Byambajargal
Basic information
Interviewee ID: 990071
Name: Byambajargal
Parent's name: Losol
Ovog: [blank]
Sex: m
Year of Birth: 1964
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: physicist
Work: none specified
Belief: Buddhist
Born in: Altai sum, Govi-Altai aimag
Lives in: Songinohairhan sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: accountant
Father's profession: trader
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
NGOs
politics / politicians
democracy
foreign relations
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
Бямбажаргал гуай бид 2-ын хоёр дахь уулзалт эхлэж байна. Бид 2 яг долоо хоногийн дараа яриагаа үргэлжлүүлж байна. Тэгээд өнөөдөр би энэ сэдвийг голлож түлхүү яривал ямар вэ гэж бодож байна. Энэ нь юу вэ гэхээр 1990-ээд оны эхээр монголд ардчилсан чиг баримжаатай их олон хөдөлгөөн үүссэн байсан. Шинэ Дэвшилт Холбоо, Ардчилсан Социалист Хөдөлгөөн, Ардын Аж Ахуйтны Холбоо ч гэдэг юмуу. Энэ холбоонууд үүсч байгуулагдсан сүүлдээ нам болсон. Намууд нэг хэсэг үйл ажиллагаа явууулсан. Дараа нь байж байсан намууд нэгдсэн. Энэ их олон процесс түүхийн их богинохон хугацаанд болж өнгөрсөн байна л даа. Энэ үйл явц ер нь юу байсан юм бэ гэсэн сэдэв дээр нилээд тогтож яривал яасан юм бэ?
Бямбажаргал -
1990 онд аливаа нэгэн улс төрийн ч гэдэг юмуу сайн дурын байгууллага байгуулах чинь их хүндрэлтэй байсан. Заавар зөвшөөрөл авна. Төрийн байгууллагаас. Тэр битгий хэл 1990 оны 1 сарын 19-ний байхаа цуглаанд очоод хамгийн гол нь Ардчилсан Холбоо 1 сарын 10 цуглаан хийчихээд цуглаанаар гаргаж тавьсан сэдэв нь болохоор Ардчилсан Холбоог данстай болгож өгөөч гэсэн хүсэлт байсан ш дээ. Энэн дээр “дархан аварга” Мөнхбат гуай залуучуудад тэр дансыг нь өгчихөөч ээ гэж үг хэлж байлаа. Тэгэхээр жишээ нь Монголын нийгэм одоо ч тэрнээсээ салаагүй байгаа. Аливаа байгууллага бол тамга, данс 2-гүй л бол юу ч биш гэж. Тухайн үеийн зөвлөлтийн байдал ч тийм байсан ш дээ. Тийм учраас зөвлөлтөд энэ талаар неформальная организация гэдэг нэр томъёо хүртэл байсан байхгүй юу. Хүмүүс бүлэг болж нэгдэж, цуглаж байгаа нь үнэн үү үнэн бодит байдал. Энүүнийг Коммунистууд хүлээн зөвшөөрөх боломж байгаагүй учраас тийм нэр өгчихсөн байсан. Манайд ч гэсэн байгуулагдсан хөдөлгөөнүүд тиймэрхүү байдалтай байсан. Тамга тэмдэг байхгүй, байрлах байр байхгүй. Оршин тогтнох 3-н үндэс байна ш дээ. Улсын бүртгэлтэй болж бүртгэлээрээ дамжиж тамга тэмдэгтэй болоод тэгээд данстай, байртай болох асуудал. Яагаад гэвэр тэр үед чинь байр гэдэг чинь бүгд төрийн өмч байсан. Хувийн өмч гэж байхгүй.
Хишигсүрэн -
Хүнд өөрийн орон гэрээс өөр хувийн өмч байгаагүй байх.
Бямбажаргал -
Орон гэр ч гэсэн өөрийн өмч биш ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол орон сууцанд амьдарч байгаа хүн өөрийнхөө сууцыг хүүхэддээ өгөх эрх байхгүй. Өөр хүнд дамжуулж, шилжүүлэх эрх байхгүй байсан. Энэ байдал чинь 1996 он хүртэл үргэлжлэсэн ш дээ. Өөрөөр хэлэх юм бол тухайн үед хотын захиргааны хамгийн их.....одоо бол газрын наймаа хийгээд байна. Тэр үед чинь хотын захиргаанд байсан 2 том арын хаалга гэдэг байсан. Одоо бол авилгал болсон. Арын хаалганы 2 том объектын нэг нь бол Улаанбаатар хотын паспорт. Үндсэндээ хөдөөний хүнийг Улаанбаатар луу шилжүүлэх асуудал. 2 дахь нь бол байрны “ордер”. Хүн чинь байрандаа байж байгаад байраа шилжүүлэх хүүхдийнхээ нэр дээр байраа шилжүүлэх гэдэг чинь бол маш том юм. Яагаад гэвэл төрийн юмыг өмчилж байгаа тэрнийг шилжүүлэх бол хотын захиргаа шийднэ. 1996 он хүртэл байсан зүйл. Анх Ардчилсан Холбоо байгуулагдсан дараа нь Ардчилсан Социалист Хөдөлгөөн 12 сарын 28-нд байгуулагдсан, Шинэ Дэвшилт Холбоо байгуулагдсан. За ингээд Ардчилсан Холбооны хурал болоод Ардчилсан Нам байгуулагдсан, Социал Демократ Нам байгуулагдсан, Үндэсний Дэвшлийн Хөдөлгөөн байгуулагдсан. Гурван Гол Хөдөлгөөн байгуулагдсан үүнтэй хамт зэрэгцээд явж байсан хөдөлгөөн бол Монголын Оюутны хөдөлгөөн. Одоо энэ Лу. Болд, Баясгалан зэрэг байхгүй юу. Ийм л гол дөрвөн хөдөлгөөн 90-н оны Монголын нийгмийг ардчилахад гол үүрэг гүйцэтгэсэн л дээ. Тухайн үеийн хүмүүсийн гол зорилго бол Засгийн Газар огцор гэдэгтэй адилхан, улс төрийн товчоог огцруулах, тухайн үеийн удирдлагад таагүй хандаж байгаа, эсрэг гэсэн байр суурьтай байсан л даа. Яваандаа энэ байр суурь цаашлаад 90-н оны намар гэхэд бол их өөрчлдөгсөн. Тэгээд хүмүүс эвлэлдэн нэгдэж болдог юм байна, хөдөлгөөн байгуулж болдог юм байна гэдэг юм чинь 90-н оны 3-р сараас хойш Монголд “моод” болсон.
Хишигсүрэн -
Данстай, тамгатай болно гэдэг асуудал 3-р сар гэхэд шийдэгдсэн байсан уу?
Бямбажаргал -
3-н сар гэхэд шийдэгдсэн байсан. Шийдэгдсэн байсан учраас бид нар намынхаа гишүүдэд тамга дарж өгнө ш дээ. Тэр тамга тэмдэгийг Алтанхуяг, Улаанхүү эд нар хөөцөлдөж олж авсан байх. Ямар ч байсан тамга гэдэг юм хийж өгдөг л болсон л байсан. Мэдээжийн хэрэг бид нар өөрсдөө модоор тамга хийгээд дарах ямар ч чадамжгүй ш дээ. Зүгээр улс төрийн намыг бүртгэх асуудал байгаагүй л дээ. Тэрнийгээ яаж зохицуулсан байсан юм бүү мэд. Ямар ч байсан бид нар 3-р сард хурал хийхдээ хүмүүсээс хандив авчихдаг байсан. Хүмүүс чинь хандив өгнө ш дээ. Мал өгнө, бид нарын анхны хандив 5 төгрөг л байсан байх. 5 төгрөг 10 төгрөг эсвэл бичгийн цаас өгнө. Яагаад гэвэл манай академи бол нормын цаастай байсан. Тэрүүгээрээ л хандив өргөнө ш дээ. Тэгээд 1990 оны 7- сар гэхэд Монголд 100-аад тийм байгууллага бий болсон. Өөрөөр хэлбэл одоогийн хэлээр Төрийн Бус Байгууллага л даа. Улс төрийн чиг баримжаатай, шашны чиг баримжаатай, нийгмйин чиг баримжаатай байгууллагууд байсан. Зурхайчдын Холбоо, Сүсэгтний Холбоо ч гэдэг юмуу шашны чиг баримжаатай тийм байгууллагууд, бөхийн холбоо ч гэдэг юмуу. Энэ Бөхийн Холбоо эд нар чинь 1990 онд байгуулагдсан холбоод ш дээ.
Хишигсүрэн -
Энэ Төрийн Бус Байгууллагууд бий болж байхад Төрийн Бус Байгууллагын тухай хууль батлагдсан байсан уу?
Бямбажаргал -
Батлагдаагүй байсан. Би түрүүн хэлээд байна ш дээ. Яаж зохицуулагдаж байсан юм бэ бүү мэд. Яаж зохицуулагдаж байсан юм бэ, би анхаарч үзээ ч үгүй юм байна. Ямар ч байсан тэр үед зөвшөөрөл олгодог байсан байна. Тамга данс 2-ыг ямар нэг байдлаар өгдөг журам байсан байна. Нэг юм баталсан байна.
Хишигсүрэн -
Төрийн Бус Байгууллага бол иргэний нийгмийн хувьд, мөн чанарын хувьд их үүрэгтэй байгууллага шүү дээ. Яг тэр үүргийг нь орон зайг нь тухайн үед байгуулж байсан улсууд мэдэж байгуулж байсан уу, мэдэхгүй байгуулж байсан уу. Ерөөсөө тэр байгуулж байгаа эцсийн зорилго юу байсан юм бэ. Богинохон хугацаанд маш олон байгууллага байгуулагдаж байсан байна тийм үү ?
Бямбажаргал -
Тийм байлаа шүү. Бүртгээд л тийм байгууллага боллоо гэдэг байсан. Бас нэг моод байлаа ш дээ. Тухайн үед байгууллага байгуулах моод байсан болов уудаа. Тухайн үед нийгэмд бол тодорхой хэмжээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх бололцоо бага байсан ш дээ. Тэгэхээр чинь миний бодлоор бол хувь хүний айдас арилаагүй байсан. Юмны өөдөөс би гээд босоод хэлэх юм бол ямар нэг хэмжээгээр хавчигдах, дарагдах байдалтай. Байгууллага гээд 2 ч бай нэг ч бай босоод ирэхэд болох юм байна гэсэн ойлголт байсан байх. Өөрөөр хэлбэл хүн оюун санааны хүрээнд “би” гэж хэлэх түвшинд хүрээгүй байсан байх. Аливаа асуудлыг тавихдаа тийм “байгууллага” гэж тавьдаг. Цөөхөн хүнтэй ч байсан хамаагүй байгууллагын нэр барьж тавьдаг байсан байх. Тэгээд энэ байгууллагууд тухайн үедээ тодорхой хэмжээний үүргүүдийг гүйцэтгэсэн л дээ. 90-н онд бол хүнд үеүд байсан. Ямар хүнд үеүд байсан бэ гэхээр Үндсэн Хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулаад сонгууль явуулах болсон ш дээ. Намуудыг бол шууд нэрсийг нь жагсааж байгаад.....6-н намын нэр жагсааж байгаад дугуйлчихдаг. Тэгээд Улсын Бага Хурал бүрэлдэнэ. Ардын дептатуудыг 430-аар....
Хишигсүрэн -
Одоогийнхоор бол холимог системтэй байсан байна тийм ээ?
Бямбажаргал -
Тийм. Холимог системтэй. Ардын Их Хурал, Улсын Бага Хурал гэсэн 2 танхимтай. Нэг нь байнгын ажиллагаатай, нөгөө нь байнгын бус ажиллагаатай байсан. Тэгээд байнгын ажиллагаатай парламенттай болохдоо пропорцианаль системтэй зүгээр шууд намын нэр дугуйлдаг. Ерөөсөө л 6-н нам байсан зургаан намаас аль таалагдсаныг нь дугуйлаад л боллоо. Ийм хууль байсан. Тэгээд энэ хуулиар сонгууль явуулах болсон чинь тэнцвэргүй болсон. Яагаад уу гэхээр намын байгууллагууд үйлдвэр аж ахуйн газар дагасан байсан. Тухайн үеийн байгууллагын намын үүрийн дарга гэдэг бол үйлдвэрийн даргад хяналт тавь гэж тавьсан захирагч нь байхгүй юу. Хэрвээ дургүйг нь хүргэвэл хувь хүн талаас нь барьж байгаа хүн байхгүй юу. Жинхэнэ бодит эрх мэдэл намын үүрийн даргад байсан. Тийм учраас үйлдвэрийн газруудаар намууд байгуусан байхгүй юу. Тэгээд бас анхны байгуулагдсан намууд бол үйлдвэрийн газрууд дагаж бий болж байсан. Засаг захиргааны нэгжийн биш үйлдвэр аж ахуйн газар дагаж байгуулагдсан намууд байсан. Намын анхан шатны нэгж л дээ.
Хишигсүрэн -
Намын анхан шатны үүрүүд болохоор орон нутгийн шинжтэй биш хаана их олон хүн ажиллаж байна уу, хаана их цугларч байна уу гэдгээс нь хамаарч байгуулагдаж байсан байна тиймээ?
Бямбажаргал -
Орон нутгийн шинж чанартай биш. Аж ахуйн нэгж, байгууллага дагасан шинжтэй байсан.
Хишигсүрэн -
Аж ахуйн нэгж гэж тухайн үед ярих уу?
Бямбажаргал -
Тухайн үед бол тэгж ярихгүй л дээ. Үйлдвэр, албан байгууллагууд гэж ярина. Том ч бай жижиг ч бай хамаа байхгүй.
Хишигсүрэн -
Тийм учраас Социал Демократ Намд багш нар бөөнөөрөө байсан байна ш дээ тийм үү?
Бямбажаргал -
Жишээ нь нэг сургууль дээр очиход чинь багш нар нь цуглаад л хамгийн түрүүнд орсон багш нь багш нараа элсүүлээд л байдаг байсан. Их дээд сургуулиудын багш нар Социал Демократ Намын үүр байгуулах жишээтэй. Анхны Монголын 3-н гол нам болох Үндэсний Дэвшил Нам, Ардчилсан нам, Социал Деократ Нам 3 бол яг мэргэжил дагнасан шинжтэй болчихсон. Социал Демократ Намд эмч нар болон багш нар байх жишээтэй. Үндэсний Дэвшил Намд эдийн засагчинд байх жишээтэй. Ардчилсан Намд томоохон үйлдвэрүүдийн ажилчид байх жишээтэй. Тиймэрхүү шинж чанартай байгуулагдсан. Тэгээд сонгууль явуулахад сонгуулиас өмнө шаардлага тавьсан. Яагаад гэвэл нэгэнт хүчирхэгжсэн МАХН-тай бол тухайн аж ахуйн нэгж дээр байж байгаа намууд өрсөлдөх ямар ч бололцоогүй байсан учраас намуудын үйлдвэр аж ахуйн нэгж дагасан байдлыг хориглох. Бид нар өрсөлдөж чадахгүй учраас хариу шаардлагаа тавьж байна ш дээ. Ерөөсөө бүгдээрээ үйлдвэр аж ахуйн газрын дэргэд намын байгууллага байхыг хориглое тэгээд яахав дээрээс нэмээд сургуулийг оруулъя гэсэн ийм юм болсон юм. Яг 90-н оны дараагийн бас нэг бэрхшээл бол хөрөнгө мөнгөний асуудал байсан. Бид нар зах зээлд ороогүй байсан учраас амар байсан. Замын машинаар явчихна ш дээ. Тэгэхдээ зам явах гэдэг арилаагүй байсан. Чи бол мэдэхгүй байх л даа бид нарын үед хот руу явахад зөвшөөрөл авдаг байлаа ш дээ. Зам явах авч амь даатгал төлөөд. Томилолтгүй хүнийг бол буудалд ч хонуулахгүй, тээврийн товчоогоор ч өнгөрөх ёсгүй. Би жишээ нь зам явах байхгүй бол эндээс яваад ойрхон 200 гаруй км-т байдаг Төв аймгийн Эрдэнэсант сум руу зөвшөөрөлгүй явах ёсгүй. Яагаад гэхээр зам явах, албан томилолт байх ёстой. Намайг тээврийн жолооч авч явж байгаад баригдах юм бол тэр хүн арга хэмжээ авахуулдаг тийм зарчимтай байсан. Тэгэхлээр ийм нөхцөл байдалд төвлөрсөн газруудад үүссэн улс төрийн намууд орон нутагт өрсөлдөх ямар ч бололцоогүй болохгүй юу. Тэгээд орон нутаг дахь сонгуульд оролцохгүй гэдэг асуудал тавьсан. Сонгууль бол тэртээ тэрэнгүй тэнцвэргүй болох нь ойлгомжтой байсан. МАХН-ынхан бол орон нутагт ардчилсан холбоонд элссэн хүнийг шууд ажлаас нь халчихдаг байсан юм. Тэгэхээр ямар ч арга байхгүй. Төвлөрсөн Ардчилсан Холбоо, Ардчилсан Хүчин хүчтэй байгаа орон нутаг руугаа явах бололцоо байхгүй. Ийм байдалтай болоод. Тэгээд тэр үед чинь анхны ерөнхийлөгч Очирбат гуай Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн даргаар томилогдсон байсан юм. Ингээд тэнд нэг арга хэмжээ авч хэрэгжүүлсэн юм. Тэр нь юу байсан бэ гэхээр энэ сонгуульд оролцож байгаа намуудад төрөөс мөнгө хуваарилж өгье гэсэн. Тэрнийг би санаж байна. Ардчилсан Намд 500 мянгыг, Социал Демократ Намд 300 мянган төгрөг өгсөн байсан. Яаж 500, 300 мянган төгрөг өгье гэж тогтоосон юм бүү мэд. Тэр үеийн 300 мянган төгрөг гэдэг чинь одоогийн 3 сая ам долларын ханштай байсан байх. Их мөнгө л дөө. Яагаад гэвэл 1000 төгрөгөөр бүтэн аймгийн сар тойроод ажиллаж болдог тийм мөнгө байлаа. Буудал, машин хөлслөх боломжтой мөнгө байсан. Өөрөөр хэлэх юм бол 1 км явах таксины мөнгө чинь 80 мөнгө байсан үе байхгүй юу. Тэгэхээр чинь 100 төгрөгөөр чинь их хол газар явахаар болж байгаа биз дээ. Тэгж сонгууль болж байсан. Сонгууль 2 шаттай явагдсан. Тэр үеийн ардын дептатуудын сонгууль гэдэг чинь дийлэнхи олонхийн санал авдаг байсан юм. Ердийн олонхи биш. Өөрөөр хэлбэл олон хүн өрсөлдөхөөр хамгийн их санал авсан 2 нь үлдээд тэр хоёрыгоо дахиж шалгаруулалт хийдэг байсан. Ерөнхийдөө Улсын Бага Хурал дахь хүчний харьцаа 60:40 байсан. МАХН 60%, Ардчилсан Хүчин 40 хувийн санал авсан. Намын нэрээрээ.
Хишигсүрэн -
Пропорциональ систем дахиж хэрэглэгдээгүй юу?
Бямбажаргал -
Тэрнээс хойш хэрэглэгдээгүй. 90-н онд л шууд тэгж хэрэглэгдэж байсан. Тэгэхэд яг нөгөө можаритар системээр явсан УИХ-д болохоор бүгдээрээ нийлээд 40,50 хүрч байсан юмуу үгүй юмуу бүү мэд. Манай Социал Демократ Нам гэхэд 7-н депутаттай. Бүр онигоо байдаг байхгүй юу. Социал Демократ Нам 7-н депутаттай, Монголын радио 11-н депутаттай байсан. Яагаад гэвэл хөдөөнийхөн радиод ажилладаг хүмүүсийг илүү таньж байна ш дээ. Тийм л сонгууль явсан. Энэ сонгуулиар Улсын Бага Хурал их үүрэг гүйцэтгэсэн л дээ. Үндсэн хуулийг боловсруулах байнгын ажиллгаатай парламентийн хувьд нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт гэх юм бол 1990-1992 онб засгийн газар бол үндсэндээ эвслийн засгийн газар байсан л даа. Манайхан эвсээгүй гэдэг боловч үнэндээ эвссэн байсан. 2 шадар сайд байсан. Нэг нь Үндэсний Дэвшил Намаас нөгөө нь Ардчилсан Намаас байсан. Парламентийн дарга нь Социал Демократ Намаас байсан ингэхээр үндсэндээ эвсэлийн засгийн газар байхгүй юу. Байнгын ажиллагаатай парламентийн дарга сөрөг хүчнийх байна гэдэг бол төрийн бодит эрх мэдлийг тэнцүүлж байсан хэрэг мөн. Байнгын парламентийн дарга гэдэг чинь дэд ерөнхийлөгч байхгүй юу. Тийм учраас дэд ерөнхийлөгч нь сөрөг хүчнийх байна. Ерөнхийлөгч нь өөр намынх байна ш дээ. Ер нь эвслийн шинжтэй байсан.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм зүйл дээр тогтож яръя тэгэх үү. 430 депутаттай ардын их хурал холимог системтэй, 2 танхимтай байсан тэр үед манай энэ үндсэн хуулийг баталсан. Тэр үед би 9-р ангийн хүүхэд байсан. Үндсэн хуулийг хэлэлцэх тэр явцыг бүтэн 3-4 цаг дамжуулдаг байсан.
Бямбажаргал -
90-н онд юм. 1991 он байсан байх он гарч байсан.
Хишигсүрэн -
Өдөр болгон тэр хурлыг дамжуулж үзүүлдэг байсан. Тэрнийг одоо би бодохоор маш их нээлттэй ардчилсан үлгэр жишээ авахаар хэлэлцүүлэг явагдаж байсан юм шиг санагддаг байхгүй юу. Яахав галзуу солиотой юм хүн ярина л даа. Тэр бол мэдлэггүйгээсээ, тухайн үед тэр ойлголтгүйгээсээ тэгдэг байсан. Хэлбэрийн хувьд сонгодог хурал болж байжээ. Тэгээд 40% нь нөгөө талдаа багтсан байсан. Ямар ч байсан ардчилсан хүчин өөрсдийг нь дэмжиж байгаа тэр төлөөллийг давхар авч чадсан байна. Тодорхой түвшинд хэдэн сайдаа авчихсан гэдэг ч юмуу тухайн үедээ маш хурдан хугацаанд.....бид үнэхээр 90-н оны ардчилсан хувьсгалыг их үлгэр жишээ хувьсгал байжээ гэж нэг юмыг ярьдаг ш дээ. Үнэхээр үлгэр жишээ байжээ гэж одоо дүгнэж хэлж болмоор санагдаад байгаа байхгүй юу. Их тийм гэнэн ардчилал гэдэг юмуу, их л гоё гэгээн зүйл болж байсан л даа.
Бямбажаргал -
Тэгэхээр тэр үед чинь ийм л байсан л даа. Би өөрөө Үндсэн Хуулийн ажлын хэсэг гэж байсан тэр ажлын хэсэгт ажиллаж байсан. Тэр олон хоног ордонд байрлаад хараад сууж байна ш дээ. Тэр дотор бүгд мэдэж байгаа шинэ ардчилал болоод бид нар төрийг байгуулах гэж байна. Тэгэхэд тэр дотор Америкийн Үндсэн Хуулийг уншсан хүн ч цөөхөн шинэ ардчилал гараад төрийг байгуулах гэж байна ш дээ. Тэгсэн хэрнээ шинэ юмыг хардлага сэрдлэггүй хийчихье гэсэн чин хүсэл яг үнэхээр байсан.
Хишигсүрэн -
Бүгдээрээ л Үндсэн Хуулийн эрх зүйд суралцаж байгаа юм тийм үү. Бүлэг бүлгээр нь хэлэлцэж. Жишээлбэл: хөдөөний захын 10-н жилийн сургуулийн хүүхэд тэндээс мэдээлэлээ олж авч байна, мэдээллээсээ гадна мэдлэг яригдаад байна. Одоо бодоход мэдэхгүй болохоороо их нарийвчлаж задласан байна л даа. Бүлэг зүйл, заалтаар нь хэлэлцээд удсан байна л даа.
Бямбажаргал -
Гэхдээ яахав удахын хувьд зарчмын хэдхэн асуудал дээр удсан юм. Одоо ингээд харахад их сонин л доо. Дөрөвхөн үгэн дээр л бүтэн 2 сар болсон л доо. Яагаад уу гэхээр Улсын Бага Хурлаас оруулж ирсэн бичиг дээр улсын “Их цааз” гэсэн бичигтэй байсан юм. Жижигхэн цагаан номнуудыг депутатуудад тараачихна ш дээ. Улсынхаа нэрнээс эхлээд л явна ш дээ. “Монгол улс” гэж нэрлэх үү, “БНМАУ” хэвээр нь байлгах уу “Бүгд Найрамдах Монгол улс” гэхүү гээд л маргалдаад л байсан арай гэж нэг юм “Монгол улс” гэж тогтсон. Улсын нэрэн дээр гэхэд л бараг 20 хоног маргасан. Тэрнээс цаашаа гарангуут “Их цааз” гэсэн нэр таалагдаагүй. “Их цааз” гэж нэрлэхгүй, “Их засаг” гэнэ, “Үндсэн хууль” гэсэн нэрийг нь хэвээр нь байлгана гээд маргалдсаар байгаад Үндсэн Хуулийн хавтасны дөрвөн үгэн дээр сар маргалдсан. Дараагийн үгнүүд чинь хөтлөөд явчихгүй юу. Яагаад гэхээр тэр үеийн депутатууд бол бид нарын хуучин юм орхигдсон байна шинэ юмыг авах ёстой гэсэн хандлага байсан. Тийм учраас тэнд чинь Үндсэн Хуулийн амин сүнс болсон гэж ярих уу даа. Одоогийнхоо хэлээр бол үндсэн хуулийн амин сүнс болсон хүний эрх, эрх чөлөө, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл гээд ийм асуудал дээр бол маргаан гараагүй ш дээ. Тэр бол ийм л байдаг ёстой юм байна. Энүүгээр нь л явчихья гээд тэр дээр бол их маргаан гараагүй. Зүгээр яахав олон эхнэртэй байсан гэсэн онигоо байдаг л даа.
Хишигсүрэн -
Тэгээд төрийн сүлдэн дээр маргасан билүү?
Бямбажаргал -
Тэгээд явж байгаад сүлдэн дээр очсон. Сүлдэн дээр маш их удсан.
Хишигсүрэн -
Их олон хувилбар зарлаад бараг уралдаан зарласан уу яалаа?
Бямбажаргал -
Тэр сүлдийг бол сүртэй хэлэлцэсэн. Жишээлбэл манай Социал Демократ Намаас Тэнгисболд гэдэг зураачын зурсан сүлдийг оруулж ирсэн. Одоо цагдаагийнханы энгэр дээр байдаг цагаан шонхорын дүрс байгаа ш дээ. Тэрнийг санал болгож оруулж ирсэн. Сүлдийг дэмжүүлэхийн тулд их хурлын гишүүдийг ятгана, дээрээс нь Пүрэвдорж гуайтай хамтарч кино хийлээ. Яагаад гэвэл Чингис хааны удам Монголын өвөг дээдэс чинь цагаан шонхор байсан гэж ярьдаг ш дээ тэрүүгээр үзнэ. Дептатууд бол хоорондоо их сайхан нам хамаа байхгүй ш дээ. Тэгээд тэр чинь нөгөө талаасаа дандаа хөдөөнөөс ирсэн. Хоёрдугаарт бүгдээрэнг нь хөдөөнөөс авч ирээд ганцхан газар аваачсан. Одоо энэ “Залуучууд” зочид буудалд байдаг. Тэгээд бүтэн 2 сар дотуур байранд амьдарч байна ш дээ. Тэнд чинь үргэлж найр болчихно. Тэр үед чинь архи их ховор байсан. Нэг онигоо байдаг байхгүй юу. Оюутнууд депутатуудад архи “шагладаг” байсан байгаа юм. Нөгөөдүүл чинь өдөржингөө хуралдана. Орой гарахад нь дэлгүүр байхгүй, таних хүн байхгүй. Тэгэхээр чинь тэд нарт архи шаглаж байна гэж байна ш дээ. Тэгээд үндсэндээ сүлдэн дээр их маргалдсан л даа. Сүлдийг заавал морьтой байлгана гээд. Морьтой сүлднээс больёо гээд л....
Хишигсүрэн -
Нэрэн дээр маргалдаад, сүлдэн дээр маргалдаад их билэгдлийн шинжтэй юман дээр маргалдаж байсан байна. Өнгөрөөвөл өнгөрөөнө ш дээ. Тэнд манай нэг онцлог харагдаад байгаа юм тиймээ?
Бямбажаргал -
Үндсэн хуулийн төрийн эрх мэдлийн хувиарлалттай хэсэг дээр бага маргаан гарсан. Өөрөөр хэлэх юм бол парламент нэг танхимтай байх уу 2 танхимтай байх уу гэдэг асуудал. Парламент 2 танхимтай байя гэвэл Их Хурлын гишүүд хуучин шигээ байх сонирхол байгаад байна ш дээ. Тэр дээр 2 танхимтай байх уу нэг танхимтай байхуу гэж жааахан маргаан гараад л 1 танхимтай байна гээд л пад дуусаа. Их Хурлын гишүүний тоог яагаад 76 болгосон юм бэ гэхээр талийгаач хуульч Төмөр Азийн орнуудын парламентийн гишүүдийн тоо хүн амын тоо гэсэн тийм юм гаргаад тараачихгүй юу. Тэгсэн чинь Монгол яг 76 хүнтэй байхад таарах байсан тэрүүгээр нь л тавьчихсан /ярилцагч инээв/. Тэр дээр тоог нь 100 байх уу 50 байх уу.... тэгээд яахав арай ч Бага Хурлаас цөөн байж болохгүй гэдгийг....Бага Хурлын үйл ажиллагаа өөрөө их цөөн хүнтэй байсан болохоор хүндрэлтэй байсан ш дээ. Олонхи цөөнхийн харилцаа маш жижигхэн юман дээр алдагдчих гээд байдаг байхгүй юу. Тийм учраас....энүүнийг зүгээр яриан дунд хэлэхэд манай Бага Хурлын гишүүд аймаар их идэвхтэй байдаг байсан байхгүй юу. Яагаад уу гэхээр хоорондын зөрүү нь бараг 5-н хүч хүрэхгүй. Харьцаа чинь 50-ийн харьцаа учраас 31, 19 ш дээ. Тэгээд Ардчилсан Намаас чинь Гончигдорж шууд парламентий дарга болоод явчихаар чинь 20:32 болчихож байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр чинь 5-н хүний л зөрүү байна гэсэн үг ш дээ. Парламент болохоор гадаадад айлчлал хийнэ, хөдөө томилолтоор явна гээд яг 50-уулаа хуралдаад байх бололцоо бага ш дээ. Тийм учраас нэг хүний үүрэг оролцоо чухал байсан. Тийм учраас 50-аас бага байж болохгүй юм байна. 100 их байж хэрэггүй юм байна гээд л дундуур 75 гээд 76 болгочихсон. Хоёр танхимтай байна гэдэг дээр депутатуудын амбици байсан. Депутатууд чинь бодоод байна ш дээ. За бид нар өнөөдөр гар өргөөд Үндсэн Хууль батлаад маргааш нь өөрсдөө буучихаж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр хүнтэй холбоотой байсан. Депутат баймаар байдаг тиймээ /ярилцагч инээв/. Зарчмын юм гэх юм бол тэр дээр жаахан маргалдсан, өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад чухал ач холбогдолтой юм байна. Үндсэн Хуулийн Цэцийн асуудал дээр маргалдсан. Өөрөөр хэлбэл шүүх эрх мэдлийн тухай ойлголт ерөөсөө байхгүй байсан бид нарт. Ач холбогдолыг нь ойлгохгүй зүгээр л салгах нь зүйтэй гээд байдаг байсан. Үндсэн Хуулийн Цэц хаана ямар байдлаар орших....
Хишигсүрэн -
Төрийн эрх мэдлийг саармагжуулж байна гээд тийм зүйл их явсан ш дээ тиймээ?
Бямбажаргал -
Тийм, тэгэхээр шүүх эрх мэдлийг тусад нь гаргах нь гаргачихъя. Тэгтэл Үндсэн Хуулийг хянаж байдаг энэ байгууллага чинь шүүх эрх мэдэлтэй байх юм уу. Одоо тэгээд манай Үндсэн Хуулийн Цэц чинь их марзан байгууллага болчихоод байгаагын шалтгаан нь тэр. Яагаад гэхээр нөгөөдөхөө хаана аваачиж тавихаа мэдэхээ байчихсан. Дөрвөн өөр данхар толгой гарч ирэх гээд байна ш дээ. Шүүх, Парламент, Ерөнхийлөгч, Засгийн газар, тэгээд хажууд нь Шүүх гээд нэг юм байна. Тэгэхээр чинь таван толгой болчихож байна ш дээ.Тэгээд үүнийг тэгж байгаад их марзан санамсаргүй гэдэг юм уу харьцангуй анхны төсөлд зааснаас нь муутгаж сонгосон юм.
Хишигсүрэн -
Анхны төсөл дээрээ ямар байсан юм бэ?
Бямбажаргал -
Анхны төсөл дээрээ Үндсэн Хуулийн Шүүх гэж байсан юм. Энэ Үндсэн Хуулийн Цэц чинь. Тэгэхээр тэрнээс муутгах маягтай бий болгосон зүйл. Дараагийнх бол Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн тухай асуудал байсан. Ерөнхийдөө манайх чинь нэг хүний дарангуйллаас их айчихсан байсан. Тийм учраас Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу, Парламентийн засаглалтай байхуу гэхээр бүгд Парламентийн гэж байсан. Тэгсэн хэрнээ Ерөнхийлөгчгүй байвал жаахан эвгүй гээд байсан /ярилцагч инээв/. Монгол хүний жаахан тийм юм байна ш дээ. Тийм учраас манай Ерөнхийлөгч эрх мэдлийнхээ хувьд хүчтэй парламенттай орнуудынх шиг байгаа ш дээ. Англи, Японы эзэн хаан шиг байгаа ш дээ. Манай Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлээр нь үзэхлээр тиймэрхүү хүн байгаа ш дээ. Тэгсэн чинь яадаг уу гэхээр тэр нөхрийг ард түмнээс сонгоод хаячихаж байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Яг энэ сэдвээр их маргасан ш дээ тиймээ?
Бямбажаргал -
Тийм. Тэгэхээр энэ чинь яаж байна вэ гэхээр ард түмнээс мандат авчихсан хүн гэдэг чинь эрх зүйнхээ чадамжийн хувьд парламенттай энэ тэнцүү гараад ирдэг байхгүй юу. Хаанаас хэн ч харсан бай мандат авсан гэдэг утгаар нь. Түүнээс биш дараа нь нөгөө Их Хурал баталдаг барьдаг чинь илүү ажил байгаа юм ш дээ.
Хишигсүрэн -
Бүр нарийвчлаж ярих юм бол Парламентийг тараачих эрхтэй байгаа юм ш дээ.
Бямбажаргал -
Ер нь дургүй хүргэвэл тараана ш дээ. Тийм учраас манай Үндсэн Хуулийн гол юман дээр анхаарал тавиагүй байдаг юм. Яахав дээ олон хоног хэлэлцээд ядраа биз, эсвэл маргаж байгаад тэд нар чинь ядарддаг байхгүй юу. Ядрахлаараа за за больё наадах чинь гээд.... жишээ нь Баянаа аварга, Мөнхбат аварга 2-ын нэг онигоо байдаг ш дээ. Мөнхбат аварга индэр дээр гараад үг хэлдэг Баянаа аварга тэрнийх нь эсрэг үг хэлдэг байсан байгаа юм ш дээ. Тэр 2 бол бие биенийхээ л эсрэг санаа хэлнэ үү гэхээс биш Ерөнхийлөгч хэн болох уу гэдэгт анхаарал хандуулахгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Одоо ингээд намын Бага Хурал болж байна, Үндэсний Зөвлөлдөх Хорооны хурал болж байна, Намын их хурал болж байна гэж байна. Намуудад 400-гаад хүн цуглуучихсан хурал болж байхад хурал дээр хэлэлцэх асуудлаар ямар шийдвэр гарахыг урьд шөнө нь шийдчихсэн байдаг гэдэг ш дээ. Тэр 430 депутатыг цуглуулахад тийм юмны элемент байсан уу?
Бямбажаргал -
Ер нь МАХН чинь өөрөө. Нэг үзэл бодол нэг буланд шахуулсан тийм хүчин байгаагүй юм. Зүгээр л монголын нийгмийн тодорхой нэг хэсгийн төлөөлөл болохоос биш яг коммунизмд үнэнч, намдаа үнэнч гэсэн утгаараа орсон хүн байгаагүй. Энэ чинь эрээвэр хураавар нийгмийн тусгал учраас намын юундаа захирагдахгүй байгаа юм. Жишээ нь МАХН юу гэж бодно тэрүүгээр л юм чинь гарчих байхгүй юу. 430 хэдийн ихэнхи нь Хувьсгалт Намынх байна ш дээ. Манай Ардчилсан Хүчнийхэн чинь нийлээд цөөхөн хэдэн юм байсан юмаа. Нийлээд 80 хэд байлуу даа. Тэгсэн чинь нөгөөдүүл чинь өнөөдрийнх шиг олонхоороо кноп дарна гээд л явчихсан бол дор нь шийдчих ёстой асуудал байсан байхгүй юу. Тийм учраас тэр үед нам чинь дотроо тийм юу байсан юм.
Хишигсүрэн -
Яагаад ийм байсан нам, ийм байсан намын гишүүн, ийм байсан гээд яривал их олон юм ярина. 2000 онд процесс их өөр болж байна. Төрийг ойлгодог ойлголт нь, хандлага нь, улс төрийн ажил хийдэг ажил нь, ард түмнийх нь тэдэнд ханддаг хандлага, итгэл үнэмшил гээд орвонгоороо өөрчлөгдөх нь битгий хэл сөрөг тал руугаа өөрчлөгдөж байгаа байхгүй юу.
Бямбажаргал -
Тэгэхээр миний хувийн бодлоор хөндлөгөөс харахад яасан гэхээр анх МАХН-тай бусад намууд өрсөлдөх шаардлага гарч ирж байна ш дээ. Яг ингэж өрсөлдөхийн тулд энэ намын бүтэц, зохион байгуулалтыг хуулбарлахаас өөр арга байхгүй. Яг өрсөлдөгчтэйгээ адилхан бүтэц зохион байгуулалттай байж байж энэ намтай чинь тулж очно ш дээ. Тэгэнгүүт 1996 он хүртлэх Ардчилсан Намын дүрэм, Социал Демократ Намын дүрэм гээд бүх намуудын дүрэм МАХН-ын дүрмийн хуулбар, хувилбар байгаа байхгүй юу. Тэгж байж энэ намтай тэнцүү болж байгаа байхгүй юу. Тэгээд МАХН-ын өнөөдрийн шинэ дүр төрх гэдэг ч юмуу. Ардчилсан Нам ч гэсэн ялгархааргүй адилхан дүр төрхтэй болчихоод байна ш дээ. Тэгэхээр энэ дүр төрхийн эхлэл хаана тавигдсан бэ гэхээр МАХН анх удаа 1996 онд цөөнх болсон юм. Цөөнх болонгуут.....
Хишигсүрэн -
1996 оны Ардчилсан Хүчний ялалт юунд байсан юм бэ?
Бямбажаргал -
1996 оны АрдчилсанХхүчний ялалт бол хэдхэн юман дээр байсан гэж боддог юм. Нэг хэсэг нь бол өгөөд үзье гэж ярьдаг юм л даа. Арай цөөдөөд байна гэж ард түмэн ярьдаг байсан л даа. Өөрөөр хэлэх юм бол 5 гишүүнтэй байлаа ш дээ. 5 чинь арай цөөдөөд байна эд нарыг ядахад 20 болгое гэж. Газар болгонд 20 болгох гээд 50 болгочихгүй юу. Тийм дүгнэлт хийдэг улс төрчид бий. Нэг хэсэг хүмүүс юу гэж дүгнэдэг үү гэхээр МАХН өөрөө хэт ноёрхох байдал нь.....монголчууд чинь давамгайлж байгаа, дээрлхэж байгаа юманд дургүй ш дээ. МАХН чинь 1992-1996 онд яасан гэхээр......1990-1992 оны Засгийн Газар бол үг сонсдог, хүлээж авдаг их ардчилсан бүгд их эрмүүн юмны төлөө явж байсан байна ш дээ. Тэгсэн чинь 1992 онд гарч ирсэн Засгийн Газар зогсонго байдалд оруулсан. Өөрөөр хэлбэл үнийг барьчихсан. Одоо хүүхдүүдэд ярихад сонин байна байх. Гадаад паспортыг иргэн бүрт өгнө гэхээр чинь л бөөн юм болдог байлаа ш дээ. Манай Социал Демократ Нам эд нар бол хууль бус үйлдлүүд их хийсэн ш дээ. Өөрөөр хэлбэл нам бол нам бол гадаад паспортонд албан бичиг хийж өгдөг байхгүй юу. Тэгээд манай хүн тийшээ явах гэж байгаа, хойшоо явах гэж байгаа гэж албан бичиг бичиж өгч паспорт гаргах гэж байна ш дээ. Архив ухах юм бол дандаа Социал Демократ Нам. Үгүй мөн олон ажилтантай. Өөрөөр хэлэх юм бол хүчээр тийм байдал руу түлхэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд үнийг чөлөөлөөгүй, гадаад дотоод эрх чөлөө байхгүй. Тэр байдал чинь юунд хүргэсэн гэхээр өөрийн дотоод эдийн засаг чинь өөрөө өөрийгөө тэжээж чадахгүй больчихсон ийм байдалд байсан. Тэгэхээр энэ бас цаад эдийн засгийн шалтгаан нь юм. Зүгээр бүх юмыг хаагаад хаячихаар чинь Монгол улс чинь өөрөө өөрийгөө тэжээх чадваргүй байлаа ш дээ. Бас нэг хүчин зүйл бол Ардчилсан Нам, Социал Демократ Нам 2 бол тусдаа орсон ш дээ. 1996 оны сонгуульд нэгдүгээрт эвсэж орсон. Хоёрдугаарт 1996 онд бид нарын хувьд Монгол улсын Ерөнхийлөгчтэй сонгууль болсон. Өөрөөр хэлбэл хэн нэгэн гудамжны хүн хэлж байгаа биш Ерөнхийлөгч дээрээс нь чиглэл өгч байна ш дээ. Ардчилсан хүчнийг төлөөлж байгаа ерөнхийлөгч энэ чинь болохгүй байнаа гээд Засгийн Газарт ч юмуу, ард түмэнд хандахад хандлага бол....манайх чинь төрийн их юутай ард түмэн ш дээ. Ийм л гурван хүчин зүйл байсан байх. Нэгдүгээрт арай дэндүү цөөхөн байна гэж үзсэн байх, хоёрдугаарт бол үнэхээр эдийн засгийн байдал хүндэрсэн учраас солиод үзье гэж бодсон байх.
Хишигсүрэн -
Хүмүүсийн амьдрал хүнд байсан байх тиймээ?
Бямбажаргал -
Тийм. Хүмүүсийн амьдрал маш хүнд байсан. Хавар 5-н сар гэхэд ноолуурын үнэ 2000-3000 төгрөг байсан юмуу даа. Намар үнэ чөлөөлөнгүүт 5 дахин өсөж байсан ш дээ. Тэгэхээр эдийн засгийг хааж байсан чинь тийм хортой байхгүй юу. Нэг талаас тийм, нөгөө талаас мөнгөний эргэлт байхгүй. Банкнаас зээл авъяа гэхэд барьцаа хөрөнгө хэрэгтэй. Монгол хүнд бол ямар ч хөрөнгө байхгүй гэдэг асуудал байсан. Тийм л юмнаас болж ялсан байхдаа.
Хишигсүрэн -
Хувьсгалт нам анх удаагаа ингээд ялагдаад цөөнх боллоо. Тэгээд нам дотор нь юу болсон байх уу. 1990 оны намтай 2000 оны намыг харьцуулж асууж байна л даа.
Бямбажаргал -
Тэгээд цөөнх болонгуут МАХН анх удаа цөөнх болсон. Тэгэхдээ улсын хэмжээнд цөөнх болоогүй ш дээ. Орон нутагт ялсан ш дээ. Гэхдээ тэр үеийн орон нутгийн сонгуулийн хууль их сайн хууль байсан тэр хуулийг ахиж хэрэглэхгүй юм даа. Шууд олонхийн санал авсан нь гараад явчихдаг. 50-аас дээш хувийн санал авсан нь. Авч чадаагүй саналууд үлдэж хуримтлагдана тэрийг нь намуудад нь хуваагаад өгчихдөг байсан юм. Тийм холимог маягийн марзан сонгуулийн хууль байсан юм. Би 50-аас дээш авчих юм бол гараад явчихна. 50 хүрэхгүй байх юм бол танайх тэдийг авч гээд үлдсэн суудлыг нь өгчихдөг байсан. Тийм учраас Улаанбаатар хот гэхэд чинь Баянзүрх дүүрэгт Ардчилсан Намын төлөөлөлгүй ИТХ бүрдэж байна ш дээ. Өнөөдрийн хуулиар бол ингэж бүрдэж байна. Тэр үеийн хуулиар бол тэгж бүрдэх боломжгүй байгаа байхгүй юу. Яаж ийж байгаад л 40-н хэдэн хувь авсан хүмүүс эд нар байгаа ш дээ. Тэгэх юм бол бүгдээрээ 100% болж пропорциональ болох магадлалтай. Өөрөөр хэлбэл бүгд 50-аас дээш хувийн санал авч чадахгүй бол пропорциональ системтэй болчихно. Үнэхээр үзэж тарж байгаад гарчихвал үлдсэнийг нь тараагаад өгчихдөг тийм сонин сонгуулийн систем байсан юм. Тэгээд МАХН-ын хувьд ер нь намын дотоод шинэчлэлийг эрчимтэй хийж эхэлсэн. Хуучин бол ингээд л байж болдог юм байна гэсэн юм байлаа ш дээ. Тийм учраас яг энэ үед МАХН өөрийнхөө хуучин шиг байдлаасаа салсан гэж боддог. Хэт хуучинсаг үзлээсээ. Өөрөөр хэлэх юм бол эргээд Коммунизмыг тогтооно энэ маягаар барьж болно гэсэн үзэл бол ялагдал хүлээх гол шалтгаан боллоо ш дээ. Тэгээд ерөнхийдөө харьцангуй залуу үе нь гарч ирээд. Одоо энэ Энхбаяр эд нар чинь. Нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт МАХн үнэхээр хүчтэй сөрөг хүчин байсан. Яагаад гэхээр 25+1 гэдэг чинь одоогийн хуулиас өөр хууль байсан ш дээ. УИХ-ын тухай хууль чинь. Яагаад гэхээр 51 гишүүн орж байж ирц бүрэлддэг байсан ш дээ. Ардчилсан нам 50 Дашбалбартай нийлээд 51 байхгүй юу. Дашбалбар хувьсгалт намтай нийлвэл яах уу 50 хүнтэй парламент юу ч хийж чадахгүй. Одоо тэрнийг болиод 38 болгочихлоо ш дээ. Тэгэхээр энэ бол маш том ухралт хийсэн. Анхны УИХ-ын тухай хууль бол илүү ардчилсан байхгүй юу. Их хурлын бүрэн эрх бол 51-ээр хэрэгжинэ. Асуудал бол 38-аар шийдэгддэг байхгүй юу. Олонхоороо шийддэг л байхгүй юу. Өнөөдрийн хувьд бол их хурлын бүрэн эрх 39-өөс эхлэнэ. Ердийн чуулганы эрх ш дээ. Асуудал 39-өөр шийднэ. Тэгэхээр 39-н суудал авсан нам бол бүрэн өөрийнхөө эрхэнд байлгаж чадаж байгаа байхгүй юу. Түрүүнд нь бол өөр заалт байсан байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Энэ өөрчлөлт хэдэн онд хийгдсэн бэ?
Бямбажаргал -
2000 онд юмуу даа. Сүүлд хийсэн. Хувьсгалт Нам өөрсдөө хийсэн өөрчлөлт ш дээ. Уг нь 2000 онд Хувьсгалт Нам тийм өөрчлөлт хийх шаардлаггүй байсан юм. Тэгэхдээ ер нь сөрөг хүчин яваандаа ороод ирвэл тэрнийг суллахгүй байх нэг арга байхгүй юу. Тэгээд одоо ухаандаа Хувьсгалт Нам ингэж нягтрахын хэрээр хувьсгалт нам том юм чинь олон үзэлтэй 430-аад хүн чинь нэг хүний үгэнд ордоггүй байсан гээд. 76 нь ч гэсэн 76-уулаа нэг санаа бодолтой байсан ч юмуу үгүй ч юмуу. 71 байхдаа. Тэгээд эд нар чинь цөөнх байхдаа улам нягтарч эхлэхгүй юу. МАХН анх удаа цөөнх болоод маш их нягтарч байна. Намын дотоод үзэл бодолдоо эрэл хайгуул хийж эрчимтэй ажиллах шаардлага гарч ирээд ингэж эхлэж байхад нөгөө талаас эвссэн Ардчилсан Намын дотор задрал явагдаж эхэлсэн. Өөрөөр хэлэх юм бол Социал Демократ Нам бол аль нэг намтай нийлж салаагүй байж байгаад 2000 онд Ардчилсан Намтай нийлсэн ш дээ. Тэгэхэд чинь Монголын Ардчилсан Нам чинь 1992 оны сонгуулийн дараа Үндэсний Ардчилсан Нам гэсэн нэртэй болоод энэ нам чинь тухайн үеийн гурван намын нэгдэл байсан. Үндэсний дэвшлийн Нам, Ардчилсан Нам, Иргэний Зориг Нам.
Хишигсүрэн -
Иргэний Зориг Нам уу?
Бямбажаргал -
Иргэний Зориг Нам гэхгүй Нэгдсэн Нам гэдэг байсан юм. Одоо энэ Оюуны юугаар. Тэрнээс болоод эргээд задрал явагдсан юм. Яагаад гэхээр тэр намуудын бүлэглэлүүд чинь байж л байна ш дээ. УИХ дахь Ардчилсан Хүчний, Ардчилсан Холбоо Эвслийн 50 гишүүн дотор чинь Социал Демократ Намын 15, хуучин Үндэсний Дэвшилт Намын угшилтай 1, Ардчилсан Намын угшилтай 1, Нэгдсэн Намын угшилтай 1.
Хишигсүрэн -
Нэгдсэн Нам гэж Зориг яагаад нам байгуулсан, тэр нь эргээд татан буугдсан ш дээ.
Бямбажаргал -
Тэр их сонирхолтой ш дээ. Цөөнх байхдаа. 1992 оны сонгуулиар хэдэн хийх ажилгүй хөгшидтэй байлаа ш дээ манайх. Одоо энэ халзан Ганболд, Гончигдорж, Элбэгээ, Зориг тэгээд сүүлд нь А.Ганбаатар очиж суусан байхгүй юу. Тэр үед Ардчилсан Намын даргаар Энхсайхан ажиллаж байсан. Ардчилсан Нам чинь шинэчлэл хийх гээд Энхсайханыг даргаар тавьчихсан байхгүй юу. Анхны дарга нь Бат-Үүл ш дээ. Энхсайханыг даргаар тавьсан нь учиртай. Парламентад сөрөг хүчнийг төлөөлж сууж байгаа 5 хүн чинь 5-уулаа бие даасан хүчтэй личность байхгүй юу. Тийм учраас 5-н хүчтэй хүн бол хэзээ ч бие биенээ хүлээн зөвшөөрдөггүй байхгүй юу. Тийм зовлон байна ш дээ. Яг л адилхан энэ тэнцүү гэж үздэг. Тэгээд шоолдог юм ш дээ. Үнэн ч юмуу худлаа ч юмуу. Үнэний хувьтай. Тэр үед “принц” гэж нэртэй тоглоом байдаг байсан. Би зүгээр нэг сонин түүх ярьж өгье /ярилцагч инээв/.
Хишигсүрэн -
Тэр тоглоом ямар тоглоом байсан бэ?
Бямбажаргал -
Компьютерийн тоглоом /ярилцагч инээв/. Тэгээд боловсрол ч их бага байж дээ. Америкийн Бүгд Найрамдахчуудын хүрээлэн ажлаа эхлэх гээд. Тэгээд Ардчилсан Нам, Социал Демократ нам 2-ын дунд нэг компьютер, принтер хоёр өглөө.
Хишигсүрэн -
Хэдэн он бэ?
Бямбажаргал -
1993 оны эхээр юм байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа л юм даг. Тэр үед манай Социал Демократ Нам компьютертай. Яагаад уу гэхээр манайд чинь “Монел”-ийн инженерүүд байсан болохоор “Монель”-оос хулгай хийсээр байгаад компьютертай болчихсон. Тэрэнтэйгээ харьцаад сурчихсан. Тэгээд байж байсан манай Улаанхүү мониторыг нь Ардчилсан намд өгөөд процессорыг нь өөртөө авчихаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд Ардчилсан Намынхан нөгөөдхийг нь зурагт гэж бодохгүй юу. Өнгөт зурагт. Тэгж хэлээд лазер принтер, процессор хоёрыг нь манайх авчихгүй юу. Лазер принтер дөнгөж манайд орж ирсэн байсан үе. Бид нар бол мониторыг хаанаас ч олоод тавьчихна ш дээ. Ингээд байж байсан чинь Зориг Америк яваад компьюьер олоод ирлээ. Зоригийн өрөөнд өнгөт дэлгэцтэй тийм компьютер байдаг байхгүй юу. Тэр өнгөт дэлгэцтэй компьютер дээр “принц” гээд тоглоом байдаг юм. Нэг Гүнжийг сулладаг, сэлмээр тулалддаг тийм тоглоом. Зориг тэрнийг тоглохоос өөр юу ч хийхгүй. Ерөөсөө Их Хурлын гишүүний үндсэн ажил бол тэр. Өөрийнх нь Зоригийн өрөөнд дүүрэн хүн байна. Одоо энэ Хулан, Эрдэнэтуул эд нар чинь Зоригийн өрөөнд л байна. Тэгээд манайхан ярьдаг байхгүй юу. Зориг “принц” тоглосоор байгаад тэд нар нь Зоригийг шүтээд л тэд л нам байгуулчихсан гэж.
Хишигсүрэн -
Нэгдсэн Намыг уу?
Бямбажаргал -
Нэгдсэн Намыг. Тэрнийг байгуулсан хүмүүс нь Хулан, Эрдэнэтуул эд нар ш дээ. Тэгж байгуулагдсан түүхтэй. Тийм жижигхэн юмнаас болоод. Тэгээд тэр хагарал чинь гүнзгийрээд. Дээрээс нь орон нутгаас ирсэн гишүүд нэгдүгээрт өөрийнхөө эрх мэдлийг мэдэрч эхэлсэн. Ингээд байж байсан чинь. 1997 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиас өмнө энэ хагарал эхэлж байсан. Би өөрөө 1997 оны сонгуулийг гардаж зохион байгуулсан. Хагарал эхлэх үндэс нь хаана бий болсон бэ гэхээр. Орон нутгийн сонгуулиар тавигдсан. 7-р сард шинэ Засгийн Газар байгуулагдсан. Шинэ Засгийн Газар байгуулагдангуут манайханд гадны байгууллагууд зөвөлгөө өгсөн. Одоо та нар байгуулагдуунгуутаа л хамаг юмаа хийж ав гэсэн. Жишээ нь эдийн засгийн чухал өөрчлөлтүүд байна ш дээ. Өмч хувьчлах, орон сууцуудыг хувьчлах гээд 4-н жилийн туршид хийх толгойны өвчин болсон асуудлуудыг яаралтай хийж ав. Үр дүн нь хойтон жил гарна. Тийм учраас ингэж хийх ёстой гэсэн зөвөлгөө зөвлөмжийг олон улсын байгууллагууд өгч байсан. Би өөрөө намын дарга байсан. Энэ Засгийн Газрыг яах уу гэдэг дээр их анхаарч байсан. Бид нар бол Засгийн Газар байгуулна гэсэн зорилгогүй шахуу л сонгуульд орчихсон ш дээ. Ялна гэдгээ мэдээгүй шахуу л сонгуульд орчихсон ш дээ. Ялсаны дараа 1990 оныхтой адилхан бүгдээрээ сэтгэл “нappy”, нөгөө талаас манай орон нутагт байгаа гишүүд чинь 2,3-н жил жаахан хавчигдаж гадуурхагдчихсан байсан. Тийм учраас энэ Засгийн Газар бид нарт асар их дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн итгэл найдвараар харж байсан. Гэтэл улс орны эдийн засаг өөрөө маш хүнд байсан. Яаралтай эдийн засгийн арга хэмжээнүүдийг авах ёстой. Олон улсын байгууллагууд орон нутгийн сонгуулийн өмнө үүнийгээ хийе гэсэн асуудал тавь гэсэн зөвлөмжийг хэлдэг байхгүй юу. Олон улсын байгууллагын зөвлөхүүд байсан л даа. Тэдний нэрийг дурьдаад яахав.
Хишигсүрэн -
Миний хувьд нэг ийм зүйлийг тодруулмаар байна л даа. 90 оноос хойш л болсон бүх сонгуульд Ардчилсан Намыг сонгуульд оролцоход нь сонгуулийн кампанийг нь хийдэг, консалтингийг нь хийдэг, санхүүжүүлдэг гадны байгууллагууд мэргэжилтнүүд байсан. Яг үүнтэй адилхан МАХН-ын ард Оросууд байсан гэсэн зүйлийг манай компанитай хамтарч ажиллаж байсан гадны мэргэжилтэн хэлж байсан. Жишээ нь 2004 онд бол тэд байсан ш дээ. Сая л энэ удаагийн сонгуулийг бие дааж хийгээд юу болж байгааг хар даа гэсэн юм хэлж байгаам л даа. Үнэхээр ийм юм байсан юм уу?
Бямбажаргал -
Ер нь олон улсын байгууллага гэж ярьж байна тийм ээ. Зүгээр яахав Монголын Ардчилсан Хүчнийг гэж хэлье дээ. Ардчилсан Нам, Социал Демократ Намыг улс төрийн намын хэмжээнд аваачиж, хүлээн зөвшөөрүүлэх, төлөвшүүлэх санхүүгийн хувьд дэмжих, хөгжүүлэх, сургах асуудал дээр тодорхой хэдэн олон улсын байгууллагууд маш их идэвхитэй арга хэмжээ авсан. Жишээлбэл Конрад Аденаурын Сан байна, Фридрих Эйберьтийн Сан байна. Энэ 2 бол Германы сангууд ш дээ. Энэ 2 Сан бол нэг нь Ардчилсан Намтай нөгөө нь Социал Демократ Намтай хамтарч ажилласан. Тэгж ажиллаж байсан хэрнээ энэ чинь Германдаа 2 өрсөлдөгч нам ш дээ. Тэгэхэд Монголд ажиллаж байгаа 2 нам нь нэг эвсэл байгаа байхгүй юу /ярилцагч инээв/.
Хишигсүрэн -
Коммунистуудын эсрэг нэгдсэн намууд ш дээ тиймээ?
Бямбажаргал -
/Ярилцагч инээв/. Коммунистуудын эсрэг нэгдсэн нэг нь Социал демократ нэртэй. Социал Демократ Нам ухаандаа Английн Лэйборь Партий, Шведийн Социал Демократ Нам, Фридрих Эйберьтийн Сан зэргээс дэмжлэг авдаг байхад. Ардчилсан Нам бол Аденаурын Сангаас дэмжлэг авч байх жишээтэй. Ингээд Европын улс төрийн сонгуулийн хувьд ингэж энэ хоёр намд гол байгаа юм. АНУ бол Бүгд Найрамдахчуудын Хүрээлэн бол шууд дэмжлэг үзүүлсэн. Үүнийг оруулж ирсэн түүх нь их сонин л доо. Яагаад уу гэхээр АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Хүрээлэнгээс хамгийн анх удаа Анукевич /уулзалт-2, 004_A_ L.Byambajargal _amantuuh_2008_12_15-ийн 50 минут 57 сек үз / гэдэг залуу ирсэн юм. 1992,1993 оны үед байна уу даа. 1994 оны өлсөглөнгийн үеэр ч ирлүү. Тэгээд ухаандаа Ардчилсан Хүчнийг яах уу гэж ярилцсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд 1996 оны сонгуульд бэлтгэх одоо ухаандаа энэ эвсэл. Ерөнхийлөгчтэй учраас баларч мэднэ ш дээ. Баярлалаа гээд. Ерөнхийлөгч чинь бас албан тушаал хуваарилна ш дээ. Элчин, тамгын газар гээд л. Тэгэхээр монголчууд чинь албан тушаал хуваарилаад эхлэхээр аль нэг нь сэтгэл ханамжгүй үлддэг нэг бичигдээгүй хууль байна ш дээ. Тэгээд иймэрхүү асуудал гарч магадгүй гээд...
Хишигсүрэн -
Таны яг наад хэлж байгаа юм чинь батлаад байгаа юм бишүү. Ердөө л энэ. Албан тушаал хуваарилдаг, тэгээд сэтгэл ханамжгүй үлддэг. Эрх ашгийнхаа төлөө томоор тэмцээд авчихдаг, бослого гаргадаг, хуйвалдаанаа хийдэг. Ерөөсөө жинхэнэ шалтгаан наадах чинь биш үү?
Бямбажаргал -
Ерөөсөө л тэр. Тэгэхээр Бүгд Найрамдахчуудын Хүрээлэнгээс ирээд санал тавьсан. Санал ч юу байхав дээ. Бид нар яг тухайн үед их хүнд байлаа ш дээ. 1992-1996 он бол Монголын Ардчилсан Хүчний хувьд хүнд байсан жилүүд. 1996 он бол сэтгэлийн хөөрлөөр оргилуун шийдчихсэн. 1992-1996 оны хооронд социализмын үеэс амьдрал дордсон гэж хүмүүс ойлгочихсон үе байсан л даа. Монголын ардчилал ухрахад бэлэн байсан үе. Тэгээд тавьсан хүсэлт бол бид та нарт туслъя гэхдээ та нар эвсэл байгуул, тэгсэн тохиолдолд л туслана гэсэн. Тэрнээс биш аль нэг намыг нь дэмжихгүй. Тэгээд тэр нэг компьютер өгч Ардчилсан Нам, Социал Демократ Нам 2 монитор, процессоор нь хувааж авч байгаа нь тэр байхгүй юу. Тэгэхээр та нар эвс. Та нар эвсэхийн тулд ийм 4-н байгууллага нийлж хамтарсан гэрээ байгуулаад манайд явуул. Бид нар энэ чиглэлээр нь санхүүгийнх нь мөнгийг босгоно гэсэн. Татварын мөнгөөр л тоглох гэж байна ш дээ. Америкийн ард түмний мөнгөөр л тиймээ. Тэгээд үүн дээр Ардчилсан Нам, Социал Демократ Нам, Монголын Ардчилсан Холбоо гээд. Мэдээжийн хэрэг манай хуулиар бол улс төрийн намыг санхүүжүүлэх нь хориотой ш дээ. Тийм учраас Аденаурийн Сан чинь Улс Төрийн Боловсролын Академийг байгуулсан байсан юм. Тэр Улс Төрийн Боловсолын Академи гэсэн ийм дөрвөн байгууллагыг нийлж гарын үсэг зур гэсэн шаардлага тавиад. Тэгээд үүнийг байгуулахын тулд их ажилласан даа. Ялангуяа би тэр үед гадаад харилцаа хариуцаж байсан. Зүгээр энгийн жишээ хэлэхэд. Аденаурийн санг Социал Демократ Намыг байранд байрлуулна гэхэд л Германы Фройд гээд өвгөн байсан. Зөндөө удсан даа. Фройд гуай толгой сэгсрээд байсан. Яаж болдог юм бэ миний ухаан хүрэхгүй байна гээд. Аденаурийн сан /ярилцагч инээв/ Монголд ирж байгаа юм шиг байр нь солигдох уу гээд. Яах арга байхгүй байдал тийм байсан. Тэгээд чи бараг санах байхдаа манай энэ шилэн хүзүүвчний нэг давхарт Улс төрийн боловсролын академи анх тэнд байрлаж сургалтаа явуулж эхлэсэн ш дээ. Тэгээд ингэж тэнд байрлуулсан. Тэгээд АНУ-ын Бүгд Найрамдахчуудын Хүрээлэн өөрийнхөө төлөөлөгчийн газрыг....төлөөлөгчийн газар ч юу байхав дээ. 2 намын дунд бид нарын дунд ажиллах хэрэгтэй хүн байна ш дээ. Тэгээд байгуулъя гээд. Тэгээд энэ Ардчилсан Намын гадаад харилцааг Зоригийн ах Баяр хариуцаж байсан юм. Манай гадаад харилцааг миний туслах хийж байсан Болдбаатар хариуцаж байсан. Ингэнгүүт энэ 2 намаас нэг нэг хүн нийлүүлээд. Нэг намаас нь илүү хүн орчихвол нөгөөгөөсөө илүү идээд байна ш дээ тиймээ. Яг энэ 2 бол Бүгд Найрамдахчуудын Хүрээлэнг Монголд бий болгоод Америкаас 2 хүн ирж ажиллаад ингээд өөрөөр хэлэх юм бол сургалтыг орон нутагт яаж явуулах уу. Тэр битгий хэл сонгогчидтой байгуулах гэрээ гэдэг бол яг Америкийн Бүгд Найрамдах Намын “Контракт вид Америка” гээд тэр проектийн Монгол хувилбар ш дээ. Би бол тэр хөтөлбөрийг нь боловсруулсан хүнтэй хүртэл очиж уулзаж байсан. Яг тэрний Монгол хувилбар байхгүй юу. Тэгээд сонгуулиар орон нутагт яаж ажиллах уу гээд бүх аймаг сумдаар бүгдээрэнгээр нь явж сургалт хийсэн. Хуучин бол Социал Демократууд сургалт хийхдээ Ардчилсан намынхаа найз нарыг гадаа орхичихдог. Хоорондоо атаархдаг иймэрхүү байдаг байхгүй юу. Жишээ нь хөдөө орон нутагт 4-н багш байхад хоёр нь Социал Демократ Намын багш байна, 2 нь Ардчилсан Намын багш байна. 25-н хүн байвал тэнцүү хуваана гэдэг тийм зарчмаар явсан. Энэ бол маш үр дүнд хүрсэн.
Хишигсүрэн -
Үүний үр дүнд хөдөө орон нутагт байгаа намын анхан шатны байгууллага зохион байгуулалтанд ороод, мэдлэг аваад, ажиллах чиглэлээ авч байна ш дээ.
Бямбажаргал -
Тийм. Энэ чинь улс орныг хамарсан...зарим тохиолдолд МАХН-ынханыг ч оруулдаг байсан л даа.
Хишигсүрэн -
Хувьсгалт Намыг яаж гэж оруулж байгаа юм бэ?
Бямбажаргал -
Тэгээд энэ чинь улс орныг хамарсан 3-4 бүтэн цикль сургалт явсан байхгүй юу. Тэр утгаараа 1996 оны сонгуулийн ялалт, амжилтанд том үүрэг гүйцэтгэсэн ш дээ.
Хишигсүрэн -
Түр завсарлъя
Сая бид хоёрын яриа ийм зүйл дээр дууслаа л даа. Социал Демократ Нам байрлаж байсан шилэн хүзүүвчинд Аденаурийн сангийнханыг Социал Демократ Намтай хамт байрлуулъя гэхэд суурин төлөөлөгч нь толгой сэгсэрч байсан гэж байна. Эндээс харагдаж байна л даа. Зарчмын байр суурь, үзэл бодлын ялгаатай, хэзээ ч очиж хамтардаггүй ч юмуу тэр зарчим Монголд үйлчлэхгүй л байна л даа. Ардчилсан хүчин, Ардчилсан Намын дотор ч гэсэн. Тэгэхээр тэндээ байдаг зарчим энд үйлчлэхгүй байна гэдэг чинь ямар нэг байдлаар манай хийж байгаа “бүх юм импортлогддог” гэчихмээр нэг ярианы сэдэв үүсч байна л даа.
Бямбажаргал -
Ер нь тухайн үеийн Монголын байдлыг ямар ч гадаадын хүн битгий хэл дотоодын хүн ч ойлгоход маш хэцүү. Зүгээр нормалный сэтгэлгээтэй хүн. Бид нар бол дунд нь болгоод л яваад байснаас биш өнөөдрийн өндөрлөгөөс эрүүл нийгмийн нүдээр харахад....жишээлбэл 1992 онд Хувьсгалт Нам Засгийн эрх авчихаад л Эвслийн засгийн газар байгуулаад л. 300 гаран депутаттай байж Дэд ерөнхийлөгчөө өгөөд л бид бол Зориг, Гончигдорж 2-ын нэгэнд өгнө гээд шийдчихсэн байсан ш дээ. Манай нам болчихлоо Дэд ерөнхийлөгчийг эд нарт өгье гээд. Зориг уу, Гончигдоржуу гэдэг дээр маргаан байсан тэрнээс биш өөр юм байгаагүй. Дараа нь Хувьсгалт Намын ерөнхийлөгчийг Ардчилсан Хүчнээс гаргаж ирж дэвшүүлээд л. Нөгөөдөх нь намаасаа гараад л Ардчилсан Хүчний ерөнхийлөгч болоод л энэ чинь ингээд ойлгомжгүй байдаг байсан юм шиг байгаа юм. Энэ нь юун дээр харагддаг уу гэхээр надад өөрт тохиолдож байсан зүйл. Попперийн номыг орчуулах гэсэн чинь 1992 он байна уу даа.
Хишигсүрэн -
“Түүхчлэх үзлийн гуйланчлал” гэдэг ном уу?
Бямбажаргал -
Тийм. Тэгээд хөөцөлддөг байхгүй юу. Унгарт байрлах Төв Европын Их Сургуульд захиа бичсэн юм. Хариу нь ирлээ. Тэгээд тэд нартай харилцаж байхад нэг юм ажиглагдсан байхгүй юу. Яагаад уу гэхээр тэд нарын толгойд Монголд Попперийн номыг уншчихсан тэрнийг орчуулах гэж байгаа хүн байгаа гэдэг зүйл буухгүй байгаа байхгүй юу. Тухайн үед эд нар юу хийх бол, орчуулга нь олигтой болох болов уу үгүй болов уу гэж хамгийн их санаа зовж байсан. Тийм учраас тэр номыг хэвлэж гаргахад зарцуулсан зардал бол их бага байсан. Өөрөө ч жижигхэн ном. Тэгэхэд манайд долларын ханш үнэтэй учраас доллараар авч байсан. Орчуулсан хүмүүс нь 100 ч билүү 200 доллар авсан. Тэгээд хэвлэлийн байдал энэ тэр чинь дэлхийн жишигтэй ярих юм ерөөсөө байхгүй юу. Тэгээд гэрээ байгуулж байхад хэвлэсэн машиныхаа тоолуурын дугаарын эхний болон сүүлийнхийг нь өгөөд гадагш нь зарахдаа 1 доллараас илүү үнээр зарж болохгүй гээд аймаар том дэлхийн стандартын гэрээ байгуулж байлаа. Тэгээд номыг орчуулчихаад эхийг нь өгч явууллаа. Монголоор өгөөд явуулсан юм. Тэгсэн аваргууд яасан гэхээр тэрнийг чинь зөв орчуулж уу үгүй юу гэдгийг нь редакторлох хэрэгтэй ш дээ. Тэгээд хайсаар байгаад Хар Дорж гуайг олсон байхгүй юу. Манай Баттөмөр багш их үүрэг гүйцэтгэж байсан юм. Тэгэхээр бидний орчуулга чинь тухайн үеийн нийгмийн тухай мэдлэг гэдэг юмуу шинжлэх ухааны хэл чинь Орос хэл байсан учраас нөгөө үгнүүд чинь Оросоор дамжиж орж ирсэн үгнүүд байгаа байхгүй юу. Бид нар Орос хэлнээс орчуулсан Англи эхийг нь харж байгаад Англиараа тэгж байна гээд Оросоос нь орчуулахаар бид нар чинь дор нь орчуулчихна. Тэгээд л Англитай нь тулгаад л явчихсан орчуулга байхгүй юу. Тэгээд байж байсан чинь гэнэт Баттөмөр багш Унгар яваад өглөө. Хүрээд ирээ манай нэг шинжээч нь Хар Дорж гуай байгаа юм гэж байна. Тэгээд яваад очлоо тэгсэн чинь 5-н одтой зочид буудалд тэр 2 14 хоног тансагласан байгаа юм. Тэгэнгүүт яасан гэхээр нөгөө хөгшин чинь ерөөсөө хуучин монгол хэлтэй орчин цагийн бид нарын үеийн монгол хэл байхгүй хүн байсан. Орчин цагийн монгол хэл чинь жаахан өөрчлөгдсөн байна ш дээ. Бүгдийг нь өөрчлөөд хаячихсан. Жишээ нь Гегель гэдгийг Хегель гэж бичнэ гэх мэтээр бичнэ гээд. Тэнд нь нэг ч гадаад үг байхгүй. Би редакцийг нь хийж байсан юм чинь над дээр аваад ирсэн. Тэгсэн чинь миний орчуулж байсан юм танигдахааргүй болчихсон байсан. Ингэх юм бол монголд наад номыг чинь хэн ч ойлгохгүй. Энэ номыг гол нь агуулгыг нь л Монголын ард түмэнд хүргэх болохоос биш бид нар хэл шинжлэлийн нарийн мэргэжлийн тийм юм хийх гэж байгаа биш ш дээ. Би одоо хүртэл би зарим юмыг нь санадаггүй ш дээ. Тэгсэн чинь Хар Дорж гуай гүрийчихлээ. Та энэ номыг Монголын энэ үеийнхэнд зориулж орчуулж байгаа биш үе үеийнхэнд зориулж орчуулж байгаа юм чинь өнөөдрийнх ойлгохгүй байвал байг дараа үеийнхэн сайхан монгол хэлтэй болоод гараг гэсэн маягаар хандсан. Тэгэхээр чинь саяын жижигхэн жишээ дээрээс юу харагдаж байна уу гэхээр тэр үеийн барууны хүний нүдээр бол Монгол бол бичиг үсэг тайлагдаагүй ч гэдэг юмуу шинжлэх ухааны хэллэг төлөвшөөгүй гэдэг ойлголтоор хандаж байна ш дээ. Тийм учраас Монголын эрдэмтэд Баттөмөр гуай гэдэг чинь яг шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн хүн байна ш дээ. Энэ хүнд итгэхгүй шал хамаагүй хэлний хүний орчуулганд илүү итгэж байна ш дээ. Тэгээд тэрүүгээрээ хэвлэгдсэн. Баабар шоолоод “Дори Идэр Дүүдээ” гэдэг номондоо бичээд байдаг хамгийн сайн ном хамгийн муу орчуулга гээд байдаг чинь тийм учиртай байхгүй юу. Тэгээд редакторлосон хүн нь уншихад ойлгогдохооргүй болчихсон байхгүй юу. Би эргээд унших гэхээр уншигддаггүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Эхний та нарын хийсан байсан хувилбар нь байгаа юу, дахиж хэвлэгдсэн үү?
Бямбажаргал -
Анхны хувилбар нь надад байгаа л даа. Бид нарын хийсэн шүү дээ /ярилцагч инээв/. Бид нарын эхний хийснээр нь хэвлэх юм бол тэр чинь яагаад уу гэхээр бид нарын тогтчихсон хэллэг байна ш дээ....Гегель гэвэл хэн ч ойлгоно. Тэр үеийн Монголын нийгмийг харж байсан гадныханы бас нэг олж тогтоосон юм нь тэр. Яагаад уу гэхээр Монголд нэг талаас бүх юм нь шинэ. Нөгөө талаас монголчууд бол юмыг хурдан өлгөж авдаг, энэ нэг шалтгаан нь. Нөгөө шалтгаан бол сүүлийн үед хоорондоо үзэж үзчихээд бараг зодоон цохион хийж ард түмнээ хоёр талцуулчихаад маргааш нь нийлээд зохион байгуулагчихаж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ чинь юуг харуулж байна уу гэхээр сонгуулийн утга учир гэдэг юмуу нийгмийн ялгарлын утга учрыг улам бүр арилгаад байна ш дээ. Ер нь 2000 оноос хойш улс төрийн намуудын дотоод ардчилал, улс төрийн хүрээний ардчилалд нилээн том өөрчлөлт гарсан. Маш том ухралт болсон 1990-1992 оны үе бол ер их ардчилсан байсан байна ш дээ. Үлгэр жишээ авмаар. Тэгчихээд 1992-1996 оны үед зогсонго үе байсан, гэхдээ ухралт бол байгаагүй. 1996-2000 оны үед бол их дэвшлийн үе. /энэ ярилцлага тасарсан./
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
