Byambajargal
Basic information
Interviewee ID: 990071
Name: Byambajargal
Parent's name: Losol
Ovog: [blank]
Sex: m
Year of Birth: 1964
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: physicist
Work: none specified
Belief: Buddhist
Born in: Altai sum, Govi-Altai aimag
Lives in: Songinohairhan sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: accountant
Father's profession: trader
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
authority
democracy
politics / politicians
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
Бямбажаргал гуай бид хоёрын 3 дахь уулзалт эхлэж байна. Бид 2 өмнө нь Социал Демократ Намын үйл ажиллагаа, эрдэм шинжилгээний ажил хийж байхдаа юу хийж байсан тухай нь нилээн дэлгэрэнгүй ярьсан. Манай ярилцлагад ийм нэг асуулт зайлшгүй тавигдах ёстой байдаг. Энэ асуулт бол таны амьдралд тохиолдсон гүнзгий үйл явдал юу вэ гэсэн асуулт байдаг. Таны амьдралд тохиолдсон хамгийн чухал үйл явдал юу вэ?
Бямбажаргал -
Наадах чинь хэцүү асуулт л даа. Чухал үйл явдал гэдэг бол өөрөө нэг...жишээлэх юм бол сүүлд нь ач холбогдол өгөх, эргэж харахаар тэгсэн байна шүү ингэсэн байна гэж бодохоор тийм үйл явдал. Зүгээр гүнзгий ул мөр үлдээсэн зүйл гэх юм бол 2 л юм санаанаас гардаггүй юм л даа. Нэг нь манай ээж намайг жаахан байхад бие нь муудаад Улаанбаатар луу онгоцоор явж байсан юм. Тэгэхэд бид онгоцонд ороод уулзаад гарахад бол одоо хүртэл сэтгэлд юм үлдсэн байна ш дээ. Би айлын хамгийн бага хүүхэд гэж ярьж байсан ш дээ. Би 10-р ангиа төгсөөд гадаадад явах болоод дахиад онгоцоор явах болсон л доо. Би тэгэхэд аавтайгаа 2-уулахнаа амьдардаг байсан. Тэгээд онгоцонд дотор суучихаад аяга хэн угаах бол, гэр хэн янзлаж байгаа бол гээд. Тэгээд бас манай хамаатан садан зөндөөн олон хүн цуглачихсан гаргаж өгөх гэж байна гээд аав жаахан архи уучихсан байсан. Аягүй их санаа зовж байсан. Очиж аягаа угааж, гэрээ цэвэрлэчихээд явах юмсан гэж. Зүгээр хувийн шинжтэй бол энэ байна. Яахав зүгээр улс төрийн ч гэдэг талаас нь үзэх юм бол 90-н оны 3-р сарын үйл явдал их ул мөр үлдээсэн л дээ. Тэр үед чинь албан газрууд албан нэг чухал асуудлын үед хариуцлагатай жижүүр томилдог байхгүй юу. Тэгсэн чинь манай хүрээлэнгийнхэн яасан бэ гэхээр цуглаанд оролцож талбай руу явж болзошгүй хүмүүсийг жагсаал цуглааны өдрийн хариуцлагатай жижүүрээр томилчихсон байсан. Тэр чинь бас нэг арга байна ш дээ. Тэр тэр очиж байгаа гэж мэдсэн юм шиг байгаа юм. Би 3-р сарын өлсөглөнгийн үеэр яг хариуцлагатай жижүүр хийж байсан. Манайх чинь математикийн хүрээлэн, физикийн хүрээлэн, одон орон судлалын хүрээлэн гээд 3-н хүрээлэн нэг байранд байдаг байхгүй юу. Бид нар ярьдаг байхгүй юу. Бат-үүл дайрч орж ирвэл бид нарын хамгаалалт их чухал байна ш үү гэж /ярилцагч инээв/. Байдлыг цаг дутамд хотын Намын Хороонд мэдээлнэ ажлын байран дээрээсээ хөдлөж болохгүй. Тэгэхэд бас сэтгэл их хоёрдмол яах бол гэсэн айдас бас байгаа ш дээ. Нөгөө талаасаа одоотой адилгүй, ямар ч мэдээлэл байхгүй. Радиогоор, зурагтаар ч гэдэг юмуу мэдээлэл авна ш дээ. Тэр үед бол талбай манай хүрээлэн хоёрын хооронд ямар ч харилцаа холбоо байхгүй. Тэгэхэд чинь “мартын-8” болоод амралтын үе байсан. “Мартын-8” болоод хагас сайн бүтэн сайн таарчихлуу байз. Тийм байсан учраас хүрээлэн дээр ажиллаж байгаа хүн нэг ч байхгүй. Талбай дээр юу болж байгаа юм бүү мэд. Тийм л байсан. Тэр үед нилээн их....юу гэмээр юм бэ дээ. Цаг хугацаа өнгөрч өгөхгүй байсан. Өөр чухал юм бол.... хүмүүс дарга болохоор их сайхан байсан л гэдэг. Намын дарга болж байхад надад тийм сайхан байгаа ч үгүй. Явж л байсан сонгогдоод л дарга болсон. Дараа нь ажлаа өгсөн. Зүгээр л явж байгаад ажлаа өгсөн. Иймээ тиймээ юм болоогүй.
Хишигсүрэн -
Ер нь танайх Ерөнхий Нарийн Бичгийн Даргаа ямар шалгуураар тавьж байсан бэ?
Бямбажаргал -
Тэнд чинь их айхавтар шалгуур байгаагүй. Хурал болоод л шийдчихдэг байсан. Гэхдээ хурал болохоос өмнө хэнийгээ болгох уу гэж ярина. Тэр үед бол ийм байдал үүссэн л дээ. Гончигоо Дэд ерөнхийлөгч болоод яваад өгсөн. Улаанхүү, Баабар эд нар Англи руу явчихсан. Улаанхүү, Ламжав багш эд нар бүгдээрээ Бага Хурлын гишүүн болоод. Тэгээд нам 2 дэд даргатай байхгүй бол болохгүй юм байна гэсэн. Хуучин бол 1 л дэд даргатай байсан. Тэр үед нарийн бичгийн дарга гэдэг байсан. 90-н оноос уламжлалтай. Дараа нь 1992 оноос дэд дарга гэдэг болсон. Нэг дарга нь парламентад байх хэрэгтэй юм байна. Нэг дэд дарга нь намдаа ажлаа хариуцаад байж байх ёстой юм байна гэсэн. Тэгээд Хатанбаатар парламентад, Улсын Бага Хурал дээр, нам дээр бол би очсон. Тэгээд л ерөнхийдөө нэг тийм шалтгаантай. 1991 оноос хойш одон орон дээр манай гэр байсан. Тэгээд хотын захиргаа байр өгнө гээд. Надад байр амласан. Тухайн үед Улаанбаатарт байртай болох бол их чухал байсан. Тэгэхэд Баасанжав дарга байсан л даа. 3-н байр өгсөн. Тэгэхэд байр өгье дарга болоодхооч гээд байхад л дарга болох хүн олддоггүй байсан юм даа. Одоо бол та нарын ухаан хүрэхгүй байх л даа. Тухайн үед удирдлага солигдсон. 3 өрөө байр өг гээд Баабар бид 2 Баасанжав дарга дээр орсон л доо. Тэр үед одоогийнх шиг мөнгө өгдөггүй хотын захиргаа цохоод л өгчихдөг байсан. Яагаад уу гэхээр тэр үед МАХН их байр авдаг байсан. Тийм учраас намуудад тэгш хандах хэрэгтэй болсон. Нэг намд нь 10-20-иор нь өгөөд байгаа юм чинь Ардчилсан Намд 3-4-ийг өгчихөд юу болох вэ гэж бодсон байх л даа. Нөгөө нэг тухайн үеийн байрны бололцоотой нөхцөл юу байсан бэ гэхээр. Оросууд маш их гараад хуучин Оросуудын байсан байр хотын захиргаанд байшин байшингаараа шилжиж байсан үе л дээ. Хамгийн болохгүй юмаа 3 дээр нь л гуйдаг юм гээд. Тэгээд эхлээд Социал Демократ Намд байр өг гээд тэгсэн чинь наад асуудлыг чинь судлаж үзье гээд тэгсэн. Тэгээд тэр хуучин филормоний байр байна ш дээ. Монголын чөлөөт ахмадын холбооны хэрүүл хийгээд байгаа байшин. Тэрнийг ав хурлын заалтай гээд. Тэгээд одоо манайх шинэ хүмүүс томилогдоод ирсэн. Жишээлбэл манай дарга Бямбажаргал ирсэн. Энэ нөхөр одоо одон орон дээр амьдарч байна энэ асуудлыг шийдэж өгөөч гэсэн. Тэгсэн чинь хэдэн байр хэрэгтэй юм бэ гэсэн. 3 гээд л хэлчихлээ. Уг нь гурван байрны хэрэгцээтэй хүн байгаагүй л дээ. Тэгээд 7 хоногийн дараа байхаа....би Германд хуралд явчихаад ирсэн юм. Тэгээд ирсэн чинь 3-н байраа ав гэж байна гэсэн. Тэгээд нэг байрыг нь өөрөө аваад, хэрэг эрхлэх газрын даргадаа нэг байрыг нь өгсөн чинь дахиад нэг байр үлдчихсэн. Тэгээд хотын захиргаанаас байр авах хүн байна уу гээд утасдаад байдаг байр авах хүн байдаггүй ээ. 1992 онд байр авч ажил хийх хүн олдохгүй байсан. 90-н он гэхэд бол манайхны ихэнхи нь байргүй байсан л даа. Их сургуулийн багш нар чинь дандаа оюутны байранд л амьдардаг байлаа ш дээ. Тийм байсан. Тэгээд 1991 онд байр хуваарилаад намын хуучин аппарат солигдоод бүгд байртай болчихсон Мэндээ, Алтанхуяг эд нар чинь. Нэг хэсэг нь Бага Хурлын гишүүн байсан Бага Хурлаас нь байр өгчихсөн. Тэгээд ерөнхийдөө 1992 онд ухарчихаж магадгүй гэсэн айдастай байсан. Одоо чинь социализмын үед сайхан байжээ гэдэг хүн байхгүй болсон байна ш дээ. Тэгэхэд социализмын үед сайхан байжээ гэж ярих нь элбэг байсан. Тэгээд л болчихсон юм. Миний судалгааны ажил гайгүй биш байсан л даа. Шалтгаан нь юу бэ гэхээр манай нарны дуран чинь их үнэтэй плёнк гаднаас авч нарны зураг авдаг байсан байхгүй юу. 90-ээд онд бид нарт плёнк аваад тоглуулж байх мөнгө хаана байхав дээ. Уг нь манайх Германаас бүх тоног төхөөрөмж материалууд ирдэг байсан. Тэгсэн чинь 2 Герман нэгдээд тэгэхээр чинь бид нар хөрөнгөтөн орноос валютаар юм авах болно ш дээ. Тэгээд судалгааны ажил зогсчихсон. “Үг” сонинд давхар ажиллаад юм бичихээр 15 төгрөг өгдөг байсан гоё. Хамгийн их нь 30 төгрөг өгдөг байсан. Тэгээд дарга болсон. Тэрнээс хойш Хатанбаатар чинь надтай зэрэг дарга байсан. Ганбаатар байсан, Алтанхуяг байсан, Баярцогт байсан эргээд Алтанхуяг болсон. Үндсэндээ манай намд 5-н дэд дарга солигдсон ш дээ. Намын даргаар Баабар ажиллаж байсан дараа нь Гончигоо болсон.
Хишигсүрэн -
Нарийн бичгийн даргыг уу?
Бямбажаргал -
Тасралтгүй хийсэн.
Хишигсүрэн -
Ардчилсан намтай нэгдэхэд чинь ямар нам боллоо. Ардчилсан Нам гэдэг нэртэй болсон тиймээ?
Бямбажаргал -
Тийм Ардчилсан Нам болсон.
Хишигсүрэн -
Үндэсний Ардчилсан Нам, Социал Демократ Нам хоёр нийлээд Ардчилсан нам болсон. Энэ нэгдэх үйл явдлаас хойш та улс төрийн бүх харилцаагаа үндсэндээ зогсоочихсон байна ш дээ. Яагаад?
Бямбажаргал -
2000 оны сонгуульд маш их хагаралтай орсон гээд би түрүүчийн нэг ярилцлага дээр хэлж байсан ш дээ. Ардчилсан Холбоо 8,9 нам болж хуваагдсан байсан байх. Ардчилсан Холбоо хүртэл өөрөө нам болсон байсан ш дээ. 2000 оноос хойш нам дотор байсан уур амьсгал төвөгтэй байсан л даа. Ялангуяа нэгдэж байгуулагдсан шинэ Ардчилсан Намд ажиллахад хүндрэлтэй байсан. Би бас ажиллах гэж үзсэн л дээ. Хуучин ажиллаж байсан туршлага байна нэгдүгээрт, хоёрдугаарт бол бүх л сонгуулийг би удирдсан байгаа ш дээ. 1993 оных 1996 оных гээд л тиймээ. 2001 оны ерөнхийлөгчийн сонгуулийг удирдах гээд тэр ажиллагаанд оролцъе гэхэд хүндрэлтэй байсан. Яагаад гэхээр сэтгэлээрээ юм хийдэг хүн байхгүй. Би энэ сонгуульд ажиллах юм бол албан тушаалд очно гэж горьдсон хүмүүс их болчихсон. Түүнээс биш нэр дэвшигчээ ялуулна гэдэг чинь нэг номерын зорилго байх ёстой ш дээ. Тийм юм байхгүй болчихсон. Би тэрнээс хойш оролцоогүй дээ.
Хишигсүрэн -
Гэнэт яагаад 4,5 жилийн дотор хүмүүсийн хандлага өөрчлөгдчихөвөө?
Бямбажаргал -
1996 он хүртэл яг тэр юугаараа ордог хүмүүс байсан. Ялангуяа 1992 оны сонгуульд нэг том ялагдал байна ш дээ. Тэр сонгуулийн дараа намаас ашиг хайсан нилээн хүмүүс гараад явчихсан байсан. 1996 оны тэр ялалт чинь хүмүүст албан тушаалын амтыг авахуулаад. Тэр онуудад эдийн засгийн гол шилжилтүүд, өмч хувьчлал явагдаад тэгэхээр чинь хүмүүс нам дагавал тодорхой хэмжээний ашиг байна гэдэг юм олоод харчихсан байсан. Тэр улсууд...ер нь 2000 оны сонгуульд оролцож байгаа хүмүүс бол ихэнхи нь тийм байсан. Нэг хэсэг нь гомдолтой, та нар засгийн эрх барьж байхдаа бид нарт юу ч өгөөгүй одоо бид нар яах юм бэ гэсэн хүмүүс. Нэг хэсэг нь дүр үзүүлэгч хүмүүс. Юмыг яаж мэдэх үү би дүр эсгэж байгаад ялчих юм бол гадаадын элчин сайдаар явчихаж магадгүй ч гэдэг юмуу тиймээ. Ерөнхийлөгчид чинь тийм л эрх мэдэл байна ш дээ. Эсвэл шагнал авчихаж магадгүй гэсэн байдалтай. Тиймэрхүү 2 том зааг байсан. Хоёрдугаарт Социал Демократ Нам, Ардчилсан Намтай нэгдсэний дараа бол Социал Демократ Намын туйлбартай гишүүд гэж байна ш дээ. Тэд нар бүгдээрээ идэвхгүй болчихсон. Зүгээр л ажилд оролцохоо больчихсон. Манай их сургуулийн багш нар, хүрээлэнгийхэн ажилд оролцохгүй.Би Ардчилсан Намын гишүүн юм гэнэ билээ гээд явж байдаг болохоос биш яг хуучин нам шигээ явахаа больсон.
Хишигсүрэн -
Яг Социал Демократ Нам дээр ийм үзэгдэл болж байгаа шиг Ардчилсан Намд яг танайх шиг юм болж байсан уу?
Бямбажаргал -
Ардчилсан Намд болж байсан. Ардчилсан Намын шинээр элссэн гишүүд гэж байна ш дээ тэрнээс гадна Ардчилсан Холбоогоор дамжаад ирсэн анхны гишүүд гэж байна. Тэр хоёрын хоорон дахь зөрчил одоо ч байгаа. Ардчилсан Холбооны фракц гээд яриад байгаа чинь 90-н оноос явж ирсэн нэг хэсэг дундуур нь зорилготой орсон ашиг сонирхолын зөрчилтэй гишүүдийн хооронд байнга л байж байдаг. Харин иймэрхүү зүйл хуучин Үндэсний Дэвшлийн Намынхан дээр нээг их ажиглагддаггүй шүү. Тэд нар бол гишүүд цөөтэй байсных байсан. Жижиг болохоор ингээд харахаар тодорхой хэдэн хүнтэй байсан. Тийм болохоор дахиж хүмүүс хувирч байгаа нь ажиглагддаггүй юм. Тэгээд Энхсайхан, Баабар эд нар чинь нэг сонин юм яриад байдаг ш дээ. Би лав ойлгоогүй. Нам анх байгуулсан хүмүүсээсээ салах юм бол улс төрийн нам болж цэвэршдэг гээд нэг тийм лоозон гарч ирсэн ш дээ. Хэвлэлээр тийм бичигдээд. Энхсайхан, Дорлигжав хоёрын намын дарга гээд манай Ардчилсан Нам чинь дотроо баахан бужигнасан ш дээ. Хаана ч очсон тийм байсан. Зөвхөн намын дээд том дарга нарын хувьд ч биш зүгээр жижигхэн дүүрэг дээр ч гэсэн тийм юм байсан. Дээрээс нь гал руу тос нэмсэн юм бол Энхсайханы тэр үе байхгүй юу. Өнөөдөр ингээд харахад хуучин хэвээр байж байгаа байхгүй юу. Уг нь тэгээд үлгэр дуурайлал үзүүлээд өөрчилье гэсэн бол яг тэгж ярьсан хүмүүсээс хэлсэндээ хүрч байгаа гэж хэлж болохоор хүн чинь Баабар л байна ш дээ. Ямар нэг юманд яахгүй байна ш дээ. Яг идэвхтэй явахгүй байна ш дээ. Зүгээр яахав дээ л гээд явж байна ш дээ. Сая орон нутгийн сонгуулиар гэхэд бусад нь эргээд орчихсон хүүхдүүдээ дэвшүүлээд л явж байна ш дээ. Орон нутгийн сонгуулийг харахад УИХ-ын гишүүдийн хүүхдүүд 5-6-гаараа л дэвшиж байна ш дээ. Тэгээд нам дотор эргээд нэг тийм хана үүсдэг байсан. Жирийн хүмүүс бол Ардчилсан Намд элсээд тодорхой намын үүрт харьяалагдаад явахад маш төвөгтэй болсон байхгүй юу. Аль нэг бүлэглэлд нь орох болчихоод байдаг. Шийдвэр бол аль нэг бүлэг дээр гарчихаад дараа нь хоёр бүлгийн аль нь хүчтэй байна гээд л тулаад өнгөрч байна ш дээ. УИХ бол нэг тиймэрхүү байдалд байгаа учраас хуучин шиг ардчилсан байдлаар явагдах бололцоо нь хаагдсан байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Нэгд хоёр нам нэгдсэн энэ үйл явцын үр дүнг та яаж үнэлдэг вэ?
Бямбажаргал -
Ер нь Монголын ардчиллын хувьд тодорхой хэмжээгээр ухралт хийсэн. Тийм учраас Социал Демократ Нам 1990 оноос хойш гуравдагч хүчний үүрэг гүйцэтгэж ирсэн байгууллага ш дээ. МАХН, Ардчилсан Нам, тэгээд Социал Демократ нам бол яг гуравдагч хүчний үүргийн гүйцэтгэж байсан. Тэгэхдээ бол Ардилсан Нам тусдаа л байсан болохоос биш. Яг тодорхой ээдрээтэй асуудлууд дээр нилээн байр суурьтай байгаад байсан байна ш дээ. Тэгэнгүүт энэ байр суурь алга болчихож байна ш дээ. Энэ байр суурь байхгүй болонгуут одоо юу гарч ирж байна вэ гэхээр улс төрийн гуравдагч хүчнийг гаргаж ирэх гээд л үзээд байна ш дээ. Иргэний Эвсэл ч байдаг юмуу, шинээр намууд байгуулагдаад л тиймээ.
Хишигсүрэн -
Хуучин намын зүтгэлтнүүд дахиж өөр шинэ нам байгуулдаг ч юмуу тиймээ, ....
Бямбажаргал -
Ингээд байхаар чинь гуравдагч хүчний орон зай Монголд дутагдаад байна гэдгийг харуулаад байна. Энэ талаараа нилээн юу болсон....ерөөсөө 90-н онд ч гэдэг юмуу нийгэм дотор байсан тодорхой бүлэг хүмүүс бол Социал Демократ Намын гээд байдал үүсчихсан байсан. Нийгмийн тийм бааз үүсчихсэн байсан.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм юм байна. Жишээлбэл 2000 онд Ардчилсан Хүчин хуугаараа ялагдлаа ш дээ. Яг тэр ялагдаж байгаа процесс нь Социал Демократ Намд очиж элсье энэ намыг бэхжүүлье, сайжруулъя гээд тухайн үедээ Хувьсгалт Намын дарамтнаас айгаад Социал Демократ Намд элсэж амжаагүй байсан сэхээтнүүд. Тэр сэхээтнүүд элсье гэсэн чинь нам байхгүй болсон байсан. Элсэх нам байхгүй учраас больсон ш дээ гэсэн үг олон сэхээтний амнаас гарч байсан. Магадгүй дараа нь “Эрэл”-ийн Намд чинь л сэхээтнүүд явж орлоо ш дээ. Тэгэхээр яагаад....ийм асуулт асуух нь зөв ч юмуу буруу ч юмуу мэдэхгүй байна. Уур амьсгал, нам өөрийн нь олон нийтийн дэмжлэг хандлагыг мэдрэхгүйгээр ийм шийдвэр гаргаж байсан юм бэ ?
Бямбажаргал -
Ер нь нэгдэх тухай асуудал бол 1996 онд тавигдсан юм. Ерөөсөө л 1996 оны 12-р сард тавигдсан. Гончигдорж, Элбэгдорж 2 чинь цагаан сараар 2 нам нэгдэнэ гэж хэлчихээд Гончигоо чинь бараг намын даргаас огцрох шахсан ш дээ. Тэгээд ерөнхийдөө нам нэгдэх үү үгүй юу гэдэг шийдвэр гаргана гэдэг чинь хүнд шийдвэр л дээ. Дасчихсан байна, намынх нь өөрийн байр суурь гэж нэг юм байна ш дээ. Тийм байхад санал хураалт явахад тэнцүү л байсан. Нэг 2 хүний л зөрөөтэй байсан. Яагаад уу гэхээр тоолох гэхээр олон хүн чинь хоорондоо маргалдаад болохгүй. Тэгж маргалдаад болохгүй болохоор нь аргаа бараад хоёр хаалгаар гаргаж үзэж тоолоод. Тэгж байж гарсан шийдвэр ш дээ. Тэрнээс биш ядаж нэг 70-80 хувь дийлэнхи олонх нь зөвшөөрөөд л нэгдчихсэн асуудал биш. Өөрөөр хэлэх юм бол “А” зааланд хуралдсан. Хоёр хаалган дээр нь хүн зогсоогоод харилцан бие биенээ хардаад тэр чинь их хэцүү ш дээ. Тоолж байгаа нэгнээ буруу тоолж байна уу үгүй юу гээд. Хэд хэдэн тийм санал хураалтын үр дүнд бий болсон зүйл л дээ. Социал Демократ Намын тодорхой хэсэг гишүүд Ардчилсан Намтай нэгдэж нам болохыг дэмждэггүй байсан. Тэгээд Энхсайханыг нам байгуулагдангуут шуураад орж байна ш дээ. Жишээ нь Улаанхүү эд нар чинь. Нам нэгдэнгүүт Ламжав багш эд нар бол намдаа ажиллахааа больж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Ийм нэг юм ажиглагдаж байна л даа. Социал Демократ Нам үндсэндээ зүүний үзэл баримтлалтай, нийтийн жишгээр, олон улсын жишгээр Социал Демократ үзэл баритлалыг баримтладаг нам байхгүй болж байна ш дээ. Энэ байдлаас Хувьсгалт Нам тэр орон зайг эзлэж авах дэлхийд өөрийгөө зарлах, хэлбэрийн хувьд шинэ нам болчихлоо гэдгээ зарласан түүхийн юм болчихлоо л доо. Амьдрах хөрсийг нь сайхан тавиад өгчихсөн юм биш үү?
Бямбажаргал -
Тиймээ манай нам Хувьсгалт Намд маш том орон зай гаргаад өгчихсөн. Тэр үед Социал Демократ Нам байхгүй алга болсон явдал нь ч гэсэн. МАХН-д шинэ залуу, чадалтай боловсон хүчин орж ирэх боломж болсон ч байж магадгүй. Би нэр мэрийг нь хэлээд яахав. Хувьсгалт Намд орчихсон байсан нилээд том улс төрийн боловсон хүчнүүд Социал Демократ Намтай нилээн сайн байсан хүмүүс. Намын ажилд идэвхтэй оролцодоггүй гэхдээ уулзаж ярилцаад дэмжих үедээ дэмжээд явж байсан хүмүүс одоо ингээд харж байхад Хувьсгалт Намын нилээн хүчтэй залуу боловсон хүчин гараад ирсэн байна. Нөгөө талаасаа Социал Демократ Намд идэвхтэй ажиллаж байсан хүмүүс намынхаа ажилд оролцохоо больсон. Жишээ нь манай Ламжав багш их идэвхтэй дайчин шаргуу хүн ш дээ. Улаанхүү байна, Хатанбаатар ч элчин сайд гээд оролцохгүй байх шиг байна. Нарангэрэл бол маш эрчимтэй эмэгтэй хүн, Отгонбаяр гишүүн байна, Бурмаа байна. Ингээд харахад улс төрийн ажил хийж байсан улс төрийн ажлын туршлагатай тэгсэн хэрнээ тиймхэрүү улсууд чинь юу яачихаад байгаа байхгүй юу.....
Хишигсүрэн -
Улс төрийн ноён нуруутай гэж улсууд гэж хэлж болох улсууд нь.....
Бямбажаргал -
Ноён нуруутайгаас гадна өөрийн гэсэн бодолтой өөрийнхөөрөө байдаг тийм хүмүүс чинь зүгээр өөрийнхөө амьдралыг хөөгөөд явчихдаг юм байна. Манай МУИС дээр бол маш олон хүмүүс байна. Хуучин Социал Демократ Намын гишүүн багш нар болон байна. Одоо бол автоматаар Ардчилсан Намын гишүүн гэж яваа л даа. Тэгсэн хэрнээ зүгээр л тэнхимдээ ажилаа хийгээд явж байна. Улс төрийн үйл ажиллагаагаа шууд зогсоож байна ш дээ. Гэх мэтчилэнгээр маш олон хүн байна. Математикт тийм хүмүүс олон байна, манай физикийнхэнд байна. Ламжав багш эд нарыг юу ч гэж хэлээд гарч ирэхгүй байна ш дээ. Энэ нь эргээд нийгмийн туршлагатай.... Социал Демократ Нам бол бараг Ардчилсан Намаа илүү туршлага хуримтлуулсан маш их туршлагатай нам ш дээ. Илүү гэдэг нь ямар утгаараа гэхээр хоёр нам чинь 2-уулаа дургүй байхад оршин тогтоно гэдэг чинь хэцүү. Үнэхээр л нэгдэх байсан юм бол, тийм шаардлага байсан юм бол 1990 юмуу 1993 онд нэгдэх ёстой байсан. 1992 онд ч юмуу тиймээ. 2000 он гэдэг бол нийгэмд нэгэнтээ намуудын ялгаралууд бий болоод.....төлөвшчихсөн намууд байлаа ш дээ. Өнөөдөр нам гэж хэлэхэд хэцүү байна ш дээ. 1990 онд чинь Социал Демократ Нам гэхэд сум болгонд гэдэг юмуу нийт үндэстний хэмжээний сүлжээтэй болчихсон байсан. 2 том сүлжээг хооронд нь нийлүүлэхээр заавал нэг нь хохирч таарана ш дээ. Зарим газар намууд нийлээд Социал Демократ Нам, Ардчилсан Нам 2-ын хүмүүс хамтраад ажиллаж байгаа газар байна. Зарим газар хариугаа авах маягтай. Өөрөөр хэлбэл нэг удаа санал тавилаа, хоёр удаа санал тавилаа нөгөөдөхийг нь дандаа цөөнх нь болгоод байвал тэнд очиж саналаа хэлэх шаардлагагүй болно ш дээ. Тэгэхээр Ардчилсан Нам тодорхой хэмжээгээр гишүүдийнхээ олонхоор ч юмуу цөөнхийнхөө үгийг сонсохгүй болохоор зарим газар Социал Демократууд бараг хэлэхээсээ ичдэг болсон тийм юмнууд байгаа. Ер нь би нэгдсэн явдлыг тэр үед нь ч хэлж байсан. Миний ажлаа өгөх болсон шалтгаан ч тэр яагаад гэвэл нэгэнт эхнээс нь эхэлж явчихаад сүүлд нь би яг нэгдэх үеийн нарийн бичгийн дарга байсан бол би нэгд гэсэн хүний нэг болж хувирна ш дээ. Тийм учраас би эсрэг саналтай байгаа учраас ийм эсрэг саналтай байгаа хүнээр юу яаж болохгүй ш дээ....
Хишигсүрэн -
Одоо хуучин хамт ажиллаж, зүтгэж байсан хүмүүсээс нэг хэсэг нь албан тушаалтай, хувийн бизнес, үйл ажиллагаа идэвхтэй хийдэг нэг хэсэг байна. Нэг хэсэг хүмүүс нь хөндий, идэвхгүй болоод ер нь оролцоогүй болсон. Тэр оролцоогүй болсон улсууддаа оролцоотой байгаа хүмүүс нь яаж ханддаг вэ. Хувь хүний зүгээс, намын зүгээс нь?
Бямбажаргал -
Би бол ингэж боддог. Оролцохгүй байгаад нь баярлаж байгаа нэг хэсэг байгаа. Өөрөөр хэлбэл энэ ороод ирвэл хэцүү гэсэн нэг юу байна ш дээ. Хүчтэй өрсөлдөгч нар орж ирж байна гэсэн үг. Улс төрд өрсөлдөгчөө хүлээн зөвшөөрөх байдал яагаад ч хэнд ч байхгүй. Нэгэнт тэмцэл явагдаж байгаа учраас өрсөлдөгчөө хүлээн зөвшөөрөхгүй. Эргүүлээд татаад оруулаад ирье гэхээр тэр механизм нь өөрөө ерөнхийдөө байхгүй болсон. Би өнөөдөр очоод “үүр”-ийг хөл дээр нь босгоод, дүүрэг дээр очоод ингэж ажиллъя гээд тодорхой хэмжээнд улс төр хиймээр байна ш дээ. Тэр хэмжээнд явах тэвчээр жишээ нь Улаанхүүд яагаад ч байхгүй. Ламжав багш бол яагаад хуралд суухгүй. Намайг бол....одоо энд Социал Демократ Намаа тусдаа байгуулчихаад гарчихсан ш дээ. Манай энэ үүр гэхэд чинь намайг нэг ч удаа....2000-2008 он гээд найман жил болоход надад нэг ч удаа хандаагүй. Баянзүрх дүүрэг дээр байхад очоод л тэгье ингэе гэдэг, нэг ч хүн тоохгүй. Дараа нь Сонгинохайрхан дээр очоод тэгье ингэе гэдэг ерөөсөө тоохгүй. Тэр саналыг авахгүй. Би зүгээр л өөрөө сайн дураараа очиж ажиллъя гээд байна ш дээ. Сурчихсан байна ш дээ. Түүнээс биш би ажил хийе цалин өгөөч гэж байгаа юм биш миний саналаар яваад бай гэж байгаа юм биш. Тэгэхэд зүгээр бодлогоор хөндийрүүлээд байна ш дээ. Тэр нь тодорхой бүлэг хүмүүсийн захиалга байж магадгүй ээ. Түүнээс биш өнөөдөр Социал Демократ Намын хуучин гишүүдээс улс төр хийгээд явж байгаа том том хүмүүс байна л даа. Ардчилсан Намд байгаа Социал Демократ Намын гишүүд нилээд хүчтэй хүмүүс ихтэй ш дээ. Парламент дээр ч тэр. Жирийн орон нутгийн гишүүд дотор нь ч тэр.
Хишигсүрэн -
Хувь хүний симпат их байна уу үгүй юу?
Бямбажаргал -
Хувь хүний симпат үүрэгтэй. Ер нь намын ажил хийж байхад янз бүрийн хүмүүстэй таарна ш дээ. Янз бүрийн эрх ашигтай, янз бүрийн сонирхолтой янз бүрийн амбицтай хүмүүс байна. Тэр болгонд нь тааруулж харилцах гэдэг бол хүнд байх ёстой л доо. Би өөрөө тийм л зарчим барьдаг байсан. Би Монгол Улсын Ерөнхийлөгчтэй ч юмуу, эсвэл жирийн нэг гишүүнтэй ч юмуу эсвэл гудамжинд гарчихсан нөхөртэй ч юмуу бүгдтэй нь энэ тэнцүү харилцах үүрэг нь миний хувьд манай гишүүн гэдэг утгаараа яг л адилхан байдаг байсан. Түүнээс биш энэнээс нь жаахан хол байгаад энэнд нь жаахан ойр байя гэж болохгүй л юм байгаа юм л даа.
Хишигсүрэн -
Бид хоёр ийм асуудлаар ярих ёстой юу үгүй юу гэдгээ мэдэхгүй байна л даа. Гэхдээ ер нь 1990-д оны төсгөл үеийн улс төрийн байдлыг зөндөө ярилаа. 1996-2000 оны хооронд Ардчилсан Хүчин Засгийн эрх барьж байх үеийн олон засгийн газар огцорч байсан, үйл явдал болгон тэр намыг дотор нь хагаралдуулдаг бутарсан олон асуудал байсан. Энэ үеийг ярьж байхад д ярихгүй байхын аргагүй асуудал чинь Зоригийн аллага ш дээ.
Бямбажаргал -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Зоригийн аллагын улс төрийн үр дагавар нь юу байсан юм бэ?
Бямбажаргал -
Яахав дээ тэр бол....
Хишигсүрэн -
Яг жинхэнээсээ тэрнийг улс төрийн үр дагавараар нь дүгнэсэн тийм зүйл байна уу?
Бямбажаргал -
Байхгүй ээ. Ер нь тэр өдөр чинь Зориг Ерөнхий Сайд болох нь бараг тодорхой болсон байсан үе. Ганболдыг долоо буцаадаг үе ш дээ. Тийм учраас Зориг ерөнхий сайд болох нь тодорхой болчихсон байсан үе. Ер нь бол манай намын шийдвэр ч ийм байсан. Би чинь өөрөө Зоригтой сайн найз байсан. Аллага өөрөө...Зориг Их Хурлын гишүүн болохоос айж байсан хүмүүс их байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Ерөнхий сайд болохоос нь айдаг хүмүүс үү?
Бямбажаргал -
Тийм. Тэр айж байсан хүмүүс бол хаана ч байсан. Яагаад гэвэл. Монголчуудын нэг зан байдаг. Хүчтэй хүндээ дургүй байдаг. Жишээ нь Энхсайханы улс төрийн карерь яагаад ийм болов гэхээр би Энхсайханыг хувь хүний хувьд сайн танина. Хүчтэй хүн ш дээ. Тийм учраас хүчтэй хүн байгаа учраас хэний ч үгийг авдаггүй. Яг өөрийнхөөрөө байдаг. Хүн чинь өөрийг нь дагаж байгаа “аан за” гэж байгаа хүнд дуртай байдаг байхгүй юу. Энхсайхан бол өөрөө мэдэж байгаад л өөрөө хийгээд явчихдаг. Энхсайхан чинь улс төрийн дэмжлэг хүлээж чадахгүй байна ш дээ. Дэмжлэг хүлээж чадахгүй байгаагын шалтгаан нь хүчтэй хүн учраас тэр. Тэрүүнтэй адилхан Элбэгдоржийн Засгийн Газрын өөрийн танхим нь дэндүү хүчтэй танхим байсан. Дан бие даасан лидерүүд байсан. Тэгэхэд чинь яг 2 эсрэг Засгийн Газар байгуулагдсан ш дээ. Энхсайханы засгийн газарт Энхсайханаас өөр хүний өөдөөс үг хэлчихээр хүн байхгүй. Бүгд танхимын гаднаас сонгогдсон. Гаднаас сонгодсон учраас Их Хурлын гишүүн дуудахад сайд “гөлс” гээд гүйгээд ирдэг. Сайд бол засгийн газар....
Хишигсүрэн -
Хууль нь тийм байхаа?
Бямбажаргал -
Одоо ч гэсэн хууль хэвээрээ ш дээ.
Хишигсүрэн -
Засвар хийчихсэн биз дээ?
Бямбажаргал -
Одоо ч гэсэн хуулиараа Засгийн Газар болон сайдыг их хурал орж ирээд загнаж байх ёстой ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тэгэхдээ Засгийн Газрын гишүүдийн бүрэлдэхүүн Их Хурлаас гадуур байх явдал Энхсайханы засгийн газрын үед хуульчлагдсан байсан уу?
Бямбажаргал -
Бүр анх л Үндсэн Хуульд байсан.
Хишигсүрэн -
Тэгээд танайх 2 дахь Засгийн Газраа байгуулахдаа яагаад холимог болгочихсон юм бэ?
Бямбажаргал -
Тэр чинь Үндсэн Хуулийн Цэцийн шийдвэр гарсан байсан юм. Цэцэд өгсөн хүн нь Ламжав багш ш дээ. Засгийн Газар парламентийн гадна байх ёстой гээд. Тэгээд Засгийн Газрыг парламентийн гаднаас бүрдүүлсэн байхгүй юу. Тэгээд Энхсайханы танхим чинь тэр утгаараа их дуулгавартай тэгсэн хэрнээ Энхсайхан бол танхимынхаа бүх юмыг Их Хурал дээр ирж хамгаалаад гараад явчихна. Одоогийн Баярын Засгийн Газар тиймэрхүү байна ш дээ. Тэгсэн Элбэгдоржийн Засгийн Газар.....Их Хурлын гишүүн гэдэг чинь чи намайг огцруулах бол огцруулна л биз би энд чинь эргэж ирээд кноп дарах хүн ш дээ. Нэгдүгээрт өөрөө кноп дардаг хүн учраас. Хоёрдугаарт тэр үед чинь нууц санал хураалттай байсан юм. Санал хураалт нууц хэн хаана дарж байгаа юм бүү мэд. Нөгөө талаас дандаа бие даасан хүмүүс. Зориг, Баабар гээд танхимын гишүүд нь бараг өөрсдөө Элбэгдоржийн үгийг авахааргүй тийм танхим. За Элбэгдоржоо тэгэхгүй шүү гээд хэлдэг ч юмуу. Зориг Дэд бүтэцийн асуудлаар тэгэхгүй гэж хэлдэг ч юмуу ингэчингүүт танхим чинь танхимын системээр ажиллахгүй болсон. Тийм ч учраас танхим өөрөө байгуулагдахдаа ч их удсан байгуулагдсаныхаа дараа ч хурдан унасан. Ингэнгүүт дараагийн Ерөнхий Сайд, танхимыг томилох асуудал дээр тэрнээс хаширчихсан байхгүй юу. Ерөнхийдөө тэр үед магадгүй гаднаас ч юмуу өөр хүнийг тавих байсан. Засгийн Газрыг сул бүрдүүлэхгүй юу. Нэг ийм юман дээр улс төрийн байр суурь эсрэг байдаг юм. Манайхан бол хүчтэй хүнийг сонгох гээд байдаг юм. Хүчтэй хүн сонгоно гэдэг чинь юу ч хийж магадгүй өөрсдөө сүүлд нь их хурал өөрийнхөө бүрэн эрхийг хөндөх сул талтай. Өнөөдөр жишээ нь Баярын Засгийн Газрын бүх асуудал нь Баяртай л холбоотой яригддаг. Би өнөөдөр аль яамных нь сайд хэн билээ гэдгийг мартаж байна ш дээ. Яагаад гэвэл тэр сайдын нийгэмд гүйцэтгэж байгаа, Их Хурал дээр гүйцэтгэж байгаа үүрэг гэж бараг алга байна ш дээ. Танхимын маягтай л байна ш дээ. Тийм учраас Зоригийн хувьд тиймэрхүү юм байсан байж магадгүй. Зүгээр яахав тухайн үед нь ч хэлж байсан, одоо ч тэр байр суурин дээрээ байдаг. Энэ бол амьд гэрчтэй тодорхой цаг хугацаа, тодорхой орон зайд болсон үйл явдал ш дээ. Тийм учраас үүнийг олж чадахгүй байна гэдэг чинь төр засаг өөрөө хүчин чармайлт гаргахгүй л байна гэсэн үг. Төр засаг хүчин чармайлт гаргахгүй байна гэхээр Ардчилсан Намыг хардах юм байхгүй Хувьсгалт намыг ч хардах юм байхгүй. Яагаад гэвэл Хувьсгалт Нам, Ардчилсан намын захиалгатай байсан гэж бодье тэгэхэд сая Хувьсгалт Нам дөрвөн жил төр барьж байхдаа хамгийн түрүүнд л энэ асуудлыг шийдэх байлаа ш дээ. Нөгөө талаас Оюуны хувьд Их Хурлын гишүүн шүү дээ. Их Хурлын гишүүн гэдэг бол маш онцгой бүрэн эрхтэй байдаг. Дараа Гадаад Хэргийн Яамны сайд байлаа. Гадаад Хэргийн Сайд, Их Хурлын гишүүн хүн олон улсын түвшинд асуудлыг тавьж болно. Олон улсын парламентийн хурал дээр энэ асуудал байнга л тавигдаж байгаа ш дээ. Парламентийн гишүүний хэрэг чинь юу болж байнаа л гэдэг манайхан чинь тайлан шиг юм өгдөг юмуу үгүй юмуу байж л байдаг ш дээ. Тэгэхэд тийм бүрэн эрх нь байж байхад ямар нэг юм хийхгүй байна. Ямар нэг юм хийхгүй нь өнөөдөр тодорхой болж байна. Оюун бол юм хийхгүй нь ээ. Яагаад гэвэл өгөгдөл тийм явж байна ш дээ. Их хурлын гишүүн байхад л хангалттай ш дээ. Нам байгуулсан тэр нь парламентад суудалтай. Засгийн газрын гишүүн байна. Засгийн газрын гишүүн гишүүндээ зүгээр ч нэг засгийн газрын гишүүн биш гол гурван яамны нэгнийх нь сайд ш дээ. Үндсэн чиг үүргийн гурван яам гэж ярьдаг ш дээ. Гадаад Яам, Сангийн Яам, Хууль Зүй Дотоод Хэргийн Яам гурав чинь л ерөнхий сайдын дараа ордог яамдууд ш дээ. Тэгэхээр үндсэн чиг үүргийн яамны сайд байхдаа ямар нэгэн санаачлага гаргаж, алхам хийгээгүй. Тийм учраас үүн дээр их л эргэлзээтэй зүйл гарч ирж байна. Нөгөө талаас Зоригийн үгийг авдаг хэсэг ч байсан. Зориг ч үнэн хэрэгтээ Ардчилсан Хүчнийхэн дундаа бурхан шиг шүтэгдчихсэн байсан. Үгнээс нь бүгд гардаггүй байсан гэвэл худлаа. Зоригийн үгийг авдаг ч хэсэг байсан авдаггүй ч хэсэг байсан. Тийм ч учраас Зориг Ардчилсан Намаас салаад Нэгдсэн Нам байгуулаад явж л байсан. Ардчилсан Холбооны зарим хүмүүс Зоригийн үгийг авдаггүй. Зоригийн эсрэг бүлэг ч гэж байсан. Өөрөөр хэлэх юм бол Зориг ер нь Ардчилсан Намын дарга хийгээгүй ш дээ. Ардчилсан Холбооны Ерөнхий Зохицуулагч гээд л Бага Хуралд ороод, Ардчилсан Холбооныхоо Ерөнхий Зохицуулагчийн ажлаа ч гэсэн оромдож эхэлсэн ш дээ. Юм үнэнээрээ байх ёстой. Тэгэхгүй бол одоогийн, өнөөдрийн дүгнэлтээс харахад буруу дүгнэлт гарах гээд байгаа байхгүй юу. Яагаад жишээ нь Ардчиллын удирдагч гээд шүтэгдчихсэн тийм хүн намуудын доторх зөрчлийг арилгаж чадахуйц хувь хүний асуудал юу байсан юм бэ гэхээр яг тухайн үед Зоригийн нөлөө тийм их байж чадаагүй ш дээ. Хүчтэй тодорхойлох хэмжээнд байгаагүй. Тийм хүчтэй байсан юм бол жишээ нь Элбэгдорж олонхийн бүлгийн дарга болонгуутаа Засгийн Газрыг огцруулаад олонхийн бүлгийн дарга нь Ерөнхий Сайд байна гээд л шууд л гараад ирж байна ш дээ. Тэгэхэд Зоригт бол тийм хүчтэй юм байгаагүй. Тийм учраас өнөөдрийн өндөрлөгөөс харахад тэр үед, тэр юунаас болоод Ардчилсан Хүчин, Монголын ардиллын цаашдийн хувь заяанд шийдвэрлэх нөлөө үзүүлсэн зүйл тийм их биш. Ерөнхий сайд боллоо гэхэд тодорхой бүлэглэлүүдийн эрх ашигт хүндрэл учирч, сөрөг зүйл гарахаар байсан болохоос биш яг нийт Монголын ардчиллын хувь заяанд шийдвэрлэх нөлөө их үзүүлж чадахгүй байсан.
Хишигсүрэн -
Ер нь шударга хүн байсан уу?
Бямбажаргал -
Зарчимч.Ер нь ойлгоход их хэцүү хүн ш дээ. Маш энгийн юм шиг хэрнээ юмыг их бодож хийдэг. Тийм ч учраас...та нар судлаач хүмүүс судлаад үзээрэй. Яг өнөөдөр Зоригийн хийсэн юм бичсэн юм ховор байдаг ш дээ. Эрх биш хэдэн сэтгүүлчид амнаас нь зулгааж байж ярилцлага авсан байна уу гэхээс биш Баабар шиг ард түмэнд нээлттэй байж, нийтлэл бичиж санаа бодлоо хуваалцах юм Зоригт байгаагүй ш дээ. Элбэгдорж бол дандаа хичээл уншдаг ч юмуу тийм юмнууд хийгээд байна ш дээ. Зориг бол тийм хүн байгаагүй. Энгийн юм шиг хэрнээ юманд их хөдөлгөөн удаантай гэх юмуудаа. Би Зоригтой яагаад сайн найз болсон юм гэхээр...сайн найз л гэж хэлж байна даа. Яагаад сайн найз болсон юм бэ гэхээр Америкаас компьютер авч ирсэн гэж дээр ярьсан ш дээ. Тэгээд тэр компьютер нь байнга эвдэрнэ би байнга засаж өгнө /ярилцагч инээв/. Нэгдүгээрт энэ. Хоёрдугаарт яриад суухад санаа их нийлнэ л дээ.
Хишигсүрэн -
Ер нь бол би Монголын улс төрийг сонирхож судалдаггүй байлаа. Одоо ч гэсэн яг голлож судалж байгаа биш. Гэхдээ би нийгмийн ухааны салбарт ажиллаж байгаа, тодорхой түвшинд судалгаа хийж байгаа хүний хувьд Зоригийн аллага өөрөө Монголын улс төрийг маш их ойлгомжгүй. Юу гэж хэлмээр юм бэ дээ. Юмыг үнэлж, дүгнэж, салгаж ,ялгаж, харьцуулдаг хэмжигдэхүүнгүй болгосон байхгүй юу.
Бямбажаргал -
Тэгээд тэрнээс хойш...би түрүүн нэг сануулсан ш дээ. Удирдагчдаасаа салъя гэсэн уриа гараад ер нь энэ уриа тэр үеэс гарсан ш дээ. 2000 оны үеэс. 1998 он 1999 он гээд л 2000 он болчихно ш дээ. Тэгэхээр тэр үеэс гарсан уриа байхгүй юу. Удирдагчдаа солино, хуучин удирдагчдаасаа салъя тэгвэл л нам цэвэршинэ гэсэн тийм зүйл маш их гарсан ш дээ. Намайг огцоруулна л гэдэг санал хураахаар л гараад ирдэг байсан болохоос биш намайг огцруулах санал маш олон удаа орж ирж байсан. Бага хурал дээр. Санал хураалт явагдаад л эцсийн дүнгээрээ болоод байсан болохоос биш 1996 оноос хойш дандаа тийм юм тавигддаг болсон байсан ш дээ. Яагаад уу гэхээр Бямбажаргал бол дэндүү их юм мэдэж байна гэдэг. Удахын хэрээр их юм мэднэ ш дээ. Жишээлбэл өнөөдөр нэг хүн гэнэт ялсаны дараа хүрээд ирсэн товарищ 1990 оноос хойш дув дуугүй явж байгаа хүн хоёрын би бол аль алинийг нь мэднэ ш дээ. Хэн мөрөөрөө дуугүй явж байна, ардчилалд хэн нь илүү юм хийсэн гэдгийг нь би мэднэ ш дээ. Өнөөдөр таван төгрөгний төлөө давхиж ирж байгаа хүний ялгааг би сайн мэдээд байна ш дээ. Энэ чинь зарим хүмүүсийн хувьд хүсээд байхаар зүйл биш ш дээ. Тийм учраас нам удирдлагыг шинчлэнэ гэдэг чинь тэрнээс хойш гарсан шүү. Тэгэхээр өнөөдөр гэхээр яахав дээ ирэх жил Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох гэж байна ш дээ. Тэгэхээр өнөөдөр жишээ нь Ардчилсан Нам дотор хүлээн зөвшөөрөгдсөн лидер байхгүй.
Хишигсүрэн -
20-н жил болж байна ш дээ.
Бямбажаргал -
20-н жил болж байхад бүх лидерүүд ийш тийшээ хараад суучихсан. Өнөөдөр хэн нь ч хэнийгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй. Хэн нь ч хэнийгээ нам дотроо хүлээн зөвшөөрөхгүй байна гэдэг чинь эргээд нийгэмд хүлээн зөвшөөрүүлэх бололцоогоо хаачихаж байгаа байхгүй юу. Тийм учраас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд юу бодож байдаг юм байгаа юм би гайхаад л байна.
Хишигсүрэн -
Надад их харьцуулалт үүсч байсан. 1990 онд талбай дээр 20000 хүн, 40000 хүн гэж ярьдаг. Найдвартай 20000 хүн цугларч байсан. Тэр цуглааныг Зориг удирдаж байсан. Үнэхээр тэр удирдаж байгаа маневр, тэр харилцаа, хүлээж авч байгаа байдал бол бүгд хадгалагдаад үлдсэн байна ш дээ. 7 сарын 1-нд тэгж удирдах чадвартай хүн байсангүй. Би юу гэж хэлэх гээд байна уу гэхээр удирдах чадвар гэдэг юмны цаана тэр хүний “харизм” байна л даа. Сэтгэлзүйн нөлөөлөх хүчтэй чадвар гэсэн үг ш дээ. Тэгээд тэнд Жаргалсайхан байсан, Батзандан байсан, Элбэгдорж нь ч байсан, Энхбат ирсэн ард түмэн тэднийг тоохгүй байна ш дээ. Тэгэхээр 7 сарын 1-нд жагссан хүмүүс 1990 онд жагссан хүмүүсийн хоорондын зарчмын ялгаа юу байсан юм бэ?
Бямбажаргал -
Би түрүүний ярилцлага дээр ярьж байсан. Жагсдаг байсан хүмүүсийг бүгдийг нь танина л даа. Зурагтаар харахад миний таньдаг хүн нэг ч байгаагүй. Тэгэхээр цуглаж байгаа жагсаж байгаа бүрэлдэхүүн өөрчлөгдсөн байсан. Бараг 1990 онд жагссан хүмүүсээс......манай мэргэжлийн жагсаалчин Хишигбат, Самбараазана гээд байдаг ш дээ. 1990 оноос хойш жагсаал удирдаж зохион байгуулдаг Түвдэндорж байна. Ерөөсөө Ардчилсан Холбооны жагсаал цуглаан хийдэг хүмүүсийг би бүгдийг нь мэднэ ш дээ. Тэд нараас нэг нь ч очоогүй байсан. Нөгөө талаас тэнд байж байгаа улсууд бол тэр ирж байгаа хүмүүсийн хэнд нь ч итгэхгүй байгаа юм. Тэд нарын хэн ч итгэл түрүүлэхүйц хүмүүс биш болчихсон байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр Элбэгдоржийн юунд нь яаж итгэх юм бэ. 2004 онд Хувьсгалт Намтай нийлээд Эвслийн Засгийн Газар байгуулчихаж байгаа хүнд чинь юунд нь итгэх юм бэ. Тэгэхээр тэр бүрэлдэхүүн чинь мэдээжийн хэрэг Ардчиллын төлөө, тэгсэн хэрнээ Ардчилсан Намд өөрт нь итгэх итгэлийг 2004 онд алдчихсан байхгүй юу. Цөөнх байж болж л байсан, цөөнх байж байгаад эвслийг тараахгүй. Тэнд очиж байгаа хүмүүс за Элбэгдоржийг гэе гэхэд л Хувьсгалт Намтай хамтраад Засгийн Газар байгуулж Ерөнхий сайд нь байсан хүн. Би л лав хувьдаа итгэхгүй. Жагааг аваад үзье. Засгийн Газрын нэг гишүүн байсан биз дээ. Ард түмэн мартахгүй ш дээ. Тийм учраас Жагаад юу гэж итгэх юм бэ. Бид нарын сонгогчдын эрх ашгийг хамгаалаад эсвэл нийгэмд байж байгаа бухимдлыг гаргачих болов уу гэсэн итгэл төрүүлэхүйц хүн ерөөсөө байхгүй. Батзандан, Магнай 2 үнэхээр залуудаж байна ш дээ. Улс төрийн...
Хишигсүрэн -
Яг тэд нарын насан дээр 1990 оны ардчилал хийгдсэн ш дээ.
Бямбажаргал -
1990 оны ардчиллыг хийж байхад бид нар Батзандангийн үе л байсан байхдаа. Тэгэхэд чинь өнөөдрийн Батзандан эд нарын бодож байгаа шиг юм байгаагүй ш дээ. 1990 оны нийгэм чинь харьцангуй боловсорсон нийгэм байсан ш дээ. Тэр үйл явдал чинь ганцхан өдөр гарчихсан биш. Маш удаан хугацаанд яригдсан ш дээ. Өөрчлөн байгуулалт гэж ярьж байгаад залхаагаад хүлээлт бий болчихсон байсан зүйл. Өнөөдрийнх нь чинь гал асаахад дүрэлзэхэд бэлэн байна ш дээ. Тэгэхэдээ тэр галыг асаахад дүрэлзүүлэх гэж байгаа юм нь хаанаас байна уу гэдэг өнөөдрийн улс төр, төрийн байгууллага ч гэдэг юмуу муугаар бодоход тусгай алба ч гэдэг юмуу. Өнөөдөр нийгмийн санаа бодол ямар байгаа юм нэг юм болоход бэлэн байдалтай. Дарьтай торх шиг байна ш дээ. Сая тэр Грект болдог үйл явдал шиг болох гээд байна ш дээ. Тэр чинь зүгээр шалтаг нь байна ш дээ. Тэр буудуулсан хүүхэд эд нар бол. Цаана нь нийгэмд чинь бухимдал үүсчихсэн байна ш дээ. 7 сарын 1 бол шалтаг нь л байсан. Тийм учраас өнөөдөр дахиад нэг тийм юм болоход сэтгэлзүйн хувьд бэлэн байна гэсэн үг. Сэтгэлзүйн хувьд бэлэн байгаа тэр хүмүүсийг би өнөөдөр хараад хэлж байна ш дээ. Тэд нарыг судлаад үзэх юм бол Ардчилсан Намын.....бүгд аль ч намын гишүүн биш байгаа.
Хишигсүрэн -
Сонгууль өгсөн хүн тэр дотор хэд байсан бэ гэдэг асуудал хүртэл үүсч байна ш дээ.
Бямбажаргал -
Тийм. Тэгэхээр зүгээр бухимдлаа илэрхийлж байна. Тэгэхэд би иргэнийхээ хувьд сонгуулийнхаа үүргийг биелүүлээд, улс төрийн аль нэг хүчнийг дэмжээд явдаг гэдэг бол сонгодог юмуу процедурын асуудал байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Сонгогчийнхоо хувьд өөрийнхөө эрхийг би үнэхээр хулгайлууллаа гэсэн тийм мэдлэг дээр суурилсан цуглаан байсан уу гэвэл.....
Бямбажаргал -
Тийм биш байгаад байгаа байхгүй юу. Зүгээр л би эсэргүүцлээ илэрхийлж байгаа маань байшингын цонхыг хагалах хүчээ үзүүлэх гэдэг ойлголт байгаа, илүү хүчирхийллийн үнэр үнэртэж байна ш дээ. Арай садист шинжтэй болж эхлэж байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр 7 сарын 1-нээс хойш тэр үйл явдал болоод өнгөрлөө Монгол улсын төр засгийг ч гэдэг юмуу эсвэл ингээд харахад өнөөдөр дүгнэхээр. Шуураад л бүгдээрээ давхиж очоод л Иргэний Хөдөлгөөний Намаа ч гэдэг юмуу Иргэний Эвслийг ч гэдэг юмуу Хувьсгалт Нам, Ардчилсан Намд дургүй байг л дээ. Тэрнийг бэхжүүлээд л тэр орон нутгийн сонгуульд оролцоод л ингээд л эхлэх ёстой байсан байгаа биз дээ. 1990 онд бол тэгж байсан. Уралдаад л Ардчилсан Намд нэг нь элссэн бол нөгөөдөх нь Социал Демократ Намд, Үндэсний Дэвшлийн Намд уралдаж элсэж тэр намуудыг юутай болгосон байхгүй юу. Хамгийн олон хүн цугласан цуглаан бол 3-р сарын 4-ний цуглаан гэдэг юм. 1990 оны 3-р сарын 4-ний цуглаанд 100 000 хүн цугласан гэдэг тоо байдаг юм л даа. Тэгээд л маргааш нь тараад алга болчихсон бол энэ ардчилал чинь явахгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
1990 оны 3-р сарын цуглаан чинь үргэлжлэн сунжирсан зүйл болсон юм билээ ш дээ. Нэмэгдээд л ирээд байдаг.
Бямбажаргал -
Нэмэгдээд л ирээд байдаг цуглааныг бол байнга хийнэ. Тогтмол цагт тогтмол хугацаанд хийнэ. Яг цагт нь багтаана. Энэ чинь мэргэжлийн цуглаан болдог байлаа ш дээ. Нэг сайн юм нь цагтаа хийнэ, сунжрахгүй. Аливаа цуглаан сунжирхаараа хяналтаас гардаг байхгүй юу. Тийм учраас цуглааныг сунжруулж болдоггүй. 12 цагт эхэлсэн бол 1 цаг гээд дуусгахгүй бол цуглааны чинь оргил үе байна ш дээ. Тэр үед нь л дуусгахгүй бол цуглаан биш болчих гээд байдаг байхгүй юу. Би олон цуглаан хийсэн хүн учраас сайн мэдэж байна ш дээ. Тэрнийг чинь хэдий үед нь хэнээр үг хэлүүлэх үү, ямар дарааллаар яах уу гэдгээ цуглаан зохион байгуулж байгаа хүмүүс чинь урьдчилаж төлөвлөж байх ёстой. Хоёрдугаарт цуглааныг зохион байгуулах явцад цуглааны өөрийнх нь аюулгүй байдлыг хамгаалах гэдэг чинь маш хүнд асуудал байсан байхгүй юу. 90-н онд бол тэд нараар нэг чулуу шидүүлж аваад бариад авах чадал НАХЯ-нд байсан байна ш дээ. Тэгэхэд.....
Хишигсүрэн -
Тэгэхэд мэргэжлийн асар өндөр ур чадвартай НАХЯ ажиллаж байгаа ш дээ.
Бямбажаргал -
Тэр чинь мэргэжлийн юм чинь яах юм бэ. Өөрөө ч чулуу шидчихээд байж чадна ш дээ. Тэгэхээр чинь тэр технологи байж байхад тэрнийг нь бид нар бас НАХЯ-аасаа илүү мэдэж байна ш дээ. 1990 хэдэн онд билээ дээ. Нэг цуглаан хийгээд, цөөхөн хүн цугласан юмаа. Тэгээд бид нарыг Бат-Үүл шоолж байсан юм. Дараа нь цуглааныхаа тухай ярьж байсан юм. Хүмүүс ерөөсөө цуглахаа байжээ яаж байгаа юм бол гэсэн чинь НАХЯ-ныхан хүнээ явуулахаа байчихсан юм байна л даа. Манай хүний тоо цөөрчихсөн байна гэсэн /ярилцагч инээв/. Тэр үед чинь 3-н хүний 1 нь НАХЯ-ных гэдэг байлаа ш дээ. Тэгээд цуглааны 3-ний нэг нь хорогдож байсан ш дээ. Тэгэхээр тэгж хийдэг байсан юм. Жишээ нь Хишигбат, Самбараазана, Түвдэндорж, Оюутны Холбооны Нурлан, Рэнцэнтавхай гээд мэргэжлийн цуглаанчид байсан. Тэд нар бол цуглаан дээр үг хэлээгүй, улс төрийн лидер энэ тэр гэж яваагүй. Тэр цуглаан дотор байгаа хүмүүс гишүүдийг чинь байрлуулах хуваарилах ядаж л квадратад хувааж байгаад хуваадаг ш дээ. Тэгэхгүй бол олон хүн цугласан учраас урд талын хүн дайрагдана. Тийм учраас араас нь хамгаалдаг. Саяны энэ цагдаа нар шиг өмнөөс нь тулаад яваад байвал чулуугаар цохиулна ш дээ. Араас нь орох байхгүй юу. Тэгэх юм бол ар талаас шахагдахгүй бол арагшаа яваад байна ш дээ. Урдаас нь яах юм бэ тэр чинь араас нь түрж байгаа юм чинь. Жишээлбэл урд нь хүүхэд байх юм бол хэлмэгдэнэ ш дээ. Шахуулчих гээд аюултай байдаг байхгүй юу. Байшин барилгын хажуугаар гарч ирэх чинь маш аюултай ш дээ. Тэрнийг чинь хуваарилна. Нөгөө яамны хэдэн хүн хаагуур байна тэрнийг харна. Хэн зураг авч байна хэн бичлэг хийж байна гээд цуглаан дээр бүрэн мэдээлэлтэй байна ш дээ. Манай гишүүдээс тэд нь ирсэн байна. Тэр тэр тэгсэн байна. Тэнд нөгөө нэг нөхөр цохиж явна гээд л ингээд нөгөө яамныхаа найзуудыг эд нар хяналтаас гаргахгүй ш дээ. Би нөгөө Гарамжил хурандаагын тухай ярилуу. Өлсөглөнгийн үеэр гоё ш дээ. Гарамжил, энэ сахалт Билэгтийнх 2 нэг орцонд байдаг байсан. Тэгээд л орой өлсөглөн зарлаж байгаа бид нар дээр ирээд л яриад сууна даа. Одоо бол тэгэхгүй ш дээ. Хотын цагдаагийн дарга талбай дээр өлсөглөн зарлаж байгаа бид нарыг хариуцаж байгаа хүн ш дээ. Тэгээд маргааш цуглаан зохион байгуулахгүй гэнэ. Билэгт тэгж байгаад их хорон үгтэй ш дээ. Үгүй ээ энэ радиогоор чинь “10б-ынхэн цуглар” гээд зарлаад болж л байна ш дээ. Ардчилсан Холбооныхон цуглар гээд маргааш зарлачихна ш дээ /ярилцагч инээв/ адилхан. Тэд нарыгаа болиулахгүй юу. Радиогоор Сүхбаатарын талбай дээр тэдэн оны төгсөлт цуглар гээд л зарлуулдаг ш дээ. Тэрнийгээ больчихгүй юу гэсэн. За яахав гэж байгаа юм тэгэхээр чинь цуглаан зохион байгуулагдах нь тодорхой байна ш дээ. Тэгэхээр Гарамжил хурандаа за тар нар байрнаасаа хөдлөж болохгүй шүү энүүхэн хавьдаа та нар сайхан цуглаад л байж бай /ярилцагч инээв/. Тэгсэн чинь энэ Сүхбаатарын талбай дээр зугаалга хийж болох уу гэж байгаа байхгүй юу. Тэгсэн чинь бололгүй яахав гэж байна. Тэгсэн чинь бид нар маргааш “хилэн”-тэйгээр зугаалга хийнээ гэж байгаа байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Тэр бол яахав нэг талаасаа бид нар тусгай албанаас юмаа нуухгүй байна. Цагдаагаас юмаа нуухгүй байна ш дээ. Бид нар маргааш цуглаанаа хийдгээрээ хийнэ таниас зөвшөөрөл авахгүй. Тэгээд өөрөөр нэрлэнэ. Талбай дээгүүр явдагаараа явна, ордонг тойрдогоороо тойрно гэж байгаа юм /ярилцагч инээв/. Тэгэхээр нөгөө хүнд ч гэсэн бас...
Хишигсүрэн -
Их итгэлцэл байна ш дээ тиймээ?
Бямбажаргал -
Тийм итгэлцэл байна ш дээ. Тэгээд л орой явахаараа Билэгтэд хэлдэг байхгүй юу. Тэр авгайдаа хэлүүлэх юм байна уу гэдэг бид нар чинь тэгэхэд талбай дээр хонодог байсан юм. Тэгэхээр нь Билэгт хариуд нь таныг очихоор манай авгай бүтэн нойртой хононо биз дээ гэж байгаа юм. Муу үгтэй. Тэр нь өөрөөр хэлэх юм бол хэрвээ Гарамжил хурандаа гэртээ ирэхгүй л бол талбай дээр байдал ноцтой гэсэн үг байхгүй юу. Цагдаагийн газрын дарга гэртээ хонож байгаа юм чинь талбай дээр юу ч болоогүй л гэсэн үг байхгүй юу /ярилцагч инээв/. Гэх мэтчилэнгээр тэндээс бас нэг юм ажиглагдаж байсан байхгүй юу. Нэгдүгээрт цуглаан зохион байгуулж байсан улсуудад төр засгийн зүгээс хүчний байгууллагын зүгээс бүрэн итгэл үзүүлж байсан гэж би боддог юм. Итгэлийг нь ч өгсөн итгэлийг ч биелүүлж байсан. Тухайн үед яахав дээ одоо бодоход хууль дүрэм маань үнэхээр хэцүү байсан л даа. Яагаад гэхээр хуулийг чинь харж байгаад л өө ингэчих юм байна гээд. Шилжилтийн үеийн шинэ хууль цоорхой ихтэй учраас их амархан ш дээ. Тиймэрхүү юм байсан юм. Сая 7-р сарын 1-нд тийм юм харагдахгүй байгаа байхгүй юу. Тэд нар тусгай албаныхаа хүнийг явуулаад л уулзалтыг чагнуулаад Жагаагийн яриаг сонсуулаад л байсан байна лээ л дээ. Тэгээд урд өдөр нь очиж чагнаж байсан юм бол тэрнийгээ тэгээд эвтэйхэн зохицуулна биз дээ. Дараа нь мянган бурхан байгаад ч тэрнийг зохицуулж чадахааргүй байдалд хүрч байна ш дээ. Тэгэхэд чинь цуглаан зохион байгуулсан юм бол зохион байгууллаа. Тэр нэгэнт өнгөрсөн хойно бол илүү ажил байхгүй юу. 90-н хэдэн онд цуглааныг цуглуулах бол амархан тараах хамгийн хэцүү байдаг байсан. Тараахлаар чинь Со /Гавъяат жүжигчин Сосорбарам/ эд нар чинь дуу дуулна ш дээ. Цуглаан тарахаар чинь “Хонхны дуу”-гаа дуулна талбайгаа тойрно сайхан хийморио сэргээнэ шүү дээ. Тэгэхээр тэр хүн чинь сайхан тайвшраад тарна ш дээ. Тэгэхгүй бол цуглуулчихаад хаячихаж байгаа байхгүй юу. 1990 оны 3-р сард тэр олон хүнийг цуглуулчихаад талбай дээр хаячихсан бол юу болох байсныг хэн ч мэдэхгүй ш дээ. Тэр хүмүүс цугларлаа, цуглаан дуусахад дуугаа дууллаа, тайвшруулаад тарааж байна ш дээ. Нөгөө талаар цуглаан дээр хамгийн аюултай юм чинь сонирхож ирж байгаа хүмүүс маш их байдаг. Яг ухамсартай цуглагчид байна. Тэрнээс гадна сонирхож ирж байгаа хүн байна. Энэ юу болох болдоо ура хашигираад нэг машин эргүүлээд шидчих юмсан гэсэн бодолтой хүн явж л байгаа ш дээ. Яагаад уу гэхээр эффект болохоор гэдэг ш дээ тиймээ, “сүргийн инстикт”-ээр хийдэг зүйл. Тийм юм бол байсан. Тэгэхээр тараахдаа маш болгоомжтой байх ёстой байдаг. Тэгэхэд чинь 16 хоносон юм. Хавар ч байсан шуурганд царай харлаад л хоолой сөөгөөд л байдаг байсан.
Хишигсүрэн -
За сүүлийнхээ асуултыг тавья. Ер нь таны амьдрал бусдынхаас онцгой амьдрал мөн үү?
Бямбажаргал -
Үгүй байхаа. Яахав зүгээр бид нарын үеийнхэнд л ноогдсон хувь заяа ш дээ. За яахав миний хувьд бол илүү идэвхтэй гэдэг юмуу тэгж л оролцсон болохоос биш 1990-ээд оны сэхээтэнүүд тэрний дараа ардчиллыг дэмжиж байсан хүмүүсийн хувьд гэдэг юмуу тийм л хүний амьдрал байсан. Тэрнээс бол их тийм содон гэхээр зүйл байхгүй л дээ. Зүгээр яахав хийсэн ажлынх нь хүрээнд аваад үзэх юм бол эргээд харахад үнэхээр Монгол улсын түүхэнд, Монгол улсын гадаад бодлогын асуудал дээр ч гэдэг юмуу Монголын ардчилал, Ардчилсан хүчнүүдийн нэгдэл, удирдан зохион байгуулах энэ асуудлууд дээр хувь хүний нөлөө байсан л байж таараа. Шийдвэр гаргуулахад бол жишээ нь Социал Демократ Нам нэг шийдвэр гаргах боллоо гэхэд тэрнийг боловсруулах, шийдвэрийг дэмжүүлэхэд нөлөөлөх тал дээр миний хийсэн ажлууд байдаг л байх. Ер нь 1990-ээд оны сэхээтнүүдийн нийтлэг жишиг. Өөр бол онцгой юм байхгүй.
Хишигсүрэн -
Их удаан ярилаа бид хоёр. Таны хувьд ийм нэг асуудал энэ ярианд орох ёстой гэж бодогдож байгаа юм байна уу?
Бямбажаргал -
Нэгдүгээрт завсарлагатай ярилаа ш дээ. Хоёрдугаарт бол заавал энүүнийг оруулах гэсэн юм алгадаа. Бараг бүгдийг нь ярьсан байх.
Хишигсүрэн -
Та манай ярилцлагад их баялаг түүх ярьж өгч, их том хувь нэмэр оруулсанд баярлаж байна. Таны яриа манай дараа үеийнхэн бодит байдлыг үнэлж цэгнэхэд их чухал хувь нэмэр болох байх гэж би бодож байна.
Бямбажаргал -
Энэ ярилцлагад тодорхой баримт гэхээсээ илүү хувь хүний өөрийн бодол, үзэл санаа, дүгнэлт их орсон байх л даа. Тийм учраас тодорхой хэмжээгээр Бямбажаргал гэдэг хүний нүдээр харж байна ш дээ. Түүнээс биш яг надтай хамт байсан хүн өөр нүдээр харна тиймээ. Хүн болгон өөрийнхөө байсан юмыг л мэднэ ш дээ. Тийм болохоор хүн бол өөрийнхөө мэдэх юмыг л ярина. Түүнээс өөрийг чадахгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
За 2-уулаа ярилцлагаа өндөрлөе.дөө
Бямбажаргал -
За баярлалаа. /инээв/
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
