туршилт хийсэн байхгүй юу. Тэр яагаад вэ гэхлээр Америкчууд Хавайн арал дээр хийгээд..... ер нь бол мэргэжлийн бус хүнд ярихад усан дотор юмуу газрын гүнд тор хийх ёстой байхгүй юу. Биднийхээр бол “детектер” тавих ёстой. Тэгээд Хавайн орчим хийсэн. Далайн ус бол байнга өөрчлөгдөж байдаг найрлага нь. Олон урсгалтай байхгүй юу. Тийм учраас багажны мэдрэх чадварт нөлөөлөөд болохгүй байхгүй юу. Тэгэхээр дэлхий дээр хамгийн гүн, хамгийн цэвэр устай газар бол “Байгаль нуур” юм. Тийм учраас “Байгаль нуур” дээр хийсэн. 1986 оноос эхлэж “Байгаль нуур” дээр 1990 он хүртэл хийсэн л дээ. Бас нэг их үр дүнд хүрээгүй. Онолын юм чинь таамаглаж байгаа ш дээ. Тэгээд таамагласан үр дүндээ хүрээгүй. Одоо бол туршилтын үргэлжлэл нь явж байна. Одоо Антрактатидийн мөсөн дээр. Ус чинь бол их зовлонтой ш дээ. Хааш хаашаа 1 км байгууламж барина гэдэг чинь хүнд ш дээ. Одоо бол Антрактатидийн мөсөн дээр хийх гэж байгаа. Мөсөн дээр хийх гэж байна. Мөс чинь найрлага нь тогтмол, устай адил урсаад явчихгүй. Байгаль нуур гэхэд чинь ёроолдоо маш олон голтой. Загас гэх зэрэг маш их амьтадтай болохоор аягүй их хүндрэлтэй. Тэр болгоныг тооцох юм бол. Тэгээд одоо энэ Антрактатидийн мөсөн дээр хийж байгаа юм билээ. Тэгээд хамгийн их ишлэгддэг ажил бол тэр ш дээ. Интернетээс очоод хайх юм бол миний тэр ажил л ишлэгддэг. Эрхүүд оюутан байхдаа хийж байгаад сүүлд нь энд Монголд ирээд хэвлүүлсэн ажил л тэр. Одоо болтол тэрнээс цааш тооцоо бол тэрнээс өөрөөр өөрчлөгдөөгүй. Тэрнийг ухаандаа няцаах юмуу батлах хэмжээний томоохон юм хийгдээгүй 20-иод жил болж байна. Тэгээд Ховд руу явдаг чинь....очихлоор Ховд өөрөө их сонин газар байсан юм. Тэгэхээр чинь тэр үед чинь би бол ухаандаа эрдэм шинжилгээний ажилтан. Тэр үед академийн нэр хүнд бол маш өндөр эрдэм шинжилгээний ажилтан болох, МУИС-д багшлах 2 л тухайн үеийн хүний хамгийн том зорилго байлаа ш дээ. Тэгээд шинжлэх ухааны академид ажиллах гэсэн чинь тийм тогтоолтой байсан учраас явсан юм. Тэр үеийн Ховдын Багшийн Дээдийн багш нар яг миний үеийн багш нар 1980-аад оны дунд үеийн...өмнөх үеийн багш нар 1980-аад оны төгсгөлөөр очсон хүмүүс бол дандаа тийм замаар очсон багш нар байсан. Өөрөөр хэлэх юм бол ямар нэг “арын хаалга” байхгүй “ардын” маягийн хүүхдүүд байна ш дээ. Мэдээж “арын хаалга”-тай байсан бол ямар ч юмыг арын хаалгадна ш дээ. Хоёрдугаарт бол сурлага маш сайн байна. Тийм хагас цэргийн маягын багш нар байсан юм. Тэгээд 1990 он болоод л уян, задгай боллоо ш дээ. Задгай болоод тэр үеийн багш нараас нэг нь ч үлдээгүй. Бүгд буцаад ирсэн.

Хишигсүрэн -

Ховдын Багшийн Дээд төгссөн залуучууд намайг сурагч, ахлах ангид байхад ирдэг байсан юм. Их сайн багш нар ирдэг байсан. Сургалт сайтай гэж ярьдаг байсан шалтгаан нь энэ байж л дээ.

Бямбажаргал -

Тийм. Тэгээд тэр чинь бас нэг юм байсан. Одоо би их сургуульд хичээл заах юм бол тэр үед Ховдод зааж байсан шигээ заахгүй. Өөрөөр хэлэх юм бол би Оросын Их Сургуулийг төгсөөд ирж байгаа хүн чинь тэнд очоод яг өөртөө Оросууд ямар төвшинд зааж байсан тэр төвшингөөрөө зааж байсан байна. Одоо бодоход Ховдын Багшийн Дээдийн оюутнуудыг баллаж байсан байхгүй юу. Яг өөрийнхөө төвшний хэмжээгээр зааж байна ш дээ. “Буулгана” гэсэн ойлголт байхгүй. Дээд сургууль төгсөж байгаа хүн бол жишээ нь ийм л юм мэдэх ёстой гээд л өөртөө заасан сурах бичгээ бариад л. Оросын Их Сургуулийн сурах бичиг бариад Багшийн Дээдийн оюутнуудыг бол зовоож байсан байна ш дээ. Энэ хүн энэ сургуулийг төгсөөд багш болох гэж байгаа юм чинь 10-р ангийнхаа бодлогыг л сайн бодох ёстой онолын физикийг тэгж их мэдэх шаардлаггүй гэж бодохгүй байна ш дээ. Би ийм юм зааж байсан учраас энэ. Өнөөдөр ч гэсэн хувийн сургуулиудаас МУИС нэр хүнд өндөр байгаад байна ш дээ. Энэ яадаг вэ гэхлээр энэ багш нар чинь нөгөө хичээлийн цаг нь багасчихсан гэдгээ мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. Би ч өөрөө хэдэн цагийн хичээл зааж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл 5-н жилтэй байхад механикийг ямар хэмжээнд зааж байсан....одоо чинь 4-н жилтэй болсон ш дээ цаг нь хамаагүй багасчихсан байхад л нөгөө заадаг номоороо л заадаг хэмжээндээ л заагаад байгаа байхгүй юу. Тэгэхлээр чинь хувийн сургуульд очиж байгаа хүмүүс яадаг вэ гэхлээр тийм тогтчихсон олон жил заагаагүй....одоо жишээлбэл Талийгаач механикийн Баярхүү багш бол насаараа л механик заасан тэгээд л тэр сургалтын систем өөрчлөгдсөн цаг багассан зэрэг бол нөхөрт ямар ч падгүй байхгүй юу. Хүүхдүүд механикаар Матвеевын хэмжээний номыг л мэдсэн байх ёстой гэсэн зарчим тавьж байгаа байхгүй юу. Шинэ сургуульд болохоор тийм тогтосон багш байхгүй байгаа юм. Тэр программ дээр бичих юм бол ямар ч хамаагүй, багш байхгүй. Би ноднин Их Сургууль дээр очоод л онолын механик заахгүй юу. Тэгсэн чинь надад онолын механик Орост байхад яаж заасан яг тэр сурах бичгээ бариад л оюутнуудтай үзчихэж байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд бол манай оюутнууд чинь яав гэхлээр миний онолын механик заалгахын тулд.... надад тэр онолын механик заахын тулд математикийн маш их юм өмнө нь орчихсон байдаг байхгүй юу. 3,4-н жил математик орсон байдаг байхгүй. Тэгсэн чинь манай аваргууд очоод заах гэсэн чинь нөгөө аваргуудад маань математик нь ороогүй байгаа байхгүй юу. Тэгээд зөрчил үүсч эхлэж байгаа юм. Тэгээд би онолын механик гэж хэлчихээд л нөгөө ерөнхий физикийн механиктай нь адилхан юм заах юмуу эсвэл тэд нарт дахиж математик өөрөө нэмж зааж өгөх юмуу. Өөрөөр хэлбэл бусад хичээлийнх нь юм нь доошоо орчихсон байна ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол манай физикийн ангид ордог математикийн хичээлийн агуулга нь бид нарын сурч байсан сургуулийнхаас хамаагүй доор орчихсон байгаа байхгүй юу. Тэгээд би онолын механик заах гээд эхлэхээр чинь болохгүй. Тэгэхээр Ховдын Багшийн Дээдийг тэр үед төгссөн хүүхдүүдийг ярихад тэр хүүхдүүд чинь эргээд л багш болоод явчихаж байна ш дээ. Тэр үеийнхэн чинь яг зөвлөлтийн их дээд сургуулиудад төгсчихсөн эсвэл МУИС төгссөн. Ерөөсөө тэр үед чинь Их Сургууль төгссөн хүн Их Сургуульд багшилж болдог гэсэн юутай байсан. Тэгээд төгссөн тэр агуулгаараа очоод заачихгүй юу. Хөөрхий муу тэр үеийн хөдөөний хүүхдүүдийг би одоо өрөвддөг байхгүй юу. Миний зааж байсан квант механик аль чихнийх нь хаагуур өнгөрч байсан бол. Тэрнээс болоод тэр үеийн сургуулийн сургалт их сайн байсан юм. Нэгдүгээрт тэрт. Хоёрдугаарт би түрүүн ярьж байсан ш дээ. Манай оюутнууд өчигдөр 12-р сарын 7-нд анх жагсаал хийгээд гээд. Жагсагчид гээд Мөнхтөр бид 2 хүртэл нийлж уулзлаа ш дээ /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Үүнийг тодруулъя. Та Ховдын Багшийн Дээд Сургуульд багшилж байгаад яг Ардчилал анх эхэлж, анхны жагсаал цуглаан гээд ардчиллын анхны уур амьсгал орж эхлэж байх үеийн идэвхтэй, тэргүүлэгч залуучуудын нэг байсан. Яагаад та энэ ардчилсан үйл явцад хувь хүнийхээ хувьд их өндөр ухамсартайгаар оролцсон юм бэ?

Бямбажаргал -

Миний хувьд бол 2 онцлог юм байсан. Нэгдүгээрт бол.....намайг хүүхэд байхад Брежнев мөнхийн юм шиг байдаг байлаа ш дээ. Брежнев үхчингүүт маргааш нь Америк орж ирээд бөмбөгдчихнө гэсэн ойлголттой байлаа ш дээ. Үхвэл тэгээд л өнгөрөө гэсэн ойлголттой байлаа. Нийгмийн сэтгэхүй тийм байлаа. Хилийн цаана Америк, Хятад 2 бол кноп дарахад бэлэн сууж байгаа гэсэн ойлголттой байлаа ш дээ. Тэгээд намайг очсон жил нэгдүгээр курст байсан чинь Брежнев нас барсан. Тэгсэн дараа нь Андрапов нас бараад дараа нь Черненко нас барчихсан. Тэгээд намайг 3-р курст байхад Горбачев гарч ирч ирж, ил тод байдал гээд нилээн юм болсон. Тэгээд Оросын нөгөө социализмын үеийн хүмүүс бол зөвхөн Брежневын үед амьдарч байсан байна ш дээ. Би бол ухаандаа 4-н ерөнхий нарийн бичгийн даргын үед амьдарлаа ш дээ. Тэр 4-н нарийн бичгийн дарга бол хэдийгээр систем өөрчлөгдөхгүй ч гэсэн илэрхий мэдэгдэж байсан юм. Хандлага өөрчлөгдөж байгаа юм. Жишээлбэл Андрапов гарч ирээд л хатуу байгаад л Өмнөд Солонгосын онгоц юу яагаад л....нөгөө Өмнөд Солонгосын онгоц байхаа Америкийн онгоцыг унагаагаад л буудаж муудаад шууд л тэрний уур амьсгал өөрчлөгдөөд ирж байгаа юм л даа.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь хаагуур билээ. Хил зөрчсөн бил үү?

Бямбажаргал -

Хил зөрчсөн гээд л хусаад хаячихсан. Зүгээр иргэний онгоцыг чинь. Гэх мэтээр ерөнхийдөө уур амьсгал чинь хатуураад л ирж байгаа байхгүй юу. Дараагаар нь Черненко гарч ирээд л үзэл суртлын ажлыг тэргүүн эгнээнд тавина гээд л. Бид нар чинь тэр үед Намын Төв Хорооны хурал нэг л болох юм бол тэр бүгдийг нь цээжлэх ёстой байхгүй юу. Горбачев гарч ирээд л ил тод байдал “перестройка” гээд л Оросын ард түмний нэг юмыг Горбачев ойлгоогүй нь “Сухой закон” юм. “Сухой закон” гаргаад л архийг хаагаад “водка” гэж ногоон цаастай архи гарсан байна л даа. Бид нарын үед чинь 5 рубль орчим байсан. Оросын “русская водка” чинь. Тэгсэн чинь Андрапов гарч ирээд 4 рубль 50 копейкны архи гаргаж ирсэн байхгүй юу. Түүндээ Андрапов гээд нэр өгчихсөн. Тэгээд Горбачевийн үед чинь архийг хориод бүгдийг нь хаагаад л. Тэгээд тиймэрхүү юмнууд дунд өөрөө өсчихгүй юу. Тэгэхлээр яг ил тод байдлын л үе л дээ. Ялангуяа сүүлд нь Марсизм Ленинизмын Сургуульд сурч байхад бол дандаа үйлдвэрийн дарга гэх мэтийн атаманууд ирж сууна ш дээ. Оюутан байхад чинь тэнд оюутан сурдаггүй байсан. Тэгээд тэр атаманууд чинь 30-аад оны хэлмэгдүүлэлт, Сталины үеийн юмнуудыг ид ярьж эхлэхгүй юу даа. Тэгээд ухаандаа тухайн үед хориотой байсан зохиолууд тараагдаж эхлэж байсан.

Хишигсүрэн -

Хориотой байсан зохиолч гэж хэн хэн байсан бэ. Сольженыцин нээ тэр байсан уу?.

Бямбажаргал -

“Мастер Маргарита” чинь л гэхэд хориотой байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм үү.

Бямбажаргал -

Юун Сольженыцин /ярилцагч инээв/. Жишээ нь Мастер Маргарита бол хориотой. Аймаар зохиол байдаг гэнэ, тэрнийг унших юмсан гээд л.....

Хишигсүрэн -

Булкаков хориотой аан?.

Бямбажаргал -

Булкаков тэр чигээрээ хориотой. Бүр энгийн жишээ л авахад Мастер Маргарита хорьж байсан гэх юм бол юуг нь хорьж байсан юм бэ гэх мэтчилэнгээр. Түүнээс биш юун Сольженыцин тэр бол бүр байхгүй ш дээ. Манай физикчдын дунд бол Сахаров их нэр хүндтэй. Яагаад Сахаров нэр хүндтэй вэ гэхлээр. Сахаров чинь цөллөгт байлаа ш дээ. Сахаровын юмнуудыг бүгдээрэнг нь физикээс хаасан.

Хишигсүрэн -

Физикийн ажлуудыг нь гэсэн үү?

Бямбажаргал -

Физикийн ажлуудыг физикчээсээ нууна ш дээ. Тэгээд яагаад Сахаров физикчидийн дунд нэр хүндтэй байдаг гэхлээр. Сахаровын өөрийнх нь бодлогын хураамж байсан юм. Одоо хүртэл байна. Их дээд сургуулиудад явж байна. Тэр бодлогын хураамжаар физикийн ангид орсон хүүхэд яагаад тэр номыг нь.....уг сольж болно ш дээ. Хавтсыг нь солиод ч юмуу. Тэр ном нь аймаар их алдартай бүх Зөвлөлтийн дээд сургуулиуд Сахаров, Ирадов хоёрын бодлогын хураамжаар л бодлогуудыг бодно.

Хишигсүрэн -

Сахаров нөгөөдөх нь хэн гэнээ?

Бямбажаргал -

Ирадов. Ирадов гээд л одоо хүртэл явж байна. Физикийн ангид орсон хүүхэд бол Сахаров, Ирадов, Демидовичийн “математекийн бодлогын хураамж” гэсэн 3-н номыг аль ч их дээд сургууль төгссөн хүмүүс тэрнийг л үзэж дуусгана. Ийм зарчимтай. Тийм учраас хүүхдэд бол...одоо юу гэдэг юм бэ.....манай физикийнхэн дунд бол Ландау гэдэг ч юмуу том нэр хүндтэй хүмүүс байна ш дээ. Тэгэхэд бол 1 номерын физик бол Сахаров гэсэн ойлголт бол физикийн ангийн оюутануудад нэгдүгээр ангиас нь эхлээд суучихсан байдаг байсан. Тийм учраас тэр Сахаровын бичсэн юмыг олж унших юу.. ихтэй байсан. Тэгээд л ил тод байдал бий болоод Сахаров чинь эргээд “нийгмийн зүтгэлтэн” болоод гараад ирлээ ш дээ. Тэгэнгүүт чинь Сахаровыг бишрэн шүтэгчид нь яаж байна вэ гэхлээр яг нөгөө физикийн нөгөө байгалийн шинжлэлийнхэн тэгсэн байхгүй юу. Тэр үеийн Оросын байдал, нийгмийн өөрчлөх юу бол нэгдүгээрт нөлөөлчихсөн байсан. Хоёрдугаарт нөлөөлсөн юм юу вэ гэхлээр мэдээж би академид орж ажил хийх гэж байсан хүнийг чинь аваачаад Ховдын Багшийн Дээд рүү цөлөөд хаячихаар чинь...

Хишигсүрэн -

Ууртай аан?

Бямбажаргал -

Ууртай байсан. Тэнд очоод ижил сүргүүдтэйгээ нийлэхгүй юу. Над шиг нэн ууртай хүмүүс тэрүүгээр дүүрэн байна ш дээ /ярилцагч инээв/. Дандаа тиймэрхүү маягаар оччихсон Батцоож байна, Мөнхтөр байна. Тэнд чинь байгаа.

Хишигсүрэн -

Мөнхтөр чинь одоо иргэний хөдөлгөөний овоо зүтгэлтэнүүдийн нэг болчихлоо тийм үү?

Бямбажаргал -

Тийм. Тэгээд л одоо Батцоож байна, Мөнхтөр байна, энэ Ганболд байна. Тэгээд одоо танай нийгмийн ухааныханыг л хэлж байна ш дээ. Манай физикийнхэн бол бүгд. За тийм маягын нөхөд л тийшээ оччихгүй юу. Тэгэхлээр тэр үед чинь залуу багш нар, Оросын тэр их бужигнасан мэдээллийн систем дунд байж байгаад ирсэн хүнд чинь тэр хөдөөд мэдээллийн хэрэгсэл юу ч байхгүй. Үзье гэсэн зурагтаас өөр юм байхгүй. Тэгэхлээр тэр мэдээллийн юман дотор чинь оюутнуудтайгаа л нийлээд л үзэж тарна шүү дээ. Хичээлээс гадна. Нийгмийн өөрчлөлтийн нөгөө нэг шалтгаан нь бас тэр. Тэгээд багш нар нь голдуу ганц бие дөнгөж сургууль төгсчихсөн. Нэг талаас хийх ажилгүй юм шиг залуу багш нар байна. Залуу багш нарын хийдэг юм нь л Оросын өөрчлөн байгуулалтыг ярина. 3 дахь санамсаргүй ч гэж хэлж болох юм юу вэ гэхлээр. Манай энэ Бат-үүл /УИХ-ын гишүүн/ чинь физикийн анги төгссөн юм. Тэгээд надтай хамт төгссөн Орлох гээд залуу байдаг юм. Тэгээд Орлох гээд залууд ....бас энэ чинь Ханхад /Хөвсгөл аймгийн Ханх сум/ очиж хичээл зааж байсан ш дээ. Хөвсгөлд очиж.

Хишигсүрэн -

Бат-үүл үү?

Бямбажаргал -

Тийм. Хөвсгөлд очиж /ярилцагч инээв/. Тэгэхэд чинь яадаг байсан юм бэ дээ. МУИС-д сурдаг байхад 4-р курст нь хөдөө явуулдаг байсан юмуу даа. Нэг жил хичээл заачихаад иргэж ирээд шалгалтаа өгдөг байсан шиг санагдаж байна. Тэгээд тэр Бат-үүлийг таньдаг байхгүй юу. Тэр үед чинь Бат-Үүл юм ярьдаггүй байсан юм.

Хишигсүрэн -

Орлох гэж залуу Бат-үүлийг таньдаг байсан. Орлох таньтай ажилладаг байсан байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Орлох надтай хамт Эрхүүд төгссөн байхгүй юу. Миний дараа төгссөн юм. Тэгээд энэ чинь харьцангуй онол гээд л аймаар том физикч болох гээд...

Хишигсүрэн -

Орлох уу?

Бямбажаргал -

Бат-үүл. Манай мэргэжил чинь төгсөхдөө нарийн мэргэжлээр төгсгөдөг байхгүй юу. Ухаандаа жишээ нь би бол “эгэл бөөмс”-өөр төгссөн. Орлох бол харьцангуйн онолоор төгссөн. Харьцангуй онолоор бол надад сайн санаанууд бол байсан. Тэгээд Бат-үүл надаас нилээн хэдэн ном авсан. Одоо болтол өгөөгүй. Тэгэхэд Бат-үүлийнх чинь аавындаа байсан юм шиг байгаа юм. “3,4-р хороолол” байна ш дээ. Тэр хорооллын цаана байдаг байсан юм. Тэгээд мэргэжлийн хувьд холбогдоод таньдаг болсон. Тэгээд 1989 оны өвөл байна уу даа анхны нэг бичиг хийлээ ш дээ. Тэр бичгээ хамгийн түрүүнд над руу явууллаа, Ховд руу. Төв хорооны тухай нэг юм бичсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

1989 оны 12 сард уу?

Бямбажаргал -

1 сард.

Хишигсүрэн -

12 сард анхны жагсаал болсон ш дээ.

Бямбажаргал -

Тэрнээс чинь өмнө 1 сард байхгүй юу. Дөнгөж он гарангуут тэр чинь оны өмнө 1988 оны 12-р сарын сүүлээр юмуу даа. Намын Төв Хорооны Бүгд хурал болно гээд, энэ бүгд хурлаар л “Төв Хороо юу төмөр хашаа юу гэдгээ сонгоно” гэдэгтэй адилхан нийгмийн тийм нэг хүлээлт үүсчихсэн байсан. Яг 1988 оны 12 сарын сүүлээр болсон санагдаж байна. Тэр хүлээлт нь юу яагаагүй юм байна л даа......тэр үед чинь үгээр хэлэх арга нь яруу найраг шүлэг байлаа ш дээ. “Болор цом” чинь тухайн үеийн цуглаан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Улс төрийнхний юу?

Бямбажаргал -

Тийм улс төрийн цуглаан байсан. Тэрүүгээрээ “Болор цом” чинь их нэр хүндтэй байсан ш дээ. Хэлж чадахгүй байгаа юмаа тэрүүгээр хэлчихэж байна ш дээ. Ухаандаа “мал маллахаа марксизмаар заалгахгүй” гэдэг ч юмуу шүлгээр хэлчихлээр тэр нь хүмүүст их хүрдэг. Гудамжинд цуглаан хийж чадахгүй болохоор “Болор цом” гэдэг юмуу яруу найрагчдын нэр хүнд чинь....тэрнээс биш монголчууд бүгдээрээ яруу найрагчид болох гээд шүтээд....өнөөдөр ухаандаа би бол сүүлийн үед “Болор цом”-ыг шүлэг уншихгүй байна ш дээ. Тэр үед чинь “Болор цом” дээр уншиж байгаа шүлгүүдийг бараг бүх хүмүүс цээжлэнэ дээ. Тийм нэр хүндтэй байсан байхгүй юу. Би “Болор цом”-ыг нэр хүндтэй наадам байсны учрыг хэлээд байна ш дээ тухайн үеийн улс төрийн цуглаан байсан байна. Тухайн үед чинь Пүрэвдорж гуайн шүлгүүд чинь бүгд хориотой байлаа ш дээ. Тэр битгий хэл Явуухулан гуайн “Би хаана төрөө вэ”-ын мөрийг хассан ш дээ. Тэр нь ганцхан мөр байсан сүүлийн үед буцаагаад оруулчихсан байна л ээ. “Миний өвөг дээдсийн морин туурайд наалдсан хүний нутгийн шороог ариун усаар угаасан” гэдэг байхгүй тэгээд “мөрөн голын усыг эзэгнэнхэн төрлөө би” гэдэг байхгүй юу зөвхөн тэр өгүүлбэрээс болоод л хаагдаж байгаа байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Зөвхөн тэр өгүүлбэрийг. Тэгэхээр бид нар зөвхөн тэрнийг л цээжилдэг байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Ганцхан хэсгийг нь /ярилцагч инээв/. Одоо хүртэл би мэдэж байна ш дээ. “Миний өвөг дээдсийн морин туурайд наалдсан хүний нутгийн шороог ариун усаар угаасан” гэсэн тэр мөрийг нь хасаад хаячихдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

“Байлдан дагуулал”-тай хэсгийг нь авчихаж байна тийм ээ?

Бямбажаргал -

Тийм. “Байлдан дагуулалт”-ын санаа тэнд явж байна ш дээ. Тэгээд “мөрөн голын усыг эзэгнэнхэн төрлөө би” гэж тэр. Тэгээд 1 сарын эхээр “хонх”-ын Цогтсайхан эд нар тийм юм бичиж тараасан юм. Тараасан юмыг нь над руу явуулахгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэр тараасан бичиг таньд байгаа юу?

Бямбажаргал -

Тараасан бичиг надад одоо байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд явуулваа. Ерөнхийдөө Улаанбаатарт тиймэрхүү юм болж байгаа юм байна гэсэн нэг юм үүсээд. Тэгээд Ховдын Багшийн Дээдэд явахад нэг ийм амлалт өгсөн юм. Манайх одоо багшгүй хүнд байгаа учраас 2 жил л багшилчих, 2 жилийн дараа явуулна гэж хэлсэн. Жадамбаа ректорын амлалт. Мэдээжийн хэрэг намайг явуулахгүй ш дээ. Тэгэнгүүт нь би тэрнийг нь далимдуулаад 1989 оны хавар хаячихаад хүрээд ирсэн. Тэгээд энд Шинжлэх Ухааны Академийн эрхлэгч байсан Содном багштай яриад физикийн хүрээлэнд ажилд орчихгүй юу. Хүрээлэнд орсон чинь яасан гэхээр Бат-Үүл манай секторт байж байхгүй юу. Одон оронд байж байсан. Намайг орсон чинь Бат-Үүлийг хусах гээд /ажлаас халах/ хор явагдаж байгаа юм. Одоогийн хэлээр хор. Ажлаас нь хусах төлөвлөгөө боловсруулагдахгүй юу.

Хишигсүрэн -

Яах гэж хусах гэж байгаа юм бэ?

Бямбажаргал -

Үгүй яахав дээ жаахан эсэргүү болохоор нь болохгүй байна гээд. Яагаад тэр төлөвлөгөө явагдсан бэ гэхлээр тэр бичгийг... тухайн социализмын үед бүх бичгийн машины..... цохилт гэж ярьдаг юм л даа. Бууны хонгионы цохилттой адил бичгийн машины цохилтыг НАХЯ хурааж авдаг байсан байхгүй юу. Тийм учраас нэг бичгийн машинаар цохисон бичиг гараад ирэх юм бол энэ бол тэр албан байгууллагын тийм дугаартай бичгийн машинаар бичсэн байна, гээд ингээд гараад ирдэг тийм системтэй байхгүй юу. Одоо ухаандаа НАХЯ-д хадгалагдаж байдаг. Тэгсэн чинь Бат-үүлийн бичсэн бичгийн машин одон орны /Шинжлэх ухааны харъяа Одон орон судлалын хүрээлэн/ бичгийн машин болж таарахгүй юу. Одон орны бичгийн машинтай таарсан байна ш дээ. Нөгөө принтер гэдэг чинь байгаагүй юм чинь /ярилцагч инээв/. Ингээд Бат-Үүлийн бичсэн бичгийн машин Одон орных болж таараад Одон орныхонд үүрэг өгөхгүй юу. За наадах нөхрөө ажлаас нь хал гэж. Тэгэхлээр тэр үед чинь бас хүмүүсийг шууд ажлаас нь хусах ч арай бас хэцүү байсан юм шиг байгаа юм. Тэгэнгүүт ямар төлөвлөгөө боловсруулсан бэ гэхлээр. Эрдэм шинжилгээний ажилтнуудын дунд атестачлал явуулна гэж нэг зүйл гаргаж ирэхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Журам гаргаж байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Журам гаргаж байна. Тэгээд атестачлалаар хасагдах 2 хүн бол Бат-Үүл бид 2 болж таарахгүй юу. Би бол хусагдах шалтгаан нь юу вэ гэхлээр тэр үед чинь Улаанбаатарын паспортгүй, хөдөлмөрийн дэвтэргүй байсан. Миний хөдөлмөрийн дэвтэр, диплом гээд л бүх бичиг баримт чинь Ховдын Багшийн Дээдийн сейфэнд хадгалагдаж байгаа ш дээ. Тэгээд хөдөлмөрийн дэвтэргүй, хотын паспортгүй хүнийг ажилд авсан хүн бас хусагддаг байхгүй юу. Тухайн үед академийн нэр хүнд өндөр. Содном багш чинь их нөлөөтэй байсан учраас хүчээр тэгж байхгүй юу. Наад хүүхдээ аваад ажлыг нь хийлгэж байгаад Орос руу явуул гэсэн үүрэг даалгавар өгч байна ш дээ амаар. Бичгээр бол би шалгалт ирэхэд л маргааш нь хөөгдөж байгаа байхгүй юу. Хөдөлмөрийн дэвтэр байхгүй, диплом байхгүй. Тэгэхээр Бат-Үүл бид 2 тэр хөөгдөх жагсаалтанд орж эхлэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд 1989 оны намар 9 сард тийм жагсаалтанд орлоо. Тэгэнгүүт тэрнийгээ мэдээд Бат-Үүл шууд бултаж байгаа байхгүй юу. Ингээд Бат-үүл ажил хаяад сураггүй алга боллоо. Амралтаа аваад л зун явсан тэр чигтээ байхгүй болсон. Хотоор явж байна тэрүүгээр явж байна, энүүгээр явж байна гээд байдаг. Тэгээд Бат-Үүл яваад өгсөн чинь атестачлалыг болилоо гээд надад буян болж байна ш дээ. Гол нь Бат-Үүлийг л ажлаас нь халах л атестачлал байсан болохоор. Бат-үүл ажлаасаа гараад явчихлаар атестачлал хийх шаардлаггүй болж байгаа байхгүй юу. Одоо ухаандаа нарийн мэргэжлийн цөөхөн хүнтэй болохоор халаад, аваад байх тийм юм ерөөсөө байхгүй л дээ. Тэгээд байж байсан. 11 сарын 20 хэднээр залуу уран бүтээлчдийн чуулган гээд л жагсаал чинь болоод эхэллээ дээ. Тэгээд яахав би дөнгөж ирчихсэн Ховдынхоо оюутнуудтай холбоотой байхгүй юу. Тэгээд байж байсан Бат-Үүлийн эрэлд намайг томиллоо.

Хишигсүрэн -

Хэн тэр вэ?

Бямбажаргал -

Манай намын үүрийн дарга Нооной гэж хөгшин байсан юм. Тэгсэн чинь Бямбажаргал нэг ороод ир л гэсэн. Яав гэсэн чинь Бат-Үүлийг олох хэрэгтэй байна гэлээ. Тэгсэн чинь Бат-Үүл гарахдаа үнэмлэхээ хураалгаагүй байна. Манай одон орны үнэмлэхийг үзүүлээд албан газар очсон байна гэлээ. Тэр үнэмлэхийг чинь жилийн хугацаатай л өгсөн байгаа ш дээ /ярилцагч инээв/. Тэр үнэмлэхийг л салгаад аваад өг гэсэн. Яагаад гэвэл тэр үнэмлэхийг л Бат-Үүлээс салгаж авахгүй бол намын үүрийн дарга бараг толгойгүй болох гээд байна ш дээ. Тэгээд яахав дээ Бат-Үүлд би дараа нь хэлсэн. Тэгээд 12 сарын сүүл гээд нийгэм чинь задраад унчихлаа ш дээ. 12 сарын 20 хэдэн гэхэд чинь л унах нээ гэдэг нь ойлгомжтой болсон байсан байхгүй юу. Энэ хувьсгалд орсон түүх бол тиймэрхүү.

Хишигсүрэн -

Түр завсарлъя тэгэх үү?.

Яриагаа 10 минутын дараа үргэлжлүүлж байна. Бямбаа ах сая гадаа ярьж байна л даа. Оросын физикчдийн талаар ажиглагддаг зүйлийг. Ландау эд нартай холбоотой физикийн шинжлэх ухааны хөгжил Орост ямар байсан талаар гээд.

Бямбажаргал -

Тухайн үеийн 20-р зууны физикийн шинжлэх ухаанд барууны ертөнц, Оросын гүйцэтгэсэн үүрэг адил юм. Өрсөлдөж явсан. Тэр нээлтүүдийн хувьд ч гэсэн цаг хугацааны хувьд ойролцоо байсан. Тэгтэл эцсийн үр дүнгээр аваад үзэхлээр Зөвлөлтийн физикчдийн хийсэн юм бол маш бага юм шиг харагддаг. Жишээ нь Ландауд Нобелын шагналыг бол их энгийн юмаар өгсөн ш дээ. Өгөхийн л тулд өгсөн. Яг Ландау бол олон удаагийн Лениний шагнал, Төрийн шагнал аваад байсан юм нь юугаар авсан бэ гэхлээр хэн ч мэдэхгүй. Зүгээр, нэг нь яахав сурах бичиг зохиосон гэж өгсөн байх. Тэр чинь сурах бичиг зохиосонд өгсөн гэдэг чинь зүгээр л өгч байна гэсэн үг. Зүгээр яахав Борын шавь байсан учраас Ландауд өгсөн. Ландау Борын шавь шүү дээ. Тухайн үеийн судалгаанд ажиглагддаг байсан юм бол Оросууд тухайн салбараар ямар түвшинд явж байгаа вэ гэдэг нь мэдэгдэхгүй. Тухайн чиглэлээр барууны Япон ч гэдэг юмуу Америкт ямар түвшинд явж байна вэ гэдгийг л Оросууд судлаад байдаг. Би бол Орос, Америкийн хамтарсан төсөл дээр ажиллаж байсан. Миний судалсан юман дотор нэг ч Орос эрдэмтний юм байхгүй. Тухайн үед хүрээлэнгүүд бүгд хаалттай. Гадаадын иргэн хүн бол ийм ийм юманд орж болохгүй. Тухайн үед Цэдэнбал чинь гадаад дарга биш байлаа ш дээ. Тэгсэн хэрнээ л орж болохгүй. Манай Эрхүүгийн Их Сургуульд гэхэд чинь онолын физик, ерөнхий физикээр Монгол оюутан сурч болно. Өөр салбарт нь хориотой. Оросын хиймэл дагуулыг хянадаг том лабортори Эрхүүд байдаг юм ш дээ. Тэр лаборторид монгол хүн ойртож болохгүй. Миний судалгааны ажил хийдэг соронзон орныг тогтоодог лабортори байсан. Тэр нэг давхарын заалнаас би цаашаа явж болохгүй. Манай багш бол тодорхой хэмжээнээс цааш явж болохгүй. Тэрэнд бол 1950 оны үед гарсан юмуу даа Сталины үед гарсан журам нь тэр хүртэл хэвээрээ байсан. Энүүнээсээ болоод Оросын эрдэмтдийн бүтээл бол дэлхий нийтийн хүртээл болж чадаагүй. Тэр шинжлэх ухаанд асар их мөнгө зарж байсан. Тэр асар их мөнгө зарсан юм чинь үр дүнд хүрч байсан. Тэр үр дүн нь юу гэхээр Сансарт хүнээ нисгэж, Атомын бөмбөг хийж байсан. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд лазерыг л гэхэд Америкууд зовж зовж хийсэн. Оросууд тэр лазерыг хийгээд байлдааны онгоцондоо тавьсан байж байгаад онгоц нь гадаадад сүйрээд тэгээд тэр нь дэлхийд алдаршаад. Дэлхий нийт тэрнийг олж мэдсэний хүчинд 2 хүн нобелийн шагнал хүртсэн ш дээ /инээв/.

Хишигсүрэн -

Хэн 2 вэ?

Бямбажаргал -

Прохоров хэн хоёр/Басов/ , нөгөө Америкийн талаас чинь Таунс гээд хүн авсан. Энэ 2 хүртсэн.

Хишигсүрэн -

Тухайн үеийн Оросын шинжлэх ухааны төвүүд, сургуулиуд гэж байна ш дээ, Москвагын Их Сургууль байна, за тэгээд Новосибирскийн, ялангуяа “академ городок гээд төв байна. За Эрхүүгийн Их Сургууль байна. Красноярскийнх гээд бүх Сибирийн олон хотуудад байсан сургуулиудад тухайн үеийн Оросын “Суурь шинжлэх ухаан”-ы жинхэнэ судалгаа хийгддэг байсан гэж ярьдаг. Ер тэд нар ямар ялгаатай байсан юм бэ?

Бямбажаргал -

Ингэсэн юм билээ л дээ. За яахав аль ч сургууль амбицтай байдаг л даа. Манай Эрхүүгийнхэн МГУ эд нарыг бол тоодоггүй байхгүй юу. Тэр бол гадаадынханд л зориулсан үзүүлэн гэж. Тэнд нарийн юм явахгүй гэж. Нарийн судалгааны ажил хийгдэхгүй гэж. Зөвхөн манай физикчдийнхээр бол том том онолын юмнуудыг хэзээ ч бичихгүй, хэзээ ч шалгахгүй энэ зуунд ч гэдэг юмуу мэдэх бололцоогүй тийм юмнуудыг дэлхийд харуулахын тулд байгуулагдсан сургууль. Аа харин Дорнот Сибирийн гэдэг юмуу Сибирийн сургуулиуд яах вэ гэхлээр дэлхийн 2-р дайны үед бүх эрдэмтэд эрдэм шинжилгээний байгууллагууд Сибирь луугаа төвлөрсөн. Энэ Сибирийн сургуулиуд бол яг нарийн нарийн чиглэлийнхээ ажлуудаар судалдаг байхгүй юу. Нэг сургууль бол нэг л юмаараа дагнана. Жишээлбэл манай сургууль бол онолын физикийн чиглэлээр судалдаг тэрнийгээ л судлана өөр юм судлахгүй. Радио физикээр боч юм уу, хиймэл дагуулаар алдаа унших тийм юм хийхгүй. Тийм болохоор маш жижигхэн.... физикч хүний хувьд зөвхөн 1 кристалл дотор кристаллыг лазераар бөмбөгдөхөд дотор нь өнгө хувиргаад лазерын шигтгээ шиг юм хийчхэж болдог ш дээ. Тийм жижигхэн юмаар л дагначихсан. Тийм учраас Сибирийн их сургуулиудад бол гадаадын оюутнууд сурдаггүй. Өөр гадны оюутан сурч байгаа сургуульд бол тийм нарийн судалгаа хаалттай байсан. Сибирьт гадны оюутан сурдаггүй шалтгаан нь тэр. Тэгсэн хэрнээ бол мэдээллээр маш сайн хангадаг. Жишээлбэл баруунд хэвлэгдэж байгаа хэвлэлүүд маргааш манай Эрхүүгийн Их Сургуулийн номын санд ирчихсэн л байдаг. Тухайн үед ш дээ. Одоо бол интернет байна. Тухайн үед тийм их хурдтай тэгж хөрөнгө хайрладаггүй байлаа. Асар үнэтэй сэтгүүлүүдийг чинь... сүүлд намайг физикийн хүрээлэнд ирэхэд чинь асар үнэтэй сэтггүүлүүдийг олж авах гэж бөөн юм болдог аягүй хэцүү байдаг байсан. Тэр үед чинь Оросын ВИНИТИ гээд байгууллага байдаг байсан ш дээ. Всесоюзный Информационный Төв гээд. Социализмын үед. Тэр үеийн сэтгүүл юмнуудыг хerox-доод явуулдаг байгууллага байлаа. Тэгэхэд манай Эрхүүгийн их сургуульд эхээрээ л байдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Эрхүүгийн тэр сургуулийн одоо байгаа түвшин нь ямар байгаа бол?

Бямбажаргал -

Тэр сургуулиас....би сүүлдээ нөгөө багш нартайгаа уулзаад ярьж байхад маш олон хүн Америк руу гараад явчихсан байсан. Тэгээд яахав тодорхой захиалгатай ажил гэж байдаг ш дээ. Би 3-р курсээсээ эхлэж ажилласан ш дээ. Хичээлийнхээ чөлөөт цагаар программ бичээд....манайханд бол тооцоолон бодох төвүүд чинь хүрэлцээ муутай ховор ш дээ. Нөгөө Оросын Сибирийн том том компани байгууллагууд манай Эрдэнэт шиг, тэднийх аймаар том тооцоолон бодох төвтэй. Тэр тооцоолон бодох төв нь тэрнийгээ бараг ашигладаггүй. Тэгээд тэндээс цалинг нь авч программыг нь хийж өгнө гэчихээд өөрсдийнхөө тооцоолон бодох машин дээр хийх юмаа хийгээд суучихдаг байхгүй юу. Тэгээд одоо бол 2,3-н томоохон ажлууд хийсэн. Тэгээд “Байгаль нуур” дээр тавих гэсэн туршилтын хувьд яг бид нар физикчдийн хүссэн үр дүн гараагүй. Онолын физикч бид нарын хувьд. Сүүлд нь 1994 онд байна уу даа. Манайхаас хүмүүс ирсэн л дээ. Манай багш нар ирээд уулзсан. Тэгээд хэлж байсан бид нар л энэ шинжлэх ухааныг урагш нь явуулж байна ш дээ гэж. Газарзүйн эд нар чинь жил болгон л “Байгаль нуур”-ыг судлах экспедиц гараад л...байгаль нуурыг судладаг хэдэн том хүрээлэн байна ш дээ. Тэд нар юм хийгээд л байдаг ш дээ. Тэгсэн чинь физикчдийн “Байгаль нуур” дээр хийсэн ажил тэдний 100 жил хийсэн ажилтай тэнцэж байна гэсэн. Яагаад гэвэл “Байгаль нуур”-ын гүний ёроолын гүний темпратурыг тогтоож, дотор нь байдаг голууд дотоод урсгал гэдэг юм л даа. Тэр бүгдийг нь тэд нар бол ерөөсөө судлаж мэддэггүй байсан байгаа юм. Тэр усны найрлага, улирлын хэлбэлзэл гээд л. Тэнд цэвэр ус байдаг л гэж бодоод байдаг ш дээ. Бид нар бол манай газарзүйнхний 100 жил хийгээгүй юмыг “Байгаль нуур” дээр багаж суурилуулахын тулд хийгээд л тэр нь тийм үр дүнд хүрсэн. Бид бол за энэ бол тодорхой үр дүнд хүрэхгүй юм байна. Хүссэн үр дүнд хүрэхгүй юм байна гэдэг нь тодорхой болсон байсан. Тэгээд зогсочихсон байсан. Сүүлийн жилүүдэд Антрактит руу хийгээд байх шиг байна. Одоо Баабар бид 2-ын санаа нийлдэггүй юм байдаг юм. Баабар бол маш их ном уншдаг их хөдөлмөрч хүн ш дээ. Тэгсэн хэрнээ “Дори Идэр Дүүдээ” номондоо залуучуудад захихдаа ном битгий унш гэж хэлээд байгаа байхгүй юу. Киног нь үзчих, интернетээс шууд татаад авчих гэдэг тэгэхээр нь би тэр чинь хойд үеээ хорлож байгаа юмуу хаашаа юм бэ гэдэг. би “Чи ном аваад уншихаж байна хүүхдийг болохоор яагаад киног нь үзчих гэж байгаа юм бэ” гэдэг. Тийм учраас шинжлэх ухааны зорилтууд чинь бас тийм байна л даа. Манайх одоо шинжлэх ухааны үр өгөөж гэж нэг юм яриад байгаа байхгүй юу. Үнэхээр шинжлэх ухаан юм бол ямар ч үр өгөөжгүй юм байх ёстой. Яагаад гэвэл зарчмын, онолын асуудал шийдэж байгаа тохиолдолд үр дүнгийн талаар ямар ч яриа байхгүй гэж ойлгож байна. Жишээлэх юм бол миний хийсэн туршилт байна ш дээ. Сайн үр дүн гарсан ч муу үр дүн гарсан ч хүн төрлөхтний баялаг байна ш дээ. Баялаг бүтээхэд бол ямар ч зорилт байхгүй. Тэр утгаараа бол баялаг бүтээхэд ямар ч юм байхгүй. Тэгтэл тэрнийг дагаж гарч ирж байгаа юмнууд чинь аягүй их юмнууд гарч ирж байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл 1 км-ын гүнд тор байрлуулана ш дээ. Хааш хаашаа байгалийн уртаараа бол 1000 м тор байрлуулахад тэрнийг чинь ямар утсаар хийх үү, яаж байрлуулах уу гэх мэтчилэнгээр нөгөөдөхийг чинь хийхийн тулд дагаад зөндөө их технологи гарч ирж байгаа байхгүй юу. Зүгээр нөгөө газарзүйн хүн сэтгэхгүй юмыг чинь физикч хүн бол систем найрлагыг нь тогтоогоод, бүхэл бүтэн “байгаль нуур”-ын хэмжээг тогтоож чадаж байгаа байхгүй юу. Тэр чинь газарзүйн хүн бол дээж аваад л тавьж байна ш дээ. Дотор нь ус хийгээд л найруулаад. Тэгтэл манай физикийн багаж бол тийм нарийн нарийн юм гаргаж тавьдагаараа давуутай. Гаднаас нэг цацраг идэвхит үүсгүүр оруулж ирэх гээд байгаа юм. Энэ их сонин байх байх . Их азгүй. Яг 7 сарын 1-ний дараахан орж ирэх ёстой байхгүй юу. Тэгсэн чинь манайд 7 сарын 1-нд юм гарсан болохоор Америкын компани нь оруулж ирэхээ больчихсон байсан. Ураны хайгуул хийхийн тулд оруулж ирж байгаа юм. Тэгээд Оросын физикчидтэй уулзсан юм нэгдүгээрт энэ. Хоёрдугаарт орчин үеийн ойлголтоор алдар нэр гэдэг юмуу, нэр хүндийн талаас нь аваад үзэх юм бол хэлмэгдчихсэн байхгүй юу. Өөрсдийгөө гадаадын хэвлэлд хэвлүүлэхийн тулд.... нийтлүүлнэ гэж ярьдаг ш дээ. Тэр талын зөвшөөрөл авдаг байхгүй юу. Нөгөө НАХЯ-наас зөвшөөрөл авна, хянуулна, тэгээд засаад энийг нь нийтлэж болно энүүнийг нь болохгүй гэдэг байсан.

Хишигсүрэн -

Бид 2 түрүүчийн яриан дээр нэг ийм зүйлийг яриад зогслоо ш дээ. 1989 оны төгсгөлд “Залуу уран бүтээлчдийн зөвлөгөөн” энэ тэр гээд ер нь смстем задраад уначихсан ш дээ гэсэн юм хэлсэн ш дээ. Тэр 70,80-н жил явсан систем тийм амархан яагаад задарчихсан юм бол, өнгөц харахад, тийм хурдан задарсан юм уу гэсэн бодол байна л даа. Хүмүүс үзэл бодол сэтгэлгээний хувьд эрх чөлөөгүй байсан. Гэхдээ энэ эрх чөлөөгүй байдал хувьсгал хийх шалтгаан байсан л даа. Гэвч бид бүх социализмын үеийн бүтээн байгуулалтаа маш хурдан устгачихсан. Тэр сэтгэлгээний эрх чөлөөгүй байсан үе нь хэтэрхий үр нөлөөтэй байсан юм шиг санагддаг?

Бямбажаргал -

Тэр чинь ийм юм л даа. Хэрвээ манайх Орос шиг явсан бол.....”перестройка” гээд яваад өнгөрлөө ш дээ. Тэгээд явчихсан бол манайх 1990 онд ардчилсан хувьсгал гарахгүй байсан. Өөрөөр хэлэх юм бол манай тухайн үеийн удирдлагууд нийгэмд асар их хүлээлт бий болгочихсон байсан.

Хишигсүрэн -

Яагаад?

Бямбажаргал -

Яахав дээ. Яахаа мэдэхгүй байхгүй юу. Магадгүй цаанаас нь Оросоос өгдөг заавар зөвлөмж нь багасчихсан ч юмуу /ярилцагч инээв/. Команд нь тиймээ. Тэгээд нийгэмд хүлээлт бий болгочихгүй юу. Тэгээд тэр нийгмийн хүлээлт чинь нэг задрахаараа. Одоо энэ МоАХ-ны анхны тунхагыг харахад аймаар том тунхагтай ш дээ. МоАХ-ны анхдугаар хуралдаанаас гаргасан тунхаг байгаа ш дээ. Тэгээд ухаандаа Социал Демократ Нам байгуулагдах үндэс нь тэр болж байгаа юм. Бид нар чинь байгалийн ухааны хүмүүс учраас нийгмийг арай бодитойгоор өөр талаас нь харж байгаа юм. Нөгөө Ардчилсан Холбооныхон чинь болохоор нийгмийг сайжруулах одоогийнхоор бол ердийн засвар хийнэ гээд. Тийм юм ярьж байсан учраас санаа нийлэхгүй байсан юм.

Хишигсүрэн -

Социал демократуудын тухайн үеийн дэвшүүлж байсан хөтөлбөр чинь илүү....одоо юу гэдэг юм бэ дээ. Ардчилсан Холбооныхон бол зөвхөн социализмд засвар хийнэ гэсэн зорилготой байсан байна. Социал Демократ Нам бол системдээ өөрчлөлт хийх ёстой гэсэн хандлагатай байсан нь мэдэгддэг байхгүй юу. Яг бодоод үзэхлээр бас их үнэмшилгүй санагддаг. Яаж физикчид нийгмийг үндсээр нь өөрчлөх тухай бодож чадсан байх юм бэ? Тэдэнд үнэхээр тийм итгэл үнэмшил байсан юмуу үгүй юмуу гэсэн эргэлзээ үүсч байна?

Бямбажаргал -

Яагаад вэ гэхлээр их сонин юм билээ ш дээ. Манай тунхагыг чинь Ганбаа эд нар хийсэн тунхаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Ганбаа гэсэн үү?

Бямбажаргал -

Тийм ээ. А.Ганбаатар хийсэн. Их боловсон. За тэр үед бас Ламжав багш нэг тунхаг оруулж ирсэн. 1989 оны 12 сард. Тэр бол яасан гэхээр.....Ламжав багш бол их хурц хүн ш дээ шууд хэлсэн байгаа юм. Ерөөсөө л бид нар коммунизмын эсрэг явж байгаа. Коммунизмын эсрэг явж байгаа юм бол хэнтэй тулах уу МАХН-тай тулна. Шууд үүнийгээ зарлана. Бид нар коммунизмын эсрэг явж байгаа, МАХН-тай тулж байгаа гэж. Юуны чинь “Социал демократ үзэл баримтлал”, тийм балай юм байж болохгүй. Тэгээд тэр тунхаг нь их гоё үгтэй л дээ. Заримыг нь би санаж байна л даа. “Уг гарлаасаа импортын чанартай, цусан мөр татуулсан МАХН ” гэж байна ш дээ. МАХН-д 1989 онд ийм тодорхойлолт өгнө гэдэг бол шууд л хурган дээлээ аваад ганц худаг руу явна гэсэн үг. Нөхөр тэгж бичсэн байсан байхгүй. Бид нарын объект бол “коммунизм”. Коммунизмыг хэрэгжүүлж байгаа байгууллага нь МАХН. Шууд энэнтэй л үзнэ. Юун засах та нар битгий балай юм яриад бай гээд. Тэгэхэд манайх “хороололд” байсан. Ламжав багшийнх манай ард талд “Өргөөг”-ийн ар талын байранд байдаг байсан. Орой чинь эндээс гараад явган алхана л даа. Эндээс хамт. “Арай залуу улсууд та нарт хурган дээл бий биз дээ. Би бол хурган дээлээ бэлдчихсэн” гэдэг байсан /ярилцагч инээв/. “Чамд хурган дээл бий биз” гэдэг байсан. За тэр нэг зарчмын ялгаа байсан. Социал демократ нам дээд шүүхэд бүртгэхдээ танайх Ленинизмыг шүүмжлэж байна үүнийгээ анхаар гэж хэлж байсан ш дээ. Одоо энэ Шаравдорж гишүүн /УИХ-ын гишүүн асан одоогийн УИХ-ын тамгын газрын дарга/ шүүх хурал даргалж байгаад хэлсэн байдаг сонин байгаа биз. Улс төрийн намыг бүртгэж байгаа хэрнээ улс төрийн нам үзэл бодолтой байж болно гэдгийг хүлээн зөвшөөрч чадахгүй л байсан байхгүй юу. Марксизм, Лениннизмыг шүүмжилдэгээ одоо больсон дээрээ гэж. 90-ээд оны үед Социал Демократ Намаас гарч ирж байсан баримт бичгүүдийг буцаагаад харах юм бол гол нь социализм, лениннизмыг үзэл суртлынх нь хувьд унагаах зорилготой байсан.

Хишигсүрэн -

Социал Демократ Нам байж байгаад байхгүй болчихлоо ш дээ. Хэдэн жил оршин тогтносон бэ?

Бямбажаргал -

10 жил байх.

Хишигсүрэн -

Социал демократ намын 10 жилийн түүхийн архив одоо хаана хэнд байна вэ?

Бямбажаргал -

Тэр их марзан. Сонирхолтой. Ер нь бол хувь хүмүүсийн гар дээр бий. Гэхдээ бол 2 нам нийлэхэд.... Ардчилсан Нам... Социал Демократ Намаас уг нь их айдаг юм ш дээ. 2 нам нийлэхэд заалтандаа тийм заалт оруулчихсан. Социал Демократ Нам гэдэг нэрийг өөр улс төрийн байгууллага хэрэглэхгүй. Хоёрдугаарт нь Социал Демократ Намын өмч хөрөнгө, архив бол Ардчилсан Намд шилжинэ гэсэн. Тэгээд Ардчилсан Нам руу шилжсэн. Би өөрөө ерөнхий нарийн бичгийн дарга байхдаа Төв Архив руу нэлээн материал өгсөн. Үндэсний архив байна ш дээ тэнд өгсөн. Манай Идшинноров гуайг таних байлгүй. Түүхийн музейн захирал байсан. Идшинноров гуай өөрөө мэргэжлийн хүн учраас. Гэхдээ Ардчилсан Намд байгаа манай архив их эргэлзээтэй. Яагаад эргэлзээтэй гэж мэдсэн бэ гэхлээр. Би нөгөө “тэтгэвэрт” гарах болоод өмнөх материалаа бүрдүүлж өгнө ш дээ. Төрийн нэрийн дансанд тэгэхээр чинь тэнд миний бараг 10 жилийн юм байгаа. 1999 он хүртэл бараг 10 жил ажилласан байна ш дээ. Тэгэхээр миний юмнууд чинь намын нөгөө тушаалууд чинь. Тэгээд би тэрнийг надад юу яагаад өгөөч гээд. Тэнд чинь нөгөө сонгогдсон тушаал томилогдсон тушаал гаргаж ирээд хуулбар хийгээд өгөөч гэсэн чинь сар алга болсон олоогүй. Тэгэхээр эргэлзээтэй. Уг нь амархан ш дээ ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан. 6,7 удаа л хурлаар тэмдэглэгдсэн байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Социал Демократ нам ер нь 20-р зуундаа л багтаад татан буугдсан байна тиймээ. Хэдэн онд татан буугдлаа?

Бямбажаргал -

2000 онд. Тэгээд Социал Демократ Нам.....ер нь аливаа улс төрийн байгууллага өчүүхэн юмнаас үүсдэг ш дээ. Манай физикийн хүрээлэн математикийн хүрээлэн хоёр нэг байшинд байсан хэрнээ математик 1-р давхарт манайх 2-р давхарт байдаг байхгүй юу. Тэгсэн хэрнээ математикийн хүрээлэнгийнхэн Ардчилсан Холбоонд ороод физикийнхэн Социал Демократ Намд орсон. Орой ажлаа тараад л явна ш дээ. Хамт яваад л тэгээд манайх их сургуулийн /МУИС/ 2-р байр луу явна. Математикийнхан 3-р байр луу явна. Зүг зүг рүүгээ явна ш дээ. Тэр шалтгаан нь ерөөсөө л аягүй жижигхэн. Математикийн хүрээлэнгийн захирал нь Гончигдорж байсан /УИХ-ын гишүүн/. Тэгээд Гончигдоржийн орсон юманд орохгүй гэсэн юутай. Математикийнхан шүү дээ. Гончигдорж Социал Демократад орчихож байгаа учраас доод талын хүрээлэнгийнхэн нь манай намд орохгүй Ардчилсан Намд орж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Хэн хэн тийшээ явах уу?

Бямбажаргал -

Зүйтэй. Ардчилсан Холбоонд бол зөндөө. Манай математикийнханаас Ардчилсан Холбоонд ороогүй хүн цаахөн. Физикээс Ардчилсан Холбоонд орсон хүн нэг ч байхгүй /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр хувь хүний харилцаа, хандлага.....

Бямбажаргал -

Тийм. Шууд том байгууллага, хүний сонголтыг шийдэж байна гэсэн үг.

Хишигсүрэн -

Түүхэн асуудал шийдэж байна ш дээ тийм ээ?

Бямбажаргал -

Түүхэн асуудал шийдэж байгаа юм. 2000 онд Социал Демократ Нам, Ардчилсан Намтай нэгдлээ ш дээ. Тэр чинь бас Гончигдоржийн сонирхол байсан. Яагаад гэвэл 2000 оны сонгуулиар Социал Демократ Нам парламентад суудал аваагүй. Тэгэхээр өөрт нь 2001 оны ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх эрх байхгүй болж байна ш дээ. Тийм учраас ямар ч хамаагүй аргаар өрсөлдөхийн тулд Ардчилсан намтай нэгтгэсэн байхгүй юу. Жижигхэн юмнаас үүссэн байна ш дээ тиймээ. 2000 онд сонгууль дуусчихсан сонгуулийн дараа сонгууль хийнэ гэж байхгүй ш дээ. Гол зорилго бол тэр байсан. Тийм өчүүхэн жижигхэн зүйлээс болж түүх өөрчлөгддөг ш дээ. Эргээд Социал Демократ Нам яагаад байгуулагдах болсныг нь мэдэх үү. Ганбаатар байгуулсан ш дээ. Элбэгдорж, МАХН-тай нийлээд Засгийн Газар байгуулчихсан юм. Тэгэхээр чинь өрсөлдөж байгаа 2 нам зарчмын хувьд болохгүй ш дээ. Манайд чинь нөгөө сөрөг хүчин гэдэг юмуу тийм ойлголтыг өөрөө байхгүй болгож байгаа байхгүй юу. Тэрнээс биш Элбэгдорж өөрөө яг улс төрийн зүтгэлтний хувьд гэмээр юмуу маш том том алдаанууд хийсэн гэж боддог ш дээ. Намын дарга хүн байж өөрөө УИХ-д нэр дэвшээгүй ш дээ. Нэр дэвшилгүй Энхболдыг өрсөлдөгчгүй гаргасан ш дээ /УИХ-д/. Тэр бол аймаар том алдаа ш дээ. Парламентийн 2 том нам бараг хүч тэнцүү байж байхад. Улс төр бол эргээд хариугаа хайр найргүй авдаг байхгүй юу. Тэгээд Энхболд гарч ирээд Элбэгдоржийг унагаж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр Элбэгдорж тийм жижигхэн асуудал дээр эргэж байгаа байхгүй юу. Одоо жишээлбэл эвсээд засгийн газар байгуулаад ажиллаж байна ш дээ. Зөвхөн С.Баярыг тогтоохын тулд л тэр ш дээ. Яагаад вэ гэхээр 7 сарын 1-ний асуудал хэзээ ч сөхөгдөхөд бэлэн учраас энэ асуудлыг сөхөхгүй байлгахын тулд ажиллаж байна ш дээ. 90-ээд онд гоё зугаатай л байсан.

Хишигсүрэн -

Одоо ингээд бодож байхад ямар санагдаж байна?

Бямбажаргал -

Нийгэм бол айдсаасаа гараагүй байсан. 1996 оны үед нийгэм айдсаасаа жаахан гарсан байх. Ардчилсан нам засгийн эрхэнд гарч байж нэг юм айдсаасаа жаахан гарсан. Тийм учраас....ер нь одоо тэр айдас руугаа орчихлоо ш дээ. Яагаад вэ гэхлээр нэгэнт хууль хэрэгжихгүй нь ойлгомжтой. Хууль хэрэгжихгүй байна ш дээ. Хууль хэрэгжихгүй байна гэдэг чинь тодорхой хэмжээгээр дарамт байна гэсэн үг. Хууль хэрэгжихгүй байна гэдгийг тэгж ойлгож болно ш дээ. Жишээлбэл Л.Гүндалайг /УИХ-ын гишүүн/ тэдэн сая төгрөг идчихлээ гээд 2,3-н гишүүн яриад л байна. Муу Баасан авгайг болохоор аваачаад л дураа хүрэхээр бариад 14 хоног хорьчихдог. Орон нутгийн сонгуульд оролцуулахгүйн тулд тийм юм хийж байна ш дээ. Өчүүхэн тийм зорилгоор л. Баасан чинь орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшчихсэн байсан байхгүй юу. Их хуралд нэр дэвшсэн ш дээ. Тэгэхээр дахиад орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшингүүт дахиад барьж аваачаад хийчхэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд сонгууль дуусангуут баярлалаа гээд гаргаад явуулчихаж байгаа байхгүй юу. Тийм өчүүхэн, хуулийн ямар нэг юм алга байна ш дээ. Тэгэхээр өнөөдөр буудуулсан хүн 7 жилийн ял авч байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хэн бэ?

Бямбажаргал -

7 сарын 1-нд буудуулсан хүн. Буудсан нөхрийг нь шийтгээгүй нөгөөдөх нь зүв зүгээр явж байдаг. Буудуулж хохирсон хүн нь ял авдаг. Энэ бол тодорхой ш дээ. Үүн шиг тодорхой зүйл байхгүй. Энд чинь зарчим байхгүй байгаа нь харагдаж байна. 90 онд бол яг тийм үе байсан яг тийм айдастай. Тэгээд ч хүч хүрэхгүй гэсэн ойлголт байдаг ш дээ. Нэг л дарагдана даа гээд л. 30-н хэдэн оны хэлмэгдүүлэлтийн ул мөр Монголын ард түмэнд маш их нөлөөлсөн. Тэгээд тэр ул мөр хүний сэтэгхүйд улам лав суучихаж байна ш дээ. Тэр чинь 90 хэдэн он хүртэл явсан. Жишээ нь манай нагац нар бол хэлмэгдсэн гэдэг байхгүй юу. Буурал ээжийн нэг дүү нь цэрэгт байхдаа. Тэрнийг бол шууд гэрийнхээ данснаас хасаад бид нарт юу ч яриагүй байхгүй юу. Сүүлд нь 1990 он болоод зүгээр болоод энэ хоёрын дунд нэг дүү байсан юмаа гэж гарч ирж байгаа юм. Хамаатан садны данснаас тэр хүнийг хасчихсан байсан.

Хишигсүрэн -

Танай гэр бүл бол хэлмэгдэгсдийн ар гэр гэж өөрсдийгөө тооцдоггүй, ярьдаггүй, татгалздаг байсан байна. Хэлмэгдэгсэдийг цагаатгаад ар гэрт нь нөхөн олговор олгоод эхлэхэд та нар яасан бэ? Аваагүй юу?

Бямбажаргал -

Зээ нь гэхээр аав авах байсан. Манайх чинь ээжийн талаас 1, аавын талаас 2 хэлмэгдсэн. Аавын нагац ах нь 2 том лам байж байгаад буудуулчихсан. Авах ёстой хүн нь аав байхгүй юу. Тэгэхээр аав яасан гэхээр тэр үед нь дуугүй байчихаад одоо ямар нүүрээрээ мөнгө авна гээд явж байдаг юм бэ гэж байгаа байхгүй юу. Тэр чинь хөгшин хүн бодож байна ш дээ. Хэлмэгдүүлэлтийн үед нам дарчихаад, цагаадахаар нь зээ нь байгаа юмаа гээд явж байх гэж.

Хишигсүрэн -

Тэр хэлмэгдсэн 2 хүн нь ямар хүн байсан бэ?

Бямбажаргал -

Лам хүн байсан. Том лам нар байсан. Тэгэхээр тэр чинь ээжийн ах нь болохоор нилээн залуу хүн байсан юм билээ, 30-н хэдтэй. Наад 2 нь том лам хүн байсан. Хэлмэгдүүлсэн шалтгаан бол зүгээр л лам л байх юм бол ачиж аваачаад буудчихдаг байсан байна лээ ш дээ. Манай буурал аав хүртэл хэлмэгдэж байсан хүн байхгүй юу. Залуугаасаа хүрээн дэр суугаад...

Хишигсүрэн -

Юун дээр суугаад аа?

Бямбажаргал -

Хүрээн дээр суугаад /лам болохоор хийдэд шавилан суух/.

Хишигсүрэн -

Аавын чинь аав уу?

Бямбажаргал -

Ээжийн аав. Хүрээн дээр суугаад. Тэгээд би манай буурал аав ээж 2 яагаад суусан юм болоо гээд бодоод байдаг байсан. Манай буурал ээж бол бичиг үсэг мэдэхгүй, зүгээр малчин хүүхэн байна ш дээ. Манай буурал аав өөр сумын хүн. Тэр үеийн хүмүүст чинь одоогийнх шиг зам харилцаа байхгүй учраас өөр сумын хүн ирж танилцана гэж байдаггүй байсан. Тэр үед нэг сумын нэг багийн 2 хүн л хоорондоо суудаг байсан байна ш дээ. Тэгээд гайхаад байсан чинь манай тэр ээжийн 2 ах нь “Эрдэнийн хүрээн” дээр манай буурал аавтай хамт сууж байхгүй юу. Одоогоор бол 1 жил юмуу 2 жил болоод Ганданд ирж мэргэжил дээшлүүлэх курст суудаг байж. Тэгэхээр нааш цаашаа явахаар манайхаар дайрдаг байж байгаад суучихсан байна. Манай буурал аав бол сонирхолтой нь яасан бэ гэхээр. Яг 1921 онд.....1922 онд гэсэн. Энд ирж “гавж”-ийн дамжаа барих гээд Улаанбаатарт ирсэн байна. Тэгсэн чинь багш нь шууд хэлсэн гэж байгаа юм...

Хишигсүрэн -

Гавжийн дамжаа гэдэг нь юу вэ?

Бямбажаргал -

Гавжийн дамжаа гэдэг нь....одоо ухаандаа энэ Чой хамба эд нар яриад байна ш дээ. Шашныхаа чиглэлээр доктор хамгаалж байгаа байхгүй юу. Хаа байсан Говь-Алтайгаас энд хүрээд ирсэн. Хөдөө болохоор юм мэдэгдэхгүй шашныхаа юмаар явж байна ш дээ. Ирсэн чинь энэ Улаанбаатар чинь шал өөр болчихсон. Хүмүүсийн яриа хөөрөө өөр болчихсон байна. Тэгсэн чинь багш нь...одоогийнхоор бол удирдагч нь юм байна л даа. Дуудаад хэлсэн байгаа юм. Юун “гавжийн дамжаа” одоо тийм юм байхгүй очиж хар бол, намд элс. Хувьсгалт намд элс гэсэн гэж байгаа юм. Ухаантай хүн байна ш дээ, тийм үү. Энэ төр бид нарын нүүрэн дээр ямар ч байсан унахгүй гэсэн гэж байгаа юм. Тэгээд аймагтаа очоод анхны Хувьсгалт Намын дарга болсон байгаа юм /Ярилцагч инээв/. Тэгээд нөгөө “гавжийн дамжаа” барих гээд манайхнаар бол доктор хамгаалах гээд явж байсан хүнийг удирдагч нь шууд хаагаад лам мам тийм юм байхгүй гэсэн байгаа юм. Тэгээд яахав дээ Манж хэлтэй, Түвд хэлтэй нилээд боловсролтой хүн чинь Хувьсгалт Намын үүр байгуулаад, сумын дарга, хорооны дарга гэсэн 3-н ажлыг хийсээр байгаад тэтгэвэртээ гарсан байгаа юм. Одоог бодоход тэр 30-н хэдэн он чинь их ардчилалтай байсан юм билээ. 2 жил болоод нэг сонгууль болдог байсан байгаа юм. Тэгээд боловсон хүчин цөөтэй учраас солиод байдаг байсан байгаа юм. Нэг хэсэг би Намын Үүрийн дарга хийлээ гэхэд дараагийн 2 жилд Засаг дарга болох жишээтэй. Суманд 3-н том албан тушаал байсан байгаа юм. Хоршооны дарга, Намын үүрийн дарга, Засаг дарга гэсэн албан тушаал. Тэрнийг тойроод л хийгээд байдаг байсан байгаа байхгүй юу. Би сая намтрыг нь. үзсэн. Сая манай сумын түүхийн номыг хийсэн юм. Тэгээд архивын материал үзэж байхад буурал аав бол нэг жил нь хоршооны дарга хийснээ дахиад засаг дарга болоод дугуйраад л хийгээд байсан байгаа юм. Тэгээд тийм сонин түүхтэй. Манай ээжийн ах нар болохоороо дандаа том лам нар сүүлд нь Улаанбаатарт орж ирээд “ганданд” суусан.

Хишигсүрэн -

Лам нарын үр хойч юмуу, хойд дүр нь тодроод байгаа юмуу, яагаад байгаа юм бэ дээ. “Энэ удамтай юм гэнэлээ” гээд одоо лам нар сууж байх юм. Зурхайч юмуу төлөгч ч юмуу хүн таарахаар “лам удамтай байсан юм” гэнэ билээ гээд. Лам хүний үр удам лам болдог юмуу хэн дуртай нь лам болдог юмуу. Ер нь ямар хүн лам болдог юм бэ?

Бямбажаргал -

Тэр их сонирхолтой ш дээ. Жинхэнээрээ ярих юм бол лам гэдэг хүн чинь хүүхэдгүй ш дээ. Тэгэхээр лам нарын үр удам гэхэд зарчмын хувьд байх ёсгүй юм. Манайх л лам нарын үр удам гэж гарч ирээд байна ш дээ. Ерөнхийдөө бол цаад лам нараа доромжилж байгаа хэрэг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Яагаад?

Бямбажаргал -

Завхай байсан байна гэсэн ойлголт өгч байна ш дээ. Сүүлийн үед 20-р зуунд бол лам нарыг хүчээр хар болгочихсон ш дээ. Хар болохгүй бол лам чигээрээ явна гэвэл шууд гавлаад л аваачаад буудчихна ш дээ. Лам биш болсны батлагаа нь авгай авах явдал байсан байхгүй юу. Түүнээс өөр лам хүний хүүхэд гэх юм одоо гараад байгаа тэр бол шал худлаа ш дээ. Өөрийнхөө шашин номтойгоо зөрчилдөж байна. Зүгээр эдэлж хэрэглэж байсан зүйлд нь энерги шингэсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Уншиж байсан ном ч гэдэг юмуу бясалгаж байсан барьж байсан эрх ч гэдэг юмуу тэнд бол олон сар жилээр хэрэглэсэээр байгаад энерги шингэсэн байгаа. Хүнд бол юу яана гэсэн ойлголт байхгүй. Яагаад гэвэл манай шашны үхэх төрөх ёсны ойлголт байна ш дээ тэр бол барууныхнаас шал өөр. Одоо нас барна дараа нь тэгнэ ингэнэ гээд заачихсан байна ш дээ. 49 хоногтой. Эхний өдөр нь тэгнэ дараагийн өдөр нь тэгнэ гээд. Өдөр өдрөөр бичсэн байна ш дээ. Тэрүүгээр бол хүн зөвхөн өөрийн хүүхэд дээр төрнө гэсэн ойлголт байхгүй.

Хишигсүрэн -

Тэдний удамынхан ламтай байсан гээд л байх юм. Хамт байсан болохоор заагаад өгчихсөн юмуу , эсвэл тийм далд мэдлэг байдаг юм уу. Хүн заачихсан ч юм шиг эсвэл тэр нь гэнэт аймаар шид шидийн хүчээр хүний биед шингэдэг ч юм шиг л юм ярих юм байна ш дээ.

Бямбажаргал -

Зарим настай хүмүүс бол зааж өгч байсан. Заалгаж байсан гэж хэлэх хүн чинь их цөөхөн болоод байгаад байхгүй юу. Тэрнээс бол би бас дунд насандаа орчихоод явж байна ш дээ. Манай буурал аав бол их урт насалсан. 1976 он гэдэг чинь тиймээ. Би том болчихсон байсан гэсэн үг ш дээ. 15,16-тай болчихсон хүүхэд байна ш дээ. Тэгэхэд бол яахав бид нарт бол юм заадаггүй байсан л даа. Номоо уншихаар бол нууцаар л....тэгэхдээ бол бид нарт юм зааж өгдөггүй. Гэхдээ бол “мэгзэм” бол байна ш дээ ганц нэг цээжилсэн юм. Би бол заалгачихвал заалгахаар байсан. Яагаад гэхээр манай ээж чинь 1972 онд нас бараад манай буурал аав ээж хоёр манай хашаанд ирж буусан юм. Бид нарыг асралцах гэж байна ш дээ. Намайг өсгөлцсөн хүн байхгүй юу. Тэгэхэд би бол сураагүй ш дээ. Тэр чинь тухайн үед. Манай аавтай хамт ажиллаж байсан нэг нөхөр лам болжээ. Отгонбаярын нэг дүү байна ш дээ. Отгонбаярын дүү нэг өдөр ээждээ хэлж байна. Манай тэнд нэг лам байна гэж. Ээж нь аймаар их шүтлэгтэй юм чинь дагаад очихгүй юу. Маргааш өглөө машинтай очно л гэлээ, очсон чинь нэг хүн орж ирээд суулаа. Таньдаг хүн байнаа. Чи “чинь одоо Бяруузана уу даа” гэсэн чинь “тийм байна” гэж хэлсэн байна. Бас тэгээд лам болчихжээ. Тэгээд надад тэрнийгээ ярихгүй юу. Би тэгээд чи чинь хэдий зуураа лам болчихвоо гэсэн чинь. Манай хадам аав номтой хүн байсан юмаа. Тэгээд зааж өгсөн л гэж байна. Би тэгээд нөгөөдөхийг нь аавд очоод хэлэхгүй юу. Манай аавын шавь нь байхгүй юу. Манай аав нягтлан бодох байсан. Тэр үед чинь дагалдан хийж байгаад нягтлан болдог байсан юм. Тэгээд би хэллээ “нөгөө Бяруузана ах чинь аймаар том лам болчихсон явж байна” гэлээ. “Хадам ааваараа заалгасан гэж байна” гэнээ гэлээ. Тэгсэн чинь аав “сонин юмаа” л гэж байна. “Бяруузана номтой болоход салсан авгай нь ямар хамаатай юм бэ” гэж байна. Тэр авгайтайгаа залуудаа 1 жил ч юмуу амьдраад амьдрал хөөгөөд салсан юм байна л даа. Тэр хөгшин бол номтой байсан гэхдээ Бяруузана номтой болоход тэр хөгшин ямар хамаатай байх уу гэсэн /ярилцагч инээв/. Тэр чинь тийм нэр барьж байна ш дээ. Их сургууль төгссөн гэдэг шиг. Тэгээд манай тэр хүн номтой байсан эд нар гэдэг бол тэрнээс гарсан байх. Тэрнээс биш удамшиж бариад байгаа юм ерөөсөө байхгүй.

Хишигсүрэн -

Гэхдээ номтой байсан, лам байгаад хар болж эхнэр авсан хүмүүсийн амьдарч байгаа байдал, биеээ авч явж байгаа байдал нь ямар байх уу?

Бямбажаргал -

Монголчуудын дунд гарчихсан. Эрэгтэй хүн гэрийн ажил хийж болохгүй. Тогоо шанаганд оролцохгүй гэсэн бичигдээгүй хууль байлаа ш дээ. Социализмын үед бүр ч тийм байсан ш дээ. Манай буурал аав хийдэд суугаад багш нарынхаа хоолыг хийж өгөөд.....тэр чинь нэг ухаандаа зарц л гэсэн үг ш дээ. Лам авгай авахгүй юм чинь гэрийн ажлыг шавь нь л хийнэ ш дээ. Жишээ нь буурал аав хоол ундыг аягүй гоё хийдэг байсан. Гэр цэвэрлэхээсээ ерөөсөө төвөгшөөхгүй. Хоолыг чинь өөрөө хийнэ. Манай буурал ээж бол жаахан бүдүүн бараг хөдөө маркын хүн байсан юм.

Хишигсүрэн -

Их жендерийн мэдрэмжтэй байсан байна тиймээ?

Бямбажаргал -

Тийм. жендерийн мэдрэмжтэйгээ гадна өөрсдөө тэгээд сурчихгүй юу. Хөдөөний айлын хүн бол....жишээ нь манай аав бол ээжийг ирэхгүй бол өөдөө хараад л хэвтэж байдаг байсан. Манайх хоолоо хийж идэхгүй ш дээ. Манай нэг ах бол яг тогоочоор томилогдчихсон. Манай аав бол хоосон л байж байна. Тэгэхэд буурал аав бол гэр орноо цэвэрлээд аягаа угаагаад. Өнөөдөр бид нарын толгойд бууж өгөхгүй байна ш дээ. Аягүй гэр нь цэмцэгэр. Тэр бол яахав тухайн үеийн хүрээний хүмүүжил байхгүй юу. Тэгэхэд манай буурал ээж хоол хийхдээ тааруу байсан. Яагаад гэвэл буурал аав цөөхөн хийлгэдэг байсан болохоор тэр. Буурал аав бол их гоё хийнэ. Гурилаа янзын хатуу хийнэ. Хоёрдугаарт юм цээжлэхдээ их сайн. Дээр үед чинь ХУ намын түүх гэж ярьдаг байлаа ш дээ.....тэр хурлын мэдээ зэргийг радиогоор нэг сонсоод л тогтоочихно. Тийм дасгал сургууль байнга хийж байсан учраас тэр чинь бид нар шиг бичиж авахгүй. Дээр үед илтгэлийг чинь радиогоор сайхан уншаад өгдөг байлаа ш дээ. Тэрнийг нь сонсоод цээжилчихсэн байдаг байсан. Тэгээд бүгдийг нь тодорхой жирийтэл сайхан монгол бичгээр бичээд. Тэр бол тархины дасгал сургууль хийж байсантай нь холбоотой. Бид нар өнөөдөр мартаж байхад 70 гарчихсан хүн мартахгүй байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Ой тогтоолт их сайн байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Ой тогтоолтыг нь дасгал сургуулалтын үр дүнд сайжруулж байна ш дээ. Одоогийн лам нар ч бүү мэдээ.

Хишигсүрэн -

Социализмын үед лам хүн нууж хааж ном уншдаг байсан гэсэн. Яаж уншдаг байсан бол?

Бямбажаргал -

Яахав уншаад л өгнө. Ирээд л үзээд хараад. Гэхдээ буурал аав өөрийгөө муу л гэдэг байсан юм.

Хишигсүрэн -

Юунд муу гэж ?

Бямбажаргал -

Одоо тэр бариа засал энэ тэр хийдэг хүн биш байхгүй юу. “Чойрын ном” үзчихсэн хүн. “Чойрын ном” гэдэг нь одоогийнхоор бол философи чигийн юмуу даа. Тэр чиглэлээр явсан хүн. Манай ээжийн 2 ахын 1 нь бол ангаахын чиглэлээр явсан хүн “маарамба” байсан. Тэгээд яахав хүн хүрээд ирнэ юм хум асууна. Тэгээд ном унш гэх юм бол номыг нь уншаад өгчихнө.

Хишигсүрэн -

Социализмын үед ирж ном уншуулж байгаа хүмүүс янз бүрийн өргөл барьц өгөх үү?

Бямбажаргал -

Юм өгдөг байсан юмуу, бүү мэд.

Хишигсүрэн -

Авдаг ч байсан болов уу даа ер нь тиймээ?

Бямбажаргал -

Тэр үед өгчихөөр юм ч байгаагүй байх. Өгчихөөр юм ховор. Жишээ нь манай аав чинь трестийн удирдах газрын нярав байсан. Худалдаа бэлтгэлийн ерөнхий газрын ерөнхий нягтлан байсан гэдэг ш дээ. Аавын хамгийн хүнд юм нь “хадаг” байсан гэдэг юм. “Хадаг” хориотой. Бид нарыг бага байхад чи ч мэднэ дээ “хадаг” их хориотой байсан. Зайлшгүй “хадаг” хэрэглэх юм нь юу вэ гэхээр буяны ажил, хүн нас барахаар, хурим найрын үед 1 айлд 1 юмуу 2 “хадаг” цохож өгдөг байхгүй юу. Тэрнийг бас оруулж ирдэг байсан байгаа юм. Тэгээд хүмүүс чинь ухаандаа толгой дээр нь тавих 1 “хадаг” цохоод өгөөч гээд, айлаас хүүхэн гуйх гэсэн юм “хадаг” өгөөч гээд. Тэгэхээр ганц ламд өгдөг юм чинь “хадаг” л байна ш дээ. Тэр “хадаг” ховор байсан учраас “хадаг” өргөөд байх юм байхгүй. Нөгөө талаас тэр үед чинь хүний мөнгөний хэрэгцээ бага байлаа ш дээ. Өөрсдийнхөө хэдэн малтай хүмүүс чинь төлөг хурга авъя гээд байх юм байхгүй. Бид нарт бол жаахан юм өгнө. 3 төгрөг 1 төгрөг гээд. Бид нарт л юм өгдөг байсан. Орой хүн ирэхээр чинь бид нар ороод суучихна ш дээ. Бид нарыг аргалж гаргах гэж үзнэ. Аргалж байж гаргана ш дээ. Тэгэхээр ирсэн хүмүүс бол бид нарт чихэр гэх мэтчилэнгийн юм өгнө.

Хишигсүрэн -

Та өвөөгөө ном уншиж байхад өвөөгийнхөө хийж байгаа ажилд хэр их итгэл үнэмшилтэй ханддаг байсан бол уу?

Бямбажаргал -

Итгэл үнэмшил байхгүй ш дээ. Сонирхолтой харагдана. Итгэнэ гэж байхгүй ш дээ. Ойлгохгүй юм чинь. Зүгээр яахав “балин” хийх “сор залах” нь л зугаатай байсан. Манай буурал ээж далаар мэргэлдэг байсан. Дал шатааж мэргэлнэ.

Хишигсүрэн -

Эмгэн нь үү?

Бямбажаргал -

/ярилцагч инээв/. Тийм эмгэн нь. Тэр чинь их гоё ш дээ. Далаар мэргэлэх гэдэг чинь ингэдэг юм ш дээ. Дал шатаачихаад өөрөө үзэж харчихаад тэгээд малгайн дотор хийгээд айл руу явуулж чагнуулдаг байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл тэр айлын гэр дотроо ярьж байгаа яриа байна ш дээ. Тэр ярьж байгаа ярианаас нь тэр айл тэгж ярьж байна гэж ирж хэлдэг байхгүй юу. Тэгээд нөгөөхөөрөө шинждэг. Бид нар нөгөө ном дардаг шиг л байхгүй юу. Тэгээд миний мэргэлсэнээр ингэх юм байна гээд хэлдэг. Тэр чинь их зугаатай ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэрнийг нь хэн хийх үү?

Бямбажаргал -

Тэрнийг нь би хийнэ. Би тиймэрхүү ажилд их явна. Яагаад намайг их явуулдаг вэ гэхээр би юмыг их хурдан тогтоодог байхгүй юу. Тэр чинь бас маш сайн ой тогтоолттой хүн байх хэрэгтэй л дээ. Тэрийгээ ирээд магнитфон шиг буцаагаад ярих ёстой байхгүй юу. Манай хотод ирсэн ах нар байна ш дээ. “Маарамба” гээд байсан. Тэд нарыг бол Говь-Алтайхан мэддэг. Хэр баргийн анагаах ухаан хүч хүрэхээ байсан өвчтөнг эдгээдэг байсан. Тэд нар бас хоорондоо юм ярьдаг байсан. Холбоотой. Тиймэрхүү хүмүүс сайхан зантай байдаг байсан. Ер нь тэр үеийн хүмүүс ер бусын сайхан зантай байдаг байсан. Бид нарт их сайхан хандаж чихэр өгдөг байлаа. Буурал аавын найзууд их ирнэ. Хонон өнжин ирээд л явдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Танай ээж чинь таныг жаахан байхад нас барсан байна тийм үү ?

Бямбажаргал -

Жаахан байхад нас барсан. Би нэгдүгээр ангид байсан. 1973 онд юмуу даа.

Хишигсүрэн -

Аав тань хэдэн хүүхдүүдтэйгээ ганцаараа гүрийсэн байна ш дээ. Хүнтэй суугаагүй юу?

Бямбажаргал -

Гүрийж байсан байх. Яг намайг нэгдүгээр ангид орж байхад өнгөрсөн. Их сонин түүхтэй. Дээр үед чинь....би багадаа их өвчин ороодог байсан байна л даа. Би нэгдүгээр ангид орохдоо “даахь”- тай чигээрээ байсан. Багадаа өвчин ороогоод болохгүй болохоор нь нөгөө лам нар ярьж байгаад энэ хүүхдийн толгойд нь битгий хүр их эмзэг юм “даахь”- тай нь байлга гэсэн юм билээ. Тэгээд “даахь”-тайгаа нэгдүгээр ангид цохиод ордог юмаа. Тэгээд орсон чинь хүүхдүүд халимагтай, зарим нь халзан байсан. Би чинь тэрнээс салахын түүс болж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Яагаад?

Бямбажаргал -

“даахь”-тай хүүхэд байхгүй учраас, миний үснээс зулгаагаад....нөгөөдөхийг нь бас их хөөрхөн тойруулж аваад энд нь овоолоод /ар дагз руугаа заав/ үлдээчихсэн байдаг байсан. Хүүхдүүд зулгаагаад болдоггүй би чинь орой болохоор уйлсаар л ирнэ. Ер нь миний үснээс зулгааж үзээгүй хүүхэд байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд ч тэр үеийн хүүхдүүд үсээ авахуулдаг байсан. Тэрнийг нь аав хичээлийн эрхлэгчтэй уулзаж арын хаалгадсан байна л даа. Тэгээд л сүүлдээ би гуйлаа даа. Ганцаараа “даахь”-тай байх хэцүү байна. Хүүхдүүд шоолоод зулгаагаад гээд л. “даахь” авч өгөөч гээд. Тэгсэн чинь манай ээж тэгж байсан.....манай ээж их шүтлэгтэй хүн байсан. За за хүүхдийнхээ “даахь”-ийг ер нь авч өгье гээд. Тэгээд хавар нь зүв зүгээр байж байгаад эмчилгээ аваагүй тэгээд л .....

Хишигсүрэн -

Тэр үсэнд их учир байсан байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Өөрөө их шүтлэгтэй хүн байсан. Тэгээд тэр үсэнд үсэнд учир байсан юмуу үгүй юмуу. Өөрт нь л итгэл үнэмшил байсан байх. Энэ хүүхдийн үсийг авахуулахгүй л байяа гэж бодож байсан байх. Би бол тэрнээс салахын түүс л болж байсан.

Хишигсүрэн -

Би сая сонсож байхад танайхан бүгдээрээ дээд сургууль төгссөн байна ш дээ. Их сурлага сайтай байсан байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Сурлага сайтай. Манай аав чинь ямар ч боловсролгүй хүн байсан. Нэгдүгээр ангид ч орж үзээгүй хүн. Түвд бичиг мэднэ, хуучин бичгээрээ сайхан бичнэ, шинэ бичгээр сайхан бичнэ.

Хишигсүрэн -

Хаанаас тэр мэдлэгийг олж авч байна вэ?

Бямбажаргал -

Бие даагаад л.

Хишигсүрэн -

Эцэг эх нь ямар хүмүүс байсан бэ?

Бямбажаргал -

Эцэг эх нь зүгээр л малчин ардууд байсан. Тэрнийг бичсэн түүх нь гоё л доо. Бичээд тавьсан байгаа зугаатай. Уншиж үзээрэй. Яаж төрсөн, яаж бичиг үсэг сурсан гээд л бичсэн байгаа. Тэд нарын үед бичиг үсэг сурахад хамгийн хэцүү зүйл нь цаас, ном 2 байсан байна ш дээ. Цаас олдохгүй, ном ховор. Би ч яахав Түвд хэлийг 1990 оноос өмнө мэддэг байсан юм шиг байгаа юмаа.

Хишигсүрэн -

Та Түвд хэлийг мэддэг байсан юм уу?

Бямбажаргал -

Үгүй ээ. Манай аав. Манай аав тэр Түвд бичиг үсгийг мэддэг гэж юу ч дугардаггүй байхгүй юу. Бид нарт монгол бичгээр бичихийг зааж өгөөгүй ш дээ. Зүгээр уншаад сурчих өөр хэрэг байхгүй гэдэг байсан. Манайд хуучин монгол бичгээр бичсэн номнууд олон байдаг байсан. Тэгээд л уншаад сурчихсан. Тэтгэвэртээ гарчихаад Орхонтуулд ирсэн юм. Тэгсэн чинь нэг өдөр “Бямба чи энэ хотод Бүрнээгийн толь гэж нэг ном гарсан гэнэ. Би тэрнээс хааяа юм хармаар байх юм тэрнийг надад олж өгөөч” гэсэн. Бүрнээ гэж нэг Түвдэч багш байдаг ш дээ. Тэрний толь гарсан юм байна л даа. Тэр ном гарсныг хаанаас ч мэдсэн юм бүү мэд. Та тэр номоор та юугаа хийдэг юм бэ гэсэн чинь. Түвд бичиг ч уг нь амархан л юм гэж байна. Та яасан сурсан юмуу гээд явуулаад тэгсэн чинь. Хонь хариулж явахдаа хараад байсан болмоор л юм билээ гэж байна. Залуучуудтай адилхан ном унших гэхээр амсгаа давчдаад байх юм гэж байсан. Тэгээд нөгөө Түвд номыг чинь уншаад хуучин монгол бичгээр орчуулсан байсан. Тэр бол 70 гарчихсан хойноо сурна гэж байхгүй. Өмнө нь сурчихаад л тас нуучихаад л бид нарт хэлэхгүй ш дээ. Тэгээд хувьсгал гараад юм зүгээр болонгуут юу ч мэдээгүй байж байгаад сурчихаж байна гэнээ. Зурсан цаас ч үгүй байж тэр чинь зүгээр ч үгүй бүхэл бүтэн хэл ш дээ. Тэгэхдээ бас амархан хэл биш. Би бол хэсэг үзээд хаяж байгаа юм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Та Түвд бичиг мэдэх үү?

Бямбажаргал -

Муу муу.

Хишигсүрэн -

Та зурхай оролддог ш дээ. Ямар сонирхол байгаад зурхай оролддог болсон бэ. Та чинь уг нь онолын физикээр явсан маш бодитой шинжлэх ухааны хүн ш дээ. Зурхай их сонирхолтой тиймээ?

Бямбажаргал -

Түүх нь их сонин. Зүгээр л санамсаргүйгээр. Одон орон дээр чинь 1960 оны үед зурхайч нарыг авч ирж зурхай судалж байсан байгаа юм. 1968 оны үед юм билээ л дээ. Нинжбадгар гуай байхдаа. Бас тухайн үед чинь 60-70 аад оны үед “дулаарал” болсон ш дээ. Та нар анзаараад үзээрэй. Барууны бүх сонгодог, зохиолуудыг 60-70 аад оны үед орчуулсан байгаа. 60-70 онуудын хооронд дэлхийн бүх сонгодогуудыг орчуулсан. Тэгээд тэрнээс хойш орчуулаагүй сонирхолтой. Тэр үе тийм “дулаарлын үе” байсан юм шиг байгаа юм. Тэр “дулаарлын үе” байсан. Төмөр-очир гуай ч үндэсний үзэлтэй том хүн байсан. Тэр үед Нинжбадгар гуай одон орон дээр очоод зурхай судлуулахгүй юу. Тэгээд зурхай судалдаг лам авч ирчихсэн гадна нь гэр барьчихсан байсан гэж байгаа юм. Тэгээд яахав математик манай 2 чинь хамт байсан байхгүй юу. Тэд нар Орос тольноос Түвд, Орос хэлнийхийг барьчихаад юу гэж байна уу гээд зэрлэг орчуулдаг байсан байгаа юм. Хийх ажил байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд Нинжбадгар гуай хэлмэгдсэн байгаа юм. Тэгээд 70 хэдэн онд шашны 2 дахь шашингүйн суртал нэвтрүүлэх давалгаа явсан юм. 70-аад оны үед. Намайг сургуульд арай ороогүй байх үед 71,72 оны үед. Лам нарыг чинь бариад л. Тэр үед нилээн “дулаарал” байсан. Тэгээд Нинжбадгар гуай ч байхгүй болсон нөгөө 2 лам ч яваад өгсөн. Тэгээд одон орны чинь юу тасарсан. Манай Зуухаа гээд нэг залуу байсан тэр ганцаараа судлаад үлдсэн. 90 он гээд нөгөөдөх чинь сэргээд хамгийн түрүүнд зурхайгаа сэргээх болоод. Тэгээд тэр үед чинь Ганданг зурхайгаар нарийн мэргэжлээр төгссөн 1970 хэдэн оноос 3-хан хүн л байдаг юм ш дээ. Бусад нь өөр өөр чиглэлээр төгссөн. тэгээд Гончигсүрэн, Баатар гээд 2 залууг манайд туслахаар Гандангаас өгдөг байхгүй юу. Хуучин математикийн хүрээлэнд судалгаа хийж байсан Тэрбиш гуай, Нинжээ нар ороод зурхайн шинжлэх ухааны үндсийг нь олох хэрэгтэй болсон. Өөрөөр хэлбэл орчин үеийн асторномын тооцоо, зурхайн аргаар тооцоолж байгаа тооцоо 2-ын хоорондын зөрүүг олно гэсэн. Тэгээд хийгээд ирсэн чинь.....зурхайн тооцоо чинь их хэцүү ажил байхгүй юу. Манай аваргуудын хийгээд байгаа ажил биш. Тэгэхээр яахав гэхээр компьютерийн сайн программист хэрэгтэй байхгүй юу. Тэгээд би тэнд нь программистаар ажиллаад зугаатай ш дээ. Тэгээд тэр программыг нь би бичдэг байхгүй юу. Аваргуудын хийсэн юмыг би программын хэл рүү орчуулна. Тэр дотор чинь нэг ч тоо нэг ч томъёо байхгүй. Тэрнийг чинь программын хэл дээр буулгана гэдэг чинь зугаатай ажил. “Нарны урд хөлийг барина” гээд биччихсэн байна.

Хишигсүрэн -

“Нарны урд хөлийг барина” гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ?

Бямбажаргал -

“Нарны урд хөлийг барина” гээд л биччихсэн байна. /ярилцагч инээв/. Юу гэж байгаа юм бэ гэхээр 14-ыг 7-д хуваагаад 2 гарах юм бол урд талын хоёр тоог нь 4 гарах юм бол хойд талын хоёр тоог нь авна /ярилцагч инээв/ гээд дан тийм юм. Тэгээд л үзэж тарна. Юун балай юм яриад байгаа юм гэхээр нөгөөдүүл нь тайлбарлаж өгнө. Тэгээд зурхайн тоо боддог арга чинь их сонин урдаас нь боддог юм. Бид нар чинь хойноос нь боддог ш дээ. Тэд нар чинь урдаас нь арилгаж явдаг байхгүй юу. Тэгээд Зуухаа гуай зааж өгөөд. Тэгээд тэр зурхайн яг одоогийн баримтлаж байгаа “Төгсбуянтын” хөлгөн судар гээд байна ш дээ. Тэд нарыг чинь одоо ухаандаа орчин үеийн алгоритм, математик болгоод буулгаж компьютерт оруулаад компьютерын программ болгосон байхгүй юу. Тэгж хаячихсан юм. Тэгээд би чинь Намын дарга гэж яваад. Тэгээд 2000 онд билүү дээ шинэ цагийн зурхайчид гарч ирээд.

Хишигсүрэн -

Нэн орчин үеийнхэн гарч ирсэн байна тийм үү?

Бямбажаргал -

Тиймээ нэн орчин үеийнхэн гарч ирээд. Маргаан хагалах хэрэгтэй болдог байхгүй юу. 2 хэрэгцээ байсан юм нэг нь бол ерөнхийдөө “Төгсбуянт” зурхайн ёсны зурхай алгоритам байна ш дээ. Энүүгээрээ Чингис хааны төрсөн өдрийг тогтоох зорилготой. Чингис хааны үеийн Монголын түүхийн томоохон үйл явдлуудыг орчин цагийн тоололд шилжүүлэх шаардлага гараад ирсэн. Жишээлбэл Чингис хааныг зуны тэргүүн сарын 16-ны өдөр төрсөн гэдэг байхаа. Улаан тэргэл өдөр гэж бичсэн байна ш дээ. Тэгэхээр 1162 оны зуны тэргүүн сарын 16 хэдний өдөр байсан байна вэ гэдгийг тогтоох хэрэгтэй болж байна ш дээ. Энэ нь болохоор манайд маш их юм байгаад байдаг байхгүй юу. Энэ 2-ыг харьцуулах шаардлага байна. Хоёрдугаарт энэ хүмүүсийн хэрүүлийг тасалмаар байна. Жил болгон хэрэлдэж байна. Бизнес болсон ш дээ /ярилцагч инээв/. Наанаа л зурагтаар гараад байдаг болохоос биш цаанаа бол зах зээлээ булаацалдаж байгаа хэрэг ш дээ. Энэ хэрүүлийг зогсоох сайдын тушаал гарсан. Цанжид сайд байхдаа гаргасан. Инженер учраас матемикийн юм бодож байна ш дээ. Ямар ч байсан эд нарынх шиг дураараа яриад байдаг юм байхгүй. Цаана нь ямар ч байсан тоо байгаа гээд. Тэгээд санхүүжилт хийсэн. Манайх тэр үед чинь их гоё ш дээ. Манай талаас Будням гээд мундаг хүмүүс байсан. Нөгөө талаас Гончигсүрэн, Пүрэвсүрэн гээд шашны лам нар орсон их марзан групп байсан байхгүй юу. Тэгээд мянган жилийн “цаг тооны бичиг” хийсэн. Одоогийн бичиг бол мянган жилээр хийгдсэн юм. 1027-2100 оныг дуустал хийгээд засгийн газарт тушаачихсан. Засгийн газар тэрнийг пад хийтэл батлаад тэгээд л гаргаад л явуулчихсан. Уг нь ингэж хэвлэх ёсгүй байхгүй юу уг нь. Ер нь шинэ цагийн “цаг тооны бичиг” яаж байна гэхээр хийж байгаа “атаман”-ууд нь Хятадыгаа хуулчихаад байгаа байхгүй юу. Шууд автоматаар Хятадынхыг хуулчихаад байдаг. Яагаад вэ гэхээр манайх бол жинхэнэ нүүдэлчдэд зориулсан учраас ямар ч бичиг цаас хэрэглэхгүй хүн ингээд сарыг хараад мэдчихэж байгаа байхгүй юу. Тийм учраас ач холбогдолтой өдрүүдийг алдахгүй. “Арван таван” байна, “битүүн” байна гээд алдахгүй. Бусад өдрүүд нь хамаагүй байдаг байхгүй. Арван гурван байна уу, арван дөрвөн байна уу тэр бол хамаагүй. Өнөөдөр шинийн найман болж байгаа юм байна, арван таван болж байгаа юм байна гээд ийм болгоод хийчихгүй юу. Тэгэхээр чинь нөгөө сар чинь яг 30 хоног явдаггүй учраас нөгөө ач холбогдолтой өдөр чинь зарим өдөр 29-н зарим өдөр 30-н болчих гээд байна ш дээ. Тэгэхээр тэр дунд талын өдрүүдийг хасаад сар болгоныг арван тавантай, 30 хоногтой болгоод хаячихгүй юу. Хятад бол суурьшсан ард түмэнд зориулсан учраас уншаад өнөөдөр тэдэн байна гэдгээ мэдэж байх хэрэгтэй учраас бичиж байсан. 29 хоногтой, 30 хоногтой гээд аваад явчихдаг. Манайх бол харахад 30-ын тоотой боловч өдрийг нь тооцвол 29-н өдөртэй байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Тэгэхээр тэрнийг судлахад алгоритам өөрөө хүнд болчихгүй юу. Жишээлэх юм бол 4-н оронгоор тоолчихдог ш дээ. Хятадын чинь бараг энэн шиг байхгүй юу./календарь луу заав/. 29, 30 гээд тоолчихдог шигээ юм хийчихгүй юу. Тэдэнд зурхай зурж календарь хийгээд байх ч юм байхгүй. Манайх чинь өнөөдөр яг арван тавны сар байх уу үгүй юу гэдгийг бодож тооцоолж байж өдрөө тасалдаг байхгүй юу. Тэр нь аягүй хүнд. Сарны хөдөлгөөн тооцоолно. Сарны хөдөлгөөн тооцно гэдэг чинь өөрөө их хүнд юм байдаг. Тэгэхээр аваргууд юугаар жаал үзсэн юм. Ер нь яг үнэнийг хэлэхэд шинэ цагийн зурхайчид чинь бүгд.... Намсрай ч байдаг юмуу, Баасанжав нь ч юмуу бүгд зурхайн алгоритм руу яваад чадахаа байнгуутаа амрыг нь хөөгөөд явчихаж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Яг тань шиг ингэж эд нар хоорондоо учраа олохгүй байгааг, зах зээлээ булаацалдаад байгааг хүмүүс мэдэхгүй ш дээ.

Бямбажаргал -

Хятадууд зөв бодоод Монголчууд буруу бодоод байгаа гэж байна. Хятадууд бол бид нараас илүү ухаантай болохоороо илүү болдож байгаа гэсэн логик гараад байгаа байхгүй юу. Үнэндээ хийсэн зориулалт нь шал өөр байгаа байхгүй юу. Зорилго нь өөр байна ш дээ. Монгол хүн 15-нд цуглаа гэх юм бол ойлгомжтой байна ш дээ. Сараа хараад. Хятад хүн бол өдрөө харж байгаад өнөөдөр 15 байна гэх жишээтэй. Монгол хүн бол тоо мэдэхгүй байна ш дээ. Тэгэхээр чинь тийм ард түмэнд зориулсан байна /ярилцагч инээв/. Цаас байхгүй учраас календарь тэнгэрт байна. Тэрнийг нь харуулаад л хийж байгаа юм. Тэнгэрийг хараад өдрөө мэдэж байна ш дээ. Тэрэнтэй адилхан одоо яг сарын зөрөө гардаг байхгүй юу. Манай цагаан сар чинь 2 сарын 20 хэдэнд байхад Хятадынх 1 сарын хэдэнд байдаг. Хоорондоо сайхан хэрэлдэнэ. Тэрнээс нь өмнө нь гээд зурхай судар гээд. Манай залуу банди нар шашны дээд сургууль төгсөөд магистр хамгаалчихаж байгаа залуучууд чинь сайхан лам нар болчихсон байна ш дээ. Гадаад дотоодод сураад. Тэд нар надаас 2,3-н юм тодруулмаар байна одоо ингээд сүм хийд дээр засал номоо яах уу гээд ярьж байгаа ийм асуудлууд гарна ш дээ. Тэгээд би судрыг нь авч ирээд канондоод өгье надад тэгээд суух зав алга гэдэг юм /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Таньд яагаад судар нь байдаг юм бэ?

Бямбажаргал -

Өө яахав би одон орон дээр ажиллаж байсан болохоор. Марзан юм их хийсэн байгаа биз /ярилцагч инээв/. Тэгээд яахав тэр үед зүгээр зурхай зурдаг байлаа. Манай аавын аав чинь том оточ хүн ээжийн аав болохоор том кандидат болох шахаад /ярилцагч инээв/ буцаад ирсэн. Тэр түүхийг манай аав ярьдаг байсан. 30-н хэдэн оны хэлмэгдүүлэлтийг гардан хэлмэгдүүлэгчдийн нэг.

Хишигсүрэн -

Таны кандидат өвөө юу?

Бямбажаргал -

Тийм. Намын Үүрийн дарга байхгүй юу. Тэгэхээр Хувьсгалт Нам аягүй зэвүүн байсан байгаа юм. Манай аавд ярьдаг байсан байгаа юм. Манай аавтай их ойрхон байхгүй юу. Яагаад гэхээр манай аав том хүргэн нь тэгээд ч ээжийг нас барангуут манай буурал ээж эд нар ирж харалцаж байна ш дээ. Ирж гэр орныг нь цэвэрлэлцэж, хоол ундыг нь хийж. Нэг хашаанд олон жил болсон. Тэгсэн чинь яасан гэсэн багшийг нь барь гээд тэгээд хуучин жижиг багшийг нь....том нь бол байхгүй ш дээ хүрээн дээр байгаа. Суманд жижиг багш нь байна ш дээ. Тэгсэн чинь тэрнийг нь барьж ир гээд. Тэгээд дандаа шахаад байдаг. Тэгэхгүй бол өөрийнх нь толгой байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд яахав дээ хэцүү ш дээ багшийг барина гэдэг чинь. Ингээд зугтаагаад байж. Яахав дээ сумын төвөөс багшийгаа барих гэсэн царай гаргаад явдаг юм байна л даа. Хөдөө чинь морь хөтлөөд л явна ш дээ. Тэгээд очоод халгаад хойгуур урдуур хамар дээгүүр явж байгаад буцаад хүрээд ирдэг байхгүй юу. Тэгсэн чинь нэг өдөр багш нь дуудаж байна гэнэ. Наашаа хүрээд ир гээд. Нөгөөдөхийг чинь даллахаар очихоос биш яахав дээ. Тэгсэн чинь чи энүүгээр эргэлдээд байна би ч мэдэж байна. Миний ээлж болчихсон юм. Юунаас нь айдаг юм бэ чи барьж байгаа биш төр барьж байгаа юм чинь чиний буруу гэж юу байхав, чи харин нөгөөдөр нэг энэ манай сумын нэг... лам хүн чинь хүүхэдгүй байхгүй юу....чи тэдний хүүхдийг нэг дагуулаад ирээч би нэг хүүхэд өргөж авъя гэсэн байгаа юм. Хөрөнгийг нь хураана ш дээ. Юу ч үгүй хураахлаар чинь лам хүн хүүхэд байхгүй юм чинь тэр ядуу айлын хүүхдийг хүүхдээ болгож авах гэж байгаа юм хэлсэн гэж байгаа юм. Тэгэхээр буурал аав бол маргааш буудуулах байж гэж бодож л дээ, тухайн үедээ ойлгоогүй байна л даа. Тэгээд яахав нөгөө хүүхдийг нь дагуулаад ирж. Тэр үед чинь дуулгавартай ч байж дээ. Лам багш танай хүүхдийг дагуулаад ир гэсэн гээд очоод....сумын намын үүрийн дарга очиж байхад чинь үг дуугүй хүүхдээ өгөөд явуулна ш дээ. Тэгээд л дагуулаад очсон. Нөгөө хүүхдээ өргөж авна, чи бичиг баримтыг нь бүрдүүлээд миний нэр дээр болгоодох гэсэн байгаа юм. Тэгсэн чинь яасан гэхээр тэр үед хүүхэд нь байх юм бол хөрөнгийг нь хураахдаа наад захын хэрэгцээний мал ч гэдэг юмуу эд зүйлийнх гь тодорхой хэсгийг үлдээдэг байсан байна. Тийм арга зохиосон гэж байгаа юм. Тэгээд л яахав дээ хүүхэд дээр нь тал юмыг нь үлдээж данслаад, аваад явсан байгаа юм. Тэгээд яасан гэхээр сумын төв дээр ирээд гэртээ оруулж болдоггүй ээ. Тэр хүн гэртээ оруулаад л өөрөө буудуулна шүү дээ. Тэрнийгээ л их ярьдаг байсан юм. Өөрт нь их хэцүү байсан гэсэн. Багшийг нь ачаад явахаараа буудах нь тодорхой, багштайгаа уулзахгүй. Тэгсэн хэрнээ багшийгаа гэртээ оруулах юм бол өөрийнх нь толгой байхгүй болох гээд байдаг. Та нарт гай болохгүй, чи нэг нутгийн захаа.....тэр үед чинь машинаас хүмүүс их айдаг байсан юм. Машинд сууж үзээгүй. Хэсэг байж байгаад машин сумдуудыгн тойроод ачиж аваад явдаг байж тэгээд л машины ээлж ирлээ гээд. Тэдний өдөр машин цуглуулж байна гээд. Тэгээд чи нэг нутгийн зах дээр зогсоогоод өг гэж хамгийн том арын хаалга нь л тэр байна ш дээ. Нутгийнхаа зах дээр зогссон чинь буугаад, шээгээд суудаг ш дээ. Тэгээд нас барсан байсан гэсэн. Битгий гар хүрээрэй намайг тэр чигт нь хаяаарай гэсэн байгаа юм ш дээ. Тэрнийгээ л их ярьдаг байсан гэсэн манай аавд. Ярилцлага: №05/01-3 Ярилцлага өгөгч: Лосолын Бямбажаргал /Монголын Социал Демократ Намын Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга асан/ Ярилцлагын хугацаа: 1 цаг, 36 минут огноо:2008 оны 12 сарын 08 Аудио файлын нэр: 003_A_ L.Byambajargal _amantuuh_2008_12_08

Хишигсүрэн -

Сая бид 2 социал демократ нам ер нь 10 жил орчим оршин тогтоноод татан буугдсан байна. Тэгээд Социал Демократ Нам Ардчилсан Намтай нэгдэх болсон шалтгаан нь 2001 оны ерөнхийлөгчийн сонгууль байсан. Тухайн үеийн намын дарга Гончигдоржийн хувь хүний амбиц гэхүү дээ, тийм юм их нөлөөтэй байсан. Яг энэ шалтгаанаар энэ нам татан буугдсан гэсэн юм ярилаа. Ер нь Социал Демократ Намыг ямар хүмүүс байгуулж байсан, энэ намын түүхэн хувь заяа, оршин тогтносон байдал зэрэг дээр 2-уулаа тогтоод ярих уу?

Бямбажаргал -

Тэгье. Би түрүүн ярьж байсан ш дээ. Бат-Үүлд үнэмлэх энэ тэр байсан гээд. Тэгээд би ерөнхийдөө Ардчилсан холбооны “натур”-тай хүн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Ардчилсан Холбооны “натур”-тай хүн гэхээр ямар “натур”-тай хүн байх уу?

Бямбажаргал -

/Ярилцагч инээв/ ерөнхийдөө юмыг шулуухан хэлчихдэг их “радикал” маягийн тиймэрхүү байсан. Тэр үед манай физикийн хүрээлэнд манай их мундаг сэхээтэн хүн байлаа ш дээ. “Ямбий Цэрэн” гэдэг. Хүмүүс “Ямбий Цэрэн” гэдэг юм уг нь Д.Цэрэн гэдэг юм л даа. Одоо энэ ҮХЯ-ны сайд хийж байсан Даваадорж байна ш дээ тэрний аав. Цэрэн багш чинь өөрөө Ландау маркын хүн байхгүй юу. Мэдэхгүй юм байхгүй Орос хэлдээ бол төгс. Манай хүрээлэнд байсан. Тэр үед шинжлэх ухааны байгууллагууд чинь зогсонги байдалтай байсан юм. Бид нарт хийх ажил байхгүй ш дээ. Бид нар одон орон дээр өглөө очоод өдөржингөө хийх юм байхгүй ш дээ. 1990 оны өвөл бол эвэр түүсээр байгаад дууссан ш дээ. Автобусанд суугаад л эвэртээ явна орой хэдэн эвэр цуглуулж дурангынхаа хашаанд оруулж тавьчихаад л явна.

Хишигсүрэн -

Юун эвэр түүдэг байсан юм бэ?

Бямбажаргал -

Бугын эвэр түүхгүй юу. Богд ууланд чинь бугын эвэрнээс их юм байхгүй байлаа ш дээ. Тэрнийг дараа ярьж өгье за юу /ярилцагч инээв/. Тэгээд Ардчилсан Холбоонд орохоор шийдсэн байна. Ер нь жаахан нэг тал руугаа явчихсан байна ш дээ. Христад итгэгч гэдэгтэй адилхан. 1990 оноос хойш миний оролцоогүй цуглаан гэж байхгүй. Тэгээд манай Орлох, Бат-Үүл гээд бид нар чинь бүгдээрээ нэг улсууд байхгүй юу. Танил болчихсон ш дээ. Ингээд байгаад байсан чинь энэ Бөхийн Холбооны Нямдорж ах бид 2 чинь одоо “бүл” улсууд л даа. Тэгсэн чинь Нямдорж ах хэлдэг юм байна. Нямдорж ах чинь хууль төгсөөд хуульд багшилж байсан байхгүй юу. Эд нар чинь нэг л бишээ гэлээ. Энэ хойно арай жаахан тохитай хүмүүс байна. Арай жаахан том амтай гэж ярьж байгаа юм. Ламжав багш, манай математикийн Хашбаатар багш 2-ыг ярьж байгаа юм л даа. Ламжав, Хашаа багш 2-ыг хэлээд тэр хойно нэг жаахан тохитой томоотой хүмүүс байна. Тэр л ер нь таарах юм байна гэлээ. Тэгээд Нямдорж ах бид 2 хамт очлоо. Нямдорж ах чинь манай анхны хуралд очиж байгаа юм ш дээ. 11 сарын 28-ны хуралд.

Хишигсүрэн -

1989 оны хурал тиймүү?

Бямбажаргал -

Ламжав багш Ганбаатар, Улаанаа, Хатанбаатар, Мэндсайхан, Алтанхуяг гээд л байж байна даа. Тэгээд зурагчин Цацралт Гаммагын /Гэр зургийн Гамма агентлаг/ сэтгүүлч Цэнддоо. Үнэн сонины сурвалжагч чинь тэнд явж байна ш дээ /ярилцагч инээв/. Тэгээд тунхагаа хэлэлцлээ. Тэгсэн чинь Улаанхүү нэг тунхаг бичээд ирж. Улаанхүү чинь бид нарыг бодвол баруун ертөнцөд явчихаад ирсэн байхгүй юу. Магетагын шугамаар, Женевт байна уу, Швейцарьт билүү явчихаад ирсэн байсан.

Хишигсүрэн -

Юуны шугамаар явсан гэнээ?

Бямбажаргал -

Магетагын шугамаар, Олон Улсын Цөмийн Энергийн Комиссын шугамаар. Манай физикийнхэн гадагшаа дотогшоо их явдаг байсан ш дээ. Тэгээд бид нарыг бодоход барууны ертөнцөд хөл тавьж үзээд ирсэн хүн. А.Ганбаатар чинь Польшийн Үйлдвэрчний Эвлэлийн үеийн хүүхэд байхгүй юу. Тэр үеийн оюутан байхгүй юу. Тэр үед юу болж байсан процессыг мэддэг, хажуугаас нь харж байсан. Бид нарыг бодоход арай жаахан. Тэгээд Ламжав багш нэг тунхаг бичээд ирсэн, Улаанхүү нэгийг бичээд ирсэн. 2 тунхагтай болсон байсан. Ламжав багш юу бичээд ирсэн бэ гэхээр ерөөсөө л Ардчилсан холбоо бол коммунист байгууллага. Ялгаа алга, хувьсгалт намыг л сайжруулья гэж байна. Дарга нарыг л сайжир гэж байна өөр юм алга тэнд чинь. Тавьж байгаа лоозон нь илүү ардын түр хурал мурал гээд онц байдал зарлаж байгаад буудаг ш дээ тиймэрхүү маягын юм байна. Бид нар бол тэгэхгүй коммунизмтай тэмцэнэ. Түрүүн би хэлсэн ш дээ Ламжав багшийн тунхаг чинь эхлэл нь тэгж эхэлдэг гээд. “Уг гарлаасаа импортын чанартай, цусан зам татуулсан МАХН” гээд тиймээ. Оршин тогтнох хугацаа нь дууссан гэсэн агуулгатай юм бариад ирдэг. Бид нар жаахан эргэлзэж хэцүү байсан /ярилцагч инээв/. Тийм юм ярьж байгаа ч гэсэн. Яг улаан цайм тэгж тийм хурц тод үгээр хэлж чаддаггүй л байсан байхгүй юу. Тэгээд тэнд чинь Ардчилсан Социалист Хөдөлгөөн гэж байгуулъя гээд Социал Демократаа монголчлож байгаа нь тэр байхгүй юу. Тэгээд байгуулагдчихаад байж байхдаа хааяа цуглаан хийнэ. Тэр үед чинь хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл байхгүй учраас ард түмэнд яаж зарлах вэ гэдэг чинь их хүнд асуудал байхгүй юу. Бид нар хөдөлгөөн байгуулж ийм юм хийж байна гэдгээ мэдэгдэх ёстой ш дээ. Мэдэгдэх бололцоо их бага. Ингээд байж байсан чинь Их Сургуулийн хажуу талд самбар гаргадаг юм байна. Одоо их сургуулийн хажуу талд 2 ТҮЦ байна ш дээ. Нэгдүгээр байрны цаад талд нэг ТҮЦ байдаг ш дээ. Тэнд нэг самбар ажиллуулдаг юм байна. Тэр үед ногоон самбар аваачиж тавьдаг юмаа. Зөвшөөрөл авсан юм байхгүй. Самбарыг нь аваачиж тавиад. Тэгээд Их Сургуулийн Намын Үүрийнхэн их загнуулсан юм шиг байгаа юм. Энэ их сургуулийн багш нар л болохгүй байна гэсэн ойлголт байсан. Одоо 3-р байр байна ш дээ математикийн сургууль бол Социал Демократуудын байр болчихсон. Наад Нийгмийн Ухааны сургууль байна ш дээ тэдний философийн хавиар тэрний 2 давхарт Ардчилсан Холбооныхон орчихдог байсан. Тэгээд хэн,... нэг юм бичээд хаячихдаг юм байна. Тэр үед юманд чинь их сонин тохиолдлууд байдаг ш дээ. Каспаровын нэг ярилцлага сонинд гарчихсан юм. Энэ орос өөрийгөө аврахын тулд Монголыг Хятадад худалдаад юуг ийш тийш нь зараад гээд одоо ухаандаа хэрэггүй юм, илүү эрхтэнээсээ сална гэж ярьдаг ш дээ тиймэрхүү агуулгатай юм “Известия” сонинд гарчихдаг байхгүй юу. Тэгэнгүүд тэр сонины эрхлэгчид Цэрэн багшаар захиа бичүүлээд. Бараг анхны бичиг баримт тэр захиа, тунхаг бичиг 2 байдаг байхаа. Тэгээд 1 сарын 20 хэднээр бас нэг хурал болсон юм. Тэр юуны хурал байлаа даа байз. Тэгээд Ламжав багш одоо энэ Цахилгаан сайд байна ш дээ. Одоо юм чинь борооны дараах мөөг шиг байгуулагдаж байна ш дээ. Энэ Ламжав бас нэг юм яриад байнаа гэж байсан. Тэр нь л анх зарлагдаж байгаа нь тэр байх. Тэгээд нам байгуулах асуудал бол Ардчилсан Нам байгуулагдахаас өмнө үгүй ээ, дараа нь яригдахгүй юу. Нам байгуулах хэрэгтэй юм байна гэж. Тэгээд яахав уг нь 3 сарын 1-нд ерөнхийдөө байгуулсан юм байгаа юм.

Хишигсүрэн -

3 сарын 1-нд нам байгуулснаа зарласан юм байна тийм үү?

Бямбажаргал -

1-нд байгуулагдаад 2-нд зарласан юм. 1-нд болохоор Хувьсгалт Намтай нэг өдөр болчих гээд байсан байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Тэгээд яахав 2-нд болоод 2-нд нам байгуулагдаад. Тэгээд тэр үед Баабар орж ирсэн. Баабар чинь яахав....Манай Социал Демократ нам дотор чинь Польш хүмүүжилтэй, Польшид талтай хүмүүс байсан байхгүй юу. Манайд чинь ерөөсөө Польшид төгссөн хүмүүс олон ш дээ. Ганболд эд нар гээд. Польшид математикийн их том сургууль байдаг юм ш дээ. Тэгсэн чинь ГЯЯ-наас ч ганц 2 хүн байсан, БХЯ-наас ч ганц 2 хүн байсан. Тэр үед чинь гайгүй боловсролтой хүн гэхээр шууд Хувьсгалт Намын гишүүн хүн байдаг байхгүй юу. Шууд батлах авч болохгүй. Тийм учраас манай намын анхны дүрэм дээр өөр намын гишүүн байж болно гэсэн заалт байсан. Одоо бол хуулиар хорьчихсон ш дээ. Тэр үед чинь тэгэхээс өөр арга байгаагүй. Өөр намын хүн байна гэхээр тодорхой нөлөөлөл багатай хүмүүс болчих гээд байгаа байхгүй юу. Зүгээр яахав Ламжав багш чинь Хувьсгалт Намын гишүүн байхаар хүн ш дээ. Тэгэхээр Ламжав багш чинь Төмөр-Очирын үеийн оюутан байж байгаад хэлмэгдчихсэн учраас Хувьсгалт Намын данснаас хасчихсан байхгүй юу. Тэрнээс биш Ламжав багшийг аль хэдийн хүчээр элсүүлнэ ш дээ. Тэгээд өөр намын гишүүн байж болно гэсэн заалт оруулж ирсэн. Анхны хурлын илтгэлийг хэн/Баабар/ бичсэн ш дээ 1990 онд болсон хурлуудаас хамгийн сайн илтгэл нь яг агуулга талаас нь авч үзэх юм бол тэр ш дээ. Тэгээд яахав бид нарын гол ажил чинь хүрээгээ яаж тэлэх вэ гэдэг асуудал байсан. Эхлээд хэдхэн математикч нар байна ш дээ. Математикийн хүрээнийхэн байна. Тэгээд хүрээгээ яаж тэлэх вэ гэхээр чинь тэд нарын хүрээ нь шавь нар нь байдаг байхгүй юу. Би гэхэд чинь Ховдын Багшийн Дээдийн шавь нар маань хөдөө сумаар байна ш дээ. Тэгээд манай Социал Демократ Нам маань ерөөсөө л багш, эмч хоёрын нам болчихож байгаа байхгүй юу. Зүгээр нөлөөгөөрөө таньдаг таньдагаа элсүүлээд явахаар чинь бол оюутнууд ч гэсэн манай багш хаана байна тэр талд байдаг байхгүй юу. Тэгээд манайхны онигоо байдаг байхгүй юу. Тэгээд суман дээр яваад очиход эмч нь юмуу багш нь Социал Демократ Намынх байдаг гэж /ярилцагч инээв/. Тиймэрхүү л байгуулагдсан. Тэгээд яахав дээ идэвхитэй үеүүд байна ш дээ. Тэр идэвхитэй үеүүддээ Социал Демократ Нам бол маш чухал түүхэн шийдвэрүүдийг гаргаж байсан. Тэрний нэгийг хэлэх юм бол Очирбат гуайг ерөнхийлөгчөөр сонгох асуудал. 1993 он. 1993 он гэхэд би намын ерөнхий нарийн бичгийн дарга болчихсон үе байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Та яаж нарийн бичгийн дарга болсон юм бэ?

Бямбажаргал -

Тэр түүх нь их гоё. Тэгээд би чинь манайх одон орон дээр байсан. Одон орон дээрээс манай ажилд явна ш дээ. Хороололд манай хадмынх байдаг байсан. Ингээд байж байсан 1990 оноос яваад л “Үг” сонинд орчуулагчаар ажилладаг байсан. “Үг” сонины эрхлэгч чинь Лхагважав гуай. Тэрэн дээр чинь хааяа юм орчуулж тавьдаг байсан. Тэгээд 1992 онд болсон чинь сонгуульд ялна гэсэн их итгэлтэй орсон ш дээ. 1992 оны сонгуульд. Хоёрдугаарт сонгуулийн хуулийг ойлгоогүй учраас маш буруу тактик барьсан. Тэгсэн чинь 1992 онд “навс” ялагдчихлаа. “Навс” ялагдчихаад улсууд намаа хаяад зугтаачихсан. Анхны 2 нарийн бичгийн дарга чинь Мэндсайхан, Алтанхуяг 2 ш дээ. Нөгөө 2 чинь намаа хаяж байгаа байхгүй юу. Тэгээд Хатанбаатар бид 2 томилогдлоо. Тэгээд Хатанбаатар бид хоёр 1992 оноос эхлээд нарийн бичиг хийсэн. Тэгээд 1992 онд чинь хийх ажил байхгүй. Парламент байж байгаа юм, бид нарыг тоодог ч хүн байхгүй. Тэгээд 1993 онд ерөнхийлөгчийн сонгуульд оролцох хэрэгтэй байдаг. Тэгээд оролцох гэхээр депутат байхгүй. Депутат байхгүй байгаа шалтгаан нь юу вэ гэхээр нөгөө ардын хурлын 439-н тоод байна ш дээ. Тэрнийг чинь насыг нь тооцоод хийчихгүй юу.

Хишигсүрэн -

Юу гэсэн үг вэ?

Бямбажаргал -

Тэр чинь бид нарын хэн ч 45 нас хүрэхгүй юм байна гээд тооцоод хийчихгүй юу /ярилцагч инээв/. Бүгд 45 хүрэхгүй байхгүй юу. Зориг ч хүрэхгүй, Гончигдорж ч хүрэхгүй. Бүгдийнх нь нас тавьсан босго байна ш дээ....яагаад вэ гэхээр анх оруулсан Үндсэн Хуулийн анхны хувилбар дээр 40 байсан юм. Тэгээд гүрийсээр байгаад 45 хүргэсэн чинь хойтон жилийн сонгууль болсон чинь 45 хүрсэн хүн нэг ч байхгүй байсан. Тэгэхээр чинь хөндлөнгийн хүн олж дэвшүүлэх болж таарч байгаа байхгүй юу. Тэгээд 45-аас дээш настай хүн хаана байх уу гэхээр Хувьсгалт Намд л байхаас өөр замгүй болчихож байгаа байхгүй юу. Тэгээд яах уу гэхээр ГЯЯ-нд байсан Чимэддорж гуай, Чимэд гуай хуульч. Эд нарын нэгийг дэвшүүлэх үү гэж яриад. Тэгсэн чинь Ардчилсан Холбооныхон юу гэж асуудал тавьсан гэхээр ерөөсөө шууд гудамжинд гараад халз үзье. 5-н хүнээ УИХ-аас татъя тэгээд гудамжинд гараад халз үзье. Депутат 5-н хүн байсан байх. Тэгээд 25, 25-н хүнтэй хурал болсон юм. Энхсайхан бид 2 даргалаад. Ардчилсан холбооноос 25, манайхаас 25-н хүн ороод хурал хийсэн. Ардчилсан намаас Энхсайхан, Социал Демократ Намаас би удирдсан юм.

Хишигсүрэн -

Тэр үед хоёр нам чинь эвсэл болж орох гэж байгаа юу?

Бямбажаргал -

Эвсэл болж орох гэж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэгэхдээ УИХ-ын сонгуульдаа бол эвсэл болоогүй тийм үү?

Бямбажаргал -

УИХ-ын сонгуульдаа бол эвсэл болоогүй ерөнхийлөгчийн сонгуульд эвсэл болж орох гээд байгаа байхгүй юу. 1993 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна ш дээ. Тэгээд хувьсгалт нам Түдэвийг нэр дэвшүүлээд Очирбат даргыг түлхээд унагачихдаг байхгүй юу. Тэгэхээр нь Баабар бид хоёр яриад хувьсгалт намаас Очирбатыг шүүрч аваад дэвшүүлье өөр арга байхгүй гээд намтайгаа яриад тохирчихлоо. Тэгсэн чинь Ардчилсан намынхан болохоор Дашдооров гээд Дундговь аймгийн малчин байлаа ш дээ. Тухайн үед Дашдооровыг дэвшүүлнэ, Үндэсний дэвшил нам чинь Дашнямыг дэвшүүлнэ гээд байсан. Баабар тэр үед ерөөсөө ялах л хэрэгтэй бид нарт ямар ч үнээр хамаагүй энэ ордонд орчих хүн л хэрэгтэй гээд /ярилцагч инээв/. Тэгэхгүй бол Их Хурлын гишүүд чинь бүгд Хувьсгалт Намынх болж байгаа байхгүй юу. Тэгээд Очирбат гуайг дэвшүүлэх боллоо. Тэр дэвшүүлсэн түүх их гоё л доо.

Хишигсүрэн -

Ер нь яагаад Очирбат гуайг авсан юм бэ?

Бямбажаргал -

Хувьсгалт намаас өөр....Очирбат гуайтай бол өмнө нь бид нар нилээд тулчихсан. Үндсэн хуулийг боловсруулах ажлыг хэсгийн дарга нь Очирбат гуай байсан ш дээ. Тэгэхээр бас харьцаад бас нэг мэддэг болно ш дээ. Энэ хүн натур нь бүр нөгөө тийшээ явчихаагүй хүн гэж мэдэгдэнэ ш дээ. Анзаарагдана. Тэгсэн чинь Очирбат гуай олддоггүй. Хувьсгалт намаас дэвшүүлэхээ больсон чинь “Их тэнгэр”-т очоод хаалга түгжээд хэвтчихсэн. Тэр үед чинь одоогийнхтой адил гар утас байхгүй. Тэр болгон утастай хүн ховор. Тэгээд манайхаас “Их тэнгэр” лүү орох үнэмлэхтэй хүн байхгүй /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

УИХ-ын гишүүдэд нь байхгүй юу?

Бямбажаргал -

УИХ-ын гишүүд ч гэсэн Их Тэнгэр лүү зөвшөөрөл авч ордог байсан ш дээ. Ингээд хурал хийгээд эхэлдэг юм байна. Ардчилсан намынхан одоо ухаандаа “шантааж” хийж байгаа байхгүй юу. Тэр Очирбатаасаа бичиг аваад ир. Нэр дэвшүүлэхээс татгалзахгүй гэсэн бичиг аваад ир, бид нар дэвшүүлдэг нөгөө нөхөр чинь татгалзвал яах уу, яваад олоод ир тэр хүнээ гэлээ. Тэгээд Баабар бид 2 гараад явлаа. Унаагүй байсан юм. Баабар нэг 69 машинтай байсан юмуу даа. Тэгсэн чинь Чимэд гуайтай уулзанаа л гэж байна. Бага хурлынхнаас арай нөлөөтэй нь Чимэд гуай байсан. Чимэд гуайнхаа нэрийг бас тавьчихсан байгаа юм. Тэгээд Чимэд гуайтай очоод уулзлаа. Ингээд ингээд байна гэж хэллээ. Бид нар бол Очирбат гэдэг дээр тогтоод байна. Өөр арга алга гэлээ. Та 2-т Очирбатыг олж өгөх чинь л хүнд ажил байна даа гэж байна. Тэгээд Бямбасүрэн гуай руу ярина гэлээ. Тэгээд Бямбасүрэн гуай руу төрийн хамгаалалтын алба руу яриад. Тэгээд Баабар бид 2 очсон. Яах гэж явна гэж байна. Бид нар таныг дэвшүлэхээс өөр арга алга гээд л ятгалаа даа. Монгол Улсын Ардчиллын хувь заяа бол таны гарт байна гээд л сайхан ярилаа даа. Тэгээд таниас өөр нэр дэвших хүн алга гэлээ. Яагаад вэ гэхээр Очирбат гуай тухайн үед намын гишүүн биш болчихгүй юу. Ерөнхийлөгч гэхээр чинь гишүүн биш байна гэхээр таныг л гэж байна гээд. Намын гишүүн хүн байвал намаасаа гарах гээд бөөн юм болно ш дээ. Би яах ёстой вэ гэж байна. Баабар тэгэхээр нь ганц хуудас юм бичээд өг. Сүхбаатар дүүргийн 1-р хорооны иргэн харъяалалтай Монгол улсын ерөнхийлөгч Очирбатыг Монголын Ардчилсан нам болон Социал Демократ Намын эвслээс ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэхээс татгалзах зүйлгүй гэж бичүүлж гарын үсэг зуруулаад бид 2 явлаа даа. Ард хуралтай хүмүүс хүлээж байгаа ш дээ. Ардчилсан намынхан бол тийм амбицтай байсан байхгүй юу. Тэртээ тэрэнгүй эд нар Ерөнхийлөгчтэй уулзаад бичиг авч ирнэ гэж байхгүй. Тэгэхээр эдний кандидат унана тийм болохоор 2 нам эвсэж байгаа юм чинь өөрийнхөө кандидатыг гаргах сонирхол байна ш дээ. Манайх бол хүлээж авахад хүчтэй кандидат байхгүй юу. Тэгээд аваад ирсэн л дээ. Тэгсэн чинь яг тодорхой юман дээр гэр бүлийн нөлөө нь их байсан юм билээ. Сүүлд нь бид нар найз боллоо ш дээ. Тэгээд суугаад ярьж байхад Очирбат гуай ярьдаг байхгүй юу. Энэ Цэвэлмаа л намайг ятгаад байсан юм. Одоо залуучуудаа л дага гээд /ярилцагч инээв/ танай нам чинь одоо гээд л. Яагаад вэ гэвэл МАХН-ыг эргүүлээд харъя л даа. Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчийг...өөрийнх нь намын хүн ш дээ. Тэрнийг Шинэ Үндсэн Хуулийн дагуу дахиад дэвшүүлчих үүрэгтэй байсан байхгүй юу. Тэгэхээр бол өшөөгөө авч байна ш дээ. Энэ муу бол ардчиллынхантай их нийлж байгаа учраас энүүнийг тэр чигт нь гэж. Очирбат гуай Монголд ардчилсан үндсэн хууль батлах, ардчилсан сонгууль явуулах гээд бүх юмыг гардан хийсэн учраас буруутан гэж үзэж Очирбат гуайгаас өшөө авч байна ш дээ. Тухайн үед Очирбат гуайн нэр хүнд нилээн өндөр болчихсон байсан. Тэгээд яахав дээ, тэгээд хүрээд ирсэн. Ардчилсан Намынханд нөгөө бичгээ үзүүлж байгаа юм л даа хурлын дарга нь. Тэгээд яахав дээ санал хураалтаар бол авалгүй яахав дээ Очирбат гуай бол. Нөгөө Дашням, Дашдооров гуай эд нараас илүү санал авна ш дээ. Тэгсэн чинь....ер нь улс төр тийм хэцүү байдаг. Ардчилсан Намынхан юу гэж залдаг уу гэхээр. Одоо нөгөө 5-ыгаа татъя хурлын хэлэлцэх 2-р асуудал. УИХ, Засгийн Газрын үйл ажиллагаанд оролцохгүй гэсэн асуудлыг тавьдаг байхгүй юу. Тэгэхээр тэр чинь МАХН-ын хийж байгаа захилгат аллага байна ш дээ. Тэр ед чинь Хувьсгалт Намын гар манай намд явж байна ш дээ. Тэгэхээр яаж байна вэ гэхээр нөгөө 5-ыгаа татах юм бол хуулийн дагуу бид нар ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх эрхгүй болж байгаа байхгүй юу. Парламентад суудалгүй болж байна ш дээ. Кандидат нь бүтэхгүй болонгуут 5-ыгаа татна гэж асуудал зөрүүлээд тавьж байгаа байхгүй юу. Тэгээд Энхсайхан бид 2 ярилаа. За одоо яахав гээд. Дорлигжав байсан, Улаанаа ч гэсэн толгойлогчын нэг.

Хишигсүрэн -

Юу хийж байгаагаа мэдэж байсан болов уу?

Бямбажаргал -

Ер нь яахав дээ гудманд гараад үзчихье гэсэн ойлголт байсан ингээд яагаад тэгсэнийг бүү мэд. Ингээд өглөө эхэлсэн орой болтол үргэлжиллээ. Тэгээд хоолонд оруулах хэрэгтэй боллоо. Яаж ийж байгаад тэр асуудлыг нээлттэй хэвээр нь үлдээж хурлаа дуусгах ёстой байхгүй юу. Нэр дэвшигчийг нь баталчихсан. 2 дахь асуудлыг хэлэлцэх л юм бол өдөржингөө хийсэн, эвсэл байгуулсан, нэр дэвшигч олсон гээд энэ бүгд чинь байхгүй болох гээд байдаг /ярилцагч инээв/. Тэгээд манай тэнд чинь “урлаг” кафе гэж байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм. СТӨ-ний доор.

Бямбажаргал -

Тэнд хоол идэх боллоо. Тэгээд л хоол идээд л 100 гм татаад л хүмүүсийн чинь хурлын уур амьсгал арилаад ирсэн. Тэгээд хөдөө гадаанаас ирсэн хүмүүс байсан, тэр үед чинь цагаан архинаас өөр юм уух биш. Ерөнхийдөө эргэж хуралдах сонирхолтой хүмүүсийн тоо эрс буурч эхэлсэн. Тэгэхээр нь л Энхсайхан бид 2 хэллээ. Нэгэнт хурлын 2 дарга нь байж байна, бүх төлөөлөгч нар нь байна тийм болохоор ерөөсөө одоо ингээд хурлаа хаачихъя гэлээ /ярилцагч инээв/. Тэгээд хурлаа ингээд хааяа гээд, хэлээд хаачихсан. Тэгсэн нөгөө хүмүүс чинь хоол идчихсэн, 100 татчихсан эргэж хуралдах сонирхолтой хүмүүс ховор байна ш дээ. Тэгээд хурлаа хаагаад бичиг баримтаа үйлдсэн. Тэгж Монгол улсын Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлсэн. Тэгээд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ялаад ордонд орох эрхтэй болоод тэрүүгээрээ нөгөө талаасаа бол нэг томоохон юм нь Монгол улсын ардчилалд итгэх Олон Улсын итгэл шал өөр болсон. Өөрөөр хэлэх юм бол үүргээ гүйцэтгэж байгаа Ерөнхийлөгчтэй улс төрийн хүчин гэдэг бол шал өөр улс төрийн хүчин байхгүй юу. Тэрнээс биш 76-ын нэгтэй улс төрийн хүчин бол нэг өөр үүргээ гүйцэтгэж байгаа ерөнхийлөгчтэй нам гэдэг чинь бас нэг өөр. Тэгээд тэр үед чинь одоо гадаад орноор явахад хүртэл өөр. Ерөнхийлөгчийн Гадаад Бодлогын Зөвлөх чинь Галбадрах байлаа ш дээ. Үүргээ гүйцэтгэж байгаа Ерөнхийлөгчийн Гадаад Бодлогын Зөвлөхийг дагуулаад явж байхад аливаа том улс төрийн хүчин бол тэр хүний үгийг сонсоно, үг хүрнэ ш дээ. Тэгээд 1993 онд багтаагаад 2 том гэрээ байгуулсан. Нэг нь Конрад Аденаурын сантай нөгөө нь АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын хүрээлэнтэй.

Хишигсүрэн -

Социал Демократ Нам хэрхэн яаж Социнтернийн гишүүн болсон бэ, хожим нь яагаад МАХН Социнтерений гишүүн болсон юм бэ?

Бямбажаргал -

Тэр чинь ингэсэн юм. Социнтерний хүрээнд хамгийн зохиогдсон үйл ажиллагаанд анх Баабар оролцсон юм. Сиднейд болсон юм. Тэгээд тэр Социнтерений зөвлөх гишүүн бол 1992 онд болсон ш дээ. 1992 онд гишүүн болсон ш дээ тэгээд Германы.... хувь хүний нөлөө их байсан л даа. Германы социал демократ намын дарга Динглес гээд саарал толгойтой хөгшин байсан. 1952 онд байгуулагдахад чинь залуу байсан гэсэн. Бид нарын үед тэтгэвэртээ гарсан хөгшин байсан. Тэр хөгшин Монголчуудыг дэмжээд бусдыгаа ятгаад тэгээд Японы Социал Демократ Намын нэг хүүхэн байсан тэр 2 дэмжсэн. Бусад орнууд чинь Монголын талаар мэдлэг байхгүй. Монголд Социал Демократ Нам байгаа гэдгийг хүлээж авахгүй байсан. Ойлголт байхгүй. Яагаад тийм ойлголт ерөнхийдөө төлөвшиж байсан гэхээр дэлхийн болон Европын Социал Демократ Нам гэж байгаа нь хуучин коммунист нам нь нэрээ сольчихсон байгаа нь байхгүй юу. Хуучин коммунист нам нь нэрээ сольж үүссэн эсвэл бүр дээр үед байж байгаад хаагдчихсан гэсэн 2-хон замаар л байгуулагдсан болохоос биш манайх шиг Социал Демократ Нам нь өмнө нь огт байхгүй байж байгаад байгуулагдсан газар огт байгаагүй юм. Тэгээд 1992 оны Берлин дэх уулзалтад Улаанхүү, Ганбаатар, Баабар бид нар явсан. Тэгээл зөвлөлийн гишүүнээр авсан юм. Тэгээд тэрний дараа Чилид болсон хурлаар байх, гишүүний эрхээ авсан. Тэгээд манайх чинь Социнтерний 2 хороонд зэрэг ажиллаж байсан. Нэг нь бол Зүүн Европын хороо. Яагаад гэвэл Монгол Улс газарзүйн байрлалын хувьд Азид байгаа боловч Ази Номхон Далайн хороон дээр яригдаж байгаа асуудал бол манай Монголын асуудал биш байдаг байхгүй юу. Тэр чинь болохоор ядуурал гэх мэтчилэнгийн хүнд асуудлыг тэнд авч хэлэлцдэг. Тухайн үед чинь манай орон Зүүн Европын улсуудтай илүү адилхан байдаг байсан. МАХН-ын элссэн шалтгаан түүхийн гол буруутан нь би л дээ. Гарын үсэг зурсан. Би өөрөө Социнтерний Ази Номхон Далайн Аюулгүй байдал хариуцсан эксперт гэж байдаг байхгүй юу. Ухаандаа Хойд Солонгосын нам яасан юм бэ гээд, Азийн бүх орнуудаар явж намуудын байдалд дүгнэлт хийж зөвөлгөө өгдөг байсан. Тэгээд байж байсан. 1996 оны сонгуулийн дараа. 1997 онд юмуу. Нөгөө нэг засгийн газраа байгуулдаггүйггүй үе ш дээ. Элбэгдоржийн засгийн газрыг унагааж УИХ-ын гишүүн болгон Ерөнхий сайд болох гэдэг байсан үе. Тэрний өмнө юм байна. Яг тэр үеээр манайх 1996 оны сонгуулийн дараа 3-н яам авчихгүй юу. Байгаль орчин, Эрүүл мэнд, Боловсрол гурвыг авсан юм. Тэгсэн чинь нөгөө мөнгө мэддэг Сангийн сайд чинь манай 3-н сайдад хөдөлж өгдөггүй байхгүй юу. Тэгэхээр нөгөө нийгмийн талын бүх юм чинь 3-н яаманд дээр байдаг боловч мөнгө барьж байгаа атаман “май чи” гэчихэж байгаа болохоор манай гурван яам Сангийн яамыг л авахгүй бол хөдлөхөө больчихгүй юу. Тэгэхээр нь бид нар Сангийн яамыг авна гэсэн зорилт тавихгүй юу. Өөрөөр хэлбэл амбиц гаргаж байна ш дээ. Сангийн яамыг авъя Боловсрол юмуу, Байгаль орчныг нь өгчихье хэрэг алга. Сангийн яам, Хөдөө Аж Ахуй, Үйлдвэрийн Яам гэж байлаа ш дээ. Энэ 2-ын л авъя гээд. Мөнгөтэй яам авмаар байна ш дээ. Ийм зорилготой байсан чинь Үндэсний Ардчилсан Нам гэж байлаа ш дээ. Үндэсний Ардчилсан Намынхан “ёстой горьд” гэдэг байхгүй юу. Та нарт Сангийн сайд хийчих эдийн засагч чинь алга байна гээд. Тэгээд болдоггүй. Танай сайд нар бол “гонжийн жоо” май, “горьдсоны хэрэггүй” гэдэг байхгүй юу. Тэгэхээр тэр үеийн нөхцөл байдал их сонин байсан 50:1, 25 ш дээ. Балбарыг гуйгаад байдаг тэр алтан нэг чинь тэр байхгүй юу. 51 болж байж 3-ны 2-оор ирц хүрдэг байсан байхгүй юу. Одоо 38 болгоод байна ш дээ. Тэр үед 51 байсан. Тэгэхээр манайх чинь болохоор 15 байхгүй юу. Социал демократ нам чинь 15 байхгүй юу. Тэгэхээр чинь хувьсгалт намын 25-тай нийлэхээр 40 гээд алга болчих гээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр Ардчилсан Нам бол бид нарын төлөө саналаа өгөхгүй нь тодорхой болчихож байгаа байхгүй юу УИХ дээр. Манайд Сангийн яамыг өгөх бодолгүй байна ш дээ. Тэгэхээр бид нар яах уу гэхээр тэртээ тэрэнгүй ороод нууц санал хураалт хийх юм чинь Хувьсгалт Намтай нийлж Хувьсгалт Намын дэмжлэгийг аваад өөрийнхөө 15-ыг оруулчихлаар бид нар өөрсдийнхөө сайдуудыг шууд томилж байгаа байхгүй юу. Автоматаар. Тэгэхээр Хувьсгалт Нам ямар хүсэлтэй байдаг уу гэхээр....Социнтеренд оруулж өгөөч гэсэн. Энхбаяр Осло руу явах ажилтай байсан юм. Тэгээд яах уу улс төрийн наймаа хийж байгаа байхгүй юу. За тэгээд танайх манай 4-н сайдыг шууд зөвшөөрөөд тамга дараад өгчих, бид нар тэр бичгийг хийгээд өгчихье гээд. Өөрөөр хэлбэл тэрнийг чинь ганц хувь хийсэн юм л даа одоо архивт байна уу үгүй юу. Манай Монголоос Социнтерений үйл ажиллагаанд хувьсгалт намыг оролцуулж өгнө үү гэсэн хүсэлт ерөнхий нарийн бичгийн даргад явуулсан юм. Тэгээд тийм бичиг хийж өгөөд маргааш нь сангийн сайдтай болж аваад л /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Яг одоо бид нарт их хачин санагдаад байгаа юм, “нэг сандлын” төлөө үндсэн зарчим, бусад юмаа анхаарахгүй байгаа ч юм шиг байдал чинь ингэж тавигдсан байна ш дээ тийм үү?

Бямбажаргал -

Яг тийм. Яагаад вэ гэхээр би яг 1999 онд ажлаа өгөөд гарсан юм. Ажлаас гарсан шалтгаан нь юу вэ гэхээр нам дотор хуваагдал бий болчихсон байхгүй юу. Би бол хамгийн хүнд үед нь орсон байхгүй юу. Түрүүн хэлсэн ш дээ. 1992 онд ажиллаж байсан хүмүүс нь хүртэл ажлаа хаяад явчихсан ш дээ. Нам бол ямар ч ирээдүйгүй болжээ гэсэн маягтай.

Хишигсүрэн -

Тэд нар хаашаа явж байгаа юм бэ?

Бямбажаргал -

Өө наймаанд. Ганзганд явсан. Ганзага хийх гэж сайхан ажил байна ш дээ тэр үед чинь. Мэндээ эд нар чинь бүгд ганзганд яваад л өгсөн. Хатанбаатар бид хоёр гэж 2 дэд дарга хүн байна ш дээ. Бид хоёрт хийх ажил байхгүй. Бид хоёрыг гөлөг аа ч гэх хүн байхгүй, тэгээд байж байдаг байсан. Бүгд ажил байхгүй. Тэгээд аппаратынхаа цалинг яаж тавих вэ гээд л аягүй хэцүү. Мөнгөтэй хүн байхгүй, ажил байхгүй. Тэгсэн чинь 1996 он болсон чинь хүмүүс нам руу элсэх хандлага ихсэж эхэлсэн. Шинэ давалгаа бий болсон. Гишүүдийн тоо чинь их болоод хүн болгон дарга болно, хүн болгон ажилтай болно гэдэг шаардлагуудыг тавьж эхэлсэн. Мэдээжийн хэрэг төрийн алба чинь тоотой ш дээ. Орон тоо чинь хязгаарлагдчихангуут нам дотор хуваагдал бий болсон. Албан тушаалд очсон ба очоогүй гишүүд гэсэн 2 том хэсэг үүссэн. 1990 онд бол “эсрэг” гэдэг дээрээ нэгдэж байсан болохоос биш нам дотроо эсрэг байгаагүй ш дээ. МАХН-ын эсрэг хүн байн уу гээд л гар өргүүлээд “пад” гээд явчихсан болохоос биш тэр намын үзэл суртал тийм нөлөөтэй байгаагүй. 1996 онд бид нар ялчихсан юм чинь албан тушаал авна гэж дайраад. Яг үнэн хэрэг дээрээ 1996 оных чинь ялалт биш байхгүй юу. Орон нутгийн бүх эрх мэдэл Хувьсгал Намд оччихсон. Доод эрх мэдэл нь. Бид нарт байдаг орон тоо чинь хэдхэн яам л байна ш дээ. Яам нь хэдхэн орон тоотой тэр тэгээд л дуусаа. Тэгээд та нар анзаардаг л байх. Шинэ засгийн газар байгуулангуутаа яамны нэр мэр солиод байна ш дээ. Тэр чинь сайндаа биш ш дээ. Тэр чинь ажлаас халах арга байхгүй юу. Хүнийг ажлаас халахад үндэслэл байх ёстой. Тэр үндэслэл нь тухайн байгууллага нь татан буугдсан байдаг байхгүй юу. Тэгээд яахав тийм болоод ирсэн чинь намд ажиллахад хүнд болоод эхэлсэн. Ингээд л намын хурал болно. Энэ хүнээс болсон, намайг дарга болгоогүй, тэрнээс болсон, тэр намайг ажилд оруулаагүй .Энэ надад компани өгөөгүй гээд. Яагаад гэхээр тухайн үед чинь өмч хувьчлал ид явагдаж байсан. Төрийн өмчийн удирдлагыг бол эрс шинэчлэл гээд байна ш дээ. Энхболд чинь гарч ирээд /Төрийн Өмчийн Хорооны Дарга/ тооллого явуулаад, солихыг нь солиод. Тэгээд надад тийм компани өгөөгүй гээд. 1996 оны сонгуульд нэр дэвших хүн олдохгүй байсан юм. Яг үнэнийг хэлэхэд зарим газарт УИХ-д нэр дэвших хүн олдохгүй байсан юм. Зарим хүмүүсийг чинь хүчээр дэвшүүлж байсан. Одоо энэ Ш.Батбаяр гэж байна ш дээ. Шаабар гэж. Чи мөрөөрөө явж байгаа намайг атаархаж дэвш гэлээ гэж /ярилцагч инээв/. Жишээ нь Отгонбаяр гишүүн байна ш дээ. Эмэгтэй. Тэрнийг манай аав ээж 2 Баянхонгорт дэвшинэ. Манай аав ээж 2 Баянхонгорынх юм байгаа юм гэхээр нь битгий дэмий юм яриад бай. Тэр Өмнөгоовьт дэвших хүн алга, тэнд дэвш гээд явуулчих жишээтэй. Тэгээд манайд хөдөөнөөс ялаад ирсэн гишүүд ч гэсэн. УИХ-ын гишүүн гэдэг хүн гэдэг чинь ямар эрх мэдэлтэй аймаар амьтан гэдгээ мэдээгүй байхгүй юу. Тэгээд л УИХ-ын гишүүн болчихсон. Харин 1 жил болоход л ойлгочихсон байхгүй юу. Аа энэ чинь бодит эрх мэдэл нь Засгийн Газарт байсан байна. Бид нарт чинь кноп дарахаас өөр эрх мэдэл байхгүй юм байна гээд. Тэгээд нөгөө “элсний 13” гарч ирдэг чинь тэр байхгүй юу. Тэгээд тэр ойлголт чинь Засгийн Газраа тогтворгүй болгоод л эхэлсэн. Засгийн Газар тогтворгүй болоод л манайх ухаандаа 4-ыгөө хуйвалдаж тавьж байна ш дээ. Хуйвалдаагүй бол 4-ыгээ тавьж чадахгүй байх байсан. Ерөөсөө Монголын түүхэнд хамгийн богино настай засгийн газар хаанахынх байсныг мэдэх үү чи? Элбэгдоржийн засгийн газар байсан юм. Элбэгдоржийн засгийн газар 8 цаг л ажилласан гэдэг юм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Наймхан цаг ажилласан гэж үү?

Бямбажаргал -

Тийм. Бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ. Ерөнхий сайд нь томилогдчихоод манай 4 томилогдчихоод л Ардчилсан Намынхан хүнээ дэвшүүлээд унагаагаад байдаг, унгаагаад байдаг яг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ болонгуут маргааш нь хуралдаад огцруулаад хаясан /ярилцагч инээв/. Аягүй сонин түүхтэй ш дээ. Наймхан цаг ажилласан. Би их хурлын цагаар хэлж байна ш дээ. Тэгээд нөгөө Ардчилсан Нам чинь өөрийнхөө хүнийг оруулаад байдаг, онхолдоод л байдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Би нэг ийм асуулт тавих гээд байна. 1990 онд Хувьсгалт Намын эсрэг социализмыг задлах гэдэг ч юмуу тэрнийгээ бүрэн ухамсарласан уу үгүй юу. Манай хувьсгалыг удирдаж байсан хүмүүс нэгдсэн зохион байгуултанд хүрсэн үр дүнд хүрчихсэн.....

Бямбажаргал -

Ер нь бол Социал Демократ Намын хувьд бол тавьж байсан зорилт материалыг нь аваад үзээрэй. Хувьсгалт Намыг тараах асуудал, Хувьсгалт Намын хөрөнгийг хураах асуудал гээд дандаа тийм зарчмын зорилт тавьж байсан. Ардчилсан Намын тавьж байсан зорилт болохоор түр зуурын шинжтэй байсан. Бүх бичиг баримтыг нь мэргэжлийн хүний нүдээр зэрэгцүүлээд харах юм бол ухаандаа эднийх юм гаргаж тэднийг тийм тунхаг бичиг гаргаж гээд харах юм бол. Тавьж байсан шаардлагууд шал өөр, нэгдүгээрт болохоор бид нар Марксизмыг муу хэлсэнээрээ бол Монголын ардчилалд их тийм юу орохгүй ш дээ. Бодитой зүйл биш ш дээ. Тэгэхэд бол Социал Демократуудын гол гүйцэтгэсэн үүрэг бол. Коммунизм бол аймаар муухай юм байна, коммунист байхаасаа хүн худлаа ч гэсэн ичдэг тийм нийгмийг төлөвшүүлж чадсан юм. 1990 оны 4-р сард байна уу даа. .......................................бичлэг-3-ийн 34мин 10 сек үзэх/ ” гээд ном тэрнийг орчуулж гаргаж байлаа ш дээ. 1 Бүр 1990 оны 4-н сард ш дээ.

Хишигсүрэн -

Би санадаг юмаа тэр “Үг” сонин дээр их айхтар өгүүлэл нийтлэгддэг байсан юм.

Бямбажаргал -

Тийм. Тэр чинь бол илүү тийм үзэл суртлынх нь зүгээс итгэдэг болгож байна ш дээ. Тэр чинь бүр “төв үзэл”, “нагаржунай” гээд солих гээд байдаг чинь. Өөрсдөө бас ичиж байна ш дээ. Нийгмийг тийм болгож нэгдүгээрт, төлөвшүүлсэн. Хоёрдугаарт, яг хувьсгалт намтай зарчмын байр сууринаас үзэж байсан улсууд чинь Социал Демократууд байхгүй юу. Би өөрөө дотор нь байсан хүний хувьд хэлж байгаа юм биш. Яаж байна уу гэхээр. Ерөөсөө 2-хон юм тавихад Ардчилсан Нам дэмжээгүй байхгүй юу. Хөрөнгийг нь хураая гэсэн чинь зөвшөөрөөгүй.

Хишигсүрэн -

Боломж нь бодитой байсан уу?

Бямбажаргал -

Байсан. 1996 онд засгийн эрхэнд гарангуутаа л бүх хөрөнгөө хураалга гэх байсан байхгүй юу. Бүх намуудын хөрөнгийг хураагаад тэгээд 0-ээс эхлэе. Социал Демократ Намд хөрөнгө хураалгах юм байгаагүй л дээ. Түрээсийн хүзүүвчинд байсан юм чинь. Тэгсэн чинь хамгийн аюултай нь Ардчилсан Нам өмчтэй, 2 байртай байсан байхгүй юу. Ардчилсан холбооны байр, урд талын байр 2 байсан. Энэ 2 байртай хөрөнгөтэй учраас хөрөнгөнөөсөө салахгүй гэсэн байхгүй юу. Тэр хуулийн төслийг манай гишүүд өргөн бариад олонхийн бүлгээр хэлэлцээд дэмжлэг аваагүй байхгүй юу. Тэгсэн бол бид нар оронд нь саяын шатсан цагаан байшин, лениннын музей 2-ыг хусчих гээд байгаа байхгүй юу. Тэгээд төрийн өмчөөс хураагаад авчихсан дараа нь гэсэн чинь чадаагүй ш дээ. Тэгэхээр чинь хамгийн түрүүнд үндэс сууринаас нь хөрөнгөнөөс нь салгах ёстой байсан байхгүй юу. Тэрнийг хийж чадаагүй. Үзэл суртлаас нь салгах ажлыг хийчихсэн. Хоёрдугаарт, бол орон нутгийн сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай байсан байхгүй юу. Яагаад гэхээр шууд Засаг Даргыг нь томилдог болгочих ёстой байсан. ИТХ-ыг сонгогдог ш дээ. Тийм зарчмаар хийх ёстой байсан. ИТХ байсан, дээрээс томилогдсон Засаг Дарга байсан. ИТХ нь дээрээс томилогдсон Засаг Даргад л хяналт тавидаг үүрэгтэй байгууллага байнаа гэсэн тийм нэг юм оруулаад бүх юмыг томилох ёстой байсан. Бүх Засаг Даргыг дээрээс томилох байсан. Ийм 2 юмыг л хийж чадаагүй юм.

Хишигсүрэн -

Асуултыг ингэж тавъя. За хувьсгал хийжээ. Ямар ч л байсан Ардчилсан Монгол улс гэдгийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлсэн дотроо тодорхой түвшинд ардчилсан үзэл баримтлалтай болсон. Коммунист үзэл сурталтай байхаасаа ичдэг болсон гэж байна. Үзэл санааны хувьд эрх чөлөөтэй бослон, хувийн өмчтэй болсон ардчиллын ололтыг үнэлэж баршгүй тиймээ. Тэр үнэлэж баршгүй акцийг, үйл явдлыг хийж байсан хүмүүс өөрсдийнхөө хийж байгаа үйл ажиллагааныхаа эцсийн зорилго үр дагаврыг хувь хүнийхээ хувьд бүрэн ухамсарлаж байсан уу гэдэг асуултыг тавимаар санагдаж байна.

Бямбажаргал -

Ер нь 1990 оны үед бол Хувьсгалт Намыг дарчих юм байна гэсэн ойлголт бол байсан шүү. 90 онд бол ялна гэсэн дотоод итгэл байсан. Яагаад гэвэл Хувьсгалт Нам тэрнээс жаахан айсан ш дээ. Румыныхан нөгөө Чаушеско гэдгээ шууд буудчихсан ш дээ. Барьж аваад. Тэр чинь бол Монголын нийгэмд, Хувьсгалт Намынханд айдас төрүүлчихсан байхгүй юу. За эд нарыг чинь дараад байх юм бол нэг өдөр ханад зогсоож байгаад буудчих юм байна гэж бодсон. Хөөрхий тэр Румыны Хувьсгал эмэгнэлтэй ч гэсэн энэ дарангуйлагчдад бол айдас бас өгсөн юм шүү. Юмыг яаж мэдэх үү, эд нар нэг өдөр ялах юм бол бид нарыг буудах юм байна гэж. Тийм учраас аажим аажимаар бууж өгье гэсэн байхгүй юу. Аажим аажмаар бууж өгье гэсэн итгэл оруулчихсан юм. 1992 оны....1990-1992 онд үндсэндээ Бямбасүрэнгийн Засгийн Газар гол суурийг нь хийсэн юм байгаа юм ш дээ. Тэнд хийсэн алхамууд өмч хувьчилсан, Үндсэн Хууль баталсан. 1992 оноос эхлээд хүмүүсийн дотор айдас төрж эхэлсэн байхгүй юу. Яагаад вэ гэхээр энэ бол эргээд дийлдэхгүй юм шиг байна гэж.

Хишигсүрэн -

Хэн эргээд дийлдэшгүй юм байна гэж вэ?

Бямбажаргал -

Хувьсгалт нам. Сонгуулиар чинь бүгдийг авчихлаа ш дээ. Бүгдийг авчихсан тохиолдолд гарч ирж байгаа хүн чинь эргээд ухаандаа жишээлбэл бид нарын ярьдаг юмыг ярьдаг, тэгээд Ардчилсан Нам, Хувьсгалт Нам 2-ын хийж байгаа юманд ялгаа алга байна ш дээ. Аа харин хийхдээ өөрөөр хийдэг юм нийгэмд үүслээ ш дээ. Тэгэхээр бол яг анх хийж байсан улсууд яаж байсан гэхээр Хувьсгалт Намыг тараах нь зүйтэй, коммунизмыг устгах нь зүйтэй гэдэг дээр ихэнхи нь санаа нийлж байсан. Яагаад вэ гэхээр тийм нийгмийн хөрс бүрдчихсэн байхгүй юу. Тэр үед хувьсгал гараагүй нь бараг манайх үлдчихээд байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин яг энэ тухай яриулах гээд байна л даа.

Бямбажаргал -

Өөрөө бараг Монгол үлдчихээд байсан байхгүй юу. Зүүн Европын орнуудын хувьсгал явдагаараа яваад үр дүнд хүрчихсэн байсан. Тэр битгий хэл хамгийн хатуу дэглэмтэй байсан Чаушеског Румын барьж, буудаад ингээд явчихлаа ш дээ. Ер нь энэ бол явуургүй гэдгээ бол ойлгож байсан. Хувьсгалт Намд Ардчилсан хүчинд байдаггүй давуу чанар байдаг. Тэр давуу чанар нь юу гэхээр Ардчилсан Намын хүн Хувьсгалт Намын хүн хоёрын хооронд ямар ялгаа байдаг гэхээр. Хувьсгалт намын хүн хийсэн ажлаа хүнд тайлагнах, хэрхэн журам мөрдсөнөө хүнд тайлагнах тийм мэргэжлийн авъяас байдаг байхгүй юу. Харин Ардчилсан Холбооны хүн бол ажлыг хийж л байвал таалагдана уу, хэцүү байна уу тэр ямар ч хамаа байдаггүй байхгүй юу. Ийм зарчмын ялгаатай. Тэгэхээр Хувьсгалт Нам бол маш хурдан шинэчлэгдэхгүй юу. Шинэчлэгдэх ч юу байхав маш хурдан өөрийгөө хувиргахгүй юу. Тийм болохоор өнөөдөр ингээд Хувьсгалт Намыг үзэхэд хэдийгээр Социал Демократ үзэлтэй гэж байгаа ч өнөөдөр Монголын яг барууны чигийн нам чинь Хувьсгалт Нам болчихсон байхгүй юу. Яг Ардчилсан Нам барууны нам гээд барууны намын зорилт тавиад байсан хэрнээ бараг 20 жил тавилаа ш дээ. Яг үнэн хэрэг дээрээ нийгмийн ядуу давхарга гэдэг юмуу, тэр нь юу болчихсон байна ш дээ. Нөгөө талд Ардчилсан Нам нь очоод нөгөө Социал Демократ Нам гэж байгаа Хувьсгалт Намд нь хөрөнгө нь хуримтлагдчихсан байна ш дээ. Тэгээд Ардчилсан Нам нь гудамжинд л цохиж явна. Хувьсгалт Намынхан бол нэгдлээ идчихсэн, компанийг нь идчихсэн одоо ингээд цодойгоод сууж байгаа байхгүй юу. Яг бодит байдал дээр бол нэг нь феодал болчихсон нөгөө нь хамжлага болчихсон цохиж явна ш дээ. Тэгэхээр Ардчилсан Намынхантай санал нийлдэггүй нэг юм байдаг байхгүй юу. Тэрнийгээ ойлгоод тэр давхаргадаа зориулсан нийгмийн бодлого дэвшүүлэх шаардлагатай байхгүй юу. Үнэндээ манай гишүүд чинь мөнгөгүй юм байна. Нэн ядуу хэсэг чинь манай талд байгаа юм байна. Өнөөдөр бүх хөрөнгө, бодит эрх мэдэл чинь Хувьсгалт Намд байгаа юм байна. Эд нар бол хөрөнгөтний нам юм байна. Бид нар бол Зүүний нам юм байна гэж хэлэхээсээ ичдэг юмуу хэт барууны зорилт дэвшүүлээд байдаг байхгүй юу. Дэвшүүлж байгаа зорилт хэрэгжүүлж байгаа хүн хоёрын хооронд алд дэлэм зай байна ш дээ. Тэгэхээр ардчилсан намын дэвшүүлж байгаа зорилтыг Хувьсгалт Нам бол сайхан хэрэгжүүлээд л яваад байна ш дээ. Өндөр татварыг багасгана л гэж байна тэр бол хоногийнхоо хоолыг яая гэж байгаа Ардчилсан Намын гишүүнд падгүй ш дээ. Том компанитай Хувьсгалт Намын гишүүнд л ашигтай зорилт байна ш дээ тэр чинь. Би одоо Ганболд эд нартай санал нийлддэггүй юм байна. Манайхан нийгмийн биет баазаа зөв тодорхойлохгүй байна. Яг сонгууль болоод хэн явж байна Ардчилсан Холбооны сонгуульд явж байгаа хүмүүсийг хараад байгаарай ажилгүй, ядарсан мөнгө цаасгүй хэн ч тоохгүй хүмүүс байдаг. Хувьсгалт Намынх бол нэг командаар утсаар яриад л байж байна ш дээ. Энэ юмаа л зөвшөөрөх хэрэгтэй. Тэгэхээр энэ зорилгоо өнөөдрийг хүртэл Ардчилсан Намынхан ойлгохгүй явж байгаа. Бид нар эх орны төлөө явж байгаа гэдэг бол Ардчиллын төлөө явж байгаагаас ялгаагүй болчихлоо ш дээ. Тэгсэн хэрнээ аль нийгмийн баазыг гэдэг юмуу эсвэл нийгмийн тогтвортой байдлыг хэрхэн хангах тэр зорилгоо ерөөсөө хангаж чадахгүй байна. Саяны 7 сарын 1-ний үйл явдал тэр л байхгүй юу. Би түрүүн хэлж байсан ш дээ. Нэг ч сүүлийн цуглаанд оролцож үзээгүй гэж. Тэгэхэд бол 7 сарын 1-ний цуглаанд оролцож байгаа хүмүүсийг харахад миний таньдаг хүн нэг ч байгаагүй. Тэр чинь яахав дээ би өдөржин зурагтаар хараад сууж байна ш дээ. Тэнд чинь миний таньдаг хүн нэг ч байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Яагаад?

Бямбажаргал -

Яагаад гэхээр шинэ үе гараад ирсэн байна ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол бид нарын үед цугладаг байсан хүмүүсийн чинь үс нь цайдаг нь цайгаад, хөгширдөг нь хөгширөөд идэвхи сулраад зогсонги байдалд орчихсон байхад. Яг одоо, огт шинэ үе гараад ирсэн байгаа байхгүй юу. Одоо 20-н хэдтэй залуу гэдэг чинь 90-н онд төрж байсан хүүхэд байх нь байна ш дээ. Тэр чинь шал өөр орчинд өсчихсөн огт шинэ үе гараад ирсэн байна ш дээ. Тэр шинэ үеийн тавьж байгаа зорилтыг....энэ шинэ үеийн тавьж байгаа эсэргүүцэл юу вэ гэхээр Хувьсгалт Нам ч хэрэг алга, Ардчилсан Нам ч хэрэг алга. Аль нь ч биднийг сонсохгүй байна гэсэн асуудал тавиад байна ш дээ. Тэгэхээр чинь нийгмийнхээ юмыг Ардчилсан Нам тодорхойлж чадаагүй байна. Бид нар хаана байх уу гэдэг юмаа Ардчилсан нам одоо болтол тодорхойлж чадаагүй байна.

Хишигсүрэн -

Сонин юмаа тэр 7 сарын 1-ний үйл явдал дунд таны үеийн хүн байгаагүй зурагтаар харагдахгүй байнаа гэдэг чинь тиймээ?

Бямбажаргал -

Хамгийн ахмад нь эрхбиш Батзандан, Магнай гэхээс биш жаахан хүүхдүүд ш дээ. Тэгэхэд чинь Бат-үүл трактор аваад жагсаж байлаа ш дээ. Тэгэхэд бол дандаа таньдаг хүмүүс байсан.

Хишигсүрэн -

Би таныг санаж байна. 1995 онд жагсаал гээд зурагтаар гараад байсан чинь юу боллоо?

Бямбажаргал -

1994 онд ийм 2 асуудал гарсан юм. Яахав Үндэсний Аюулгүй Байдалтай холбоотой юм л даа. Нэг нь бол Багабанди ерөнхийлөгчийн авгайтай холбоотой асуудал байсан юм. Нөгөө “Туул жин пан” гээд тухайн үедээ Тан гээд Монголд ороод ирчихсэн. Тэгэхээр тэнд Оюунбилгийн оруулсан хувь нэмэр их гэсэн ийм асуудал гарч ирэхгүй юу. Нөгөөгдөх нь төрийн 3-н өндөрлөгтэй гурвуулантай нь холбоотой авилгалын асуудал байхгүй юу. Анх удаа авилгалын асуудал гарч ирж байгаа нь тэр. Ийм асуудал гарч ирээд тэгээд Монгол улсын агаарын орон зай гэж ярьдаг тэрнийг гадны нэг компанид олон жилээр өгөх нууц гэрээ байгуулж байсан нь илэрчихсэн байхгүй юу. Олон жилээр өгөх нууц гэрээ байгуулах гэж байсан нь илэрчихсэн байхгүй юу. Би бол тэрнийг байгуулж байсан хүмүүсийнх нь буруу. гэхээсээ яахав тухайн үеийнх нь мэдлэгийн түвшин тийм байхгүй юу. Энэ асуудлыг хэрэггүй гэж үзээд зүгээр л нэг компанид өгөөд мөнгө авчихна гэж бодсон хэрэг л дээ. Үнэн хэрэг дээрээ энэ орон зай шиг үнэтэй юм алга байна ш дээ. Өнөөдөр нэг телевизийн сувгийн үнэ хамгийн сүүлийнхээр бодоход 810 сая төгрөг болсон ш дээ. Хамгийн жижиг Монголын сувгийн зурвасын үнэ тийм байна. Тэгэхээр тэр юмыг чинь тэр чигт нь хусах гэж байсан байна ш дээ. Тэгээд яахав тэрнийг эсэргүүцсэн тийм юм болсон юм. Засгийн газрыг огцруулах асуудал тавигдаад их удсан ш дээ. Тэгээд яахав тэр өлсөглөн удаан үргэлжлэж болохоор байсан. Гэхдээ Ардчилсан хүчин ерөнхийлөгчтэй байсан. Тэр үед чинь манайхаас дэвшсэн ерөнхийлөгч байсан шүү дээ. Тэгээд өлсөглөн зогссон шалтгаан нь гэж нэг юм байх ёстой ш дээ. Зогссон шалтгаан бол өөрөө их хүнд байсан. Яагаад вэ гэхээр Хятад манайд болзол тавьж байсан байхгүй юу. Яагаад гэхээр манай БНХАУ-тай байгуулсан 1960-н хэдэн оны гэрээ тэр чигээрээ байж байсан. Тэгээд Хятадын дарга анх удаа Монголд ирж айлчлал хийхээр боллоо. Нэгдүгээрт шинэчлэсэн гэрээнд гарын үсэг зурсан. Тэгээд ямар шаардлага тавьсан гэхээр танай талтай ингээд ....тэр чинь монгол хүн юм болсон хойно Хятадын эсрэг уриа лоозон байна ш дээ. Одоо ухаандаа Хятадын тагнуул магнуул гээд үзэж тарна ш дээ. Тэгээд танайх ийм асуудалтай байхад манайх айлчлал хийх бололцоогүй. Яагаад гэхээр танай тэд нар чинь цуглаан хийж байна гэсэн юм шиг байгаа юм. Тэгээд яахав Очирбат гуай гуйдаг байхгүй юу. Толгойлогч нь гэсэн чинь Бат-үүл, Элбэгдорж бид гурав л байлаа л даа. Тэгсэн чинь та нар улсын эрх ашиг бод, бид энэ гэрээг алдаж болохгүй. Яагаад гэхээр Хятадтай харилцах харилцаагаа шинэ үзэл баримтлал, шинэ үндсэн хуульдаа нийцүүлж энэ гэрээг шинэчлэх хэрэгтэй байна. Та нар яахав наадахаа түр зуур зогсоож наад нэг талбайгаа суллаж өгөөч гэсэн байхгүй юу. Тэгээд яахав ирээд л ярьсан ойлгосон л доо тэгье тэгье гээд. Тэгээд тэр цаад гол шахалт нь бол Хятад Монголын шинэчлсэн гэрээг үзэглэх ёстой байсан юм. Тийм л юм байсан.

Хишигсүрэн -

Ардчилсан хувьсгалд орж явсан ардчилсан хүчний лидерүүд гэсэн хувь хүмүүс байна. Нөгөө тал хувьсгалт намыг шинэ нүүр царайтай болгосон залуучууд байна. Миний хувь хүний хувьд, мөн тодорхой түвшинд судалгаа хийхэд ажиглагдаж байгаа юм бол тэр хувь хүний хувийн хүчин зүйл, хувь хүний өөрийн хүмүүжил тэвчээр, үзэл баримтлал, бодол, арга барил улсын хувь заяанд хэт их гэж хэлж болдог юмуу үгүй юмуу бүү мэд маш их үүрэг нөлөөтэй байна. Түүх ерөөсөө хувь хүний жижигхэн субъектив хүчин зүйл, хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарч ерөөсөө түүх бичигддэг. Хүний түүх ерөөсөө тэрнээс хамааралтай ч байсан байж болно ш дээ. Гэтэл миний хандлагаар бол хувь хүний нийтийн эрх ашиг гэхээсээ илүү, нийтийн сайн сайхны төлөө гэдгээсээ ч илүү хувь хүний тэр нэг онцлог их нөлөөтэй байдаг юм шиг санагдаж байна л даа. Тэгэхээр ер нь ямар хувь хүмүүүс энэ хувьсгалыг хийсэн юм бэ. Тэр хувь хүмүүсийн өөрийнх нь хувийн онцлог ямар үр дагавар авч ирсэн бэ?

Бямбажаргал -

Одоо ингээд 1990 оны байдлыг авч үзье л дээ. 1990 оны Ардчилсан Хувьсгалын анхны 13 ч гэнэ үү, 23 ч гэнэ үү хүмүүсийн нэрлэдэг л дээ. Энэ хүмүүсээс одоо ингээд харахад яг Ардчилсан хувьсгалын үр шимийг өөрөө хүртээд идээд уугаад явсан хүмүүс бол байдаггүй байхгүй юу. Долгорсүрэн? ч гэдэг юмуу, Дарь.Сүхбаатар, талийгаач Цогтсайхан, Энхбаяр ч гэж байж байгаа. Малыш Энхтүвшин ч гэдэг юмуу. Харин Бат-үүл нь Их Хурлын Гишүүн байна. Талийгаач Зориг эд нар тиймээ. Ингээд харахад бол өнөөдрийн ардчиллын нүүр царай болж байгаа нэг бүлэглэл байна ш дээ. Би бүлэглэл гэж хэлье. Тэр биш байгаа байхгүй юу. Тэр хүмүүс бол хэн нь ч сайд болоогүй хэн нь ч дарга болоогүй яг л өөрсдийнхөө хийж байсан юугаар явсан байдаг юм. Өнөөдрийн гарч ирж байгаа дүр төрх гэдэг юмуу нам гэхээсээ илүү бүлэглэлүүдийн сонирхол байгаад байна ш дээ. Энэ бүлэглэлүүдийн сонирхол яаж байна уу гэхээр хамгийн их хүнд туссан нам нь Социал Демократ Нам байдаг.

Хишигсүрэн -

Танай нам уу?

Бямбажаргал -

Тийм. Яагаад уу гэхээр өнөөдөр нам байхгүй болоод л эргэж байгуулагдаад л ингээд л тиймээ. Яагаад вэ гэхээр 90-н оны хувьд Социал Демократ Намын гишүүд гэдэг бол алдах юмтай байсан хүмүүс байсан ар талдаа. Жишээ нь би эрдэм шинжилгээний ажилтан гэхэд сард 950 төгрөгний цалинтай байсан хүн чинь тухайн үедээ аймаар өндөр цалин байхгүй юу. Тухайн үед чинь дундаж сэхээтэн гэдэг чинь 600 төгрөгний цалин авч байхад бид нар 300 төгрөгний цалин илүү авч байна ш дээ. Нэг цэвэрлэгчийн юмуу, дунд мэргэжлийн цалин илүү авч байна ш дээ. Их сургуулийн багш хийхээр чинь ямар цалин авдаг байлаа. Тухайн үеийн тийм, нийгмийн дундаас дээш давхарга байхгүй юу. Тухайн үед чинь 2 дээд мэргэжилтэй хүн сайхан амьдарч байна л гэж ярьдаг байлаа ш дээ. Тэгэхээр дундаас дээш давхарга байж байна ш дээ. Дундаас дээш давхарга чинь алдах юмтай учраас асуудалд арай жаахан бодитой хандаж байсан байх нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт нөгөө өмч хувьчлал гээд бүх юмыг хувааж авна ш дээ. Энэ гурав маань оролцдоггүй байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Өөрийн өмчтэй байсан юмуу?

Бямбажаргал -

Манайхан юм үзчихсэн хүн гэж ярьдаг даа. Энэ ч нэг юм үзчихсэн толгойдоо гэж ярьдагтай адилхан өөрөө бол нэг байртай болъе гээд зүтгээд байх юм алга, за нэг хэдэн төгрөг илүү авъя гээд зүтгээд байх юм алга. Байртай бол байртай. Цалин авдаг бол цалин авдаг. Ингэхээр чинь нөгөө капиталист тулалдаанд оролцоогүй байхгүй юу. Капиталист тулалдаанд оролцоогүй учраас эргээд 10-н жилийн дараа харсан чинь нөгөө юу яасан хүмүүс чинь капиталист болчихсон. Нөгөө Социал Демократууд чинь яг л хэвээрээ явж байгаа байхгүй юу. Одоо Хашбаатар багш гэхэд математикийн хичээлээ заагаад л явж байна. Баттөмөр багш байсан бол бас хичээлээ заагаад л явж байна ш дээ. Ламжав гуай яг л хэвээрээ байж байна. Тэгэхээр би өөрөө танин мэдэхүйн онолд эд нар чинь нилээн зүтгэж байсан ш дээ. Тэгэхээр миний нэг бодсон юм гэхээр хүн хэдий чинээ мэдэх тусмаа илүү консервитив болдог юм байна. Юмаа өөрчлөх дургүй, хөдөлгөх дургүй. Тэх хэмжээгээрээ юманд болгоомжтой ханддаг.

Хишигсүрэн -

Бодитой ханддаг байх тийм үү?

Бямбажаргал -

Бодитой ч гэдэг юмуу, илүү айдаг. Айдаг эргэлзэдэг юм шиг. Ингээд капиталист уралдаан 20-н жил яваад үзсэн чинь Социал демократ намынхан бүтэн байдаггүй ээ. Том том бизнесийн бүлэглэлүүд байна ш дээ. Энэ дотор манай Социал Демократ Нам байгаа ч гэсэн бүлэглэл байхгүй ш дээ. Гэхдээ Ардчилсан Холбооныхон Женкогоос өгсүүлээд хүмүүс гараад ирж байна ш дээ. Үнэн хэрэгтээ Женко Баттулга, Гончигдорж 2 уралдахад бол хүн ингээд толгойгоор бодоход Гончигдорж бол арай илүү ихийг хийчих ч юмуу, идчих чадвар байна ш дээ. Ламжав багш чинь одоо энэ малыг тараа гээд явж байсан хүн ш дээ. Тэр чинь мал тарааж байгаа юм чинь нэгдэл дайны юм аваад идчих дайны юм бол байна ш дээ /ярилцагч инээв/. Боловсрол, чадвар байна ш дээ. Тэгээд энэ 2-ын зөрүү гараад. Тэгээд өнөөдрийн 20 жилийн өндөрлөгөөс харахад бол юу байсан хүн нь их яагаагүй байдаг. Социал Демократ Намын гишүүн байсан гэдэг юмуу тэд нарын нийгмийн байр суурь их өөрчлөгдөөгүй байдаг байхгүй юу. Их Сургуулийн 1,2-р байраар чинь бөөн Социал Демократ Намыхан гээд математикийнхан арзайтал дүүрэн сууж байна /ярицлагч инээв/. Өөр өөрчлөгдсөн юм байхгүй, ажлаа хийгээд л. 90-н онд тийм л байсан. Улс өөрчлөгдөөд 20-н жил боллоо Хашаа багш 120-ынхоо байрандаа, Их Сургуульд математикаа заагаад л байж л байна. Одоо нэг сумын эмч байсан бол тэтгэвэртээ гарсан байгаа, гараагүй бол эмчээ хийгээд л зогсож байгаа. Тэгэхдээ энэ өөрчлөгдөж байгаа хүмүүс хэдий чинээ өөрчлөлтөнд орж байна энэ хэмжээгээр төдий чинээ хурдан юмыг мартаж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр өнөөдөр жишээ нь 20-н жилийн өмнөх төлөөлөгч болж байна ш дээ. Тэгэхээр тэд нар үнэндээ хууль дүрэмгүй байсан юм чинь кулаах нь кулаагаад, хулгайлах нь хулгайлаад мөнгө олох нь мөнгө олсон ш дээ хөөрхий. Тэгэхээр ингэх ёстой гэдэг зарчим Монгол Улсын Төрийн бодлогод суучих гээд байгаа юм л даа. Чи одоо нөгөө хэний номыг уншсан байхаа даа. Россаби Хросов билүү нэг нөхрийн Монголын Ардчиллын тухай ном байна ш дээ. Тэр номыг чинь Хулан бичээд өгчихсөн. Хашбатын Хулан бичээд өгчихсөн. Бид нар тэнд чинь ...Ардчилсан Холбооныхон бол сураггүй байлаа ш дээ. Нинж, Эрдэнэбилэг эд нар чинь Ардчиллыг хийгээд л хараад явж байсан. Бид нар бол хаана явж байсан юм бүү мэд. Өөрөөр хэлбэл тэрнийг Хулангын нүдээр хийчихгүй юу. Тэгэхэд чинь 90-н онд Хулан хаана байсан юм бэ гэхээр шал өөр юм гарна ш дээ. Эрдэнэбилэг ч гэсэн жаахан хүүхэд байсан. Би одоо Эрдэнэбилэгийг жаахнаас нь мэднэ манай Нинжээгийн ач нь учраас манай тэнд жаахан хүүхэд гүйгээд л явж байсан. Бид нар энд хувьсгал гээд цохиж явахад тэнд зүгээр жаахан хүүхэд гүйж явсан байхгүй юу. Юун тэр хувьсгалыг зохион байгуулаад бодож олоод явж байх тийм юм байгаагүй л байхгүй юу. Тэгэхээр тэр чинь хөндлөнгийн хүний нүдээр гаднаас нь харахад шал өөр дүгнэлт харагдаж байгаа юм. Яагаад в гэхээр тэрнийг бичиж байгаа хүний хувьд орж чадахгүй байна ш дээ. Энэ Монгол чинь ингээд нэг гаднаас хуулсан уу хуулаагүй, гадны хүч оролцсон уу, оролцоогүй. Тэгээд ингээд өөрсдөө юм хийчихээр ерөөсөө юм ойлгохгүй байгаа. Энэ чинь юуг хэлж байна уу гэхээр нөгөө Монголын нийгмээ тэр чигт нь боловсролтой болгочихсоных л байхгүй юу. Өнөөдөр хувьсгал хийх юм бол Хувьсгалт Намын байрыг шатаадаг ч юмуу тийм юм гарч ирэх гэж байна ш дээ эргээд. Өөрөөр хэлэх юм бол сонгуулийг 2 нам 2-уулаа луйвардчихсан. Сонгуулийг Ардчилсан болгое гэсэн эрмэлзлэл энэ 2-т хоёуланд нь байхгүй байна ш дээ. Өөрөөр хэлбэл 40 сая малыг “чип”-тэй болгое гэж байна. Мөнгө нь овоо батлагдчихаж байна. 2-хон сая хүний иргэний үнэмлэхийг “чип”-тэй болгож болохгүй байна ш дээ. Мал хулгайд алдлаа дор нь бариад авч байна гэж байна. Би бол нөгөө үнэмлэхээ суйлуулахад л кноп дарахад л таны түрүүвч энд цохиж явна гээд цагдаа хэлж байх нь байна ш дээ. Тэгэхэд чинь ядахад халаасны хулгайчаас сална ш дээ. Тийм юм хийх хүсэл алга байна ш дээ Хамгийн гол аюултай юм бол. Тэгэхээр Социал Демократуудын хувьд миний бодож байгаа юм тэр л байдаг юм. Яг тэр байр суурийг нь харуулж чадсан. Социал Демократ Нам дотор байсан тодорхой хэмжээний хөрөнгөлөг хэсэг гэдэг юмуу тиймээ. Тэр хэсэг нь эргээд өөрсдийгөө өөрчлөх цаг нь байхгүй байгаа. Одоо их хуралд сууж байгаа Ардчилсан Намын гишүүдийг тоолох юм бол ихэнхи нь Социал Демоакратууд байгаа юм. Ардчилсан Намын 20-н хэд байхад 25 байгаа билүү. 25 байхад аягүй бол 17 нь Социал Демократ байгаа байхгүй юу. Одоо энэ молекул Батбаяр, Алтанхуяг, Баярцогт, Энхболд, Бадамдамдин гээд тоолно ш дээ. Ингээд тоолохоор 15 байнуу 10-н хэдэн хүн нь Социал Демократууд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр чинь яг үндсэн ардчилсан намын гишүүд гэдэг чинь их хуралд цөөхөн байна ш дээ. Ардчилсан Намыг төлөөлж байгаа хүмүүс гэхээр Бат-Үүл гээд зогсох юм байна. Женког /УИХ-ын гишүүн Баттулга/ оруулбал оруулаад л.

Хишигсүрэн -

Женко Баттулга хэзээ элссэн бэ?

Бямбажаргал -

Сүүлд. Яагаад уу гэхээр бизнесмэнүүд чинь Хувьсгалд Намд байгаа. Яахав ганзага хийхэд гаалийн байцаагчид хэдэн төгрөг атгуулаад л болж байна ш дээ. Харин томоохон бизнес хийхэд заавал эрх мэдэлтэй харьцах шаардлага гарч байна. Эрх мэдэлтэй харьцахад эрх мэдэлтэй болох шаардлагатай байна ш дээ. Тэгэхээр чинь хүмүүсийн өмнө сонголт ирэхгүй юу. Би эрх мэдэлтэй болохын тулд хэнтэй харьцах уу гэнгүүт Хувьсгалт Намын сүүлийн үеийн шинэ үеийнхэн гарч ирлээ ш дээ. Энэ чинь бол ухаандаа тэр сонголтоо бодсон хэрэг ш дээ. Тэгэхээр тийм л юмнаас болсон байх гэж боддог. Тэгэхээр одоо нийгмийг тогтвортой байлгах гэдэг юмуу даа тэр үүднээс нь харах юм бол Ардчилсан нам, Хувьсгалт нам 2 нийлээд нөгөө талд нь том орон зай үүсч байнаа даа. “Хоолой” одоо үүсэх гээд байна ш дээ. Тэр орон зайг сайн бий болгож өгөх хэрэгтэй. Нэгэнт сонгууль явуулаад хооронд нь талцуулаад, ах дүү саданг хэрэлдүүлээд. Сонгуулийн үед чинь гоё юм болно ш дээ. Хоорондоо хэрэлдэнэ ш дээ. Тийм болгож ард түмнийг хуваачихаад маргааш нь очоод зэрэгцээд суучихлаар чинь бол нөгөө сонголт чинь сонголт биш болчихоод байна ш дээ. Тэгэхээр зэрэг нөгөө сонголт хийдэг бололцоог нь олгож өгөөд тавьж өгөх хэрэгтэй ш дээ. Ахиад тийм нийгмийн өөрчлөлт гарах юм бол....тэгээд өнөөдрийн энэ бухимдаж байгаа шинэ залуу үе байна ш дээ. Тэр үед бол жаахан хувьсгал маягийн биш юмаа гэхэд орон зай гараад ирчих хэрэгтэй байхгүй юу. Өнөөдөр яагаад 25-р тойрог гацаад байгаа гэж бодож байна. Ганцхан шалтгаантай ш дээ. Энхбат УИХ-д ороод ирэх юм бол. Иргэний эвсэл чинь их хуралд төлөөлөлтэй болоод байгаа байхгүй юу. Их хуралд төлөөлөлтэй болно гэдэг чинь бид нар Ерөнхийлөгчийн сонгуульд үзнэ гэх гээд байна ш дээ. Тэгээд ийм том юмыг чинь нам хаачихаад байна ш дээ. Яагаад гэвэл ардчилсан намтай тохирчихож болно. Ардчилсан нам, Хувьсгалт нам хоёр кандидатаа тохирчож болно. Иргэний Зориг бол тэртээ тэрэнгүй алинтай нь ч тохирно. Тэгэхээр Иргэний Эвсэл нэр дэвшүүлэх эрхтэй болно гэдэг бол ирэх Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хувьд хамгийн том...2 том гол хүчин байна ш дээ. Иргэний эвсэл хэнийг ч дэвшүүлж мэднэ ш дээ. Тэгэхээр тэр бололцоог нь хаахын тулд хөөрхий муу Энхбат хэлмэгдэж байна ш дээ. Энэ бол Ерөнхийлөгчийн сонгууль болтол уяна.

Хишигсүрэн -

Бид нар чинь социологийн судалгаа хийгээд явдаг болохоор Ардчилсан нам Хувьсгалт нам, ерөөсөө шинэ хүчин гуравдагч хүчин гэдгийг төлөөлөх энэ хоёртой энэ тэнцэх жин дарах гуравдагч орон зай байхад тэрнийг саяны сонгууль бол үндсэндээ нийлж байгаад дарж байгаа юм л даа. Тэгээд 25-р тойргийн асуудал үүссэн байх. Тэгээд 7 сарын 1 ч болсон байх. 7 сарын 1 –ний үйл явдалтай холбоотойгоор бодож байхад бид нар 2004 онд их ардчилсан улс байжээ. Одоо бид үнэхээр ардчилсан биш болжээ гэж бодож байна л даа.

Бямбажаргал -

Тэгэхээр одоо ийм нэг сонин юм хэлэгдэж байгаа байхгүй юу. Нэгдүгээрт би өөрөө Социал Демократ Намын дарга байсан. Хоёрдугаарт Ардчилсан намыг 2 удаагийн сонгуульд эвсүүлж оруулаад 2-ууланд нь Эвслийг удирдаад ялалтанд хүргэсэн хүн байхгүй юу. 1993 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль, 1996 оны УИХ-ын сонгууль хоёрыг 2-ууланг нь Энхсайхан бид хоёр удирдсан хүмүүс ш дээ. Энхсайхан бид хоёрт ардчилсан нам ёс суртахууны хувьд өртэй байхгүй юу. Тэгэхээр чинь хаана ч яваад очсон бол энийг удирдвал ялалтанд хүргэнэ гэдгийг хүлээн зөвшөөрнөө дөө. Тийм учраас би Эрдэнэтийн сонгож авахгүй юу. Тэгэнгүүт ерөөсөө гуравдагч хүчнийг сонирхож байгаа юм. Тэгэхээр чинь бас Бямбажаргалын төлөө саналаа өгөх хүн тэнд байнаа даа. Би бол ойлгомжтой учраас ухуулга хийгээд мөнгө зараад яахав гэж байгаа юм. Нэрээ дэвшүүлсэн юм чинь очоод үзэгдсэн болье гээд. Тэгэхэд ирээд ярьж байхад надаа. Бямбажаргал гээд л ороод ирдэг юм байна л даа. Эрдэнэтэд миний төлөө саналаа өгөх хүн байна ш дээ. Тэгэнгүүт нөгөөдөхийг нь уншиж байгаа хүн нь Одхүү гэх мэтээр уншчихдаг гэнэ. Нөгөө дараагаар нь Одхүү Бямбажаргал гээд санал өгчихнө ш дээ, Ардчилсан Намын Оюунцэцэг гэдэг хүүхнээс нь арай дээр байна ш дээ. Тэгэхээр нь Одхүү Бямбажаргал гэж байхаар нь. Одхүү Шархүү гээд л биччихдэг. Тэгээд бие биен рүүгээ нүдээ эрмээд сууж байдаг байхна ш дээ. Чам руу тэд чам руу тэд гээд л. Тэгэхээр чинь 3-дагч хүчний....яг үнэндээ Ардчилсан нам ч саналаа луйвардуулаагүй. Хувьсгалт нам ч саналаа луйвардуулаагүй. Гуравдагч хүчний саналыг энэ хоёр хуваагаад авчихсан байхгүй юу. Яагаад уу гэхээр СЕХ /сонгуулийн ерөнхий хороо/ гэдэг чинь энэ хоёр намын байгууллага ш дээ. Дарга нарийн бичгийн дарга нь нэг нь Ардчилсан Намынх нөгөө нь Хувьсгалт Намын хүмүүс байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр одоо хэрэв 25-р тойргийн асуудал шийдэгдээд....чи бол социологич хүн мэдэж байгаа байх, би бол улс төрд олон жил байсан хөндлөнгийн хүний нүдээр харж байхад. Ерөнхийлөгч гэдэг бол ер нь иргэний хөндлөнгийн хүн байх ёстой юм байна. Гэдэг лоозон ингээд ар түмэнд нэршээд байна ш дээ. Ардчилсан намд ч итгэх юм алга, хувьсгалт намд чи итгэх юм алга. Монгол улсын Ерөнхийлөгч гэж жирийн хөндлөгийн хүн байх ёстой юм байна. Тэр засгийн газар энэ тэр нь Ардчилсан Намынх ч юмуу, Хувьсгалт Намынх байг. Монгол улсын Ерөнхийлөгч гэдэг бол хөндлөнгийн хүн байх ёстой юм байна гэдэг уриа дэвшүүлээд зөв хүнээ дэвшүүлэх юм бол ард түмэн өгчихөд бэлэн байгаа байхгүй юу. Ерөнхийлөгч гараад ямар юм идэх юм биш томилох албан тушаал нь тоотой. Тэгсэн хэрнээ энэ хүн бол аль нэг намын биш иргэний хүн байх ёстой юм байна. Ингэхлээр энүүнийг энэ 2 хоёулаа олж харчихаад байгаа байхгүй юу. Хэрвээ ийм нөхцөл бололцоог үүсгэхэд иргэдийн тодорхой хувийн дэмжлэг хүлээхэд бэлэн байна гэдгийг мэдээд байна. Жишээлбэл Хувьсгалт Нам өнөөдөр бараг Багабандиас өөр ерөнхийлөгч олж харахгүй байх шиг байна ш дээ. Ер нь 2 нам ирэх хавар гэхэд маш хүнд байдалд орно ш дээ. Яагаад гэвэл амласан юмнаас нь биелсэн юм нэг ч байхгүй. Эдийн засгийн хямрал чинь өдөр ирэх тусам идээд байна ш дээ. Тэгэхээр чинь бол Ардчилсан Нам, Хувьсгалт Нам хоёроо гаргасан хүн бол юм амлах ч арга байхгүй. Хийхэд ч хэцүү байхгүй юу. Тэгэхдээ 7 сарын 1-ний үйл явдлын хариуцлага бол тэр үед шийдэгдэхгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуультай хамт очно ш дээ. Бөөн хар юм л хамт очно ш дээ. Тэгэхэд хөндлөгийн хүн гэдэг асуудал тавихад бол бараг хөндлөгийн хүн гэдэг дээр хүмүүс за энэ муу Ерөнхийлөгчийн яахав дээ. Бүх юмаа л энэ 2 нам хувааж авсан гэсэн тийм юм гараад ирж магадгүй. Тийм учраас би логикийн хуулиар 25-р тойргийн асуудлыг бариад байгаа шалтгааныг ингэж ойлгож байна. Тэгэхээр сая хэрвээ Ардчилсан Нам нэгдээгүй байсан бол маш олон асуудлыг шийдэж болох байсан байхгүй юу. Тэгээд л албан тушаалд дуртай хүмүүст юм өгчихөж байна ш дээ. Жишээлбэл Баярцогтыг албан тушаалд дуртай юм болохоор нь Сангийн сайдыг өгчихөж байна ш дээ. Хариуцлагыг хэн ард түмний өмнө хүлээх юм. Сангийн сайд хүлээнэ ш дээ. Тэгэхээр танай Ардчилсан Намын Сангийн сайд чинь цалин нэмж чадахгүй гэж байна. Сангийн сайдын буруу ш дээ. Цалин нэмж чадахгүй байгаа нь Сангийн сайдын буруу байна ш дээ. Ойлгомжтой газар нь яваад орчихож байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Нөгөөдөх нь тийм наад захын юм дүгнэх чадваргүй “дурак” сууж байна гэж үү? Тэнд очихгүй бол амьд явах аргагүй болчихсон юмуу. Ойлгомжгүй байгаа байхгүй юу.

Бямбажаргал -

Хүмүүс чинь тийм сонин байдаг юм билээ. Надтай ч гэсэн тийм асуудал тулгардаг ш дээ. Хүмүүс дарга, эрх мэдэлтэй байсан, идэхгүй яасан юм бэ бараг Монгол улсыг идчихгүй яасан юм бэ гээд л /ярилцагч инээв/. Хүмүүс тийм юм бодоод байна ш дээ. Тэр үед чинь том компанийн захирал болчихгүй яасан юм бэ гэдэг. Тэгэхээр ухаандаа хүний өөрийнх нь натур гэж юм байна ш дээ. Хувь хүний өөрийнх нь натур гэж нэг юм байгаад байна ш дээ. Ухаандаа надад тийм хэрэгцээ байхгүй байна ш дээ. Би өнөөдөр жишээ нь мөнгөтэй болье гэхэд яах гэж мөнгөтэй болох юм бэ. Хүнд чинь нэг зорилго байх ёстой ш дээ тиймээ. Өнөөдрийн миний олж байгаа орлого хэрэгцээг маань хангачихаж байна. Илүү хэрэгцээ үүсэх юм бол илүү юм л олох болноо доо. Түүнээс биш олчихоод дараа нь хийх юмаа олж ядсан хүмүүс зөндөө байна ш дээ. Жишээ нь манай Ерөнхийлөгч чинь ерөөсөө юм голдоггүй гэж ярьж байгаа юм тэр чинь, бас гоё үг ш дээ. Энд нэг аяга байсан ч илүү хараад яваад байхгүй юу. Хүмүүс бол бодож байгаа ш дээ Намбарынхан /Ерөнхийлөгчийн аав Намбар/ 7-н үеээрээ идэх хөрөнгөтэй болчихлоо одоо болъе гэж бодож болноо доо тиймээ. Тэгэхгүй байна гээд байна ш дээ. Энд нэг хоосон газар байна гээд байх жишээтэй. Тэгэхээр энэ байдал чинь зогсох байх л даа. Баяр бид 2 уг нь гайгүй л дээ. нэг үеийн шахуу хүмүүс ш дээ. Ноднин намар над дээр очсон. Ерөнхий сайд болох гэж байсан үе нь л дээ. Намайг чи нэг ажил хийгээдхээч гэсэн. Танай намынхан чинь аягүй хөөрхөн болж байна ш дээ хөндлөгөөс харахад гоё байдаг юм гэсэн /ярилцгач инээв/. Тэгсэн чинь Баяр өөрөө тийм юу байдалд орохгүй юу.... найзын хувьд надад нэг юм хариуцуулаад хийчих юм бол шударга ч гэдэг юмуу найдвартай гэдэг тийм сэтгэхүй өөрт нь байхад нь би бол өөдөөс нь шал өөр юм ярьж байна ш дээ. Танайх аягүй хөөрхөн болж байна ш дээ гээд өөдөөс нь тэгээд /ярилцагч инээв/. Яг энэ дээр чинь хүний сэтэгхүйн ялгаа харагдаад байгаа байхгүй юу. Зарчмын ялгаа харагдаж байна ш дээ. Би өөрөө социализмын үед боловсролын сайд нийгмийн ухааны хүн байна гэж бичигдээгүй хуультай шахуу байхгүй юу. Тийм нэг юм явж ирэхгүй юу. 1996 онд засгийн эрх авангуут чаддаг юм чинь хүн томилдог ажил л чадна ш дээ. Бүгдийг нь физикээр тавьлаа. Их сургуулийн ректорыг хүртэл.

Хишигсүрэн -

Та тодорхой хэмжээний нугалаа гаргаж байна.

Бямбажаргал -

Тийм шууд нуглаа гаргасан. Гэгээрлийн сайд Лхагважав гуай, төрийн нарийн бичгийн дарга Бат-эрдэнэ физикийнх. Төрийн сангийн захирлаар талийгаач Цовоохүү гуай физик, их сургуулийн ректор Ганцог физик бүгдээрэнг нь физик тавилаа. Тэгсэн чинь нөгөөдүүл чинь эргээд физикээ сайхан унгаадаг байна ш дээ. Яагаад вэ гэхээр тухайн салбарын хүн чинь яс юман дээр өөрийнхөө салбарын юмыг үл тоодог юм байна ш дээ. Тэгсэн чинь Болормааг явуулахаар манай охин шоолоод байгаа юм. Болормаа огт шинжлэх ухааныг мэдэхгүй хүн сайд болчихгүй юу. Тэгэнгүүтээ шинжлэх ухаанд аягүй их юм хийж байгаа байхгүй юу. Яагаад гэхээр шинжлэх ухааныхнаас айж байна ш дээ. Эд нарын хэлж байгаа зөв байх миний хэлж байгаа буруу байх гээд сэтгэхүй нь тийм байна ш дээ. Тэгэхэд бид нар Бат-эрдэнэ дээр ч юмуу очиход энүүний 2 сая төгрөгөөр тоо бодох гэж юу байсан юм бэ тиймэрхүү л юм байгаа гэсэн маягаар хандаж байна ш дээ. Тэгэхэд би Болормаад очоод тоо бодье гэхээр энэ аймаар юм хийх гэж байна гэж ойлгодог /ярилцагч инээв/. Тэр чинь нөгөө эргээд.....

Хишигсүрэн -

Ухаантай хүний л шинж л дээ.

Бямбажаргал -

Үгүй ээ мэдэхгүй хүн чинь мэргэжилтний үгийн сайн дагадаг юм байна. Шинжлэх ухааны ажилчдын зөвөлгөөн зохион байгуулаад шинжлэх ухаанд зарцуулдаг мөнгө 8 тэрбум байсныг 20 тэрбум болгоод. Тэгэхээр нь би хэлж байгаа байхгүй юу. Нөгөө Дулмаа минь байсан бол гэдэг шиг Болормаа минь байсан бол шинжлэх ухаан хөгжиж эхлэх гэж байсан. Шинжлэх ухааны ажилчдын цалингийн доод хэмжээг 400 мянгаар тогтоож байсан сайд байхгүй. Жишээ нь би сайд байсан бол манай одон орныхон юм хийх юм биш цалинг нь 300 мянга бол болно гээд л тэгэх байсан. Бид нарт бол тийм, хэнд бол аймаар юмнууд санагдаж байгаа байхгүй юу. Тийм мэтчилэнгээр юмнууд хийгээд эхэлсэн. Хувь хүний нөлөө тийм байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Энэ зөвхөн Монголын үзэгдэл үү нийтийн үзэгдэл үү?

Бямбажаргал -

Дэлхий нийтийн үзэгдэл. Монголд бүлэглэлүүд яаж хуваагдаж байна. Тэр бодлогууд яаж байна. Одоо жишээлбэл Цөмийн Энергийн Комисс гэж байгууллага байна. Би мэргэжлийн хүн учраас үүх түүхийг нь сайн мэднэ л дээ. Тэр байгууллагын дарга нь Гэгээрлийн Яамны Сайд байна гээд заачихсан. Хуулиар Гэгээрлийн Яаманд харъяалагддаг. Нарийн бичгийн дарга нь гээд нэг нөхөр байна. Энэ чинь Монголд өчнөөн жил 20, 30-н жил болж байгаа байгууллага ш дээ. Хэн ч мэдэхгүй, нэр хүнд байхгүй. Тэнд 5-6 хүн ажилладаг. Гэгээрлийн Яаманд нэг өрөөтэй байсан. Одоо танай хойд талын байранд нэг давхартай болчихсон байна лээ. Тэнд байдаг хүн яадаг уу гэхээр мэргэжилтнүүдийг гадаад, дотоод хуралд явуулна. Тайлан бичнэ нэг тийм ажилгүй л байгууллага байхгүй юу. 5-6 хүн өөрсдөө сайхан ингээд л байж байдаг. Цөмийн Энергийн Комиссийн даргаар Энхбатыг тавьчихдаг юм байна.

Хишигсүрэн -

Одоогийн байгаа дарга нь тийм ээ ?

Бямбажаргал -

Тийм одоогийн дарга. Энэ чинь нөгөө Содном багшийн хүүхэд ш дээ. Тэгсэн чинь Содном гуайн хүүхэд төгсөөд очсон, шал өөр сэтгэхүйгээр хандаж байгаа байхгүй юу. Цөмийн энергид хандах хандлага нь өөр байгаа юм. Тэр нөхөр бол хүнээс мөнгө гуйхгүй. Боловсрол гуйхгүй. Өөрөө бүх юмаа төгсөөд хүмүүжчихсэн хүн. Ийм хүн чинь өнөөдөр Баяр, Отгонбаяр эд нарыг чинь шууд загнадаг байна ш дээ. Алдах юм юу ч байхгүй, халаад хаявал халаад л хаяна ш дээ. Бид нар ийм маягаар хандаад эхэлсэн чинь өнөөдөр цөмийн энергийн асуудал улсын нэг номерын асуудал болоод Ерөнхий сайдын мэдэлд яваад очиж байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр цөмийн энергийн комиссын дарга Баяр болчихож байгаа байхгүй юу. Хуучин асуудлыг, Болормаа шийддэг байсан бол өнөөдөр Баяр шийдэж байна. Цөмийн энергийн асуудлаар яригдаж байгаа хэрэг бол Засгийн Газрын хэмжээнд нөгөө Яамнаасаа дээгүүр хэмжээнд гараад явчихаж байна. Тэгээд нэг хүний фактор тийм их байна ш дээ. Зөвхөн хувь хүний фактор ш дээ.

Хишигсүрэн -

Би нэг физикийн доктортой ярилцаж байхад. Бараг 10-н жилийн өмнө байх. Оюутан байсан юм. Дубнад манай онолын физикийнхэн олон жилээр байнга байдаг байлаа ш дээ. Манайхан физикдээ тийм мундаг байсан юмуу. Яагаад манай физикийнхэн Дубнад очоод их олон жил болдог байсан юм бэ гэсэн асуулт тавьсан чинь надад нэг ийм юм хэлж байсан юм. Шинжлэх ухаанд хар ажил гэж байна. Манай онолын физикийнхэн Оросуудын их тэвчээр гаргаж боддоггүй, хүнд тэгшитгэлүүдийг боддог. Асар удаан хүч шаардсан, хувь хүний тэвчээр шаардсан юмыг хийдэг байсан учраас гэж, манайхан очиж хамгийн хүнд бодлогуудыг боддог байсан. Энэ бол бидний бахархал, энэ бол монгол хүний тэвчээртэй зан гэж байсан. Тэр физикчийн бодол ер нь үнэний ортой болов уу?

Бямбажаргал -

Үнэний ортой. Монголчуудыг чинь атаархуу зан гэж яриад байдаг ш дээ. Би бол энэ талаар их сонин юм боддог юм. Атаархуу гэдэг бол их цөөн хүнтэй ард түмний зан юм. Аягүй бол олон хүнтэй ард түмэнд атаархал гэж юм байдаггүй байх. Жишээ нь Америкт атаархал гэдэг зүйл байхгүй байх. Тэр Мадонна болохгүй юм бол, тэртэй тэргүй өдрийн хоол нь байна. Яагаад гэвэл манай нэг хамаатны хүн сонин юм ярьж байсан. Хүн чинь нутагтаа байх хэрэгтэй юм байна гэж байна. Яадаг юм бэ гэсэн чинь. Нутагтаа архи уучихсан явсан ч гэсэн нутгийн хүнд эвгүй харагдчих вий гэж бодоод биеээ бариад байна ш дээ. Одоогийн хотын хүүхдэд бол тийм юм алга байна ш дээ. Намайг хэн таних юм зүгээр л байдаг л хүүхэд гэж бодно ш дээ. Жишээ нь би Говь-Алтайн хүн харвал жаахан эвгүй болно ш дээ. Нөгөө Бямбажаргал нь тэгээд явж байна гэж хэлнэ гэж бодоод өөрийгөө барьж хүмүүжүүлж байна ш дээ. Тэгэхээр энэ бол цөөхөн хүн амтай улсын онцлог байх. Тэгэхээр манай физикчидийг чинь нэр хүндтэй гээд ярьсан шүү дээ. Жишээлбэл надад тавьж байгаа шаардлага чинь за Бямбажаргал чи 10-н жилээ онц алтан медальтай төгссөн бол чи Эрхүүгийн их сургуулийг онц л төгсөх ёстой гэсэн урьдчилсан даалгавар өгч байна ш дээ. Би өнөөдөр цэнхэр дипломтой төгсөөд ирэх юм бол өө энэ чинь хойно оюутан болоод муудчихсан юм билээ гэдэг юмуу, тэгж л хэлнэ дээ гэж өөртөө илүү ачаа үүрүүлдэг. Тэгэхээр физикийн ангид орсон хүүхдүүд өөр дээрээ илүү ачаалал үүрээд явчихаж байна ш дээ. Тийм учраас очиж Оросын атамануудтай адилхан үзэх гэж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Оросыг дийлнэ л гэж байна ш дээ. Тийм үү?

Бямбажаргал -

Энэ муу Орос 2-ын тооны эзэн чадаж байгаа юм чинь би бол энийг хийх ёстой гээд өөртөө илүү ачаа тавьж байгаа байхгүй юу. Тэр нь нөгөө Оросуудад их таалагддаг байхгүй юу. Дубнад чинь социалист орны их олон физизч байдаг ш дээ. Тэгээд Омбоо доктор гээд эд нар ярьдаг байхгүй юу. Болгарчууд тэнд чинь юу ч хийдэггүй гэж байгаа байхгүй юу. Ирчихээд амарч амарч байгаад тэгээд л буцаад яваад өгдөг. Тэгээд тэндээ очоод доктороо хийчихдэг. Манайхан бол Монголд доктор хийх юм бол чи хүн биш. Дубнад хамгаалах юм бол “чи хүн” гэж хэлэх ёстой байхгүй юу. Ийм шалгуур нь эсрэгээр. Тэрнээс биш манайхан эх орондоо ирээд доктор хамгаалж болохгүй. Манай физизийнхэн тийм муухай юутай ш дээ. Тийм ялгаварлан гадуурхах үзэлтэй. Чи Оросод хамгаалах юм бол, хүн жишээлбэл энэ чинь би танай философи дээр сэдэвтэй байсан ш дээ. “Квант мехникийн үндсэн зарчмууд түүний танин мэдэхүйн ...” гэдэг сэдэв байсан ш дээ. Отгонбаяр эд нарт шалгалт өгөөд.

Хишигсүрэн -

Юу гэсэн сэдэв байсан гэнээ?

Бямбажаргал -

“Квант мехникийн үндсэн зарчмууд түүний танин мэдэхүйн ач холбогдол” гэсэн сэдэв байсан юм. Тийм сэдэв байсан. Тэгээд дараа нь багш маань нас бараад би эзэнгүй хүн болсон. Тэгээд больчихгүй юу. Больчихоод байж байсан чинь одоо энэ улс төр судлалын Ганболд бид нар чинь Ховдынхон байхгүй юу. Тэгсэн чинь Ганболд тэгдэг байхгүй юу. Одоо бол чамайг хамгаалах юм бол цаадуул чинь хонзонтой байгаа. Хэнийг дараад авсан тэгэхээр ухаандаа тэрний шавь бол...Хавхын хавх шиг групп байна ш дээ. Чи тэр сэдвээ хая, манай улс төрөөр сэдэв аваад хүрээд ир гэсэн. Тэгээд Монголын Социал Демократ үзэл ер нь яаж төлөвшиж тогтсон юм бэ гэдгээр л чи ер нь биччих. Тэгээд л наадах чинь хамгаалж болно. Түрүүнд нь онолоор юм бичиж байсан хүн мөн үү мөн, дотор нь байсан хүн мөн үү мөн. Тэгээд би Баабарт очоод ярихгүй юу. Би ер нь философио больё тэгээд ч Баттөмөр багш нас барчихсан чинь надад хүмүүс өөр болчихож байгаа байхгүй юу. Асуух хүнгүй болохоор чинь би яах уу. Өөрөө өөрийнхөө юмыг хэлээд явалтай нь биш. Тэгсэн чинь Баабар чи ямар Ганди юмуу гэж хэлсэн /ярилцагч инээв/. Чи ямар Ганди юмуу чи бол суурь шинжлэх ухааны боловсролтой хүн. Тэгэхээр энэ үгнээс юу харагдаж байна уу гэхээр. Нийгмийн шинжлэх ухааныг үзэж байгаа физикчдийн үнэлгээ бол тэгж харагдаж байна ш дээ. Чи улс төр судлалаар доктор хамгаалчих юм бол, энэ Ганди л дарга болчихсон явж байна /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Монголд Социализмын 70-н жилийн хугацаанд шинжлэх ухаан хөгжсөн. Их сайн хөгжсөн. Бид хоёр 10-н жилийн сургалтаас нь эхлээд математикийн шинжлэх ухаан, физикийн шинжлэх ухаан....би ч гэсэн мэдэж байна ш дээ. Миний таньдаг олон хүмүүс баруунд физикээр мастер хамгаалаад, доктор хийгээд тэгээд багшаар үлдчихэж байгаа байхгүй юу. Сайн физикчид. Миний үеийн залуучууд, харин танай үеийнхэн бол Монголд байгаа байх л даа. Энэнтэй адилхан нийгмийн ухаанаа харахаар тун ховор байгаа юм л даа. Нийгмийн ухаанаар дэлхийн том сургуульд хэн хамгаалсан бэ гэхээр гарын 5-н хурууг л тоолж байна ш дээ. Тэгэхээр социализмын үеийн суурь шинжлэх ухаан яаж хөгжиж байсан юм бэ. Дэлхийтэй харьцуулбал Монголын шинжлэх ухаан ямар түвшинд байсан юм бэ. Нийгмийн шинжлэх ухаанаасаа хамаарахгүйгээр байгалийн шинжлэх ухаан хөгжиж байна л даа. Дэлхийн тэр түвшинг барьж байна. Нийгмийн тэр үзэл суртал хамаагүй байна. Та энэ талаар юу боддог вэ?

Бямбажаргал -

Тэгэхээр манайх чинь нөгөө соёлын довтолгоо явуулдаг шиг юм хуулахдаа их сайн байхгүй юу. Манайх бол бичиг үсэг мэдэх үгүйтэй ард түмэнтэй байсан улсууд байхгүй юу. Тэгтэл яасан бэ гэхээр. Орос бол Германы боловсролын системийг авсан. Орост пролетарийн хувьсгал яллаа, яаж ард түмэндээ боловсрол олгох вэ гэсэн чинь хамгийн ойр нь Герман байсан байхгүй юу. Германы боловсролын системийг авчихгүй юу. Тэгэнгүүд манайх хаа байсан хөгшин Европ гэдэгтээ адилхан Оросынхыг яг шууд аваад хэрэглэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд л одоо амьдралдаа галт тэрэг үзээгүй нөхрийг галт тэргэний бодлого бодуулаад л. Амьдралдаа галт тэрэг үзээгүй хэрнээ галт тэргэний бодлого бодуулаад л 2 хотын хооронд явуулаад л /ярилцагч инээв/. Ингээд л МУИС-ын сургалтын хөтөлбөр гэж байна ш дээ. Яг МГУ/Москвагийн Улсын Их сургууль/ -ынтай адилхан ш дээ. Физик гэхэд л МГУ-д ямар хичээл, ямар сурах бичгээр яаж ордог юм бэ яг тэрнийг Оросоос хуулчихсан. Өнөөдрийн 12-той хүүхэд Оросын 12-той хүүхэдтэй яг адилхан болчихгүй юу. Ингэхээр чинь миний түрүүчийн хэлээд байсан чинь энэ байхгүй юу. Ингэхээр манайдаа түвшин нь ахдаад явчихаж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр тэр түвшинд хүргэхийг багш нарт чинь шаардаад байна ш дээ. Тэгэхээр чинь дайраад өнгөрнө гэдэг шиг мэдсэн юм ихтэй болж байгаа байхгүй юу. Тэр үеийн 10-н жилийн боловсролыг агуулгаар нь бүрэн мэдчихсэн хүн бол ер нь одоогийн бакалавруудаас дээр ш дээ. Тэр нь нэгдүгээрт нөлөөлсөн. Хоёрдугаарт бид нар чинь социалист уралдаанд оролцож байгаа хүмүүс ш дээ. Капиталистуудтай уралдаж байна ш дээ. Тэгэхээр улс шиг улс байхын тулд хамгийн хүчтэй физикчидтэй байх ёстой гэсэн зүйл байсан. Монголчууд жишээ нь биотехнологиор Оросын биохимийн институтад, хүрээлэнд ажиллаж болох л байхгүй юу. Монгол хүн ажиллаж болно. Анагаах ухааны хүрээлэнд ч юмуу очоод сайн ажиллаж болно. Тэгэхэд монголчууд яагаад цөмийн физик рүү яваад орчихож байна уу гэхээр улсын бодлого байна ш дээ. Монгол улс бол дэлхийн хэмжээнд цөмийн физикчтэй улс гэх гээд. Тэр чинь амбици байна ш дээ. Тэрүүгээр яачихсан байхгүй юу. Яг үнэн хэрэгтээ амьдралд хэрэгтэй физикээр доктор хамгаалсан хүн бол Доржханд гуай л байх. Өөр байгаагүй ш дээ. Бүгд цөмийн физик онолын физик. Тэр бол улсын амбици байхгүй юу. Өөрсдийгөө харагдуулж байна. Тэгэхээр гадныхан ирээд бодох юм байна л даа. Энэ Монгол чинь юу вэ. 4-н оронтой тоо мэдэхгүй, морь унаад давхиж байдаг гэсэн аваргууд чинь цөмийн физиктэй монгол хүн цохиж явна ш дээ. Тоон дотор үсэг цохиж явна гэдэгтэй адилхан тийм байхгүй юу. Энэ 2 бол маш их нөлөө үзүүлсэн. Тэрний дараагийнх бол шинжлэх ухааныг шууд хөрөнгөөр дэмжсэн. Жирийн дээд мэргэжилтэй хүний цалингаас шинжлэх ухааны ажилтны цалин бол 1,5 дахин өндөр байсан. Дээд мэргэжилтэй хүн 650 төгрөг гэхэд бол шинжлэх ухааны ажилчдынх 900 гараад явчихаж байсан байхгүй юу. Тэгэхээр 50%-ийн нэмэгдэлтэй байна гэсэн үг ш дээ. Сайдаас дээгүүр цалинтай болоод явчихаж байна ш дээ. 1500-аас дээш авдаг болчихоод байна ш дээ. Тэгэхээр энэ чинь хүссэн ч хүсээгүй ч хүний тэмүүлэх...Солонгост очиж ажил хийх гэдэгтэй адилхан академид орж ажиллах..... мэдээжийн хэрэг арын хаалганы хүн орно муу хүн орно чадахгүй юм байгаа ч гэсэн өрсөлдөөний талбар болгоод хаячихсан байхгүй юу. Тэгээд сая нэг хэсэг шинжлэх ухаан уначихгүй юу. Яагаад унасан гэхээр ноднин Болормаа сайдын тушаалаар намайг одон оронд ажиллахгүй юу гэнэ. Яагаад гэхээр Орос, Англи хэл мэддэг туршлагатай хүн байхгүй байгаа юм байна л даа. Тэгэхээр би яах уу гэхээр ахмад ажилтан болчихож байгаа байхгүй юу. Тэтгэвэртээ гараагүй ахмад ажилтан надаас гадна нэг л байгаа байхгүй юу. Би шууд 2-т орох гэж байна ш дээ. Тэгсэн чинь академид миний үеийн хүмүүс гараад явчихгүй юу. Өнгөрсөн 10-н жилд академиас гарсан хүмүүс академидаа хайргүй байдаг байхгүй юу. Шинжлэх ухааны нэр хүнд уначихсан. Ямар 2 бүлэг үлдсэн бэ гэхээр. Нэг нь тэтгэвэртээ гарахаа хүлээгээд тэтгэврээ аваад зүгээр гэртээ сууж чадахгүй жаахан юм хийсэн болчихоод л явж байдаг хэдэн хөгшин докторууд. Нөгөөдөх нь яасан гэхээр хүүхдийг чинь зүгээр байхаар нэг газар агуулж байх хэрэгтэй байна ш дээ. Тийм 2 түвшин үлдээд яг дунд талын ид хийх ёстой хүмүүс нь яасан гэхээр бүгд гараад алга болчихсон. Миний үеийнхэн академид бага ш дээ. Дөнгөж 20-н хэдтэй сургууль төгссөн залуучууд байна нэг нь 60-аас дээших насныхан. Үндсэн үеийнхэн байхгүй. Тэгэхээр тэр социализмын үед тавьж байсан юмыг би буруутгахгүй байгаа юм. Энэ дээр жишээ нь Баабар ч гэдэг юмуу энэ тэнцүү хүмүүстэй санал нийлдэг байхгүй юу. Манайхан ингээд байгаа байхгүй юу. Бичиг үсэг тайлах гэж байгаа 100,200 сая хүнтэй АНУ байна. Эд нартай адилхан бодлого тавих гээд байна ш дээ. Зорилгыг хэдий чинээ бага л тавина тэр зорилгыг 100% биш 70% биелүүлэх юм бол улам л дордоно ш дээ. Тэгэхээр чинь манайхан зорилгоо....жишээ нь АНУ-ын систем хэрэгтэй байна. Маргааш Америкийг хуулаад тавина холион бантан болох нь байна ш дээ. Америк бол олон хэлтэй бичиг үсэг мэдэхгүй хүмүүст хэл сургах зорилго тавьж байна ш дээ. Америкийн эрдэмтэд тэрүүгээр гарч ирэхгүй байгаа байхгүй юу. Америкийн эрдэмтэд тусгай сургуулиараа гараад явчихна уу гэхээс биш манайхны хуулаад байгаа программаараа эрдэмтэн болсон хүн байхгүй юм. Зам нь өөр байна ш дээ. Тэгэхээр манайх бол ганцхан, 2-хон сая хүнтэй байж том улсын боловсролын бодлогыг хуулж байгаа байхгүй юу. Том улсууд хүнээ бичиг үсэгтэй болгох зорилго тавьж байна. Манайх бол бичиг үсэгтэй болдог нь болчихсон учраас манайх бол том зорилт тавих хэрэгтэй. Бид нарын үед тавьж байсан тэр зорилтыг 80% биелүүлсэн хүн нь онц боловсроод мундаг толгойтой гэгддэг. 25% биелүүлсэн нөхөр чинь өнөөдрийн онц төгсөж байгаа нөхөрөөс илүү юм эзэмшээд гарчихаж байсан байхгүй юу. Тэгэхээр цөөхөн хүнтэй ард түмний хувьд боловсролын зорилго өөрөө өндөр байх ёстой. Тийм учраас боловсролын зорилгыг маш өндөр түвшинд тавьчих юм бол сонссон нь сонсоод л гарна биз дээ. Би бол биологийг сонсоод л гарсан байна ш дээ. Гэхдээ ямар ч байсан гайгүй биолгочтой ярих юм бол ганц 2 үг хэлнэ ш дээ. Тиймэрхүү юм ярьж байсан юм байна. Танидаг юм байна гээд тиймээ. Тэгэхээр чинь одоо ерөнхий боловсролын сургуульд физик орохоо больсон байна ш дээ. Тэгэхэд өнөөдөр эргээд Япон зэрэг улсууд Оросын сургалтын системийн агуулгыг хуулж эхлэж байна ш дээ. Яагаад уу гэхээр нөгөө нэг үе чинь кноп дардаг, ийм болчихлоо үүний оронд дахиад нэг шинэ түвшинд хүрэхийн тулд иргэд чинь тодорхой хэмжээний суурь боловсролтой байх хэрэгтэй байна ш дээ. Суурь боловсролгүй болчихсон байна.

Хишигсүрэн -

Манайх дэлхийн түвшинд байгаа юм байна. Нийгмийн ухаанаар болохоор хоцроод байгаа юм шиг байна. Байгалийн ухаанаар яваад байна гэж ойлгож байна.

Бямбажаргал -

Нийгмийн ухааныхан зорилгоо буруу тавьсан юм шиг байгаа юм. Манайх жишээлбэл эдийн засаг гээд л яриад байгаа юм. Жишээлбэл нийгмийн талын социологийн талын асуудал яриад л байна тиймээ. Тэгсэн хэрнээ нийгмийн ухааны зорилго гэж нэг юм байна ш дээ. Би түрүүн хэлэх гээд байсан юм. Одоо давтаад хэлчихье. Шинжлэх ухаанд зориулж байгаа мөнгө бол өгөөжөө хэзээ ч өгдөггүй гэж. Манайхан одоо шинжлэх ухаан,руу мөнгө хийж байгаад л.....компанид хөрөнгө оруулалт хийж байгаа юм шиг. Тэгээд нөгөөдөхөө ашигтай ажиллуулаад ашиг олж авна гээд байгаа юм. Манайханд нэг тийм сонин Капиталист сэтгэхүй байгаад байна ш дээ. Ямар сэтгэхүй байна уу гэхээр шинжлэх ухааны ажлын үр ашиг гэж байхгүй байна гээд байгаа байхгүй юу. Академи юм хийгээд хийсэн юм нь маргааш гар утас болоод л ингэж хөгжих гээд байна ш дээ. Жинхэнэ шинжлэх ухаан бол үнэд хүрэхгүй. Баахан хөрөнгө зарчихаад л тэр чинь худлаа байнаа гээд л гараад ирвэл тэр чинь шинжлэх ухаан мөн ш дээ. Энэ таамаглал худлаа байсан байна уучлаарай. Өчнөөн жил улс хөрөнгө зарсан чи нь худлаа байжээ гээд л гараад ирвэл энэ чинь үр дүн мөн үү мөн. Шинжлэх ухааны асар том үр дүн. Тэгээд өгөөж нь бол шууд 0 цэг рүүгээ. Яагаад уу гэхээр дараагийн хүмүүсийг тэр замаар явах алдах эндэх тэр бололцоог нь хааж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр нийгмийн шинжлэх ухааны чанар гэдэг юмуу шинжлэх ухаанч чанар гээд нэг юм өгүүлэгдээд байна гэж ярих гээд байна ш дээ. Физикийн шинжлэх ухаан ингээд ингээд гаргаад ирж байна тийм үү. Нийгмийн шинжлэх ухаан бол өнөөдрийнхөө нийгмийн захилгаар хийх гээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр хэзээ ч үр дүнд хүрэхгүй, тийм том юм хийх хэрэгтэй. Онолын физикчид хэлээд байгаа нь хэзээ батлаж, хэзээ үр дүнгээ өгөх нь хамаагүй. Том юм хийгээд тэгээд завсарт нь жижиг жижиг үр дүнгүүд гарч ирнэ ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол 2020 он гэхэд Монгол улсын зураглал ямархуу байх уу. Мэдээлэл ямар түвшинд байх юм бэ, хүмүүсийн хэл яриа яаж өөрчлөгдөх үү, технологи яаж өөрчлөгдөх үү, нийгмийн харилцаа яаж өөрчлөгдөх юм гэх мэтчилэнгээр зорилтоо хол тавихгүй. Энэ Засгийн Газар ингэвэл зөв ингэвэл буруу ч гэдэг юмуу өөрөө дотор нь хамт яваад байна шүү дээ. Тасраад гарах ёстой байхгүй юу. Шинжлэх ухаан тасархай байх ёстой байхгүй юу. Ямар ч амьдралд хэрэггүй холын юм ярьж байх ёстой. Үр өгөөжөө ч өгөхгүй. Үр өгөөж нь энгийн хүнд л харагдаж байвал тэр шинжлэх ухаан биш гэж би хэлэх гээд байгаа юм. Өгөөж нь л харагдаж байвал тэр шинжлэх ухаан биш. Тэгэхээр тэр бол шийдэх ёстой асуудал, технологи байхгүй юу. Өгөөж нь харагдаж байгаа юмыг технологи гэж нэрлээд байгаа байхгүй юу. Үр өгөөж нь харагдахгүй, хүн ойлгохгүй байх ёстой байгаа байхгүй юу. Тэгж байж шинжлэх ухаанч чанар шинжлэх ухаан болж байгаа юм ш дээ. Тэгэхээр манайхан бол өгөөжийн нь аваад өнөө маргаашгүй шинжлэх ухааныг ашиглах гээд байгаа байхгүй юу. Тэр бол өөрөө алдаатай бодлого. Нийгмийн шинжлэх ухаан дээр миний бодоод байдаг юм бол холын зорилт тавьж чадахгүй байна.

Хишигсүрэн -

Ер нь нийгмийн шинжлэх ухаанд холын зорилт тавих бололцоотой юмуу?

Бямбажаргал -

Бололцоотой байж болно ш дээ. Холын зорилт гэдэг маань нийгмийн заавал тийш нь залаад аваач гэсэн юм биш. Тухайлбал Монгол улсын 2020 оны зураглалыг хийе л дээ. Нийгмийн ухааныхан бодоод хийе л дээ. Нийгмийн ухааныхан яаж хийх үү нийгмийн загвар байх ёстой. Энэ загвараар яв гэж хэлэх гээгүй байна ш дээ. 2020 он гэхэд Монгол улс ямар улс байх уу гэсэн асуулт тавьлаа. Тэгэхээр чинь янз бүрийн хариулт гарч ирнээ дээ. Хүний харилцааны хувьд ийм байна, технологи бол ийм хэмжээнд хүрсэн байна. Ийм хэмжээнд мэдээлэлжсэн байна. Гээд тэгэхээр чинь ийм үед хүн ямархуу байдлаар яаж амьдардаг байх юм, хүмүүсийн хоорондын харилцаа ямар байх юм гээд би зүгээр л жишээ авч байна ш дээ. Эсвэл зүгээр энгийн юм руу. Түүх бол өөрөө....түүх бичлэг байна ш дээ. Түүх бичлэг чинь өөрөө их сонин зүйл ш дээ. Хэдий чинээ их олон хүн ална , хэдий чинээ харгислал үйлдэнэ, хэдий чинээ их дарангуйлал үйлдэнэ тэр юм л түүх болж үлддэг байхгүй юу. Бид нар Чингис хаан гээд л яриад байна. Тэр үед малчин ард Дорж, Дулмаа яаж амьдарч байсан бэ гэдэг түүх сонин биш байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр чинь түүхийн гол зорилго нь тэрнийг аль болох бодитой нөхөн сэргээх л асуудал байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл 90-н оны тухай ярихад бол бараг зарим нь хэлэх байлгүй дээ. Шал мангар юмуу тэгвэл яах гэж хувьсгал хийсэн юм бэ гээд. Сайхан л байсан ш дээ. Орон сууц байна уу байна, цалин байна уу байна. Санаа зовох юм байхгүй байсан. Тэгээд одоо яах гэж....

Хишигсүрэн -

Байдал дордчихлоо ш дээ яах гэж хувьсгал хийсэн юм бэ гэж асуугаад байгаа байхгүй юу. Зүгээр жирийн хүний амьдрал дордчихлоо ш дээ.

Бямбажаргал -

Тийм. Жишээлбэл би өөр дээрээ буулгаад л үзье л дээ. Намайг бол илүү олон амьдралын, хувийн асуудалтай болгоод хаясан байгаа байхгүй юу. Дээр үед чинь санаа зовох юм байхгүй ш дээ. 2-уулаа нийлээд 1000 хэдэн төгрөгний цалин авчихна. Сард бол хүмүүс 200,300 төгрөгөөр чөлөөтэй амьдраад байна. Санаа зовох юмгүй, шаардах юм байхгүй. Хэдэн тоогоо бодоод өгчихнө. Өгөхгүй байсан ч болно. Манай шинжлэх ухаан чинь тэр нь гоё ш дээ.

Хишигсүрэн -

Цалингаа бол авах уу?

Бямбажаргал -

Цалингаа авна. Цалин тогтмол учраас тэрэнд санаа зовох зүйл байхгүй. Жишээлбэл нэгэнт түүх ярьж байгаа юм чинь сонин юм ярина ш дээ. Социализмын үед хүүхдийн төлөө байгууллагын субботник гэж байдаг байхгүй юу. Тэрний гол зорилго нь бүх хүмүүсийн нэг өдрийн цалинг авдаг байхгүй юу. Тэгээд хамгийн хорлонтой нь тэр өдрийн цалингаа авчихгүй заавал өөр ямар нэг юм хийх ёстой. Хүүхдийн төлөө юм хийсэн дүр үзүүлэх хэрэгтэй. Зүгээр л сарын цалингаас нэг өдрийг суутгаад авчихна ш дээ. Тэр бол суботник учраас заавал нэг юм хийх ёстой. Тэгээд их төвөгтэй. Ихэнхи газрууд тэр өдөр нь зугаалга хийнэ. Аргал түүнэ хог түүнэ гээд зугаалганд явна ш дээ. Манай одон орныхон намайг орсны анхны жил 1990 оны хавар юм. 1990 онд чинь субботник чинь байж л байсан байна ш дээ. Тэгсэн чинь анхны жил бид нарыг эвэр /бугын ясан эвэр/ түүж ойн цагдаад аваачиж өг гэдэг юм байна. Тэгээд ямар ч үнэнч түүдэг байсан юм бэ. Сүүлд нь эвэрчин болж байгаад л тэрнийгээ ойлгож байгаа юм ш дээ. Аймаар ихийг Богд уулнаас түүдэг байхгүй юу. Одоо бол Богд ууланд буга ч бараг байхгүй байх. Тэгээд 2 том эврийг чарга шиг болгоод тавьж байгаад заг хурааж байгаа юм шиг хураагаад чирч аваачиж ойн цагдаагийн гадаа хураадаг байсан. Тэр чинь бол надад нэг ч төгрөгний ашиг байхгүй ш дээ. Зүгээр сууж байсан ч миний цалингаас авна. Хойтон жил нь болоод эвэр гэнэт үнэд ордог байхгүй юу. Тэгсэн чинь нөгөө эврүүд чинь олдохоо байсан. Тэгэхэд чинь бид нар ойн цагдаагийн гадаа аваачих гэж үйлээ үздэг байсан байхгүй юу. Бугын эврээр хйисэн чарга ямар олигтой байхав дээ. Шороон дээр явж өгөхгүй ш дээ. Тэгэхээр тэндээс юу харагдаж байна уу гэхээр зүгээр л тэрнийг мэдрүүлж байгаа байхгүй юу. Цалингаас нь 20 төгрөг аваа л биз. Тэр чинь мэдрүүлж байна ш дээ. Чи субботник хийж байгаа шүү. Ажлынхаа өрөөнд сууж болохгүй өөр юм хийх ёстой гэж. Хувьсгалт Намд одоо хүртэл нийгэмтэй харилцах юм байгаад байдаг байхгүй юу. Марксизмын нийгэмтэй харилцах тэр нөгөө нийгмийн ажлын дадал гэдэг юмуу технологи байна ш дээ. Тэр нь одоо байгаад байгаа байхгүй юу. Хувьсгалт Намын хүнтэй 2 үг солих Ардчилсан Холбооны хүнтэй 2 үг солих 2 бол зарчмын хувьд ялгаатай бөгөөд гарч байгаа, өгч байгаа мэдээлэл 2 бол тэнгэр газар шиг ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл тэр технологи чинь олон жил болсон байна ш дээ. Өнөөдөр нэг мэдсэн чинь Ардчилсан Намыг хөөрхийг дэгээдчихсэн байна /ярилцагч инээв/. Миний хүү дуугүй сууж байгаарай аан гээд хажуудаа зүгээр суулгачихсан байна ш дээ. Тийм нарийн технологитой байна шүү /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

2-уулаа энэ удаагийн яриагаа дуусгаад хагас сайн өдөр эргэж уулах уу

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact