Giimaa

Basic information
Interviewee ID: 990072
Name: Giimaa
Parent's name: Haltar
Ovog: Tsagaan tug
Sex: f
Year of Birth: 1944
Ethnicity: Halh

Additional Information
Education: higher
Notes on education: International finance economist
Work: retired
Belief: Buddhist
Born in: Sulinheeriin sum, Dornogovi aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: baga emch
Father's profession: Border troops office, colonel


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
life in wartime
family
education / cultural production
work
democracy


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

Манай өнөөдрийн ярилцлагад Гиймаа гэж хүн оролцож байна. Гиймаад манай судалгаанд оролцож ярилцлага өгөхийг хүлээн зөвшөөрсөнд талархал илэрхийлье. Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу. Хаана төрж өссөн, ямар боловсрол эзэмшсэн тэр талаараа ярихгүй юу?

Гиймаа -

Намайг Гиймаа гэдэг би 1943 оны 10-р сарын 30-ний өдөр одоогийн Дорноговь аймгийн Сулин хээр сумын “Задгайт” гэдэг газар төрсөн. Тэр “Задгайт” гэдэг газар юу юм бэ гэхээр манай эцэг цэргийн хүн байсан юм. Тэр бол хилийн отряд юм. Манай аав тэр Отрядын дарга байсан. Тэнд би төрсөн гэсэн үг л дээ. Тэгээд би эцгийнхээ тухай яръя. Миний эцэг бол 1918 онд Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн суманд төрсөн айлын 3 дахь хүү байсан. Багадаа бол тэр үеийн малчин хүний хүүхэд яаж өсдөг байсан тэр жишгээр л гэртээ мал маллаад, сумын бага сургуульд орж бичиг үсэгтэй болсон. Ах нар нь бол бичиг үсэгтэй болоогүй. Манай аав бичиг үсэг сураад тэгээд 16-н наснаасаа эхлээд бичиг үсэгтэй учраас сумынхаа Эвлэлийн Үүрийн даргаар ажиллаж байсан. Тэгж байгаад 18-н настайдаа наашаа цэрэгт татагдаад орж ирсэн.

Хишигсүрэн -

1918 онд төрсөн хүн 18-н настайдаа цэрэгт татагдана гэдэг чинь 1936 он гэсэн үгүү?

Гиймаа -

Тиймээ. Тэгээд цэрэгт татагдаж орж ирчихээд нэг жил болчихоод бичиг үсгийн чадвартай байсан болоод ч тэрүү дорохноо дээшээ ахиж салааны дарга ч билүү тийм юм хийж байгаад тэгээд 1938 онд юмуу 1939 онд юмуу Оросруу Морьт Цэргийн Сургуульд явсан. Одоогоор бол Харьковын Цэргийн сургуульд Одоогоор бол Цэргийн Дунд Сургууль юм даа.

Хишигсүрэн -

Би нэг юм тодруулъя. Тухайн үед Халхын голын дайн болж байсан уу?

Гиймаа -

Болоогүй байсан. Тэрүед 1939-н оны дайн болоогүй байсан. Манай аавыг цэрэгт явах үед болоогүй байсан. Тэндээ 2 жил суралцаад 1940-н оны эцсээр ирсэн юм.

Хишигсүрэн -

1940-н оны эцсээр Орост дайны эхлэл болоогүй байсан юм байна тийм үү?

Гиймаа -

Болоогүй байсан. Тэгэхдээ яахав Европын зарим улсуудыг Фашист Герман эзэлчихсан байсан. Гэхдээ Орост арай ирээгүй байсан. Тэгээд яахав цэргийн боловсон хүчин болоод ирсэн болохоор ажиллаж байгаад 1941 оны 6-р сард нэгдүгээрт Хятадтай хилийнхээ бат бэх байдлыг сайжруулах үүднээс Монголын урд хэсгүүдээр хилийн шинэ отрядуудыг нээж ажиллуулсан юм шиг байгаа юм. Хуучин бол тийм отряд гэж байгаагүй. Отряд гэдэг чинь цэргийн нилээд том анги нэгтгэл ш дээ. Тэгээд харуул гарч хамгаалдаг тийм газар байхгүй юу. Дотоодын цэргээс нь салгаад Хил Хамгаалалтын газар гэж нээгээд хилийн харуулыг сахиж хилийг энх амгалан байлгах үүднээс тийм отрядуудыг байгуулж ажилласан. Урд хил дээр илүү байлгасан. Яагаад уу гэхээр 1939 оноос хойш Өвөр Монголоор дамжаад “Хаса нуурын” чиглэлээр Японууд чинь дайрч манай хил рүү халдах гэж оролдсон байхгүй юу. Тийм учраас хилийг хамгаалах шаардлагатай болсон. 1941 онд тушаал гараад нилээд хэд хэдэн газар...хуучин бол хилийг отряд биш ганцхан хэсэг тэр урд талаа бүгдийг нь хариуцдаг байснаа болиод Дорнод, Дорноговь, Өмнөговь аймгийн чиглэлээр тусгай отрядуудыг байгуулж хил хамгааллыг бэхжүүлсэн. Тэр үед Оростой манайх харилцаа сайн байсан. Орос чинь анхны Социалист гүрэн гэгдэж манайх бол Оросын дараа Социализмд элсэн орсон найрамдлын гэрээтэй ийм улс байсан болохоор хойд талын хил дээрээ анхаарал ач холбогдол бага өгөөд харин урд зүгээс Японы нилээд сонирхол халдлага илүүтэй мэдрэгдэж байсан юм шиг байгаа юм. Манай аав бол тиймэрхүү түүхтэй. 1941 оноос тувт хилийн цэрэгт ажилласан хурандаа болтлоо ажиллаж байсан. Яахав хошуучаас эхлээд хурандаа болтлоо ажилласан.

Хишигсүрэн -

Хилийн цэрэгт ажиллаж байсан хурандаа байхдаа Монголын ямар түүхэн үйл явдал тэр хүн гар бие оролцож байсан бол. Хятадтай холбоотойгоор урд хилд ач холбогдол өгч байх үед явж байсан. Тэгж явж байхдаа юу хийдэг байсан байх уу тэр талаар ярьдаг юм байсан уу?

Гиймаа -

Ер тэр үед жаахан байсан болохоор ярьж байсан юмнуудыг нь сайн санадаггүй юм шиг байгаа юм. Гэхдээ өөрийнх нь дурсамж энэ тэр юмнуудаас нь эргээд харахаар дэлхийн 2-р дайн, 1945 оны чөлөөлөх дайнд манай аав оролцсон. Анх бол Өвөр Монголыг чөлөөлөхөд оролцсон. Япончууд Өвөр Монголд ороод ирчихсэн байсан үе байхгүй юу. Уран зохиолын номноос үзэхэд Японы айхавтар залхаан цээрлүүлэх отряд анги Өвөр Монголд байсан юм билээ. Тэнд чинь янз бүрийн шинэ зэвсэг туршиж байсан тийм нөхцөл байдал байсан юм билээ. Тэгээд тэр үеэс манай дорно зүг рүү Өвөр Монголчууд нилээд ороод ирчихсэн байсан. Тэгээд тийм ч учраас эхлээд дайнд Оросын анги нэгтгэлүүд явсаны дараа 501-р анги гэж Сайншандад Оросын тийм том анги байсан. Тэрний дараагаар Монголын хил хамгаалах цэргийн анги ардын армитайгаа “Хаалган” хүртэл явж Өвөр Монголчуудыг Япончуудаас чөлөөлөхөд гар бие оролцож явж байсан юм билээ. Тэнд явж байгаад тагнуулуудыг баривчласан байгаа юм. Японуудыг баривчласан байгаа юм. Тэгээд манай аав чинь тэр үед одонгоор шагнагдаж байсан юм. Зөвлөлт Холбоот Улсын засгийн газрын дээд зөвлөлийн шийдвэрээр “Зөвлөлтийн улаан тугийн” одонгоор шагнагдсан юм. Тэгээд Монголын “Цэргийн гавъяаны” одонгоор шагнагдаж байсан.

Хишигсүрэн -

Шилдэг цэргийн хүн байж л дээ. Социализмын үед ийм цэргийн шилдэг хүний хангамж нь ямар байв. Тэр хүмүүсийг Социализмын үед амьд сэрүүн байхад нь төр засаг яаж анхаардаг байв. Арай тийм онцгой юм байсан уу?

Гиймаа -

Ер нь манай аав их дуу цөөтэй үргэлж инээмсэглэж явдаг тийм хүн байсан юм. Халзан толгойтой. Одоогоор бол их ой тогтоолт сайтай байсан. Цэргүүдээ бол....бүх л отряд гэдэг чинь заставуутай нилээн том анги ш дээ. Монголын бараг 400-500 км газрыг хамгаалж байсан ийм хүн чинь бүх цэргээ хэдэн оны цэрэг үү, аль аймаг, аль сумаас ирсэн гэдгийг нь сайн мэддэг байсан. Тэгээд түүнтэйгээ адилхан газрын байршил, нутаг усныхаа байдлыг сайн мэддэг байсан. Жишээлбэл энд нэг тов байдаг тэнд нэг гүвээ байдаг гэдэг ч юмуу, энд нэг намаг байдаг ч гэдэг юмуу. Тэдний тэр тэр аймгийн тэр сум тэддүгээр багаас ирсэн хэний хэн бэ гэдгийг нь анддаггүй байсан. Тийм онцгой ойтой хүн байсан.

Хишигсүрэн -

Танай аавыг урд хил дээр ажиллаж байхад хилийн багана тороор газар нутгаа хязгаарласан уу?

Гиймаа -

Тэрнийг сүүлд манай аав 1958, 1959 оны үед Хятадтай хилийн хэлэлцээр хийсэн юм. Тэгэхэд манай аав хилийн хэлэлцээрийн ажлын хэсгийн ахлагчаар ажилласан юм. Яагаад гэхээр манай аав тэр үед Хязгаарын Газрын Хилийн Хэлтэс гэж байсан чинь одоо хил хязгаарыг онцгой анхаарах шаардлага байхгүй боллоо гэж татан буулгаад Дотоод Явдлын Яаманд Хилийн хэлтэс гэж байгуулсэн. Тэр хэлтсийн даргаар нь ажиллаж байсан. Тэгээд тийм учраас урд хилээ ялангуяа Дорнод, Дорноговь, Өмнөговь чиглэлийн хилийг сайн мэддэг. Манай үндсэн нутаг бол тэддүгээр өргөргийн тэддүгээр хэсэг гэдгийг мэддэг байсан. Манайх Дорноговь аймгаас дараа нь Өмнөговь аймгийн Номгон сумын “Сангийн далай” гэдэг газар отрядын даргаар манай аав 4-5 жил ажилласан. Би тэрнийг нилээн сайн санадаг юм. 1949 он 1950 оны намар л юм даа. Тэгэхэд манай отрядын нутгаар хилээр Хятадын машинтай баахан авгай хүүхнүүд ороод ирсэн. Тэрнийг отряд дээр аваад ирсэн бид нар хэрэгт дурлаад очиж тэр улсуудыг харж байсан. Жижигхэн жижигхэн хүүхдүүтэй дандаа гэр бүлийн хүмүүс байсан. Тэгээд тэд нар яасан бэ гэхээр Гоминданы цэргийн офицеруудын авгай хүүхэд гэж байсан. Тэгээд Хятадын улаан армийнханд хөөгдөөд тэд нар нааш нь хил гаргасан байгаа юм. Тэгээд яахав дээ тэд нарыг шууд буудаад алахгүй ш дээ. Тэрнийг чинь шууд хүлээж аваад отряд дээр байлгаж хоол унд өгөөд л хот руу явуулж байсан.

Хишигсүрэн -

Тэд нар Монголын харъяат болсон уу?

Гиймаа -

Үгүй болоогүй байх. Өгөхдөө яасан бол өгсөн юм болов уу яасан юм бол тэр үеийн Засгийн Газрын хооронд л асуудал шийдэгдсэн байх. Ямар ч гэсэн тэд нарыг юу яагаагүй ерөөсөө л дандаа авгай хүүхдүүд байсан. Нэг машины кузов дээр л тийм хүмүүс байсан. Тэгээд авч ирээд хооллож ундлаад Улаанбаатар хотод хүргэнэ гээд явж байсан. Нэг тийм л юмыг мэддэг юм.

Хишигсүрэн -

Орос Монголын хил тогтоох үе хожуу л байх л даа тийм үү?

Гиймаа -

Бүр хожуу болсон юм. Тэр үед манай аав Дорнодын чиглэл дээр хил тогтоох шугам татахад явж байсан. Тэр чинь бүр сүүлд ш дээ. 1959 онд бол Хятадтай хил тогтоох хэлэлцээр 2 жил шахам яваад тэрнийг бүгдийг нь шийдээд. Тэгээд 1959 билүү онд Цэдэнбал дарга айлчлаад тэгэхэд Жюн Ли байсан юм. Жюн Ли гуайтай очиж Цэдэнбал дарга гарын үсэг зурсан. Тэр үед хэлэлцээрт манай аав 2 жил оролцсон. Тэгээд тэрний маш сайхан зургууд байсан. Манай хүүгийнд үлдсэн. Манай хүү чинь ижийгийнд байсан болохоор ижийгийн гэрт байсан зургууд бүгд үлдсэн. Тэгээд засвар хийхдээ айлын амбарт орхисон тэгээд тэр зургууд нь алга болсон. Хятадын хилийн хэлэлцээрийн холбоотой сайхан зургууд байсан алга болсон.

Хишигсүрэн -

Устчихсан юм болов уу. Тэрнийг хайж олвол улсын архивт байхгүй л сайхан зургууд байсан байх даа.

Гиймаа -

Тийм их сайхан зургууд байсан. Цэдэнбал даргын Жюн Литай уулзсан зураг. Тэгээд хэлэлцээрийн явцад “цагаан хэрэм” үзүүлж байсан, тэгээд хэлэлцээр хийхэд ямар сүрхий өндөр хэмжээнд хүлээн авч уулзаж, яасан сүрхий байсан юм гэдэг нь тэр зургуудаас харагдаж байсан. Бид нар бол мэддэгүй байлаа ш дээ. Тийм л зурагнууд байсан. Бүр хилийн цэргийнхэн түүхийн номондоо тэр зурагнуудаас нь авч оруулж байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Дорнодоор Оростой хиллэсэн тэр хэсэгт ажиллаж байх үед....

Гиймаа -

Дорнодод ч ажиллаж байсан. Сүүлд тэтгэвэрт гарсаны дараа. Манай аав чинь 1957,1958 оны үед хил энх тайван боллоо, хилийн цэргийг ингэж ихээр байлгах шаардлаггүй гэж хэлээд Хязгаарын Газрыг татан буулгаад зөвхөн Хилийн хэлтэс болгоод тэгээд цэргүүд, тэнд байсан офицеруудыг чинь бүгдийг нь ажлаас нь халсан ш дээ. Тэгээд ажлаас нь халаад манай аав төмөр замд ирж ажилласан юм. Төмөр замын татах алба гэж байсан тэрэнд ажиллаж байсан. Тэнд яахав боловсон хүчин хийж байгаад сүүлдээ Хотын Гүйцэтгэх захиргааны цэргийн хэлтэст цэрэг татлагын дарга байгаад сүүлдээ цэргийн хэлтсийн дарга болсон юм. Эргээд сүүлдээ хил юутай боллоо гээд хил эргээд юу яагаад манай аав Хилийн Хэлтсийн даргаар ажиллаж байгаад өндөр насны тэтгэвэрт гарсан даа.

Хишигсүрэн -

Эргээд Хилийн Хэлтсийн дарга болж байх үе чинь хэдэн он бэ?

Гиймаа -

Тэр чинь хэдэн он юм бэ дээ. Тэрнийг нь сайн санахгүй байна ш дээ. Би 1965 онд хойноос төгсөж ирэхэд манай аав тэнд Хилийн Хэлтсийн дарга болчихсон байсан. Тэгээд Орос чинь хилийн том албатай ш дээ. Тэгээд тэдний шугамаар Зөвлөлтөд, Орост айлчлаж байсан юм .

Хишигсүрэн -

Танай аав, ээжтэй чинь хэзээ гэр бүл болсон бэ. Танай ээж чинь ямар хүн байсан бэ. Та эхээс хэдүүлээ вэ?

Гиймаа -

Манай аав ээж хоёр 1942 онд гэр бүл болсон юм гэнэ билээ.

Хишигсүрэн -

Улаанбаатарт уу?

Гиймаа -

Тийм. Улаанбаатар гэр бүл олоод л ерөөсөө удаагүй манай аав чинь 1939 оны сүүлээр 1940 онд төгсөж ирсэн. Хойноос Харьковийн Коллегический Училишь гэж байсан тэрнийг төгсөж ирээд тэгээд энд эхлээд бодвол туслах муслах тийм юм хийж байгаад сургуулийг нь төгссөн болохоор шууд тэр отрядын даргаар томилогдсон юм шиг байгаа юм. Тэгээд бид нар бол эцэг эхээсээ дөрвүүлээ. Манай ах байсан төмөр замд насаараа машинст хийсэн. Одоо бол нас барсан. Хоёр дүүтэй. Манай хоёр дүүгийн нэг нь Орост Радио Техникийн Дээд Сургууль төгсөөд Хязгаарын Газар холбоонд ажиллаж байсан. Хамгийн бага дүү маань Леннинградын Ойн Техникийн Лечикинский Академи гэдгийг төгссөн юм. Эдийн засагч, инженер, биологич тийм хүн. Бид нар бол одоогоор 2 дүүтэйгээ байна. Манай ээж 1917 онд Ховд аймгийн Эрдэнэбулган суманд төрсөн. Манай аав ээж 2 бол нэгнийгээ мэддэггүй хүмүүс байсан. Аа яг үнэндээ мэддэгүй байсан юм байна.

Хишигсүрэн -

Энэ гайхалтай зураг байна ?

Гиймаа -

Энэ зургийн аав 1939 онд Харковьт авахуулсан юм. Тэгээд сургуульдаа сурч байсан чинь өвдөөд хатгалгаа туссан юм билээ. Тэгэхээр нь зэрэг эмнэлэгт хэвтүүлж байгаад сувилалд явуулчихдаг юм байна л даа. Тэгээд сувилалд авахуулсан зураг нь. Ийм 2,3-н янзын зураг байсан.

Хишигсүрэн -

Аав ээж 2 чинь бие биенээ мэддэггүй байсан юмуу?

Гиймаа -

Бие биенээ мэддэгүй байсан. Манай ээж эхээсээ 7-уулаа тэгээд багадаа айлд өргүүлсэн. Нэг баян айлд өргүүлсэн юм билээ. Тэр айлын зарцыг үндсэндээ хийж байсан юм билээ. 14,15 хүртлээ хөл нүцгэн байсан, гутал өмсөж үзээгүй гэж ярьдгийм. Бодвол тэр айл нь их чанга хэцүү айл байсан гэсэн. Тэгээд тэр айл нь голдуу ямаа ихтэй малтай айл байсан гэсэн. Тэр ямаанууд нь уул хад руу авираад алга болчихдог тэгээд л хөл нүцгэн хад руу дандаа явж байдаг байсан гэсэн. Тэгээд тэр 1930-аад он гэхээр чинь хувьсгал ялчихсан нилээн зүгширчихсэн үе байсан болохоор сумаас нь тэр айл энэ хүүхдийг аваад зараад байна гээд шууд хүчээр авч манай ээжийг сургуульд явуулсан гэсэн. Тэгээд сургуульд яваад ирээд Монголын анхны Хүн Эмнэлгийн Техникумыг төгссөн.

Хишигсүрэн -

Сонин юм, тиймээ айлд зарц хийж байхад нь сум орноос нь аваад.....

Гиймаа -

Тийм ээ, энэ айлд зарц хийгээд байна гээд сумаас нь аваад Улаанбаатар луу явуулж сургуульд оруулсан. Манай ээж бичиг үсэгт шууд тайлагдаад анхны Хүн Эмнэлгийн Техникумыг төгссөн. Анхны Эрүүл Мэндийн Сайд Туваан гуай Дагзмаа эмч гээд гавъяатуудтай 7 хүн төгсөхөд манай ээж хамт төгссөн юм. Тэгээд төгсөчихөөд наадам өнгөрөөд хойшоо Зөвлөлтөд сургуульд явуулж өгнө гэсэн гэнэ лээ. Бас л хичээл зүтгэл сайтай байсан юм байлгүй. Тэгээд сургуульд явуулна гээд ижийд хэлсэн байгаа юм. Би одоо т ехникумыг төгсөчихлөө, надыг хойшоо сургуульд явуулна гэж байна гэсэн чинь ээж нь “за миний охин тийм юманд ёстой явж болохгүй тийм хол газар яаж явах юм бэ миний охин хүрээд ир ээж нь ерөөсөө охиноо явуулахгүй шүү ядаж чи надтай хүрч ирээд уулзаадах” гээд байсан гэсэн.

Хишигсүрэн -

Ямар ээж нь вэ?

Гиймаа -

Төрсөн ээж нь. Тэгээд ээжтэйгээ уулзахаар Ховд аймаг яваад оччихоод ирсэн чинь анхны баруунтан, зүүнтэний нугалаа гэдэг чинь гараад тэр үед байсан..... ижийгийн яриа ш дээ тиймээ. Тэр үед сургууль соёлд явуулна гэж байсан бүх хүнийг нь баруунтаны нугалаа гэж хэлээд баривчлачихсан гэсэн. Тэгээд юун сургуульд явах. Очиж ээжийгээ ятагчихаад сургуульд явж их эмчийн мэргэжилтэй, докторын мэргэжилтэй болно гэсэн чинь ээж дээрээ оччихоод хүрээд ирсэн чинь бүгдийг нь барьсан байсан гэсэн. Тэгээд ээж Амгаланбаатар одоогийн энэ Амгалангын хүн эмнэлгийн салбарт бага эмчээр ажилласан. Тэр үед ямар өвчин зонхилж байсан гэхээр лам нарын дунд яр хүйтний өвчин их байсан гэж ярьдаг.

Хишигсүрэн -

Лам байсан хүмүүст үү?

Гиймаа -

Тийм. Лам байсан хүмүүс тэр чинь. Угаасаа Амгаланбаатарт лам нар их байсан гэж байна лээ. 1930 хэдэн онд. Тэгээд Амгаланбаатарт анх хүн эмнэлгийн салбар нээсэн. Дараа нь Ховд аймгийн хүн учраас Ховд аймагт ажиллаж 2 суманд хүн эмнэлгийн салбар нээж ажилласан. Тэгээд 1941 онд юмуу 1940 онд ч юмуу хотод орж ирээд манай аавтай танилцаад суусан байгаа юм. Тэгээд цэргийн хүнийг чинь дагаад явахаар чинь ажлаа хаях болоод тэгээд хүүхэд гаргаад ажлаа орхисон байгаа юм. Тэгэхэдээ яахав сүүлд надыг мэдээ орсноос хойш манайх Өмнөговь аймгийн Номгон сумын “Сангийн далай” гэдэг газар ажиллаж байхад манай ээж бол албан ёсоор бага эмч нь биш гэхдээ ойр зуурын бүх эмнэлгийн үйлчилгээг зүгээр л үзүүлдэг байсан. Цалин авдаггүй байсан. Тэнд чинь зүгээр “сестра” гэсэн нэг эрэгтэй цэргийн хүнтэй байсан.

Хишигсүрэн -

Аав тань хилийн отрядуудаар ажиллаж байгаад хэзээ Улаанбаатарт суурьшихаар орж ирсэн бэ?

Гиймаа -

Манайх анх Дорноговь аймагт байж байхад 1947 онд юмуу даа 1946 онд ч юмуу, 1946 он байх. 1946 онд манайх хотод ороод ирсэн чинь гэр байхгүй зуслангын байшинд эхлээд байсан юм шиг байгаа юм. Одоогийн энэ “Их тэнгэрийн” хажуугийн аманд байсан гэж ярьдаг юм. Тэгээд намар орой болчихсон манай дүү гэдсэнд байсан. Бүх айлууд зуслангаасаа хо труу орчихсон манайх хотод нүүгээд очих хашаа ч байхгүй гэр ч байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд нөгөө манай дүү гэдсэнд аргагүй нэг эмнэлэгт хэвтээд эмнэлгээс гарахад л аав нэг гэр олж /ярилцагч инээв/ суурьшсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд хотод манайх 2 жил болчихоод эргээд Өмнөговийн “Сангийн далай” гэдэг отряд руу бас явсан юм. Тэнд манайх 1952 он хүртэл тэнд байсан.

Хишигсүрэн -

Таныг 1952 онд Улаанбаатар ирэхэд та бараг 10 нас хүрч байсан байна. Та яг тэр үеийн Улаанбаатарыг дүрслэж чадах уу?

Гиймаа -

Улаанбаатар тэгэхэд их цөөхөн юутай байсан. Тэгээд манайх орж ирээд одоо энэ Элдэв-Очир кино театрын хойд талд Нийслэлийн татварын газар гээд 2 давхар хэдэн байшин байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Холбооны ар тал гэсэн үг үү?

Гиймаа -

Холбооны ар тал. Тэр хэдэн байшин чинь Дотоод Явдлын Яамны байшин байсан юм. Тэнд манайх 2-3 жил амьдарч байсан.

Хишигсүрэн -

Яг талбайн хажуу талд юм байна тийм ээ?

Гиймаа -

Яг талбайн хажууд тэнд хэдэн жил амьдарч байсан юм.

Хишигсүрэн -

Одоогийнхтой харьцуулаад бодоход 1950-аад оны эхэн үед хүмүүс яаж амьдарч байсан бэ. Улаанбаатарын айлууд ямар хоол хүнс хэрэглэх үү?

Гиймаа -

Тэгэхэд чинь цэргийн дарга нар чинь нормтой байсан. Хуурай хэрэглэл авдаг байсан юм. Тэрнийг яагаад санаж байна гэхээр. Би бага байсан үеэ санадаггүй юм. Манай ээж эмнэлэгт хэвтчихээд тэгээд манайхан зуслан гарна. Тэгэхэд чинь манай аав Тусгай Хороонд байдаг байсан юм. Одоо Тусгай Одонт хороо гээд байдаг даа. Тэнд аав байсан юм. Зөвхөн харуул хамгаалалт хариуцдаг тийм хороо байсан юм. Тэгээд тэнд зун лагерьт гарсан, тэгээд ээж өвдөөд эмнэлэгт хэвтсэн, аав ажилтай би ахтайгаа складнаас очиж хүнсээ авдаг. Гоймон тэдэн ширхэг, гурил тэдэн ширхэг, лаа, шүдэнз гээд тиймэрхүү л юм өгч байсан юм шиг байгаа юм. Манайх хоршооноос ерөөсөө мах авдаггүй байсан бодвол тэр бас мах өгч байсан биз.

Хишигсүрэн -

Дэлгүүр нь ямар хуу юм байх уу?

Гиймаа -

Би бага байхдаа дэлгүүрт орж байснаа ерөөсөө санадаггүй юм. Одоогийн хүүхдүүд чинь жаахнаасаа эхлээд дэлгүүр гэсэн ойлголттой ш дээ. Тэгэхэд бол би тийм ойлголт байхгүй /ярилцагч инээв/. Тэгээд бодоход тэгж дэлгүүр ордоггүй байсан юмуу эсвэл ээжтэйгээ ойр зуурын юмаа цэргийн хангамжаас авчихдаг бусад юмаа бодвол өөрөө очоод явчихдаг байсан болохоор тийм ойлголт байхгүй байсан юм байлгүй.

Хишигсүрэн -

Хувцас хунараа хаанаас авах уу?

Гиймаа -

Хувцас хунараа бол дандаа өөрсдөө оёно. Бэлэн дэлгүүрээс авна гэсэн юм байхгүй. Манайх одоогийн энэ Нийслэлийн Цагдаагийн газар байна ш дээ. Тэр газар чинь 2 давхар байшин байсан юм. Тэрний хашаанд хажуу талд нь цагдаагийн газартай. Хязгаарын газар чинь тэр 2 давхарт байдаг байсан. Тэрний хашаанд нь яамны эмнэлэгтэй тэрний хашаанд нь манайх амьдардаг байсан юм. Хэдэн дүнзэн байшин байсан тэрнийг сүүлдээ нураачихсан.

Хишигсүрэн -

Цэргийн эмнэлэг үү?

Гиймаа -

Биш ээ биш. Яг тэр хашаан дотор.

Хишигсүрэн -

Нийслэлийн цагдаагийн хашаан дотор чинь НАХЯ-ны эмнэлэг....

Гиймаа -

НАХЯ-ны эмнэлэг дотор нь байсангүй. Тэр чинь одоо юу болчихсон ш дээ. 3-н давхар байшин чинь юу билээ.

Хишигсүрэн -

Эрүүгийн цагдаагийн газар бий, Прокурор бий, Мөрдөн байцаах газар бий....

Гиймаа -

Одоо Улаанбаатар банк байх болчихсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Өндөр шилэн үү?

Гиймаа -

Тийм өндөр шилэн. Яг тэр 2 давхар одоогийн Нийслэлийн цагдаагийн газрын урд хашаанд байсан. Сүүлдээ тэр чинь цаадах нь цагдаагийн газар болоод Хязгаарын газар чинь тэрнээс чинь нүүчихээд нэг давхарт нь Энх Тайван Найрамдлын хороо 2-р давхарт нь Үнэн сонин, гуравдугаар давхарт нь Гадаад худалдааны яам ажиллаж байсан юм.

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд вэ?

Гиймаа -

Тэр чинь би сургуульд төгсөж ирэхэд гэж байгаа. Би 1965 онд сургууль төгсөж ирсэн. 1965 оны 12-р сард төгсөж ирэхэд чинь манай яам тэр байшинд байсан юм. Надыг сургуульд явахад ч гэсэн манай Гадаад Худалдааны Яам тэнд орчихсон байсан.

Хишигсүрэн -

Та хэдэн настай сургуульд орсон бэ?

Гиймаа -

Ер нь бол ахыгаа дагаад “Сангийн далай” байхад 4,5-н офицеруудын хүүхэд цэргээр хичээл заалгаж байсан. Манайхыг отрядын дарга гэхээр манай байшин нилээн том. Нилээн том 3-н өрөөтэй гал зуухтай нэг том өөрөөтэй хажуудаа нэг жижиг өрөөтэй байсан. Тэр жижиг өрөөгөө манайх суллачихаад тэндээ хүүхдүүдэд хичээл заалгаж байсан. Тэгэхэд чинь манай аавын ах нь шоронд орчихсон байсан. Тэр хүн бол яахав Ховд аймагт байсан олон хүүхэдтэй 5,6-н хүүхэдтэй. Эд хэрэглэгчдийн хоршоо гэж байгуулагдаад тэнд нь агент хийж байгаад мөнгө дутаагаад тэр хэргээр манай аавын ах баривчлагдаад шоронд орчихоор нь манай аав ахынхаа эхнэрийг бүх хүүхдүүдтэй хязгаарт бид нартай амьдаруулж байсан. Тэгэхгүй бол олон хүүхэдтэй. Тэднийх чинь 6-н хүүхэдтэй айл байсан байна. Тэгээд манай аав баруун хязгаараас авч ирж байсан. Тэр айлын хүүхдүүд бас сурна. Өөр 2,3-н хүн сурна. Энд нэг зураг байх ёстой тэрнийг үзүүлье. Энэ яг “Сангийн далайн” отрядын хэрэмний зураг, энэ цэргийн ансаамблынхан очиж тоглолт хийж байсан зураг байна.

Хишигсүрэн -

Энэ зурган дээрх хаанахын малгай вэ?

Гиймаа -

Энэ чантуу малгай.

Хишигсүрэн -

Казак маягийн юм тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм. Чантуу малгай.

Хишигсүрэн -

Ховд аймгийнх болохоор ийм малгайтай байна тийм үү?

Гиймаа -

Үгүй энэ яахав дээр нэг офицерийнх нь гэр бүлийн хүн юм оёдог юм. Бодвол Ховд зүгийн хүн байсан байх. Тэгээд тэр оёж өгсөн.

Хишигсүрэн -

Манай аавын хүүхэд насны зураг дээр яг ийм малгай байдаг байхгүй юу. Тэрнийг нь би харчихаад манай аав казак гэж боддог байсан.

Гиймаа -

Энэ бол чантуу ш дээ. Узбек тал руугаа. Ховдод казакууд байхгүй чантуу л байна. Тэгээд тэр хүн чантуу малгай оёж өгсөн юм шиг байгаа юм. Энэ манай хамгийн бага дүү Өмнөговь аймгийн “Сангийн далайд” төрсөн юм. Яг төрөхдөө бол аймгийн эмнэлэг дээр очиж төрсөн. Аймгийн эмнэлэг дээр Лувсанданзан гэж сүүлдээ гавъяат эмч болсон их сайн эмч байсан юм. Тэгээд манай ээж төрөх гээд очиход тэр Лувсанданзан эмч манай аавтай 2 өдөр архидсан гэж байгаа юм /ярилцагч инээв/. Тэгсэн чинь манай ээж өвдөөд байдаг өвдөөд байдаг ер нь их өвдөж гардаг. 2-3 хоног өвддөг. Сүүлдээ болохоо болиод байна гээд санитар нь гүйгээд ирсэн гэсэн. Одоо ерөөсөө тэсэхгүй байна та нэг очиж үзээч гээд. Тэгээд очиж үзэж манай дүүг гаргасан гэсэн. Манай ах Чибаатар гэдэг нэртэй л дээ. Анх гарахад нь Орос эмч эх барьж авсан гэсэн. Тэгээд бас бүтчихээд. Манай ээж төрөхөдөө их хүндрэл гардаг тааз багатай хүн байсан юм шиг байгаа юм. Их хүндрэлтэй, их удаан цагаар бүр 2-3 хоногоор өвдөж төрдөг тэгээд толгойгоороо биш хөлөөрөө гарсан байгаа юм. Тэгээд хөлөөрөө гараад ямар ч мэдээгүй болоод байхаар нь түмпэнтэй усанд хийчихээр амьгүй гарсан хүүхэд чинь час хийгээд уйлдаг юм байна л даа. Тэгэхээр нөгөө Орос эмч чинь хөлнөөс өргөж байгаад “Ты герой” гээд нэрлэчихсэн гэсэн. Тэгэхээр нь Чибаатар гээд нэр өгсөн. Манай дүү нар чинь Бибаатар, Ганбаатар гэдэг нэртэй. Нөгөөдөх нь бол “Я герой” сүүлдээ ичээд Бибаатар гэж хэлэлтэй нь биш гээд. Сургуульд ороод нэрнээсээ ичээд Би гэдгийг нь аваад Баатар гэдэг болсон гэсэн.

Хишигсүрэн -

Тэгээд сургуульд та тэнд Өмнөговь сурсан тийм үү?

Гиймаа -

Өмнөговьт бол яахав гэрийн сургалт маягаар байсан. Нэг цэргээр л тэр нь бага ангийн багш хүн байсан юмуу хаашаа юм бэ. Тэгээд тэнд тоо бодоод хэл бичиг үзээд, шүлэг цээжлээд л шүлэг л их цээжлэнэ дээ.

Хишигсүрэн -

Ямар шүлэг цээжлэх үү?

Гиймаа -

Өө янз бүрийн шүлэг цээжлэнэ. “Миний нутаг” гээд л цээжлэнэ. “Миний хэнз хурга” бүгдийг нь сайн мэддэг байлаа ш дээ. Би багадаа их нугардаг байсан. Тэгээд 1950 онд тэр үеийн Хязгаарын Цэргийн Удирдах Газрын Жамъяан хурандаа гэж байсан сүүлдээ генерал болоод Ургацын комисст байсан баатар болсон тэр хүний гарын үсэгтэй анхны сайшаалын үнэмлэхийг авч байсан /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Нугараад уу?

Гиймаа -

Тийм нугараад. 6 билүү 7 настай байхдаа концерт дээр нугардаг манай ах их хөөрхөн дуулдаг байсан. Тэгээд концерт дээр нугарч байсан юм байлгүй. Тэгээд надыг идэвх зүтгэл гаргаж урлагийн амжилт гаргасанд үнэ бүхий зүйлээр шагналаа гээд нэг дэвтэр харандаа өгч байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгээд хотод орж ирэхэд ....

Гиймаа -

Би хотод орж ирэхэд ахтайгаа цуг орж байсан юм чинь тэгээд шууд тэр ангидаа ороод явчихсан. Тэгээд би чинь 10-р ангиа 17 нас хүрээгүй төгссөн. Би ахтайгаа. Тэр үед хот ороод ирсэн чинь эмэгтэйчүүдийн сургууль, эрэгтэйчүүдийн сургууль гээд салгачихсан байсан юм. Нийслэлийн 2-р 10-н жил бол эрэгтэйчүүдийн сургууль, нийслэлийн 1-р 10-н жил бол эмэгтэйчүүдийн сургууль. Тэгээд би нэгдүгээр 10-н жилд ороод...

Хишигсүрэн -

Хэддүгээр ангиасаа эхлэж орох уу?

Гиймаа -

4-р ангиасаа орсон юм болов уу. Тэгээд шууд тэр чигтээ явсан. Манай ах 2-р 10-н жилд орж байгаад сүүлдээ 3-р 10-н жилрүү шилжсэн юм. Тэгээд 3-р 10-н жилийн 10-р ангиа төгсөлгүй 8-р ангиа төгсөөд төмөр замын техниккумд ороод тэгээд машинст болсон.

Хишигсүрэн -

Тэр үед төмөр замын мэргэжилтэнг Монголдоо бэлддэг байсан уу ?

Гиймаа -

Тэгэхдээ дээд боловсролтой улсуудаа бол дандаа гадаадад бэлтгэдэг. Машинистыг л лав өөрсдөө бэлддэг байсан. Техниккумд бүр 4-н жил сургаж байж машинист бэлдэж байсан. Тэнд чинь замын анги гэж байсан хөдлөх бүрэлдэхүүний анги гэж байсан. Тэгээд засварчины анги гэж байсан. Тэгээд эхлээд туслах машинистаар манай ах чинь 3-4 жил ажиллаж байгаад жинхэнэ машинист болсон.

Хишигсүрэн -

Та 10-н жилээ хэдэн онд төгссөн бэ?

Гиймаа -

Би 10-н жилээ 1960 онд төгссөн юм. Тэгээд ер нь багадаа бол онц сурч байгаагүй. Зүгээр л сурдаг байсан. 8-р ангиасаа онц сурч эхэлсэн. Тэр үед чинь яахав 8-р ангид үзсэн хичээлийг 9-р ангид хаалгана гэсэн ойлголт байхгүй байлаа ш дээ. Тэгээд 9,10-р ангидаа онц сурсан. Манай ангиас 3-н хүүхэд онц сурсан юм. Манай анги 10-р ангидаа 18-хан хүүхэдтэй байсан юм. Манай анги даасан багш тоо физикийн багш байсан. Очир багш байсан. Сүүлдээ Багшийн Дээд Сургуульд ажиллаж байсан. Манай анги ерөөсөө л 18 хүүхэдтэй. 18-н хүүхдийн 7 нь эмэгтэй 11 нь эрэгтэй байсан. Тэгээд анхны “сурагчийн соёлч нөхөрлөлийн анги” болж байсан. Манай ангийн дарга Загдрагчаа гэж сүрхий сурлагатай сурагчдын зөвлөлийн дарга хийж байсан хүүхэд байсан. Дээр үед Хотын Гүйцэтгэх Захиргааны дарга Балбар гуай манай сурагчдын зөвлөлийн дарга хийж байгаад тэр, төгсөөд явсаны дараа Загдрагчаа сурагчдын зөвлөлийн дарга болоод тэгээд манай анги чинь....Социалист хөдөлмөрийн анхны бригадууд байгуулагдаж байлаа ш дээ. Одоо “мандах” бригад гэхэд л. Тэгэхэд манай Загдрагчаа манай ангийг анхны “сурагчийн соёлч нөхөрлөл” гэж тийм гэрчилгээ хүртэл авч байлаа.

Хишигсүрэн -

Тэр соёлч нөхөрлөл гэж юу хийх вэ?

Гиймаа -

Тэр бол ерөөсөө ангийн хүүхэд бүр сайн сурна, олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцоно. Манай сургуулийн хөгжмийн 5-н хүүхэд манай ангид сурдаг байсан юм. Тэр үед чинь сургууль болгон үлээвэр хөгжимтэй байсан ш дээ. Тэр дотор чинь 5-н хүүхэд нь манай ангиас тоглодог байсан юм. Сайн тоглодог байсан. Ялангуяа Насанбаяр гээд залуу байсан тэр бол ер нь бараг улсад шалгарахаар сайн гэж байсан. Тэгээд урлаг, спорт, сурлаг 3-аараа тэргүүлнэ гэж хэлээд бид нар чинь тэмцээн болгонд оролцож байлаа. Тэгээд би чинь багадаа жаахан гиминастикаар хичээллэж байсан юм болохоор сүүлдээ. 35-н жилийн ойн стадионд үзүүлдэг хөдөлгөөнт гиминастикийн үзүүлбэрт оролцож байсан юм. Тэгэхэд чинь 35-н жилийн ой гэхээр би 6-р ангид байсан юмуу даа. Тэгээд 20 хэдэн хоног Яармагийн талбай дээр бэлтгэлд гарч байлаа.

Хишигсүрэн -

Хорин хэд хоногоо?

Гиймаа -

Тиймээ. Яармагийн талбай чинь зэлүүд газар байсан ш дээ. Тэнд майхан бариад Соёл нийгэмлэг гээд бүх нийгэмлэгүүд гарчихсан. Тэгээд гиминастикийн голыг хүүхдүүд хийж байгаа юм чинь.

Хишигсүрэн -

Ойролцоогоор хэдэн хүүхэд байсан бэ?

Гиймаа -

Одоо бодоход 300-400 хүүхэд байсан байх. Тэр чинь одоо наадмаар жижиг голын цэнгэлдэхийг дүүргэдэг байсан ш дээ. Тэгээд гол цэнгэлдэхийг дүүргэхэд чинь солистууд гээд хэдэн нугардаг хүүхэдтэй. Дотор нь хүүхдүүд тойрог болоод дасгалаа хийж байхад нугардаг хүүхдүүд голд нь гарч ирээд нугарч үзүүлдэг байсан.

Хишигсүрэн -

ВВС-ийнхэн хойд Солонгосын ийм үзүүлбэр хийдэг хүүхдийн тухай, энэ үзүүлбэрийн тухай баримтат кино хийснийг үзэж байсан. Үнэхээр гайхалтай. Тийм юмны л элемент байж дээ.Ттиймээ?

Гиймаа -

Яг тийм юм анх манайд улс хувьсгалын 35-н жилийн ой гэдэг чинь 1956 он юм байна ш дээ. Анх тийм юм үүсгэн байгуулсан.

Хишигсүрэн -

Тэр гимнастикийг Оросууд зааж өгсөн үү?

Гиймаа -

Оросууд зааж өгсөн. Тэрнээс хойш 40-н жилийн ойгоор болж байсан 45 оны ойгоор болж байсан тэгээд сүүлдээ больсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Та 10-р анги төгсөөд ямар сургуульд явсан бэ?

Гиймаа -

Би 10-р анги төгсөөд ангиасаа бид 3-н хүүхэд онц төгссөн юм. Загдрагчаа, Амарсайхан гэж Уламбаяр зохиолчийн хүү Амарсайхан бид 3 онц төгссөн. Тэгээд тэр үед чинь сургуулийн хуваарийг Намын Төв Хорооны Хэлтэс дээр очиж авдаг байсан юм.

Хишигсүрэн -

Боловсролын хэлтэс гэж байгаагүй юу?

Гиймаа -

Боловсролын хэлтэс гэж байгаагүй. Намын Төв Хороон дээр Жадамба гэж гадаадад суралцагчдыг хариуцдаг хүн байсан юм. Тэгээд манай анги чинь 18-хан хүүхэдтэй тэрний 13-н хүүхэд нь гадаадад сургуульд явсан ш дээ. Бүгдээрээ “сурагчдын соёлч нөхөрлөл” гээд хичээлээ давтана гэж аюултай сүрхий. Хамтраад бие биеэн дээ чадахгүй юман дээр нь тусалдаг. Би ангийнхаа нэг хүүхдэд орос хэл заадаг байсан. Тэр л Орос хэлдээ муу байсан. Манайд чинь орос хэлний багш нь орос хүн байсан юм. Бурдуковский гэж.

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд вэ?

Гиймаа -

1960 онд

Хишигсүрэн -

Хэддүгээр ангиас эхлэж орос хэл заах уу?

Гиймаа -

Орос хэлийг 5-6-аас л явсан байх. Манайд Жадамба гэж нэг өндөр хүүхэд байсан тэр ерөөсөө Оросоор үг хэлж чаддагүй байсан. Тэгээд ерөөсөө зүгшрүүлээч гэж хэлээд ангидаа тэрэнд орос хэл заадаг байсан юм /ярилцагч инээв/. Ер нь бол дээр үед.....

Хишигсүрэн -

Соёлч нөхөрлөлийн анги учраас жигдхэн явсан байна тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм учраас манайхаас ганц хүүхэд л дунд төгссөн ш дээ. 3-н онцтой тэгээд л бусад нь сайн. Манай сургуулийн сайн гэдэг дүн бол бусад сургуулийн онцтой тэнцэх тийм үнэлгээтэй байсан юм. Яагаад гэвэл манай сургуульд 8-р анги төгсөөд явсан хүүхэд өөр сургуульд очихоороо 9-10-р ангидаа онц сураад явчихдаг байхгүй юу. Тэгэхэд манай сургуульд бол математикаар их сайн. Физик математикийн багш нараараа толгой цохидог. Сүүлдээ манай багш нар бүгд Их Сургуулийн багш нар болсон. Сайн багш нар байсан учраас хүүхдүүд бол их сайн сурдаг. Тэнд сургалтын юун ч одоогийнхтой харьцуулашгүй. Хүн болгонтой тулж ажиллаж хүүхдийг яг сургаж чаддаг байсан. Тэгээд ангиараа цөөхөн байсан болоод тэр юмуу багш нарын маань хүүхэдтэй ажиллах чадвар сайн болоод ч тэр үү үнэхээр сайн байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгээд та ямар сургуульд явсан бэ?

Гиймаа -

Тэгээд хуваарь аваад надыг....би уг нь санаагаараа бол Эрхүүгийн Улс Ардын Дээд Сургуульд...тэр үед чинь “Улаанбаатарын мэдээ” сонин дээр гадаадад сургах хуваариуд гардаг байсан юм. Тэгээд Сангийн Яамны чиглэлээр Эрхүүгийн Улс Ардын Дээд Сургуульд үнэ валют гэдэг валютын мэргэжил байдаг юм байна гээд. Тэрнийг хараад тэнд явъя гэж бодсон. Эхлээд 10а ангийнхан орлоо. 10а ангийн нэг хүүхэд би үнэ валютын мэргэжилтэй болно гээд орсон чинь тийм мэргэжил байхгүй гээд нөгөө хүүхдийг чинь буцаасан байгаа юм. Тэгээд би “Улаанбаатар сонин” дээр ямар ямар мэргэжлээр гадаад явах уу гэхээр Сангийн Яамны нэр дээр валютын мэргэжлээр явъя гэсэн чинь миний хувийн хэрэг дээр Гадаад Худалдааны Яам гээд улаан харандаагаар нөгөө хүн чинь зураад өгчихгүй юу. Тэгэхэд манай багш сууж байгаа юм. Тэгээд л ерөөсөө хүүхдүүдийг чинь нэг нэгээр нь оруулаад л. Тэгсэн чинь би багшаа би Гадаад Худалдааны Яамны нэр дээр биш Сангийн Яамны нэр дээр Эрхүүд сурах гэсэн юм гэсэн чинь манай багш ханцуйнаас чангаагаад “чимээгүй чимээгүй энэ чинь илүү сайн байхгүй юу” гээд гаргачихсан. Тэгээд би орсон юм. Нөгөө онц сурлагтай Загдрагчааг маань Дубнад цөмийн физикт яв гээд тэр жаахан бие өвчтэй байсан юм. Би уушиг муутай тийм учраас тийм сургуульд явж чадахгүй. Би заавал ч үгүй эдийн засагч болно. Би МГУ-д эдийн засгаар явна гэсэн чинь тийм эдийн засагч байхгүй гээд худалдаа эдийн засагч гээд анги цохоод өгчихсөн ш дээ. Тэр их сайн сурлагтай хүүхдийг цөмийн физикт явсангүй гэж хэлээд тэгээд Загдрагчаа Худалдаа Бэлтгэлийн Яамны нэрийн өмнөөс Леннинградын Дотоод Худалдааны Сургуульд явсан ш дээ. Тэгээд яах уу би Гадаад Худалдааны Яамны нэр дээр Москвагийн Олон Улсын Харилцааны Дээд Сургуулийн үнэ валютын ангид явсан. Тэгэхэд би тэр сургуулийн тухай ямар ч ойлголт байгаагүй. Тэгсэн чинь тэр сургууль дэлхийд алдартай. Дипломатуудыг бэлтгэдэг байсан. Тэр чинь дотроо 2 факультеттай байсан юм. Нэг нь олон улсын харилцаа, олон улсын эдийн засгийн харилцаа гэж байсан. Эдийн Засгийн Харилцааны факультетед нь үнэ валют гэж анги байсан, тэгээд тэр валютын ангид явсан юм. Тэгээд очоод бид нарыг эхлээд Орос хэлийг маань...бид нар бол тэр үед 10-н жил зүгээр төгссөн хүмүүс ш дээ. Тэгээд бид нартай хамт манай сургуульд зарим нэг хөдөөнөөс ирсэн юмуу тийм улсуудыг их сургуульд хэлний бэлтгэлд гэж нэг жил байлгаж байсан юм билээ. Тэд нар бол зөвхөн хэлээ сайжруулна, тоо үзнэ. Үндсэн хичээлүүд үзээд дээд тоо үзээд, тоо үзээд зөвхөн хэлийг нь сайжруулах зорилгоор байж байсан. Эсвэл Зөвлөлтөнд юмуу барууны орнуудад явуулахын тулд хэлний бэлтгэлийг нь сайжруулж байсан. Тэгээд яахав бид нар онц төгссөн сурлага сайн болоод тэр юмуу шууд хуваарилагдаад очсон. Биднийг 2 сар манай сургууль нэмэлт хичээл хийж, хэл түлхүү үзэж байгаад үндсэн ангидаа яваад орчихсон.

Хишигсүрэн -

Тэр үед Оросод Хрущевийн үе тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм Хрущевийн үе. Тэр үед намайг очиход амьдрал их сайхан байсан ш дээ. 1960 онд очиж байгаа юм чинь. Намайг 1960 онд очиход рубль нь ....................боллоо. Тэгээд анх эхлээд 50 рублийн цалинтай байсан тэгээд 60 рублийн цалинтай болсон. 60 рублийн цалингаас чинь байрныхаа хөлсөнд 1 рубль 50 копейк төлдөг байсан. Тэгээд ерөөсөө 58 рубль 58 копейк авна. Жилд нэг удаа гэрээсээ очихдоо нэг зарах юм аваад очно. Тэр үед чинь 1960 оны үеээс Хятадтай анх худалдаа хийгээд Хятадын ноосон цамц тиймэрхүү юмнууд зөндөө байлаа ш дээ. Анх бид нарыг сургуульд явуулахад тусгайлан их дэлгүүрт оруулж, хааж байж хувцас авахуулдаг байсан ш дээ. Хувцас ав гэж 1500 төгрөг улсаас өгч байсан юм. Гадаад явж байгаа учраас хувцасны мөнгө өгөөд тэр мөнгөөр чинь их дэлгүүр ороход одоогийн их дэлгүүр бол байгуулагдаагүй байсан. Тэгээд бид нарыг дэлгүүрт оруулахад чинь тэр 1500 төгрөг чинь их мөнгө байхгүй юу. Тэр мөнгөөр чинь нэг чемодан авч байгаа юм тэгээд ерөөсөө ноолууран ороолт чинь 35 төгрөг, ноолууран свитер цамц чинь 50 төгрөг, кофт чинь 75 төгрөг байсан. Дандаа тиймэрхүү ерийн дэлгүүрт байдаггүй тийм юм авч байсан. Тэгээд яах уу хэдэн ноолууран ороолттой, ноосон цамцтай, кофттой яваад тэрнийгээ эрэгтэй хүүхдүүддээ өгөөд Орост зарчихна.

Хишигсүрэн -

Хаана зарах уу?

Гиймаа -

Бодвол зах дээр л заруулж байсан байлгүй. Эрэгтэй оюутнууддаа өгөөд заруулна. Тэгээд тэр заруулсан мөнгөө би кассанд хадгаламжийн дэвтэртэй тэрэндээ хийчихдэг. Ер нь амьдрал гайгүй байсан ш дээ. Эндээс бол нилээн тушёнк гэх мэт юм аваад явчихна. Тэрнийгээ очоод мөнгөгүй үед тушёнкоо төмстэй холиод идчихнэ. Төмсөө шараад хийчихдэг. Эрэгтэй хүүхдүүд л голдуу өлсдөг байсан. Мөнгөө хамаагүй зардаг байсан юм байлгүй. Эмэгтэй хүүхдүүд бол 2-3-аараа коммун болчихсон нийлээд хоол хийгээд идчихнэ. Байрны хувьд тохитой ш дээ. Байранд 2-уулаа юмуу 3-уулаа амьдарна. Том өрөө байранд. Тэнд чинь доороо суух номын сантай сургуульд суух номын сантай. Тэгээд зардал мөнгө хямд байсан. Трамвайгаар явахад 3 копейк. Сарын билет авчихна. Сардаа бол яахав кассанд хийсэн мөнгөнөөсөө 10 юмуу 15 рубль нэмээд хоолондоо зарчихна. Тэгээд гал зуухандаа хөргөгчтэй. Хоолоо хөргөгчинд хадгалаад байсан ч болно. Бид нар өглөө шууд гэрээсээ юм идчихээд л гарна. Өдөр сургууль дээрээ заавал буфет орно. Орой гэртээ ирээд хоолоо идэж байдаг. Тэгээд харин Москвад харин оюутан байхдаа ямар ч кинон гарна тэрнийг үздэг байсан. Тэгээд сургууль маань бид нарыг экскурсээр бүгдийг нь сайхан явуулна. Леннинград явуулна. Леннинградад Эрмитажад оюутны хөнгөлөлттэй билетээр үйлчлүүлж байгаа юм. Эрмитажийг бүтэн үзсэн. Леннинградад 7 хоносон. Тэр үзэх бүх юмыг үзэж байгаа юм. Өөрсдөө яваад л би тэнд очихдоо бол сургуулийн чиглэлээр очоод нэг сургуулийн дотуур байрны зааланд хоноод байх байсан. Тэнд манай ангийн хүүхэд Загдрагчаа байсан болохоор би тэднийд очсон.

Хишигсүрэн -

Кино үзвэр гэснээс таныг дунд сургуульд байхад хүүхдүүдийн урлаг соёл гэхээр яадаг юм бэ театр очдог байсан юмуу ?

Гиймаа -

7 хоногт нэг удаа Элдэв-Очир кино театрт сургуулиараа кино үзүүлдэг байлаа.

Хишигсүрэн -

Билетийг нь ...?

Гиймаа -

Билетийг нь өөрсдөө л авна.

Хишигсүрэн -

Хаанахын кино үзэх үү?

Гиймаа -

Тэр үед чинь Оросын л кино үздэг байсан /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Ямар агуулгатай кино үзэх үү?

Гиймаа -

Тэр үед чинь телевиз байхгүй байсан радио байсан. Кино үзнэ гэдэг чинь өөрөө их сайхан юм байхгүй юу. Тэгээд анхны хайр дурлалыг тэр киноноос үзнэ шүү дээ. Эх орны дайны тухай тэрнээс үзэж байгаа юм. Хамгийн их таалагдаж байгаа юм чинь хайр дурлалтай кино л юмуу даа.

Хишигсүрэн -

Та анх кино үзсэнийгээ санадаг уу. Ямар сэтгэгдэл үлдсэн бэ?

Гиймаа -

Санадаггүй. Анх ямар кино үзсэнээ сандаггүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Театр байсан уу?

Гиймаа -

Элдэв-очир кино театрт үзэж байсан. Элдэв-очир чинь тэр үед харьцангуй сайхан кино театр байсан ш дээ. Шинэ ч байсан. Суудал ихтэй.

Хишигсүрэн -

Сонгодог урлагийн тоглолтууд, драм эд нарыг үзэх үү?

Гиймаа -

Драм эд нарыг бол үзнээ үзнэ. Тэрнийг сургуулиас нь албан ёсоор биш зүгээр л өөрсдөө яваад жүжиг үздэг байсан. “Учиртай гурван толгой”-г угаасаа хөдөө байсан болохоор хөдөөгийн театрт “Учиртай гурван толгой”-г дандаа дуулдаг юм. Тэгээд бид нар чинь өөрсдөө урлагийн үзлэг болохоор “Учиртай гурван толгой”-г хэсэгчлээд Юндэн, Нансалмаа, Хоролмаагийн дууг дандаа дуулдаг байсан. Тэгэхээр “Учиртай гурван толгой”-г бол угаасаа цээжээр мэддэг. Тэгээд яахав дээ Улаанбаатарт ирээд театрт орж үзэж байгаа юм, кино театрт орж үзэж байгаа юм. Манай гэр чинь хотын төвд яг л Элдэв-очир кино театрын ард юм чинь тэгэхээр сургуульд орохоосоо өмнө шууд Элдэв-очир театрт орж кино гэдгийг чинь үзэж байгаа юм. Тэгээд Дуурь Бүжгийн Театрт очиж “Учиртай гурван толгой”-г үзэж байлаа. Тэгэхэд чинь Драмын театр байгуулагдуугүй байсан байх. Намайг 5-6-р ангид байхад байгуулагдсан байх шүү. Анх Залуучуудын Ордон гэж нэртэй байгуулж байгаад Драмын театр болсон ш дээ. Тэр бол байгуулагдаагүй байсан.

Хишигсүрэн -

Киноноос залуучуудын хайр сэтгэлийн тухай үзэж байлаа гэж байна. Киноноос өөрөөр мэдээлэл авах уу?

Гиймаа -

Өөрөөр мэдээлэл авахгүй ш дээ. Тэгээд манай ангийн хүүхдүүд бүгдээрээ охидууд эргүүлдэг. Тэрнийг чинь 8-9-р ангид орж байгаад ойлгох ёстой болж байгаа байхгүй юу. Зун болохоор би зуны амралтаар “Хандгайт”-ын зуслан явж амардаг байсан юм. “Хандгайт”-ын зуслан.....төмөр зам чинь хамтарсан байсан болохоор.....Оросууд талыг нь Монголчууд талыг эзэлдэг байсан учраас хангамж их сайтай. “Хандгайт”-ын зусланд Орос Монгол 6, 6-н бүлэгтэй байсан. Тэнд чинь яваад....оюутан байхдаа ч гэсэн би тэнд очоод амарчихдаг байсан ш дээ. Хангамж сайтай сайхан байсан.

Хишигсүрэн -

Орост сурч байх үеийн хичээлийн хөтөлбөр гэх үү дээ. Нэг ёсондоо төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагтай шал өөр системийн эдийн засгийн онолын хичээлүүд байсан ш дээ тиймээ. Тэр тусмаа гадаад валютын мэргэжил гээд харахаар тэр сурч байсан сургалтын хөтөлбөрийг өнөөдрийн өндөрлөгөөс харьцуулаад харахад ямар байна вэ ?

Гиймаа -

Ер нь бол тэр чинь валют санхүүгийн талаар лекц орж байгаа манай багш бол 1944 оны анхны валютын фондыг байгуулахад экспертээр орж байсан Вистров гэж професор байсан. Тэр хүн лекцин дээр ирээд анх 1944 онд валютын фондыг байгуулах гэж яаж бэлтгэл ажлыг хийж байсан талаараа ярьж байгаа юм. Валют санхүүгийн талаар орохлоор чинь Социалист орнуудын валют санхүү, Капиталист орнуудын валют санхүү, Капиталист орнуудтай харилцах гадаадын төлбөр тооцооны асуудал гээд энэ бүхнийг чинь хичээлээр үзэж байлаа. Тэгэхэд чинь Оросын сургуулиуд чинь Монголыг бодвол харьцангуй гадаад зах зээл дээр ажиллаад сурчихсан боловсон хүчин нь бэлтгэгдчихсэн тийм улсууд байж байгаа. Манай сургуульд сурч байгаа улсууд чинь дандаа Гадаадын орны том дарга нар, элчингийн хүүхдүүд сурдаг, “элит” гэж манай сургуулийн үздэг байсан байна л ээ. Бид нар л мэдэхгүй тэнд яваад оччихсон болохоос биш. Ер нь тэнд голдуу элитийн хүүхдүүд сурдаг. Баруун орноос Германаас ирж сурна. Надыг очиход Хятадууд сурч байсан. Тэгээд бид нарыг 1-р курс төгсөхөд харилцаа нь муудаад Хятадууд бүх оюутнуудаа татсан ш дээ. Сүүлийн үед Африкийн Конгоос нэг залуу манай ангид ирж сурч байлаа. Конгийн нэг даргын хувьсгалын лидерийн л хүүхэд сурч байсан байх. Тийм учраас төлбөр тооцоо гээд үндсэн мэргэжилийн хичээлийн хувьд ерөөсөө юу яах юм байхгүй. 2-р курстээ “политэкономик”-оо үзээд өнгөрчихөж байгаа юм. Марксизм, Леннизмийн агуу сургаал, үүний хүчээр ингэж явна гээд үзчихэж байгаа юм. Капиталист сургаалуудыг тэрний тэр сургаал гээд үзнэ. Мальтусын онол чинь тийм онол, тэр онол бол тийм гээд муулахыг нь муулаад бүгдийг нь өнгөрчихөж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Та түүнд хэр итгэл үнэмшилтэй байдаг байсан бэ?

Гиймаа -

Бид нар тэрнийг чинь амьдрал дээр үзээгүй юм болохоороо хүнд тусдаггүй юм билээ ш дээ. Тэгээд ч тийм орчинд амьдардаггүй хүмүүс чинь Капиталист нийгэм гээд тэр их онол байна....Марксизм, Леннинзм гээд ингээд байхаар чинь тэр онол чинь ерөөсөө хүний сэтгэлд буудаггүй юм билээ. Яг хүний сэтгэлд хоногшоод ирж байгаа юм чинь мэргэжлийн хичээлүүд гадаад худалдааны төлбөр тооцоо, валютын фонд гээд яриад эхлэхээр чинь тэд нар чинь ерөөсөө л эцсийн эцэст гадаад худалдааны чиглэлээр сурч байгаа хүн чинь Социалист орнуудад тийм байна гэсэн юм байхгүй ш дээ. Дэлхийн практик дээр ямар төлбөр тооцооны хэрэглэл байна. Чекийн хэлбэр гээд байна. Тэгэхэд чинь Социалист орнуудын хаана ч чекийн хэлбэр байгаагүй ш дээ. Орост яаж гарч байсан юм бүү мэд. Тэгэхэд чинь акиртивын тооцоо, энфайсийн тооцоо гээд л тийм тооцоонуудыг чинь дэлхийд ингэж хэрэглэгддэг, гадаад худалдаан цаашдаа ийм ийм юмаар явна гээд л. Тэгээд 4-р ангидаа курсын ажил бичээд эхэлдэг. Би гадаад худалдааны төлбөр тооцооны асуудлаар би курсын ажил бичиж байсан юм. 4-р курсээ төгсөөд манайх чинь 2 жил дадлага хийдэг юм.

Хишигсүрэн -

Бүтэн 2 жил үү?

Гиймаа -

Үгүй ээ 2 сар. Тэгээд би англи хэлийг 2-р хэлээ болгоод авахгүй юу. Тэгээд би англи хэлээ 2-р хэл гээд аваад үзэж байсан чинь. Практикт гарах болоод тэгээд би тэрнийгээ хаячихаад ирсэн ш дээ. Тэгэхэд манай ангид сурч байсан нэг залуу би Монголд очиж дадлага хийж яах юм бэ тэртэй тэрэнгүй дараа очоод мэдчих юм чинь гээд үлдээд англи хэлээрээ курсээ төгсөөд явсан. Тэр ирээд англи хэлээрээ ажиллачихсан. Бид нар өө яах юм бэ гээд Монголдоо ирээд дадлага хийнэ гэсэн чинь миний үед төгссөн хүүхдүүдээс англи хэлд сайн хүүхэд ерөөсөө төгсөөгүй ш дээ. Сайн сурдаггүй байсан.

Хишигсүрэн -

Тэрнийг чухал хэрэгцээ болгож тавихгүй байна тийм ээ?

Гиймаа -

Тэрнийг ойлгохгүй байсан. Би бол яахав Цог генералын охинтой сурч байсан юм. Тэр бол угаасаа Орос сургуульд сурч байсан англи хэлний суурьтай. Тэгээд тэр англи хэлтэй. Бид нар бол Орос хэл нь нэгдүгээр хэл англи хэл нь 2-р хэл болоод явсан бол. Сувдаа /Чойбалсангийн охин/ англи хэл нь нэгдүгээр хэл болоод 2-р хэл нь франц хэл юмуу хэлээ үзээд явчихаж байгаа байхгүй юу. 2 хэл үзэхийг зөвшөөрдөг байсан. Тэгээд манай сургууль чинь шинэ жилээ Гадаад Явдлын Яаман дээр нь очиж шинэ жилээ хийдэг байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Арай зэрэглэл нь өөр сургууль байсан байна тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм тэр бол элитүүдийн сургууль байсан.

Хишигсүрэн -

Төгсөж ирээд....

Гиймаа -

Би сургуульд байхдаа ерөнхийдөө биеийн тамирын хичээлд гайгүй юм чинь оюутнуудаа төлөөлөөд Москва хотын оюутнуудын гимнастикийн тэмцээнд оролцож байлаа /ярилцагч инээв/. Ер нь оюутан байхад хамгийн сайхан үе байсан. Тэр үед Орост нам тайван, амьдрал сайхан байсан. 2 жил дутамд улсын зардлаар нутагтаа ирж очих эрхтэй байсан. Тэртээ тэргүй бид нар заавал зун болгон гэртээ ирдэг байсан. Гэртээ ирчихээд л амарчихаад явдаг байсан. Тэр бол хамгийн дурсгалтай сайхан үе. Тэгээд би тэнд байхдаа мухар олгой өвдөж мэс засалд орж байлаа.

Хишигсүрэн -

Эмнэлэгт хэвтсэн үү?

Гиймаа -

Эмнэлэгт хийсэн. Тэгээд надыг манай байрны оюутнууд эргэж очдог байсан. Оюутнууд ч нэг өдөр нь чиний ээлж нөгөө өдөр миний ээлж гээд л эргэж ирж байгаа юм тэгсэн чинь тэнд байсан эмнэлгийнхэн.....би яг майн баярын урд орой хийлгэсэн байхгүй юу тэгсэн чинь их том професор эмч жижүүр эмчтэйгээ хамт надад хагалгаа хийжээ. Тэгээд мухар олгойгоо авахуулсаны маргааш нь чи одоо босоод ороо тойроод яваад бай гэсэн чинь бүр юм унжаад явж хөдлөж чадахгүй байсан. Тэгээд би гарч ирээд 3 хоноод л агаарын теннисээр тоглоод эхэлсэн. Нэгдүгээрт сайн хийсэн байсан байх, хоёрдугаарт залуу байсан болоод тэгсэн байх. Бид нар оюутны байранд доороо ширээний теннис тоглодог байсан. Бид нарыг анх очиход хужаа нар байсан тэд нар тоглоно. Сүүлдээ бол теннисээр Монголчуудыг гүйцэх хүн байгаагүй. Тэгээд сүүлдээ надыг 4,5-р курсд орсоны дараа сүүлийн 1-р курсын оюутанууд чинь айхавтар сайжирчихсан байсан ш дээ /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Та оюутаны байранд ямар улсуудтай хамт амьдардаг бйасан бэ ?

Гиймаа -

Би нэг монгол охин, нэг орос охинтой амьдарч байсан. Тэгээд сүүлдээ тэр оростойгоо амьдарсан. Надтай оюутаны байранд хамт амьдарч байсан хүүхэн надаасаа дүү байсан. Надаас 2 ангийн доор байсан. Сүүлдээ манай яаманд хүрч ирж байсан. Нөхөр нь надтай хамт сурч байсан. Франц хэлээр төгсөж байсан тийм хүүхэн байдаг юм. Тэднийх чинь байз....тэр надтай хамт сурч байсан охин оюутан байхдаа жирэмсэн болж хүүхдээ гаргачихаад буцаж хүрч ирж сурж байсан.

Хишигсүрэн -

Төгсөж ирээд л Гадаад Худалдааны Яаманд ажилласан уу?

Гиймаа -

Төгсөөд л Гадаад Худалдааны яаманд орсон. Дадлагын хугацаа гэж байдаг. Дадлагын хугацаанд би нарийн бичгийн дарга 2 сар хиртэй хийсэн. Тэгээд шууд... үнийн газар гэж байсан сүүлдээ өргөтгөөд Үнэ Эдийн Засгийн Газар гэж болоод. Тэгээд ерөөсөө гадаад худалдааны бүх л эдийн судалгаа тооцоо тэр бүх юмыг хийдэг болсон. Тэгээд тэр чиглэлээрээ тэр үед Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн чиглэлээр гадаад худалдааны үнийн системийг боловсронгуй болгоно гэж их өргөн хүрээтэй ажил явагдаж байсан. Тэгээд ерөөсөө Үнэ Эдийн Засгийн Газарт ирсэн. Тэр чиглэлээрээ гадаадаас авах, гадаад руу гаргах бүх үнийг бид нар судлаад дэлхийн зах зээлийн үнэтэй харьцуулж байсан. Тэгэхэд зөвхөн Оростой худалдаа хийдэг байсан учраас зах зээлийн үнэтэй харьцуулсан гэсэн үнэ байгаагүй. Аль 1950-аад оноос эхлээд мөрдөгдсөн Зөвлөлтийн тогтоосон тийм үнэ байсан. Тэгээд тэр үнэнэд судалгаа хийгээд ерөөсөө зах зээлийн үнийг нь өөрчилье гэсэн. Нэгдүгээрт Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн гишүүн орнуудын шугамаар угаасаа үнийн системийг боловсронгуй болгое гэсэн тийм асуудал ч яригдсан. Дэлхийн зах зээлийн үнэнд ойртуулъя гээд тэгээд ямар үнийн баазыг, яаж авах уу гэдэг талаар зөндөө хурал зөвөлгөөн болсон. Би тэр хуралд нилээд их явсан.

Хишигсүрэн -

Гадагшаа юу?

Гиймаа -

Тийм гадагшаа. Европын улсуудад Герман, Польш, Чехэд явсан. Унгарт нэг ч хуралд яваагүй. Румынд явсан Болгарт их олон удаа явсан. Манайх чинь Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн гишүүн болсон байсан. Манайх Азийн орноос ганцаараа орсон байсан. Вьетнам бүрэн эрхтэй байж байгаад гарсан. Жинхэнэ гишүүнээр Монгол ганцаараа байсан. Тэгээд Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн шугамаар гадаад худалдааны үнийн системийг боловсронгуй болгоё гэдэг асуудал тавигдаад үе шат болгондоо хуралдсан. Анх тэдээс төдий хүртэл хуралдсаар байгаад зах зээлийн үнийн түвшинд үнээ аваачъя гэдэг гэдэг тохиролцоонд хүрсэн. Тэгээд үнийг яаж, яаж тогтоож байх уу гэхээр тэр үед Социалист системийн орнууд 5-н жилээр худалдаагаа хийдэг. Улс ардын аж ахуй нь 5 таван жилийн төлөвлөгөөтэй байсан. Тийм учраас гадаад худалдаа ч гэсэн таван жилээр төлөвлөгдөж явж байсан. Тэрнийг таван жилээр төлөвлөж байхад тэрнийг 5-н жилийн үнийн бааз дээр тэр үнийг бас зохицуулдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Системээр нь яаж харах уу. Бид нар 20-ж жил чөлөөтэй үнэ тогтоодог системтэй байлаа. Тэгэхээр надад ойлгомжгүй санагдаж байна л даа. Яаж тэр үнийг тогтоох вэ. Дэлхий дээр тэр үнэ чинь байнга өөрчлөгдөж байгаа. Зах зээл нь зохицуулж чадаж бйагаа ш дээ. Тэгэхээр хурал хийж байгаад тэр үнийг тавьчих уу?

Гиймаа -

Тэгэхээр тэрнийг чинь гишүүн орнууд хоорондоо тохирч байгаа юм. Тэр үед чинь Лондогийн бирж гэж байдаг байлаа. Монгол огт мэддэггүй байсан болохоос биш Лондонгийн бирж байна өөр зах зээлийн үнийг судалдаг....нефть гэхэд Алс Дорнодод байна. Нефтийг жишээ нь бид хаанаас судлах уу. Манай гаргадаг түүхий эд ноос ноолуурын үнийг хаанаас авах уу. Тэгээд тэрнээс эхлээд Монголд хэрэгтэй анхны гадаад худалдааны сэтгүүл англи хэл дээр гарч, тэр сэтгүүлч оччихсон тэрнийг худалдаж авч эхлэж байгаа юм. Зах зээлийн үнийг судлахад хэрэгтэй байна гээд. Оросын гадаад худалдааны үнийн талаар, гадаад худалдааны талаар гарч байгаа сэтгүүлүүдийг захиалгандаа оруулаад худалдаж авч байгаа юм. Тэгээд Оросын сэтгүүлүүдийг үзэхээр дандаа англи сэтгүүлүүдээс эх авсан юмнууд байдаг байсан. Тэрнийг бүгдийг худалдаж авч байгаа юм. Жишээ нь ангын үс гэхэд л /бичлэг1 1 цаг 15 минут 26 сек/ гэж байгаа нефтийнх гэхээр чинь “Петровис” гээд тусгай сэтгүүл байгаа юм. Тэр бүхнийг худалдан авдаг бослон. Тэгээд худалдан авсаныхаа үндсэн дээр үнийг судлаж байгаа юм. Тэгээд гишүүн орнуудын хуралд их олон удаа сар өнжөөд явдаг байлаа гэж байна ш дээ.Тэгэхэд юу ярьж тохирсон гэхээр 1971-1975 оны зах зээлээр худалдаанд ямар үнийг баримтлах вэ гэдгийг чинь судалгаа хийж байгаад өмнөх таван жилийн дундаж үнийг авъя гэдэг. Тэгээд сүүлдээ....хуучин бол урдах таван жилийн дундаж үнийг аваад дараагийн таван жилд хэрэглэдэг болохгүй юу гэтэл тэр чинь бас хоцрогдоод ирж байгаа байхгүй юу. Таван жилээр юмаа төлөвлөөд явж байх үед тэгж бодож байсан байна. Гэтэл аяндаа зах зээл чинь....улам хөрөнгөтний зах зээлтэй өөрөөр хэлбэл жинэхэнэ зах зээлтэй арга байхгүй уялдаад хүрээд ирж байгаа юм. Манайх анх хөрөнгөтөн орнуудтай худалдаа хийдэггүй байлаа. Анхны ангын үсний аукцион гэдэг чинь хөрөнгөтөн орны Лондонгийн аукцион, Леннинградын аукционд тарвагны арьсаа аваачаад үнэ хаялцуулаад худалдахад тэрнийг чинь хөрөнгөтөн орнуудын наймаачид ирээд авчихдаг байсан. Тэр бүхнийг чинь үндэслээд ангийн үсний зах зээлийн судалгааг хийдэг болсон. Анх Социалист орнууд эхлээд урдах таван жилийн дунджаар дараагийнхаа таван жилийн үнийн суурийг тогтоож өгдөг байсан. Тэгэхэд Монгол тийм юманд ороогүй байсан юм. Энэ нь нэгдүгээрт Монгол бол Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн гишүүнд дөнгөж саяхан элссэн. Тухайн үед дөнгөж саяхан элссэн гэгдэж байлаа л даа. Тэгээд гадаад худалдааны арга туршлага гэж байхгүй. Тэгээд олон улсын харилцаа төгссөн хэдэн хүүхэд залуучууд л ажиллаж байгаа юм чинь. Тэгээд инженер техникийн талаасаа инженерүүдийг авч ирээд суулгачихсан байгаа юм. Манай нөхөр Үнэ Эдийн Засгийн Газар надаас хагас жилийн дараа ирж ажилласан. Манай нөхөр бол Харьковын Хөдөө Аж Ахуйн Дээд Сургуулийг төгссөн инженер хүн байхгүй юу. Ерөөсөө бүх салбаруудаас инженерүүдийг авч ирж байгаа юм. Жишээ нь нэхмэлийн үйлдвэрийн инженер ч гэдэг юмуу, дулааны инженер ч гэдэг юмуу бүх инженерүүдийг авч ирж байгаа юм. Тэгээд тэд нар чинь хэлтэй, салбарынхаа онцлогыг мэддэг хөдөө аж ахуйн ямар машин техник хэрэгтэй вэ гэдгийг мэддэг. Бид нар бол эдийн засаг талаасаа мэддэг. Тэд нар бол дулааны цахилгаан станцад юу хэрэгтэй юм бэ, ямар сэлбэг хэрэгтэй юм бэ гээд техникийн талаасаа тэд нар мэддэг байсан. Тэгээд нэг системд ороод ажиллахаар чинь зах зээлийн судалгаа гэж юу юм бэ, үнэ гэж юу юм бэ гэдгийг барууныхаа нөхцөл байдалд уялдуулсан. Тэгээд бас манай систем чинь тэр үед бодлоготой л хийж байсан байна лээ. Хөдөө аж ахуй, уул уурхай энэ чиглэлийн инженерийг сайн бэлтгэж явуулж байсан ш дээ. Гадаад худалдааны эдийн засгийн инженер гэхэд чинь л сайн л бол үнэ валют руу явуулдаг бол бусдыг нь дандаа техникийн инженерүүд явуулж байгаа юм чинь. Тэгээд сүүлдээ компьютер гэж гарч ирээд. 1960 онд тэгж явуулж байсан гэхээр чинь бас л их юм хийж байсан байна л гэж боддог юм. Тэгээд Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн гишүүн орнууд чинь хуралдаж хуралдсаар байгаад ямар үнийг яаж бааз болгох уу гэдгээ тохироод сүүлдээ таван жилээр хөгждөг байхад урддах таван жилийн дундаж үнийг авдаг байсан бол сүүлдээ урдах жилийнхээ үнийг дундажлаад л авдаг болсон. Гэтэл сүүлдээ өнөөдөр жишээ нь зах зээл дээр ямар байна....тэр үед компьютер ашиглаад өнөөдөр Лондонгийн бирж дээр зэс ямар үнэтэй байна, нефть ямар үнэтэй байна гэдгийг мэдэх боломж байгаагүй. Ганцхан миний мэдэж байгаагаар манай банк хамаг мөнгөө алдсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

1990 хэдэн онд билүү?

Гиймаа -

1990 он үгүй бүр сүүл ш дээ. Банкны дарга Хүдэрчулуун байж байгаад Сүх-Эрдэнэ байсан. Тэд нар чинь дандаа олон улсын харилцаа төгссөн залуучууд ш дээ. Тэгээд тэд нар чинь байж байгаад валютын зах зээл дээр яг харж байгаад валют ийм болохнээ гээд орой болгон шөнөжин сууж байгаад валют ямар байна гээд нөгөө хадгаламжаараа жаахан валют аваад эргээд л ханшийг нь харж байгаад зараад байдаг байсан чинь яг шөнө нөгөөдөх валютаа авангуут шөнө нь дайн болоод л хамаг мөнгөө тэрэнд алдчихсан ш дээ. Тэр чинь Кувейтийн дайн гарахад байхгүй юу. Кувейтэт алдчихсан ш дээ. Нөгөөдүүл чинь дайн эхлэхээс өмнө....уг нь улс төрийг бас давхар судалдаг байсан бол алдахгүй л байсан л даа. Ганцхан мэргэжлийн чиглэлээр явсанаас тэр байхгүй юу. Лондонгийн бирж дээр байдаг шиг л ханш ингэж байна гээд авангуут тэгсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Танай мэргэжлийн юмыг нарийн мэдэхгүй учраас ерөнхий байдлаар л асууж чадаж байна л даа. Одоо манайх өөрийнхөө түүхий эдийн үнийг дэлхийн зах зээлийн үнээр үнэлэх гэж оролдоод гадаад экспортоор юм авна тийм үү тэгээд гадаад худалдааны алдагдал бүр их байгаа байхгүй юу тийм ээ?

Гиймаа -

Өчнөөн тэрбум байсан. Тэгээд гадаад худалдааны хэрэглэж байсан үнэ бол зах зээлийн үнэ гэж байгаагүй. Орос Монголын худалдаанд л тогтоогдсон тийм л үнэ байсан. Тэрнийг бид нар 1970 хэдэн оноос хойш Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн хүрээнд зах зээлийн үнэ гэдэг асуудалтай уялдаад Оростой зах зээлийн үнийн харилцаанд шилжье гэдэг асуудал тавилаа.

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд вэ?

Гиймаа -

Тэр оноо санахгүй байна. Баримт бичгээс харах хэрэгтэй байх.

Хишигсүрэн -

1990 оноос өмнө үү?

Гиймаа -

Өмнө.

Хишигсүрэн -

1980 оноос өмнө үү?

Гиймаа -

Өмнө. 1970-аад оны үед юм болов уу даа. 1990 он гэхээр чинь ардчилсан хувьсгал байсан. 1970-аад оны л үе байх. Тэгээд тийм асуудал тавиад. Эхлээд гадаад худалдааны асуудал тавиад л гадаад худалдаанд болж байгаа бүх юмаа бид чинь Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн сектор болгон байнгын хороотой байсан. Гадаад худалдааны байнгын хороонд бүх салбарын байнгын хороод байгаа юм. Эд нар чинь нэгдэж байгаад бүх Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн хүрээний асуудал яригдана ш дээ. Үнийн системийг боловсронгуй болгоно гэж ярьж байгаад дэлхийн зах зээлийн үнэнд шилжэнэ гэхээр нь манайх Оростой хийж байгаа худалдаанхаа үнийг зах зээлийнх нь үнийн түвшинд тогтоое гэж хэлсэн. Тэгээд Гадаад Худалдааны яамны бид нар чинь ёстой л шөнө өдөргүй сууж байгаад зах зээлийн үнэнд гадаад худалдааны үнийг шилжүүлье гээд ингээд ийм тооцоо хийгээд Засгийн Газрын хэмжээнд асуудлыг тавьсан. Би бол хүүхэд 1975 оноос хүүхэд гаргасан Түвшээ чинь 1975 онд гараад энэ асуудлаас зайгаа бариад холдчихсон ш дээ. Энэ бүх асуудлыг гардан хийсэн хүн бол манай нөхөр.

Хишигсүрэн -

2-уулаа жаахан завсарлах уу?

Сая бид хоёрын яриа танай нөхөр гадаад худалдааны үнийн асуудлаар бүр нарийн хэсэг дээр нь ажиллаж байсан. Та тодорхой хэмжээгээр ажлаасаа хөндийрсөн гэж ярьж байлаа ш дээ. Тэгэхээр танай нөхөр ямар хүн байсан бэ. Танай нөхөр ямар ажил хийдэг байсан. Танай гэр бүлийнхэн ямар хүмүүс байна тэрнийг ярих уу?

Гиймаа -

Би нөхөр Уртнасантайгаа 1975 онд суусан. Урд нь зүгээр нэг хүнтэй суугаад 2 хүүхэдтэй болоод салсан байсан. Тэгээд манай том охин хүү 2 бий. Ер нь бол таван хүүхэдтэй л дээ. Хүүхдүүд маань бүгдээрээ дээд боловсролтой сайн сайхан амьдралтай явж байна. Манай хүүхдүүд зарим нь гадаадад байгаа. Сүүлийн бага 3 маань гадаадад боловсрол эзэмшсэн. Миний амьдарлдаа хамгийн их бахархаж яваа зүйл бол таван хүүхэд төрүүлж өсгөөд тэд маань сайн сайхан, аз жаргалтай, эрдэм боловсролтой явж байгаад л бахархаж байдаг. Нөхөртэйгээ бол анх хамт ажиллаж байсан. Өөрөө бол хөдөө аж ахуйн инженер механик хүн байгаа юм. Гэхдээ гадаад худалдаанд төрөл бүрийн мэргэжлийн хүн байж мэргэжлийн талаасаа үнэлэж дүгнэж, бараа материалыг шилж сонгоход ялангуяа техникийн мэргэжилтэй хүн хэрэгтэй гэдэг үүднээсээ бас л манай яамны шугамаар бид нар нэг жилд 1960 онд сургуульд явж бэлтгэгдсэн. Тэгээд сүүлдээ хамт ажиллаж байгаад суусан юм. Би бол нөхрөөсөө салсан байсан. Манай хүн авгай хүүхдээсээ салж байгаад суусан. Тэгээд бид хоёрын суусан явдал бол тэр үедээ их л дуулиантай юм байсан. Яагаад гэхээр би бол МАХН-ын гишүүн байсан. Манай нөхөр бас МАХН-ын гишүүн байсан. Би ахлах мэргэжилтэн, манай нөхөр газрын дарга хүн байсан. Тэгээд хоорондоо суухад намын хурлаар орж бөөн донго авсан. Тэгээд бид 2 1975 онд 2-уулаа МАХН-аас хөөгдсөн юм.

Хишигсүрэн -

Энд ямар нэг байдлаар хэлмэгдүүлэлттэй холбоотой юм үүссэн байна ш дээ. Яг энэ хэсэг дээр тодруулаад ярих уу. Яагаад намын гишүүн хүн гэр бүлээсээ салж хоёрдох амьдрал зохиож болохгүй гэж. Яагаад тэгж арга хэмжээ авч байсан юм бол оо ?

Гиймаа -

Тэр бол тухайн үед баримтлаж байсан намын үзэл суртал юм. Тийм л үзэл суртлаар гэр бүлээсээ салж болохгүй. Хүн бол нэг амьдралынхаа нэг л ханийг сонгосон бол жаргалтай ч бай жаргалгүй ч бай ямар ч байсан нэг хүлээсэнд хүлэгдээд амьдрах ёстой гэсэн зарчмын үндсэн дээр намайг чи одоо хүний гэр бүл үймүүллээ, чи тохитой томоотой хүний гэр бүлийг үймүүллээ, тийм учраас чамайг намаас халлаа тэгээд ажлаас шууд өөрчлөсөн. Би тэнд надад бол ажил хэрэггүй амьдрал хэрэгтэй ажил өөрчлөхөд онцгой юм болохгүй гэж хэлсэн. Тэгээд хотын Намын Хороон дээр батлахаа очиж хураалгасан. Тэр чинь бүр Яамны Намын Хурлаар ороод Хотын Хамын Хороон дээр Баасанжав гэж орлогч дарга дээр очиж донго сонссон /ярилцагч инээв/. Тэгээд манай нөхрийг Хөвсгөл аймгийн Хатгалын дамжлага бааз руу цөлсөн ш дээ. Цөлөх ч гэж дээ нутаг заагдаж байсан. Тэнд мэргэжилтэнгээр явуулсан. Тэр чинь газрын дарга хүн байсан.

Хишигсүрэн -

Нөгөө сууж байгаа 2 хүн чинь эргээд салсан байна ш дээ тиймээ?

Гиймаа -

Тийм. Тэгээд нэгийг нь хөдөө явуулчихсан. Манай нөхөр хөдөө жил гаруй ажиллаад ирсэн. Тэр хооронд би жирэмсэн байсан учраас хүүхдээ гаргасан. Надыг бол гадаад худалдааны нэг нэгдэлд тооцооны нягтлан бодохоор ажилуулсан. Би цалин мөнгөөр ч гэсэн бага цалинтай ажилд очиж байгаа юм. Гэхдээ бол би тэрэнд гутраагүй. Яагаад гэвэл би амьдралтай болж, тулж түших хүнээ олоод авсан болохоор гуньж гутраагүй. Хамгийн гол нь хүүхдээ эрүүл саруул гаргаж өсгөе гэж өөртөө хандаж байсан. Манай нөхрийг 2 жил болгоод хотод авч ирээд эхлээд Түүхий Эдийн Баазад зүгээр нэг мэргэжилтэнгээр ажилуулсан. Тэр Түүхий Эдийн Бааз чинь Толгойтод яг л хөдөө, складанд л ажиллаж байгаа гэсэн үг. Складанд бараа шалгадаг байсан. Дараа нь инженер болгосон. Инженер болгоод өөрөө тэнд шинэ юм санаачлаад, ажлыг нь шинэчлэсэн тийм юм хийсэн байна лээ. Тэгээд сүүлдээ манай нөхрийг эргүүлээд татсан. Эргүүлээд татаад газрынхаа орлогч дарга хийлгэж байгаад сүүлдээ хуучин ажилд нь томилсон.

Хишигсүрэн -

Хотын Намын Хороо байхад чи хаачдаг юм бэ гэж тухайн үедээ хүүхнүүд хэлдэг байсан гэж байгаа биз?

Гиймаа -

Тийм. Тийм онигоо байсан юм. Гэр бүлийн асуудлыг шийддэг. Өөрөөр хэлбэл тэр хүн хүнтэй суух юм бол ажилгүй амьдралгүй хөдөө цөлөгдөөд явах нь байна ш дээ. Хэрвээ Уртнасангаас өөр хүн байсан бол тэрнийг тэр чигт нь хаяна. Манай нөхрийн хувьд зан характерын хувьд хурц сэргэлэн, асуудал босгож тавихдаа сүрхий чадварлаг тийм хүн байсан юм. Манай нөхрийн зан манай бага хүүд их өвлөгдсөн. Хэнтэй ч өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө, өөрийнхөө үнэн зөв гэсэн асуудлаар хэнтэй ч юутай ч маргалдана. Манай нөхөр аливаа асуудал болоод коллегийн хурал дээр танилцуулахад нөгөөдүүл нь болохгүй гэж байхад л манай нөхөр Сайд Нарын Зөвлөлийн хурал дээр очиж асуудал танилцуулахад чинь ийм ийм учир шалтгаантай, тийм учраас заавал ингэх ёстой гээд хэрэглдэхийг нь хэрэлдээд тайлбарлахыг нь тайлбарлаад гараад ирдэг байсан. Тэр ч шугамаараа гадаад худалдаанд Зөвлөлт улстай мөрдөж байсан энэ үнийг өөрчлөсөн.

Хишигсүрэн -

Мань хүний хувь хүний онцлог үнэ өөрчлөхөд том үүрэг гүйцтэгэсэн гэсэн санаа тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм. Оросуудтай бол сүүлийн үед... энэ тэнд хэлэлцээр хийхэд нэн ялангуяа эдийн засгийн хэлэлцээр хийхэд манай нөхөр байнга оролцодог байсан. Нэгдүгээрт хэлний чадвар сайн. Асуудлыг голыг нь олж тавьж хүнийг итгүүлэх талаараа их сайн. Тийм учраас Оростой 40-н жилийн турш мөрдөгдөж байсан ямар ч зах зээлийн үнэ биш зүгээр л Оросын тэр үнийг бүгдийг нь өөрчилж шинчэлэсэн ш дээ. Бүх барааг тийм болгосон. Даавуу даалимбанаас эхлээд бүх бараа. Бүх юмыг Оросын дээр үед тогтоосон үнээр манайх гадаад худалдаандаа авдаг. Манай үнийг бол танай үнэ энэнээс илүү байхгүй гээд тэрүүгээрээ авдаг. Зах зээлийн үндсэн дээр, 2 орны харилцааны үндсэн дээр, эрх тэгш байдлын үндсэн дээр гэж энэ асуудлыг тавьж байсан. Тэр асуудлыг тавихад чинь эсэргүүцэлтэй тулгарч л таараа. Орос Монголын найрамдалд чи сэв суулгах гэж байна ч гэдэг юмуу. Тэр бүх асуудлыг давж туулаад Оросын үнийг дэлхийн зах зээлийн үнийн түвшин, үндэс дээр өөрөөр хэлбэл бааз үнэнд үндэслэж хоёр орны худалдааны үнийг тогтоодог тийм л болгосон юм. Тэгээд яахав дээ. Тэр бид хоёрын үйл явдлуудын дараа бараг 4-н жилийн дараа манай нөхрийг буцаагаад ажилд нь авсан.

Хишигсүрэн -

Тухайн үеийн нийгэмд бараг л адлагдаж байна ш дээ.

Гиймаа -

Тиймээ.

Хишигсүрэн -

Тэгээд яг 1970-аад оны дунд үед тодорхой түвшинд хэлмэгдэж байна. Тэр буцааж албан тушаалд тавих, байр суурийг буцааж хүлээн зөвшөөрөх зурвас үеийн амьдралд хүнд ямар мэдрэмж төрөх вэ. Ер нь яах уу?

Гиймаа -

Хэрвээ нэг улс төрийн сэдэв рүү орсон бол тэрнийг ерөөсөө хэлмэгдүүлээд тэрнийг амьдралаас нь арчаад хаяна. Манай нөхөр яасан гэхээр ганцхан үзэл суртлын талаар гэж үзэж байгаа юм л даа. Чи бол гэр бүл салсан, үзэл суртлын талаар доод хүн, тууштай биш. Ийм хүн чинь эх ороноо хэнд ч худалдахад бэлэн хүн гэж үзсэн. Марксист Леннинист үзэл суртлын үүднээс тийм байдаг байх нь ш дээ /ярилцагч инээв/. Тийм учраас тэгж их хатуу шийтгэсэн. Надыг бол яахав эхлээд гадаад тооцооны нягтлангаар тавьж байгаа юм. Төрөл бүрийн барааны импорт нэгдэл гэж басан. Импортоор өрнийн төрөл бүрийн бараа авдаг. Би яахав дээ төрөл бүрийн барааны нэгдэлд очоод тооцооны нягтлан хийсэн. Тэгээд би бол өөрийнх нь мэргэжлийн хувьд зохих хэмжээний чадалтай чадвартай хүнд тооцогддог байхгүй юу. Тэгээд яахав арга байхгүй тэр хамт ажиллаж байгаа хүмүүсийн түвшингээс илүү болохоор би тэнд 6-н сар ажиллаад надыг тэнд орлогч нягтлангаар тавьсан. Тэгээд орлогч нягтлангаар тавьж ажилуулж байгаад 3-н жилийн дараа манай нөхрийг цагаатгасан. Надыг бас Монголын кспортын бараа гадаадад гаргадаг Нэгдлийн ерөнхий нягтлангаар тавьсан.

Хишигсүрэн -

Зүгээр, жирийн хамт ажилладаг байсан хүмүүс шийтгэгдсэн байх хугацаанд яаж хандаж байсан бэ?

Гиймаа -

Ерөөсөө зүв зүгээр. Энгийн л хандаж байсан. Яахав дээ авгай хүүхдээс салгаад. Би ч яахав нөхөргүй байсан. Би угаасаа тэр хүнтэй нэг хүүхдээ гаргачихаад угаасаа хамт бол амьдраагүй. Тэгээд л 2 хүүхдээ гаргачихсан. Тэрэнтэй бол амьдраагүй. Амьдрахаар ч хүн байгаагүй. Тийм болохоор 2 хүүхдээ өөрөө ганцаараа өсгөж байсан. Уртнасангийн хувьд хүүхдүүдтэй байсан. Хүүхдүүдээ харж үздэг байсан. Тэгээд сүүлд нь манайх Москвад очоод суусан. Москвад Элчин Сайдын Яамны худалдааны зөвлөхөөр Уртнасанг худалдааны төлөөлөгчийн орлогч даргаар томилсон. Тэнд очиж ажиллахдаа тэр хүүхдүүдийг нь бүгдийг нь аваачиж сургууль соёлд оруулаад биеийг нь даалгаж өгсөн.

Хишигсүрэн -

Тэдний хүүхдүүд 1975 оноос өмнө төрсөн гэхээр том болсон байна тийм ээ?

Гиймаа -

Тийм. Том болчихсон. Тэд нарыг сургууль төгсөөд наймаа эрхлээд явж байхад нь мөнгө төгрөний туслалцаа үзүүлээд. Сургууль соёлд оруулаад өгсөн. Тэгээд сүүлдээ аатайгаа харилцах цагтаа бол байнга харилцаад, туслалцаа авах үедээ байнга аваад явж байсан.

Хишигсүрэн -

Та нэг ийм жишээ хэлээч. Яг Оростой тогтоосон үнэ шинэчлэх тэр үйл явцад яг тодорхой ямар юман дээр том алдагдалтай үнийг өөрчлөж байсан. Тэрний үр дагавар нь ямар үр дүн авч ирж байсан бэ?

Гиймаа -

Тэр үед хуучин Зөвлөлттэй хийж байсан худалдаа бол Оросын үнээр л явж байсан. Дааламба гэдэг чинь ийм үнэтэй гээд. Тэгээд энэ өөрчлөлтөөс 100 сая шилжих рублийн ашиг гарсан. Дэлхийн зах зээлийн үнийн түвшинд аваачаад 5-н жилийн хугацаанд ш дээ. Таван жилийн хугацаанд аваачаад. Тэгээд тэр 100 саяын ашгаар одоогийн Үйлдвэр Худалдааны Танхим гэж байгаа 12 давхар барилга байна ш дээ. Тэрнийг барьсан байгаа юм. Тэр үнийн хэлэлцээрийн үндсэн дээр Оростой хийсэн худалдаанаас 5-н жилийн хугацаанд 100 сая рублийн ашиг олох боллоо гээд зах зээлийн үнийн түвшинд авч ирлээ, цаашдаа зах зээлийн үнэ нэмэгдээд байх юм бол энэ хэмжээгээр нэмэгдээд өсөөд байх юм гээд үндэс сууриа тавьсан. Тэгээд жил болгон үнээ эргэж харж байдаг. Үнэ өөрчлөгдөж байвал өөрчлөгдөж байдаг. Нэмэгдэж байвал нэмэгдэж байдаг. Тэрнээс эхлээд түүхий эдийн зах зээлийн үнэ их доогуур байсан. Тэрнээс хойш жил жилээр өсдөг болсон ш дээ. Тэгээд бензин эд нарыг өчнөөн үнэтэй авч байсан юмыг дэлхийн зах зээлийн түвшинд очоод дэлхийн зах зээлийн үнээр импортоор авдаг бараануудаа аваад эхлэж байгаа юм. Тэгээд ч гадаад эдийн засгийн харилцаа сайжрахын хэрээр ганц Зөвлөлтөөс биш Европын Социалист орнуудаас бүгдээрэнгээс нь бараа авч худалдаа наймаа өргөжөөд эхэллээ. За тэгээд хөрөнгөтөн оронтой худалдаа хийж эхлэж байлаа. Анх Японд ямааны боловсруулсан ноолуурыг гаргаж эхэлсэн. Тэгэхээр ингээд ингээд эхлэхээр чинь зах зээлийн үнийн түвшинд үнээ авч ирээд эхлэхээр чинь тэрнээс тэр үеийн 5-н жилийн тооцоогоор л гэхэд 100 сая рублийн ашигтай байсан юм. Тэгээд тэр 100 сая рублийнхээ ашгийг Гадаад Худалдааны Яам шийдвэрлээд Засгийн Газарт оруулж байгаа юм. Одоо ингээд Оростой үнийн түвшинг өөрчилж зах зээлийн үнийн түвшинд хүрсэний үр дүнд ийм ашигтай боллоо. Тэгээд үүнийг Дорж гэж Гадаад Худалдааны Яамны орлогч сайд байсан хүн. Дорж гуай бол Цэдэнбал даргын хүргэн нь байсан. Цэдэнбал даргын дүүтэй суусан. Тийм болохоор Сайд Нарын Зөвлөл, Төв Хороон дээр асуудал танилцуулахад Дорж гуайг явуулна. Дорж гуай бол нэгдүгээрт өөрөө ч сүрхий чадалтай хүн, хоёрдугаарт тийм хүнийг сонсох нь Очир сайдыг сонсохоос.....манай яамны жинхэнэ сайд Очир гэж хүн байсан юм. Тэгэхэд тэр Дорж гуайг сонсох нь илүү байгаа байхгүй юу. Яагаад гэвэл Доржийн үг Цэдэнбал даргад илүү очно гэж хүн болгон ойлгодог байсан. Тийм учраас гадаад худалдаа хуучин явж байсан бүх арга замаа өөрчлөөд 5-н жилд 100 сая рублийн ашигтай ажиллаа гээд. 100 сая рубль чинь .... рубль байна ш дээ. Тэр үед .... рублийн алтан баталгаа нь 1 гм алттай 90 копейк тэнцэнэ гэсэн үг. Тэгэхээр чинь алтаар бодоод үзэхээр 100 сая рубль гэдэг чинь бараг 90 сая алтаны юутай тэнцэх гэж байгаа юм шиг болж байгаа биз дээ. Тэгэхээр зэрэг нь ийм ийм ашигтай ажилласан тул Гадаад Худалдааны Яаманд барилга барих зөвшөөрөл өгөөч гэсэн. Тэгж энэ барилга барих зөвшөөрлийг чинь Дорж сайд батлуулж авсан. Тэгээд өөрөө барилгынхаа ажлыг хөөцөлдөөд Чехийн зураг төслийн компаниар хийлгэж байгаад энэ барилгыг барьсан ш дээ. Тэр үед Монголд ийм барилга анх боссон. Тэгээд одоо ч гэсэн энэ барилга үнэ цэнээ алдаагүй. Тэнд дугуй ширээ байгаа зааланд олон улсын хурал хуралдах бололцоо бүхий тоног төхөөрөмжтэй. Дэлхийн 4,5 хэл дээр бүх орчуулгыг нь хийгээд явах боломжтой. 2 давхарт нь гадаадын пүүс компаниудтай уулзах боломжтой өрөөнүүдээр тохижуулсан. Сайдын 2 л өрөө байдаг. Дээр үед манай практикт хаана ч тийм юм байгаагүй. Зүгээр ганц өрөөнд л хийдэг байсан. Уулзалтын өрөө гэж ганц том өрөө гаргаж өгчихөөд Оросоос гайгүйхэн ширээ авч ирж тавиад л болдог байсан. Тэгэхэд анх удаа стандартны тийм юм хийсэн. Дэлхийн жишигт хүрэхээр стандарттай оффисын барилгыг бариулсан.

Хишигсүрэн -

Эрдэнэт хэдэн онд орлоо ?

Гиймаа -

Манай нөхөр бол Эрдэнэтийн анхны бүх төслөөс явсан. Эдийн засгийн холбогдолтой Эрдэнэтийн төсөл бүр дээр манай нөхөр ажилласан. Гадаад худалдаанд зэсийг яаж гаргах уу ямар үнээр гаргах уу гээд энэ бүх төсөл дээр инженер техникийн коммист нь хамт л явж байсан. Тэр чинь заавал ч үгүй хамтын үйлдвэр барих юм чинь нэгдүгээрт Оростой ямар хэмжээгээр тохирох уу, хоёрдугаарт яаж тэрнийг ашиглах уу гэж байсан. Тэгээд сүүлдээ Эрдэнэтийн боловсруулсан бүтээгдэхүүн бүгдээрээ гадаад худалдааны нэгдлээр дамжиж тооцоог нь хийж байсан. Би Монгол Экспорт нэгдэлийн нягтлан. Удаагүй л дээ. Тэгэхэд л бүх тооцоо нь тэрүүгээр явдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Би яагаад Эрдэнэтийг асуусан гэхээр тухайн үед 1970 хэдэн онд Оростой бид нар 50%-аар гэрээ хийсэн. Тэрнийгээ бид нар одоо классик загвар болгож яриад байгаа байхгүй юу. Оюу толгойн гэрээ хийх гэж ядаад л Таван толгой яригдаад. Бид нар тухайн үедээ Эрдэнэттэй гэрээ хийж чадаж байсан бид нарт тий туршлага байсан гээд тэрэн дээрээ зарим их хурлын гишүүд хатуу зогсоод л 34% гэдэг дээр Оюу Толгой чинь яригдлаа ш дээ. Тэр нь тухайн үедээ найрамдалт орон гэдэг утгаар тийм байсан юмуу олон улсын жишиг тийм байсан юмуу ?

Гиймаа -

Үгүй яагаад гэвэл бүх хөрөнгө Оросоос гарч байсан. Бүх хөрөнгө Оросоос гарч байсан. Манайх зөвхөн аль болох өөрийнхөө хувийг нэмэгдүүлэх дээр л зогсож байсан. 50:50 биш 51:49 болгох гэж л ур чадварыг тэнд ашиглаж байсан. Тооцоо үндэслэлийг нь манай нөхөр хийсэн.

Хишигсүрэн -

Хожим нь тэр Отгонбилэг тэр ажлыг өгөөд дараа нь ардчиллынхан тэр ажлыг авах үеэр санхүүгийн том шалгалт орж байсан юм билээ. Их хурлаас томилогдоод. Дорлигжавыг явсаны дараа Шаравдорж эд нар очиж шалгасан байгаа юм. Тэгж шалгахад Эрдэнэтийн Орос руу өгч нийлүүлсэн түүхий эд нь манай 51 % чинь аль хэдийн төлөгдөөд дууссан байна. 60 хэдэн хувиа ч эзэмших хэмжээнд очсон байна гэдэг тооцоог 1990 оны төгсгөлд хийсэн гэж байгаа байхгүй юу. Одоо бол бид нар тохирч чадахгүй байна ш дээ. Яагаад тухайн 1970 хэдэн онд тохирч чадаж байсан юм бэ. Бүх юм чөлөөтэй болсон энэ үед тохирч чадахгүй байна ш дээ ?

Гиймаа -

Үндэслэл байсан. Эрдэнэтэд бол би ингэж боддог юм. Эрдэнэтийн бүтээгдэхүүнийг тооцоход их “но”-той. Тэнд их далд юмнууд байдаг юм. Яагаад гэхээр зөвхөн Эрдэнэтийн гаргаж байгаа боловсруулсан хүдрийг эхлээд тооцож байгаа юм. Тэгээд тэр дотор байгаа бүх агууламжыг тооцохгүй. Энэ л Оросын нөхцөл байгаа юм. Тэр хүдэр дотор мөнгө байдаг, алт байдаг өөр чухал ховор 4-5 элементүүд байдаг. Тэрний мөнгийг сүүлд нь тооцож авдаг. Тэрнийг бол Гадаад Худалдааны Нэгдэл байхад аваад яг гаргасан хүдрийнхээ агууламжыг тооцоод тэр үеийн лаборторид хэн байсан юм бүү мэд. Ямар ч байсан эргэж тооцдог систем байсан. Эргээд тооцоход 2 сая рубль эд нар орж ирдэг байсан. Гэтэл тэр үеийн юм сүүлд зах зээл задрах үед алга болчихсон. Тэгэхээр энэ бол зүгээр миний бодол. Би үүнийг хамаагүй хэлж болохгүй байх, батлаж ч чадахгүй байх. Гэхдээ энэ мөнгийг буруу гараар явсан гэж боддог. Тэр үед асуудал хариуцаж байсан хүмүүс нарийн учрыг мэддэг учраас тэр мөнгийг.....

Хишигсүрэн -

Тухайн үедзээ эргэж тооцогддог байсан тэр тооцоо нээлттэй тооцоо байсан уу?

Гиймаа -

Тэр чинь яг л нээлттэй тооцоо байсан. Бүх тооцоо Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн банк байсан. Тэр банкаар дамжуулаад явдаг. Тэгээд бүх тооцоогоо Эрдэнэтийн бүх тооцоо судалгаа Гадаад Худалдааны Нэгдлүүдээр явдаг байсан. Тэгээд сүүлдээ Гадаад Худалдааны Нэгдэлүүд чинь татан буугдлаа ш дээ. Тэгээд тэрнийгээ Эрдэнэт авсан ш дээ. Тэрнээс хойших нь л.

Хишигсүрэн -

Нэг ийм зүйл санагдаж байна. Тухайн үед хатуу чанга нөхцөлтэй, сонголт байхгүй байна ш дээ. Зөвхөн Оросуудтай л бид нар гэрээ хийнэ уул урхайн баялгаа өгнө гэж байна. Өнөөдөр Эрдэнэт чинь ямар нэг байдлаар бид нарын аврал болж байна ш дээ.

Гиймаа -

Тэгэхдээ энэ чинь Чехийн тооцооны ч гэдэг юмуу тооцооны анхны хувилбарууд зөндөө байсан ш дээ. Анх эхлээд орсон газар чинь Чехууд тиймээ. Тэгээд Чехүүдтэй, ер нь их өргөн хэмжээний судалгаа явагдаж их нарийн яасан байх би тэр асуудалд ерөөсөө оролцоогүй. Яагаад гэхээр би нэгдүгээрт тэр асуудлаас холдсон. Хоёрдугаарт 1975 онд хөөгдсөн /ярилцагч инээв/. Хуучин хамт ажиллаж байхад болж байгаа юмыг бүгдийг нь яг л нэг тогоонд явж байгаа юм чинь нэг юмны бүтэн тооцоон дээр биш ч гэсэн нэг талынх нь тооцоон дээр суугаад ажиллаж байгаа юм болохоор бүгдийг нь мэддэг байсан. Тэгэхэд бол тэр тийм байгаагүй. Гэхдээ ер нь бол их олон газар их олон асуудлыг тавьж судлаж байгаад тийм юм болж тохирсон гэж боддог.

Хишигсүрэн -

Танай нөхөр тэнд ажиллаж байхад өөр бид нарын мэдэх ямар чухал шийдвэр гарч байсан бол?

Гиймаа -

Тийм л шийдвэр байна. Тэгээд барилга байшин байгууллаа, тэгж үр ашигтай ажиллаа гэж байхад бид нарыг нэг сарын ч цалингаар шагнахгүй ш дээ /ярилцагч инээв/. Ямар ч тийм зүйл байхгүй. Сүүлд нь ганцхан яасан гэхээр манай яамны сайд Очирбат байхад...

Хишигсүрэн -

Аль Очирбат вэ?

Гиймаа -

Манай ерөнхийлөгч байсан Очирбат. Тэр чинь манай сайд байсан юм. Бүх яамдууд нэгдсэн ш дээ. Тэгэхэд Гадаад Эдийн Засгийн хороо, Гадаад Худалдааны Яамыг нэгтгээд манай яамны сайдаар Очирбат сайд ажиллаж байсан. Тэгээд Очирбат сайд ажиллаж байгаад манай нөхрийг Оросод худалдааны төлөөлөгчөөр томилогдоод бид нар 4-н сард явахад Уртнасанг Хөдөлмөрийн Гавъяаны Улаан Тугийн одонгоор шагнасан юм. Тэгэхэд Очирбат сайд өөрөө Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн Дарга болсон байсан. Тэгээд Сүхбаатарын одонгоор шагнуулсан юм. Урд нь ямар ч одон медаль байгаагүй ойн л медаль авч байсан. Тэгэхээр зэрэг нь би боддог юм. Очирбат ерөнхийлөгч бол Уртнасангийн хийсэн ажлыг үнэлээд тэр одон өгсөн байх гэж боддог. Тэр үед ажлын хөлсийг одонгоор үнэлдэг байлаа. Одоогийнх шиг хавтгайруулж олгодоггүй байсан ш дээ. Гавъяа байгуулсан гэж хэлээд шууд төрийн одон өгч байна. Одон авахын тулд эхлээд медаль авна, хөдөлмөрийн хүндэт медаль авна, алтан гадас авна. Тэгж байж одон авна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэр медалуудыг авахад мөнгөн шагнал дагалдаж ирэх үү?

Гиймаа -

Үгүй. Сайндаа л 50 төгрөг байсан байх. Манай аав чинь Хувьсгалт Тэмцлийн Ахмад Зүлтгэлтэн тэгээд 50 төгрөгний шагналтай байсан.

Хишигсүрэн -

Сар болгон уу?

Гиймаа -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Танай нөхөр чухал ажил хийж байсан, дарга байсан. Тэгсэн хэрнээ карерь ахиагүй байх юм.

Гиймаа -

Аргагүй ш дээ тэр чинь намын шийтгэлтэй юм чинь. Намын шийтгэлтэй учраас манай нөхрийг сайд юмуу, орлогч сайд болгож болохгүй ш дээ. Нэг удаа арга хэмжээ авагдсан хүн чинь болохгүй ш дээ. Зүгээр тэр хүнийг ашиглаад л Үнэ Эдийн Засгийн Газрын Дарга гэж нэг албан тушаал өгөөд л цалингынхаа талыг түрүүчийн авгай хүүхэддээ 45%-ыг нь өгчихөөд 1100 төгрөгний цалинтай. Тэгээд үлдсэнээсээ татвараа төлөөд тэгээд л 10 цаас авч ирж өгч байгаа байхгүй юу. Тийм л байсан тэгж л амьдарч байсан.

Хишигсүрэн -

Мань хүн 1990 оноос хойш саяханыг хүртэл амьдарсан. Өөрөө нарийн чимхлүүр зах зээлийн мэдээлэл дээр ажиллаж байсан хүн яг манай энэ шилжилтийг яаж үнэлдэг байв?

Гиймаа -

Тэр хүн...тэгээд бид нар чинь 1991 онд Москвад Худалдааны Төлөөлөгчийн Орлогчоор явсан юм. Тэгээд манай нөхөр жил гаруй ажилласан. Тэгэхэд Баярбаатар сайд байсан. Баярбаатар сайдыг очиход архи ууж байна гэж хэлээд шууд ажлаас нь халчихсан юм. Тэгээд л ажил хийгээгүй. Манай яамны орлогч сайд байсан Бадрах “Мон Сав” гэдэг компанийн захирал болоод тэгээд тэр хүн Москвад ажлаар явж таараад бид нар ингээд ажилгүй болчихлоо гэсэн чинь өө та манай нэгдэлийн төлөөлөгч хийгээд Москвад ажил гэж хэлсэн. Тэнд манайх Худалдааны Төлөөлөгчөөр жил хүрэхгүй ажиллаад ажлаасаа халагдчихсан. Тэгээд 3-н жил “Мон Сав” нэгдлийн төлөөлөгч хийгээд бид нар тэнд үлдсэн. Москвад үлдэх сонирхол яагаад их байсан бэ гэхээр хүүхдүүдэд хэрэгтэй байсан. Манай хүүхдүүд Орос сургуульд орсон байсан. Тэнд боловсрол олж авах явдал нь маш чухал байсан. Ямар ч байсан энд үлдье гэж бодоод үлдсэн. Тэгээд 1994 оны 7-р сард манайх Улаанбаатарт ирсэн. Ирээд Яаман дээрээ очсон. Яаман дээр очсон чинь Уртнасанг дотоод гадаад худалдаа, үнэ эдийн засгийн судалгаа тийм юманд нь оруулаагүй. Зүгээр худалдааны хэлтэс дээр дотоодын худалдааны байгууллагуудад лиценз өгдөг тэрнийг нь шалгадаг тийм газар байсан. Тэгээд тэрэндээ ажиллаж байгаад сүүлдээ нэг тусдаа хэлтэс байсан юмаа тэр чинь ямар хэлтэс билээ. Тэнд өгөөд яамны аппаратаас гаргаад л тэгээд тэтгэвэр тогтоогоод тэнд ажиллахаа больсон.

Хишигсүрэн -

Ер нь та нарыг Гадаад Худалдааны Яаманд ажиллаж байхад яахав харагдаж байна л даа. Хувийн асуудлаас болж шийтгэгдсэн байна. Ер нь дарга цэрэг гүйцэтгэгч гээд дарга ажилтаны харилцаа тэр үед ямар байсан юм бэ?

Гиймаа -

Ер нь зүгээр байсан ш дээ. Дарга нар одоогийнх шиг хахууль авч ажилд авна гэсэн асуудал байхгүй. Ялангуяа бид нарыг төгсөж ирсэн тэр үед дипломын үнэлгээ, хүний ажил дээрээ...туршилтын хугацаагаар 3-н сар ч юмуу, 6-н сар ажиллахад тэр хүний ажилдаа хандах хандлага ямар байна тэр хэмжээгээр нь ажлыг, тэр хүнийг үнэлнэ. Би ч гэсэн зүгээр л ажилдаа юу байсан бол ахлах мэргэжилтэн болоод явахгүй ш дээ. Сүүлдээ ахлах нягтлан болно гэдэг чинь хүний чадварыг байгаагаар нь үнэлж байна гэсэн үг. Тэр үед бол тийм байсан. Ер нь энэ байдал ямар байсан гэхээр магадгүй тийм юм мэр сэр байсан юм шиг байна лээ. Яагаад гэвэл гадагшаа улсууд байнга яваад, бололцооны газруудад яваад байсан байхгүй юу. Тэгээд бид нар бол сайн ажиллаж байгаа юм чинь ямар нэг хэмжээгээр гадаадад сууна даа л гэж боддог байсан. Тэгсэн чинь ерөөсөө л тэгээд ажиллаад байсан. Манай нэгдлийн дарга Баярбаатар гэж залуу болж байгаад манай нэгдлийн даргаар 2-хон сар ажиллаад Уртнасангийн хэлтэст тэр залуу 6-н сар ажиллаад Канадад хэлний мэдлэг дээшлүүлэхээр яваад тэгээд Канадаас ирээд манай нэгдэлд ажиллаад. Манай нэгдэл гэдэг чинь 1984 онд байгуулагдсан зөвхөн хөрөнгөтөн оронтой худалдаа хийдэг тийм нэгдэл байгуулагдсан байсан. Тэрний ерөнхий нягтлангаар би ажиллаж байсан. Эхлээд тэр нэгдлийн дарга томилогдоогүй байсан дараа нь нэгдлийн дарга томилогдоод бас юманд яваад тэгээд Баярбаатар нэгдлийн даргаар ирж ажилласан. Тэгээд Баярбаатартай ажил төрөл ярьж байгаад. Баярбаатарт тэгэхгүй юу манайхан нэгдэлд зөндөөн их ажиллаж байна бид нараас бусад нь бүгдээрээ л гадаад дотоодод суугаад байх юм. Бид нарт бол арын хаалга байхгүй. Хүн амьтан гуйдаггүй мөрөөрөө л амьдардаг. Манайхыг гадаадад суулгачихаж болдоггүй юм уу гэсэн чинь та одоо ямар сонин юм бэ танайхыг одоо болтол гадаадад суудаггүй юм болохоор чинь та нарыг өөрсдөө дургүй болохоороо л суудаггүй юм бодсон ш дээ мар сонин юм бэ гэж байсан. Тэгээд тэр Баярбаатар манай нэгдэл 2 сар ажиллаад Яамны сайд болоход тэр асуудлыг сарын дотор шийдээд тэгээд л явсан ш дээ. Үнэндээ бол арын хаалга л байсан байхгүй юу. Тэгэхдээ бид нар хахууль өгөөгүй, авилгал өгөөгүй тэгэхдээ бол асуудал болгож хэлсэн чинь ямар сонин юм бэ би Уртнасан гуайг гадаадад суух дургүй л байдаг юм байхдаа гэж боддог байсан ш дээ гэж байсан. Тэгж манайх явж байлаа.

Хишигсүрэн -

Нэг ийм юм асуумаар байна. Социализмын үед гэр бүлийн талаар авч хэрэгжүүлдэг арга хэмжээ гээд одоо бол жендерийн харилцаа гэдэг болчихлоо ш дээ. Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн харилцаа, та одоо ингээд залуучуудыг харж байхад ч юмуу 1990-ээд оноос хойш гарч байгаа өөрчлөлтүүдийг хараад ер нь юу хэлмээр яримаар санагдах юм бэ ?

Гиймаа -

Ер нь амьд жишээ бол манай гэр бүл ш дээ /ярилцагч инээв/. Тэр бүлийн амьд жишээ энэ ш дээ. Чи хүнтэй сууж байсан хүүхэд гаргасан бол гэр бүлээсээ салах ёсгүй. Салах юм бол чи ажилгүй амьдралгүй гэдэг байсан. Хүнийг ажлаас нь өөрчлөөд хөдөө цөлж байсан байхгүй юу. Амьдрахын эрхээр авгай хүүхэд нь араас нь явна ш дээ. Ихэнхи тохиолдолд тийм жишээ байсан. Манай нөхрийн хувьд ажлын зохих туршлага, чадвартай байсан болохоор тэр нийгэм тэрнийг нь ашиглахын тулд эргүүлж татсан байхгүй юу. Тэр бол наад захын жишээ. Тийм улсууд Хотын Намын Хороон дээр батлахаа өгч чадахгүй байдаг. Батлахаа өгсөн бол хөдөө гараад мал малладаг тийм л байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Та хотын намын хорооны архиваас лавлагаа авч байсан чадсан уу?

Гиймаа -

Чадаагүй яах юм бэ /ярилцагч инээв/.

Хишигсүрэн -

Тэр байдаг боловуу ?

Гиймаа -

Байлгүй яахав. Би Баасанжав дарга дээ очоод одоо чи тэрнээс салах уу л гэсэн би үгүй ээ л гэсэн. Тэгсэн чинь чи гар, чамайг намаас хөөлөө гэсэн.

Хишигсүрэн -

Та гэр бүл зохиосныхоо төлөө хэлмэгдүүлэлтэнд өртсөн байна ш дээ. Гэтэл гэр бүлээ төр яаж дэмждэг байсан бэ. Тэр бодлого таны амьдралд яаж нөлөөлж байсан бэ?

Гиймаа -

Гэр бүлээ дэмжинэ гэсэн бодлого тэрүүгээр л илэрч байсан л даа. Нэг гэр бүл болчихвол салж болохгүй. Нөгөө талаас. Хоёрдугаарт олон хүүхдүүдтэй эхчүүдэд төрөөс мөнгө өгдөг байсан. Манайх чинь 5-н хүүхэд гаргачихаад нэг одон гэж авлаа. Эхийн алдарын 2-р зэргийн одонтой ш дээ би чинь. Тэгээд жилд нэг 400 төгрөг авдаг байсан юм.

Хишигсүрэн -

Нэг хүүхдэд үү?

Гиймаа -

Үгүй ээ дөрөвүүлэнгийнхэн нь дунд авдаг байсан. Одоо надад миний одонгын үнэмлэх нь бий үзэх үү.

Хишигсүрэн -

Үзье. Байр орон сууцны асуудал яаж шийдэгдэж байсан бэ?

Гиймаа -

Байхгүй ээ байхгүй ээ. Манайх байргүй байсан юм. Гэр бүл салсан хүмүүст бүр байр байхгүй ш дээ. Тэгээд би ээж аавтайгаа 2 өрөөнд амьдардаг байсан. 2 өрөө байранд ээж аавынхаа дэргэд амьдарч болохгүй байсан. Би ганц охинтойгоо байхдаа амьдарч болоод байсан. Тэгээд тэр үед айлын байшин хөлсөлж амьдардаг байсан. 2-3 жил тэгж байсан. Тэгээд түүхий эдийн баазад манай нөхрийг хөдөөнөөс ирэхэд нь ажилуулаад яаманд эргээд газрын даргаар татахдаа түүхий эдийн баазын нэр дээр манайд хоёр өрөө байр өгсөн юм.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь хэдэн он гэсэн үг вэ?

Гиймаа -

Тэр чинь 1980 онд юм болов уу.

Хишигсүрэн -

Би таны яриаг анзаарч байхад танай ээж хөдөө байж байгаад эмэгтэй хүнийхээ хувьд амьдралынхаа төлөө тэмцэл хийсэн байна. Нийгэмд идэвхтэй байр суурь олсон байна ш дээ. Ямар ч байсан боловсрол олж авч байсан түүнийгээ дээшлүүлэх гэж зүтгэж байсан. Тэгээд танай ээж, таны үед, танай хүүхдүүдийн үед эмэгтэй хүний байр суурь ер нь яаж өөрчлөгдөж байна.

Гиймаа -

Ер нь бол эмэгтэй хүн гэртээ хүүхдүүдээ хараад тэгж л ажиллаж амьдарч байсан. Ер нь цэцэрлэг, ясли гэж хотод тоотой байсан ш дээ. Дан ялангуяа ясли гэж байгаагүй байх. Би тэрнийг мэддэггүй. Тэгээд манай ээж чинь 1958 оноос билүү хэдэн оноос билээ төмөр замд эргээд ажилд орсон ш дээ. Хүүхдүүдээ харчихаад хүүхдүүд нь сургуульд яваад гараас гараад ирэхээр нь манай ээж бага эмчээрээ төмөр замдаа орсон. Би соёлын довтолгоотой холбогдуулж ээжийнхээ талаар ярихад. Манай ээж чинь 1957,1958 оны үед төмөр замд бага эмчээр ажилд орсон. Тэгээд шугамаар явдаг байсан юм. Шугам гэдэг чинь урагшаа хойшоо явдаг дуудлагын бага эмч байсан. Тэгээд бага эмч хийхдээ яах уу гэхээр жижигхэн жижигхэн точекууд дээр чинь эмнэлгийн салбар байгаагүй тэнд очиж хүн үзээд шаардлагатай эмчилгээ хийгээд явдаг байсан. Тэгээд тэр үеийн юмыг санахад дандаа тийм “улаан тариа” хийдэг байсан. Гэртээ ирээд тэр шприцүүдээ угаагаад л ариутгаад буцалгадаг байсан. Тэгэхэд тэр үед халдварт өвчин хөдөөгүүр их байсан байна гэж боддог юм.

Хишигсүрэн -

Манай аав ээжийн нутагт “улаан тариа” хийнэ гээд хүмүүсийг машин дээр ачаад явдаг юм байна л даа. Юуны төлөө машинд ачигдаад явж байгаагаа мэдэхгүй “улаан тариа”-г сардаа нэг удаа ч юмуу цугларч байгаад хийлгэдэг байсан байна л даа. Тэрнийг баярт явж байна гэж бодоод их гоёдог байсан гэнэ. Торгон дээлээ өмсчихөөд явдаг байсан гэсэн.

Гиймаа -

Тэгэхэд манай ээж бага эмч байхад нь хөдөөгүүр тийм өвчин их байсан юм шиг байгаа юм. Тэрнийг ерөөсөө устгана гэж хэлээд ямар сайндаа...явуулын жижиг точекууд дээр байнга эмнэлгийн салбар байгуулаад байх арга байхгүй тусгайлан орон тоо бий болгож байж явуулын үйлчилгээ үзүүлж байсан юм шиг байна л ээ. Тэгээд манай ээж нэг явж ирчихээд эмээ аваад л явдаг байсан. Бид тэр үед овоо том болчихсон байсан. Тэгээд сүүлд нь манай ээж төмөр замын ясли, цэцэрлэгт нь эрхлэгчээр нь ажилласан. Ер нь ээж бол их дайчин хүн. Хүмүүсийг сүрхий сайн ажилуулна. Ямар сайндаа МАХН 15-р их хурал төмөр замаас төлөөлөгчөөр сонгогдож байсан ш дээ. Намын их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдоно гэдэг чинь маш чухал ажил ш дээ. Тэгээд цэцэрлэг, ясли нь маш цэвэрхэн байдаг байсан. Хүүхдүүд нь өвдөнө гэж байхгүй. Ээж ч өндөр шаардалагатай өөрөө ч бага эмч болохоор тэр ясли, цэцэрлэг бол улсдаа тэргүүнийх байсан.

Хишигсүрэн -

Таны амьдрал хамгийн их нөлөө үзүүлсэн үйл явдал байдаг уу. Одоо бодоход тэр үйл явдал миний амьдралыг орвонгоор нь өөрчлөсөн шүү гэх үйл явдал байдаг уу?

Гиймаа -

/ярилцагч инээв/. Нөхрөө салгаж сууж арга хэмжээ авахуулж байсан үйл явдал нь нэг өөрчлөлт байдаг юм. Ер нь би өөрийнхөө амьдралын баяр бахархалыг таван хүүхэд өсгөж төрүүлээд миний 5-н хүүхэд 5-уулаа эрдэмтэй боловсролтой сайхан мэргэжил эзэмшисэн гэдэгт л баярлаж явдаг. Миний нэг хүүхэд Японд магистар хамгаалаад ирлээ. Одоо Англид ахиад сурч байна. Охин маань Америкт зохих хэмжээний мэргэжилтэй болчихлоо. Бадрах маань эдийн засгийн сайн мэргэжилтэй. Австрийн Жонитфоны институдад очиж дадлага туршлага эзэмшлээ. Тэгээд Австрид очоод туршлага судлаад мэргэжлээ дээшлүүлчихээд хүрээд ирсэн чинь засаг солигдоод. Засаг солигдоно гэдэг чинь засгийн газар солигдоод Хувьсгалт Нам олонхи болоод гараад ирсэн чинь манай хүүхдийг яг Австри яваад ирэхэд нь Сангийн яаманд ажиллаж байсан хүүхдийг чинь ардчиллын бүх залуучуудын халж хаяаад хуучин хүмүүсээ аваад тэгээд манай хүүг ажилгүй болгочихсон. Манай хүү бол эдийн засгийн их сайн мэдлэгтэй. Англи, Орос хэлтэй. Одоо консалтинг гэдэг нэрээрээ ажиллаад явдаг. Тэгэхээр ерөөсөө сүүлийн үед юу болсон бэ гэхээр төрийн албанд бид нарын үеийнх шиг ажиллах боломжгүй болсон. Ямар ч мэдлэгтэй боловсролтой байсан ч гэсэн тэр хүний ар өврийн хаалга биш бол дээд хүнийг танихгүй бол ажилд орохгүй. Одоо Монголд гадаадад сургууль төгссөн эрдэмтэй, боловсролтой залуучууд зөндөө байна. Төрийн албанд ажиллаж байгаа нь бараг байхгүй. Харвардадч төгсөөд ирсэн ямар сайхан чадвартай залуучууд байна. Манай хүү чинь Японд тэтгэлгээр суралцаад хуулиар магистр Монголдоо хамгаалсан тэнд очоод авилгалын талаар диссартаци бичээд тэрүүгээрээ хүрч ирээд авилгалын газар орох гэсэн чинь чи Социаль Демократ Намд гишүүнээр элсэж байсан байна. Чи Баабартай хамт ажиллаж байсан байна гэж хэлээд ажилд авахгүй байх жишээтэй.

Хишигсүрэн -

Таны сүүлийн ярианаас тодруулж асуумаар нэг зүйл гарч ирж байна. Та Социализмын үеийн хэм хэмжээ зарчим....90-ээд оноос хойших хэм хэмжээ зарчмыг харьцуулаад 90-ээд оноос хойшихыг шударга биш нийгэм тогтож байна гэсэн....

Гиймаа -

Үгүй үгүй. Тэр тэгэх үндэсгүй. 1991 оны ардчилсан хувьсгал Монголд үнэхээр зайлшгүй шаардлагатай маш чухал зүйл байсан. Өнөөдөр бид нар юу гэж бодож байна. Тэртээ тэрэнгүй бид нар юм үзэж нүд тайлаагүй байхдаа л тэр үеийг болоод яваад ирсэн гэж бодож байгаа байхгүй юу. Үнэндээ аль хэзээний тийм юм хэрэгтэй байсан байхгүй юу. Европын бүх орнууд 1980 оны эцэс 1990 оны эхнээс л задарлаа ш дээ. Тэгэхэд манайх бол арай хожуу 1991 онд задарсан энэ бол ерөөсөө зайлшгүй. Амьдралын зүй тогтол байсан. Үүнийг Монголд манай хүмүүс чинь залуучууд нь гадаадад сурч гадаадад боловсрол эзэмшиж ирсэн болохоороо үүнийг бол их амархан тусгаж авч их амарханаар хийсэн гэж боддог. Энэ бол зайлшгүй чухал зүйл байсан. Яахав дээ өнөөдрийн байдлаар ардчилал жинхэнэ утгаараа хөгжиж чадахгүй байна. Ерөөсөө их хуралд орох гэж хүн болгон үхэн хатан тэмцэж байна ш дээ. Яах гэж тендер олж авах гэж, өөрийнхөө хөрөнгийг өсгөх гэж авгай хүүхдээ ажилтай болгох гэж тэр. Өнөөдөр сургууль төгссөн гэсэн нэрээр зүгээр л нэг жижигхэн “шушмаа” хүүхэд ямар ч дадлага, туршлаггүй тэгээд л нэг газрын агентлагийн дарга юмуу дандаа тийм ажил хийж байна. Тэгээд бодохоор төрийн албанд дандаа чадалгүй ар өврийн хаалганы тийм хүн байгаа байхгүй юу. Энэ явдал бол лав энэ сонгуулийн үед арилахгүй ээ. Энэ арилахгүй.

Хишигсүрэн -

Та энэ хоёр том намыг.....ер нь манай нөгөө хуучины Ардчилсан Нам хэвээрээ байна уу үгүй юу?

Гиймаа -

Мэдэхгүй ээ байхгүй байх. Гэхдээ би хэзээ ч гэсэн ардчиллыг дэмждэг. Үе үеийн сонгуульд ардчиллын дэмжиж ирсэн цаашдаа ч дэмжинэ. Тэгэхдээ бол ардчилал жинхэнэ утгаараа хөгжихгүй байна. Яагаад хөгжихгүй байна гэхээр ардчиллын төрийн толгойд гараад ирсэн хүмүүс хувийн амбиц гаргаад байна. Жинхэнээсээ улс орныхоо төлөө би ингэх ёстой гэж бодохгүй байна ш дээ. Жишээ нь хамтарсан Засгийн Газар байгууллаа гэж байна би бол үүнийг буруу л гэж бодож байна. Жинхэнэ сөрөг хүчин байж байгаад та нарыг үүнийг ингэж хийж ёсгүй, ард түмний амьдралыг яаж сайжруулах ёстой билээ, өнөөдөр амьдрал үнэ тариф яаж өссөн байна. Манайхан их сонин дэлхийн зах зээл дээр тийм юмны үнэ өслөө гээд таксины жолооч хүртэл үнээ нэмдэг. Үнэн хэрэг дээрээ бензины үнэ навс унахад дагаад хямдарсан бараа байна уу байхгүй ш дээ. Хэн дуртай нь дэлхийн зах зээл дээр ингэчихээд байна л гэж байна. Үнэндээ дэлхийн зах зээл гэж юу юм бэ. Үүнийгээ бараг мэдэхгүй байгаа ш дээ. Юу юунаас нь болоод яаж хамаарч байна гэдгээ ч мэдэхгүй өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр үнэ өссөн юм чинь аргагүй гэж хэлээд 2,3 дахин үнэ өсгөөд байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Би нэг юмыг тодруулж асуумаар байна. Яг танай гэр бүлд тохиолдсон жишээ. Хотын намын хороо та нарыг авч хэлэлцэж байсан байна ш дээ. Шүүхийн янз бүрийн хурал болж байгаагүй юу?

Гиймаа -

Үгүй үгүй. Гэр бүл салахад шүүхээр явдаг. Тэнд бол байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Тухайн үед хэвлэл мэдээллээр бичигдэнэ ч гэдэг юмуу хувь хүний амьдралын талаар ямар нэг синсацласан юм болох уу?

Гиймаа -

Уг нь нэртэй сүрхий улсууд байсан болох тэгэх л байсан байх. Бид нарын хувьд жирийн нэг хүмүүс байсан юм чинь зүгээр л байсан.

Хишигсүрэн -

Би нэг юмыг ойлгохгүй байгаад байна. Зүгээр жирийн хувийн харилцаан дээр тэрнээс болоод янз бүрийн хүмүүсийн сөрөг хандлага байгаагүй гэсэн ш дээ. Тэр бол зүгээр л намын хурал дээр нэг тийм юм болоод яахав ажил өөрчлөгдсөн, цалин карерь буурсан гэж байна. Энэ байдал хүүхдүүдэд нөлөөлсөн үү?

Гиймаа -

Манай хүүхдүүд чинь тэрнээс хойш гарсан хүүхдүүд. Сүүлийн 3 нь шүү дээ. Эхний 2 маань яахав дээ. Угаасаа би хүүхдүүдээ ганцаараа өгсөж байсан. Ийм юм мэдрээгүй.

Хишигсүрэн -

За яриаг завсарлая. Би энэ яриагаа эргэж үзээд дахиж уулзаж тодруулах дэлгэрүүлж ярих зүйл ээ яръя.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact