Lamjav

Basic information
Interviewee ID: 990080
Name: Lamjav
Parent's name: Dondov
Ovog: Hongor
Sex: m
Year of Birth: 1940
Ethnicity: Halh

Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: mathematician
Belief: none
Born in: Saihan sum, Bulgan aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
foreign relations
NGOs
democracy
funerals


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

За өнөөдөр Ламжав гуай бид 2-ын хоёр дахь уулзалт манай ажил дээр болж байна. Тэгээд нэг ийм асуултаар ярилцлагаа эхэлбэл яасан юм бэ. Таны амьдралд гүнзгий нөлөөлсөн үйл явдал байна уу ер нь. Байгаа бол тэр нь ямар үйл явдал вэ?

Ламжав -

Юу л юм даа. /хэсэг бодов/. Улс төрийн талаар хэлэх юм бол Зөвлөлтөд гарсан пересторйка л юм даа. Зөвлөлтөд Горбачьев гарч ирсэн.

Хишигсүрэн -

Өөрөө яг тэнд сурч байсан гэсэн.

Ламжав -

Тийм. Би тэр түүхээ өчигдөр ярьсан л даа. Бердяевийн статьяг уншаад хувийн өмчийг устгах нь том алдаа байж магадгүй гэсэн болгоомжлол нь үнэхээр намайг тууштай байдалд оруулсан. Энэ тухай би өчигдөр ярьсан.

Хишигсүрэн -

Тэр үйл явдлыг амьдралдаа тохиолдсон хамгийн нөлөө үзүүлсэн явдал гэж үзэж байгаа юм байна тиймээ. Хувь хүний зүгээс аваад үзвэл ялгаа байхгүй энэ үйл явдлыг хэлж байгаа гэсэн үг үү?

Ламжав -

Мэргэжлийн зүгээс энэ тэр гэвэл өөр юмнууд хэлж болох юм л даа. Би 10-р анги төгсөөд л Их Сургуулийн математикийн ангид ороод тэгээд шууд 1963 онд 4-н жилээр төгсөөд Багшийн Дээд Сургуульд. 1975 онд МУИС-ын математикийн тэнхимд. Тэгээд 1990 он хүртэл явсан. Энэ хооронд бол яахав гадаад дотоод нилээд их явсан байна. 1969-1970 онд Москвагын Их Сургуульд. 1971-1974 онд Москвагын Их Сургуульд аспирантурт суралцсан. За өөр чинь. Шатраар жаахан явсан. 1959 онд улсын идэрчүүдийн аварга болсон. Тэр тэмцээн бол 2 дахь удаагийн тэмцээн байсан. Анхдугаар тэмцээн нь 1957 онд болсон юм. Би тэрэнд ирж оролцож 11-р байр эзэлж байсан. 10-р ангид байхдаа 5,6 сард болсон идэрчүүдийн аварга болсон. Тэгээд Швейцарид дэлхийн идэрчүүдийн аварга шалгаруулах тэмцээн болох байсан. Би оролцох ёстой байсан. Би чинь байранд байж байгаад ирчихсэн. Ирэхэд Спортын ордон, Улаанбаатар зочид буудал, 120 мянгат гээд байшингууд Хятадын тусламжаар баригдсан. Тийм байдалтай байсан. Хятадууд их байшин барьж байсан. Спортын ордон шинэ баригдсан. Тэрний 4-н давхарт би байрлаж бэлтгэл хийж 1 сар илүү болсон юм. Тэгж байгаад наадмын урд өдөр....тэмцээн маань Швейцарид 17-нд болно гэж байсан. Миний тренерээр Намжил гуай байсан. Тийшээ авч явах хүн нь Намсрай мастер байсан. Тэгээд наадмын өдөр ниссэн юм. Өмнө нь юм хумаа бэлдээд. Сайд нарын дэлгүүрээр орж хувцас бусад юмнуудаа бэлдээд л. Ингээд онгоцоор явсан. тэгээд Москвад очоод Швейцарийн элчин дээр очсон. Хаалттай системын виз заавал 30 хоногын өмнө явуулах ёстой гэсэн. Өөр ямар ч шалтгаан байхгүй. Би танай визний захиалгыг аваад 30 хонгийн дараа л гарна. Өөр ямар ч арга байхгүй гэсэн. Тэгээд тэр чинь 17-нд эхлэх юм чинь яахав дээ. Тэгээд Москвад зочид буудалд 11 хоночихоод буцаад ирсэн. 10-р анги төгсөхдөө. Тэгээд би хүрээд ирсэн. Шатрын тэмцээнд оролцохоор бэлдээд хаврын төгсөх шалгалтанд ороогүй байсан. Миний дүн журналын дүнгээр гарсан байсан. Булганд яваад очсон чинь миний адестат хичээлийн эрхлэгч Дагвадорж багшийн контороос алдагдаад байхгүй байсан. Тэгээд би адестатгүй болсон. Тэгээд Гэгээрлийн Яаман дээр хүрч ирээд. Боловсролын Яам чинь Гэгээрлийн Яам гэсэн нэртэй байсан юм. Тэгээд Гэгээрлийн Яам надад адестат Булган руу шуудангаар явуулаад тэр адестат бөглөгдөөд ирэх ёстой. Тэрний дараа дээд сургуулийн асуудал яригдана гээд. 9-н сард ирсэн. Өдөр болгон би...тэгээд Гэгээрлийн Яам чинь Спортын Төв Ордоны хойд талд цөөхөн өрөөнд байдаг байсан юм. Тэгээд тэр нэг гишүүн дээр очдог. Одоогийн нэрээр ярьж байгаа юм ш дээ. Яамны хариуцлагатан дээр. Өдөр бүхний өглөө бүр нэг очдог. Миний адестат ирсэн үү гээд. Ирээгүй байна гэдэг. Тэгээд 9-р сарын 19-нд ирсэн гэж хэлдэг байхгүй юу /инээв/.

Хишигсүрэн -

Хичээл чинь эхэлсэн байсан уу?

Ламжав -

Үгүй ээ хичээл эхлээгүй байсан. Манай ангийхан сангийн аж ахуй явчихсан байсан. Тэгээд адестатгүй болохоор сургууль дээр очиж урьдчилж уулзана гэсэн юм байхгүй. Тэгэд Их Сургууль дээр хүрээд ирсэн. Тэгэхэд манай ах Энэтхэгт сурч байсан. Тэгээд ямар анги сонгох уу гээд жаахан ярьж байсан. Тэгсээр байгаад би....барилга инженерийн анги анх нээгдэх гэж байсан л даа. Барилга инженерийн анги чимэгтэй сонсогдоод. Тэгээд Их Сургуулийн декан дээр очсон чинь манай Цэндсүрэн багш байж байна. Би анх танихгүй юм чинь. Тэгээд би барилга инженерийн ангид оръе гэсэн чинь Цэндсүрэн багш тооны ангид ор гэж байна. Өөрөө тооны хүн юм чинь. Тэгэхээр нь би чинь тэр лүү орон тоо байгаа юм уу ч гэж лавлахгүй. Тэгээд би тооны ангид шууд орчихсон. Миний дуртай мэргэжил л дээ.

Хишигсүрэн -

Тооны хичээлд сайн байсан учраас тийм ээ?

Ламжав -

Тооны ч юу байхав. Би шууд бөглүүлээд онц төгсөөд ирсэн байсан. Тэгж Их Сургуулийн математикийн ангид орсон. Тэгээд оюутан байхдаа дэлхийн бага олимпиад, дэлхийн оюутны багийн шатрын аварга шалгаруулах тэмцээн болдог. Би тэрэнд хэд хэд явсан юм. Финляндад болох тэмцээнд явсан. Тэр 2-р курс юм шиг байна. 3-р курст явсан. Тэр Чех, Польш 2-ын нэг нь байсан. Чех нь билүү, Польш нь билүү. Тэгээд төгсөх жилээ тэр тэмцээн Югославт болох байсан. Би болзол хангасан байсан. Би төгсөхөө бодъе, амьдралаа бодъё гээд яваагүй. Тэгээд багш болсон хойноо нэг удаа явсан. Тэр нь Польшид явж байсан байна. Тэгээд би бүр профессиональный шатарчин болъё гээд, шатарчин болъё гээд. Ингээд Багшийн Дээдийн багш гээд аль нэгийг нь сонгох болсон. Тэгсэн манай Их Сургуулийн багш нар миний дипломын ажлуудыг яаж байсан хүмүүс дээ. Намайг шатар, математик 2-ынхоо хооронд сонголт хий...шулуухан математикаар хичээллэ гэсэн л дээ. Шатрыг ерөөсөө орхи гээд. Тэгээд би бүр шатраар дагнан хичээллээд яая гээд ханын шатар хүртэл бэлдэж байсан байхгүй юу. Дүрс зороод. Бэлэн шатар олддоггүй. Тэгж байж байгаад нөгөөдөхийгөө хог руу хаячихаад математикид чиглэсэн. Тэгээд 2 Шагдар багштай хичээллэсэн.

Хишигсүрэн -

Одоо санаж байна математикийн, физикийн Шагдар багш гээд байсан ш дээ. Би одоо санаж байна.

Ламжав -

Хараа муутай. Тэр чинь том Шагдар багш, Бага Шагдар нь та нарыг оюутан байхад Багшийн Дээд рүү шилжсэн байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Намайг багш байхад бас нэг Шагдар байсан.

Ламжав -

Аа том Шагдар нь надаас 15 ах л даа. Бага Шагдар бол 9 юмуу...8,9 ах байх.

Хишигсүрэн -

Энэ хувь хүний их сонин сонголтын тухай яригдчихлаа ш дээ. Шатраа хөөсөн бол потенциальный ямар амжилт үзүүлэх боломж байсан юм бол?

Ламжав -

Үгүй ээ, мэдэхгүй. Би тэгээд сүүлд би өөр. Бүр 1975 онд би....1975 гэдэг чинь 35 нас хүрчихэж байгаа байхгүй юу. Нэг 2 жил тоглож байгаад тэгээд мастер авъя гэж бодоод болзлыг нь хангаад авсан.

Хишигсүрэн -

Та тэгэхээр гадаадад сурдаг оюутан биш мөртлөө шатрын тэмцээнд Финлянд явж байсан байна. Тухайн үед гадаад улс оронд яваад очихоор юу бодогдож, ямар сэтгэгдэл төрж байсан бэ. Гадаадын байдал ч гэдэг юмуу. Ялангуяа Финлянд.

Ламжав -

Эхлээд Москвад зогссон. Том сэтгэгдэл төрүүлж байсан. Анх Москвад очихдоо Москва гостиница гээд Улаан талбайн хойд талд төв байдаг ш дээ. Тэнд чинь телевиз анх харлаа. Тэгээд тэр том хотын юу...олон машин зэрэгцэж давхихыг хараад морьтой улсууд давхиж байгаа юм шиг гээд. Улаанбаатарт машинууд зэрэгцэж давхина гэсэн юм байхгүй ш дээ. Цөөхөн машинтай байсан юм чинь. Тэгээд дараа нь оюутан болсон хойноо Финляндад очсон. Хөрөнгөтөн оронд явж байна гээд бид нар аймаар болгоомжтой.

Хишигсүрэн -

Хүлээлт, байгаа юм 2-ын хооронд ямар байсан бэ?

Ламжав -

Бидний сэтгэл санаанд суулгасан юм чинь аюултай л даа. Хөрөнгөтөн орон гээд. Тэгээд хамгийн гайхалтай юм нь юу байсан бэ гэхээр дэлгүүр нь очер байхгүй. Автобус нь минутаар хуваарилчихсан автобус явдаг. Яг тэдэн цаг, тэдэн минутанд явна гээд. Тэр нь гайхмаар. Энд цагтаа явж үзээгүй болохоор. Яагаад ингэдэг юм бол гэж гайхаад. Тийм байсан. Тэгээд би чинь шатраас илүү хөл бөмбөгт жигтэйхэн их дуртай байлаа л даа. Тэгээд хөл бөмбөгт би үхтлээ дуртай. Бүтэн сайн бүхэнд бид нар маш их тоглодог. Тэр үеийн хүүхдүүдийн ер нь юу байсан бэ гэхээр заал ховор. Хамгийн их тоглодог нь хөл бөмбөг байсан ш дээ. Тэгээд сургуулийнхаа секцинд явдаг. Материал олдохгүй. Пүүз, гидер гээд хөл бөмбөгийн хэрэгсэл ш дээ. Финляндад очоод дэлгүүрт орсон чинь миний хүссэн бүх юм байнаа. 2 эрээн гидер аваад, аягүй гоё зөөлхөн пүүз аваад, тэгээд шпи энэ тэр нь эргэдэж ордог хөнгөн цагаан, запастай тийм гоё хэрэглэл аваад. Хачин гоё юм болсон. Хувцас авсан. Аягүй гоё цамц, мамц авсан. Тэгээд л нэг бүтэн сайн өдөр тэр тэмцээнд орж байсан оюутнууд ногоон талбай дээр тоглоно гээд. Хөл бөмбөг тоглож амарч байхгүй юу. Тэгээд 2 баг болоод тоглохоор боллоо. Би Америк, Голланд эд нарт хүн дутаж байх шиг байна гээд багт нь ороод тоглолоо. Тэгээд манай баг 3:1-ээр хожвоо. Би бас нэг гоол хийсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Та ямар улсуудтай нэг баг болсон бэ?

Ламжав -

Америкт, Голландууд л байсан. Гол нь тэгээд би тэр талд ороод тоглосон.

Хишигсүрэн -

Сонин байна шүү. Тэр үедээ Америк, Голландуудтай нийлээд хөл бөмбөг тоглоно гэдэг.

Ламжав -

Тэгээд эсрэг талын бартер нь шатрын дэлхийн аварга Шпаский байсан. Шпаский их спортлог байсан. Өндрийн харайлтанд их өндөр харайдаг байсан. Бид нарыг Мөөмөө багш ахлаж явсан. Их Сургуулийн хэлний багш таних уу? Монгол хэлний багш л даа. Тэгсэн чинь орой нь Мөөмөө багшийг Зөвлөлтийн багийн тренер Бондоревский гэж нэртэй тренер бий л дээ. Тэр багшийг дуудсан. Тэгсэн чинь та нар хөрөнгөтнүүдтэй нийлж тоглоллоо гэсэн. Тийм асуудал тавигдаж байлаа. Тэгээд манай командынхан чинь олон улсын мастер Мягмарсүрэн, Үйтүмэн явсан билүү яасан билээ. Явсан байхаа. Үгүй ч билүү. Цагаан, Зориг энэ тэр байсан л даа. Тэгсэн чинь Мөөмөө багш тэглээ гэсэн. Тэгэхээр өө тэд нар чинь багтаа авахгүй байсан. Хүн дутуу байхад нь тэр багт нь ороод тоглосон. Ямар хамаатай юм бэ гээд манайхан тэгээд. Тэгж үзэл суртлын асуудал босч байв.

Хишигсүрэн -

Танд гадаадад найзууд байсан уу?

Ламжав -

МГУ-д мэргэжил дээшлүүлж байхад надад их дотны Польш найз байсан. Тэр Польшоос ирсэн Манок гээд. Математик анализын чиглэлийн хүн байсан. Тэгээд Польш чинь дэлхийд математикаараа хүчтэй ш дээ. Аягүй мундаг эрдэмтэдтэй. Тэгээд манай найз надад зөндөө гоё номнууд өгсөн. Одоо надад байгаа. Тэгээд Польшууд чинь англи хэл дээр ер нь бичнэ дээ. Англи, Польш хэл дээр бичигдсэн гоё номнууд надад бэлэглэдэг. Бид нар нийлж байгаад юм хум уугаад стрессээ тайлна. Би оронд нь өгөх юм олдохгүй санаа зовоод л. Тэгээд нэг малгай энэ тэр өгөх гэхээр манай найз авахгүй. Ер нь их сайн найз байсан. Тэр хүн хамгийн түрүүнд санаанд орж байна.

Хишигсүрэн -

2-уулаа эхлээд орхисон сэдэв рүүгээ орьё гэж бодож байна. Үндсэндээ 12-р сарын 28-ны өдөр бол Ардчилсан Социалист Хөдөлгөөнийг үүсгэн байгуулсан өдөр гэж байгаа. 3-р сарын 2 бол Социаль Демократ Нам үүсгэн байгуулагдсан өдөр гэж байгаа юм. Тэр танай гол гол улсууд хэрхэн яаж нэгдэж байгааг яриулалгүй өнгөрсөн ш дээ. Баабар та нар дээр хүрч ирсэн гээд. Хожим нь Гончигдорж яаж хүрч ирсэн. Бусад академийнхан яаж ирсэн. Яг Социал Демократ Нам Ардчилсан Холбооноос тусдаа байх шаардлага яагаад гарсан юм бэ. Тэр талаар ярих уу?

Ламжав -

Би ер нь наадахыг чинь ярьчихсан юм биш үү.

Хишигсүрэн -

Яахав Нэргүй доктор эд нар бол илүү коммунист байсан гээд....

Ламжав -

Тэнд бол юу байсан. Ардчилсан Холбоо, Ардчилсан Нам эд нар бол перестройкийн чиглэлтэй л байсан л даа. Жишээ нь Баабар хурал дээр нь очоод тэд нар коммунист шинжтэй юм байна гэсэн. Тэгээд тэр үед бид нартай холбогдох юм юу юм бэ гэхээр. Миний цуглаан дээр хэлсэн үг байгаа л даа. Шударга бус харилцаануудыг тоогоор хэлсэн. 3-р сарын 4-ны цуглаан дээр.

Хишигсүрэн -

Тэр үеийн Ардчилсан холбоотой Гадаад Яамны Баярмагнай гэдэг хүнээс авсан гэж. Баярманлай гэлүү?

Ламжав -

Баярманлай юу. Гадаад Яамнаас тэр ирсэн. Яг Баярманлай өгөөгүй л дээ. Өөр хүн өгсөн. Тэрнийг мэдээж хэрэг мэдэгдэхгүй байхаар өгнө шүү дээ. Тэр чинь бас хэцүү.

Хишигсүрэн -

Гадаад худалдааны зөрүү байдал....

Ламжав -

Би Гадаад Харилцааны Яамнаас мэдээлэл ирлээ гэж байгаад өгчихсөн. Тэгээд тэрнийг нь би ирчихсэн. Дараа нь тэр чинь тайлбар энэ тэр гээд зөндөө юм гардаг байсан. Өөрөөр хэлэх юм бол энэ хэтрүүлсэн юм ярьж гэх юмуу тиймэрхүү маягтай. Тэгээд “Известия” сонинд...тэр чинь Зөвлөлтийн засгийн газрын сонин ш дээ. “Известия” сонинд манайхныг бичсэн. Манайхныг хэт даврагсад, антикоммунист үзэлтэй гэсэн өгүүлэл гарсан. Түрүүний миний чамд үзүүлсэн юманд “Известия” сонинд гарсан материал бараг байгаа байхаа. Тэгээд “Известия” сонинд гарсан өгүүллийн эсрэг хариуг Цэрэн багш орос дээр бичсэн. Физикийн Цэрэн....мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Мэднэ. Д.Цэрэн.

Ламжав -

Цэрэн багш хариу бичсэн. Орос хэлээр унаган хэлтэй. Ярианы бичгийн аягүй мундаг хэлтэй. Аягүй мундаг орчуулагч байхгүй юу. Тэгээд биччихсэн. Тэгээд тэрнийгээ явуулах гэсэн. Тэрнийг Ардчилсан Холбооныхон Нэргүй гуай эд нарын зөвлөснөөр бичсэн байсан. Тэр Нэргүй гуайтай холбоотой хэн гэдэг билээ дээ нэг залуу ирээд. Та нар наадах болчимгүй бичгээ ав буруу юм хийх гэж байна гэж тэгсэн байхгүй юу. Тэгээд бид нар явуулдгаараа явуулсан. Олон шугамаар шуудангаар хүмүүсээр. Би лав нэгийг. “Известия” сонинд олон удаа явуулсан. Нэг нь бол юу вэ гэхээр их хурлын дарга байсан Төмөр-Очир. Тэр чинь тооны анги төгсөөд Их Сургуульд хичээлийн эрхлэгч хийж байсан ш дээ. Философиор бас нэг мэргэшээд. Төмөр-Очир хойшоо явна гээд. Төмөр-Очирт би энийгээ өгөөд Москвад аваачаад шуудангын хайрцагт хийчихээрэй гээд өгөөд явуулж байсан юм. Тэндээс нэг улс төрийн хандлага мэдэгдэж эхэлсэн байхгүй юу. Тийм явдал бий. Тэгээд яахав дээ дараа нь бол олуулаа ч болсон. Намын программ....1990 онд хэвлэгдээд гарсан бичиг баримтууд дээр би ажилласан. Яг засвар байхгүйгээр.

Хишигсүрэн -

Тэгвэл асуултыг ингээд тавьчихая. Социал Демократ Нам тухайн үедээ үнэхээр байгуулагдах шаардлагатай гэж үзээд тэр үүсгэн байгуулж байгаа анх санаачилж байгаа, гал голомтыг нь....

Ламжав -

Эндээс үргэлжлүүлчих юм байна шүү.

Хишигсүрэн -

Тэгж байгаа улсууд байна ш дээ. Энэ нам чинь 10-н жил оршин тогтоноод....

Ламжав -

Цааш нь үргэлжлүүлье. Тэгээд намын тухай хууль гараад, Ардын Их Хурлын нэмэлтийн тухай хууль батлаад намын тухай гарсан. Тэр дотор нам өөрийгөө санхүүжүүлнэ гэж гарсан. Урд нь нэг нам байсан. Тэр чинь төрөөс санхүүжигдээд явдаг байсан. Гишүүдийн татвар ч байсан л даа. Гэхдээ засгийн толгой дээр байсан юм чинь. Тэгээд хувьсгалт намын төв хорооноос тогтоол гарсан байдаг юм. Одоо нам өөрөө санхүүжих боллоо. Тийм болохоор аж ахуйн нэгж.... үгүй ээ аж ахуйн нэгж гэж үг байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Үйлдвэр байгууллагууд уу?

Ламжав -

Тийм. Намдаа хандив өргө гээд. Тэгээд нийтийн өмчийг чинь хувьсгалт намд хандивлаж эхэлсэн байдаг байхгүй юу. Би тэр тухай эсэргүүцэж сонинд бичиж байлаа. Энэ бол шууд нам руу хөрөнгө татахтай ижил болж байсан. За тэгээд Хувьсгалт Нам бол шууд хурал хийгээд намын тухай хууль батлаад л. Маргааш нь шууд Хувьсгалт намын ямар ч юу байхгүйгээр бүртгээд авсан байдаг байхгүй юу. Дээд шүүх. Намыг дээд шүүх л бүртгэнэ гэсэн хууль гарсан л даа. Тэгэхээр 1990 оны хавар гэдэг чинь Хувьсгалт Нам дангаараа эрх барьж байсан үе.

Хишигсүрэн -

Энэ дээр нэг юм тодруулъя тэгэх үү. Тухайн үедээ Социалист системээ задалсан тэр улсууд бүгдээрээ коммунист байсан намууд нь татан буугдаад бүгдээрээ татан буугдсан шүү дээ. Сүүлдээ Орос хүртэл. Тэгээд Монгол улс ганцаараа нэрээ ч солиогүй үлдчихсэн. Энэ асуудалд та яаж ханддаг вэ?

Ламжав -

Энэ бол яахав ард түмний дэмжих дэмжлэг гэх юмуу даа. Тэр нь баруунтай адил тийм түвшинд байгаагүй байхгүй юу даа. Эргэлзсэн барьсан тийм ээ. Бид нар сонгуулийн дүнгээс харж болно ш дээ. Сонгуулийн дүнгээс намын төлөө нэгийг ухраахад бол 50-н суудал байгаа юм ш дээ. Бага хурлын 50-н суудал намын нэрээр хураасан санал. Тэрний 30 нь Хувьсгалт Намд, 12 нь Ардчилсан Холбоонд. Тэгээд 3 гурван суудал үлдсэн нь Социаль Демократ Намд оногдсон байхгүй юу. Иймэрхүү дэмжлэгтэй байсан юм. Тэгээд нэмэхээр 48 болж байгаа биз. 2 нь хааччихсан юм бэ гэхээр үлдэгдэл байхгүй юу. Үлдэгдлийг нь яаж хуваах уу гээд....сонгуулийн дүнг чинь яаж хуваах уу гээд. Үлдэгдлүүдийг нь нийлүүлээд янз бүрийн аргаар тэр 2 суудлыг нь өгөх гээд л үзээд байхгүй юу. Нэг их шударга байдлаар өгөх гээд. Тэгсэн Чимэд гуай 5 процент хүрээгүй намуудад суудал өгөхгүй гэсэн. Энэ 2-ыг яах юм бэ гэсэн чинь хамгийн олон суудал авсан 2 намд нь өгчих гэсэн байхгүй юу. Тэгээд Хувьсгалт Намд нэг суудал, Ардчилсан Намд нэг суудал олгоод 31,13 болсон. Чимэд гуайг сүүлд нь би шоолдог байхгүй юу. Тэр үед чинь хууль байхгүй та үг хэлээд л тэр чинь хууль болчихсон байна гээд. Үгүй ээ урд нь зөвшилцөөн дээр яриад тохирсон байхгүй юу гэдэг байхгүй юу /инээв/. Тиймэрхүү маягтай. Энэ бол бодит дэмжлэг. Ард түмнээс бодит байгаа дэмжлэг нь тэр. Өөрөөр хэлбэл их олонхийн дэмжлэг авах боломж байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Нөгөө талаасаа хувьсгалт нам их аядуу байсан, ухуулга их хийж байсан. Төв Хороо....

Ламжав -

Тэгэхээр энэ дээр би сонин зүйлийг би хэлье. Манайх яаж байна гэхээр Хрушевийн оттепельгийн үед шууд дагаж яваад. Тэрүүгээр Төмөр-Очир гуай эд нар гарч ирээд буруудаж унаад. Төмөр-Очир чинь Чингисийн ой зохионо гээд хөшөөг нь Хэнтийд байгуулсан ш дээ. Чи мэдэх үү? Тэгээд явсаар байгаад Төв Хороо чинь буцаад буруутгах юм хийж байгаа байхгүй юу. Тэгээд Төмөр-Очир гуайг чинь авч хаяад том улс төрийн хэлмэгдэлтэнд өртсөн байхгүй юу. Тэгээд Хрущев унахад манайх буцаад унасан. Горбачевыг гарч ирэхэд манай тэнхимын ахмад багш нар энэ Хрущевтэй яасан адилхан юм бэ гэж. Ер нь их адилхан байна гээд. Тэр чинь улс төрийн талаар их айхтар үг байхгүй юу. Энэ бас нийгмийн психологид нилээн чухал хэсэг байсан байна лээ. Тэгээд юу вэ гэхээр манайх чинь Горбачев....8-р перестройка эхэллээ гээд хойно чинь бөөн юм болоход манайх хөдлөхгүй байсан байхгүй юу. Тэгээд юу вэ гэхээр Цэдэнбал даргыг хойноос авч хаясан ш дээ. Перестройка хийгээгүй бараг ямар зорилготой юм бүү мэд авч хаясан. Тэгээд Батмөнх дарга перестройка-ын хойноос гүйхгүй болгоомжлоод тийм байдалтай байсан. Тэгээд юу вэ гэхээр энэ перестройка-ыг Монголд хийх ёстой гэсэн тэр уур амьсгал бол мэдээж хойноос шахалт байгаа ш дээ. Бүх яам тамгын газруудад зөвлөхүүд байсан ш дээ. Ийм шахалт байсан. Манайх дотор ч гэсэн перестройка хийх ёстой хийхгүй байна гэсэн хүчин байсан л байхгүй юу даа. Энэ дээр хуучныг баримтлагч гэдэг ч юмуу. Батмөнх гуай бол их бодитой шийдвэр гаргасан. Огцоръё, манай залуучууд учраа олох байлгүй гээд. Ер нь бол номнууд дээр бичсэн, юм мэддэг хүмүүийн ярих нь бол онц байдал тогтоох гээд Батмөнх гуайнд ирж хэвтчихээд байсан гэсэн хүн байдаг л даа. Дэжид гэж хүнийг мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Бугын Дэжид.

Ламжав -

Тийм. Тэгсэн гэж би тэр үед сонсож байсан. Тэр үед өндөр албан тушаал хашиж байсан. Тэгж хүмүүсийн амнаас хожим нь сонсож байсан. Тэгээд юу болсон бэ гэхээр өлсгөлөн зарласан юм. 3-р сарын 4-нд хамт юутай юм болсон тийм ээ. Дараа нь 3-р сарын 7-нд билүү өлсгөлөн зарлачихсан нөгөөдүүл чинь. Ер нь бол Ардчилсан Холбоо дангаараа өлсгөлөн зарласан. Тэр нь бусаддаа мэдэгдэхгүй барихгүй зарлаж байсныг бодоход..... бас сонин шүү.

Хишигсүрэн -

Давуу тал олж авах гэж. байна аа.

Ламжав -

Нийгмийн өмнө....давуу тал олж авах гэсэн юу нь мэдэгдэж л байсан л даа. Тэгээд өлсөглөн зарлачихсан. Бид нар очоод ер нь зарчмын хувьд дэмжсэн. Тэгээд штаб нь Нэргүй гуайн гэрт байсан байхгүй юу. Би Нэргүй гуайнхаар өмнө нь 2 ч билүү 1 очсон. Бид нар бүгдээрээ нэг очсон. Манайхан гараад юу гэсэн дүгнэлт хийсэн гэхээр энэ ер нь Ленин шиг хувьсгал хийх талын хүн байна гэсэн тийм дүгнэлт хийж байсан. Миний 3-р сарын 4-нд хэлсэн үгийг Нэргүй гуай бол их сайшааж байсан. Тэнд хожим миний мэдсэнээр энэ Дугар байна ш дээ. Дугар гэж хүнийг мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Харин сүүлийн үед их яригдаж байгаа ш дээ.

Ламжав -

Дугар чинь тэр ардчилсан....

Хишигсүрэн -

Эдийн засагч хүн билүү?

Ламжав -

Наадах чинь Жасрай гуайн юунд байсан ш дээ..../санах гэж оролдов/

Хишигсүрэн -

Төлөвлөгөөний комисын дарга байсан.

Ламжав -

Тийм. Дугар чинь төлөвлөгөөний комиссын хүн байхгүй юу. Дугар, Нэргүй 2 бол бичиг хэргийг нь хийж тэнд ажиллаж байсан. Ардчилсан Холбооны Сосорбарамын уншсан илтгэл байна ш дээ. Тэрийг чинь эд нар бичсэн байхгүй юу. Ер нь Дугартай ярилцах ёстой хүний нэг байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Царайг нь ч мэдэхгүй байна л даа би. Энэ 7-н сарын 1-нээс хойш сонсогдоод л байгаа юм.

Ламжав -

Үгүй ээ. Энэ чинь том гэрч л дээ ер нь.

Хишигсүрэн -

Их оролцогч юм шиг байна лээ.

Ламжав -

Тийм. Маш их оролцогч.

Хишигсүрэн -

Ухаантай их сэргэлэн хүн байх шиг байгаа юм.

Ламжав -

Тийм. Тэгээд өлсгөлөн зарласан. Нэргүй гуай нь тэр өлсгөлөнг удирдаж байгаа тэр юу нь. Элбэгдорж талбай дээр үг хэлдэг байсан. Тэнд гол штаб нь. Тэнд төлөөлөгчөө явуулсан. Одоо энэ тэргүүн шадар сайд Алтанхуяг манайхаас явсан. Тухайн үед Их Сургуулийн физикийн багш байсан. Алтанхуягаас мэдээ авсан. Одоо талбай хүнээр дүүрэх гэж байна. Хүмүүс аяндаа буугаад байсан л даа. Учиргүй их хүнтэй байсан. Тэгээд цэрэг мэрэг цагдаагийн хүч орж ирэх юм бол бид хөдөлгөөн хөдөлгөөнөөрөө гудамж талбайд тулж зогсож хамгаална гэжм байна. Гэсэн ийм мэдээ Алтанхуягаас авсан. Тэгсэн эдийн засагт сурч байсан нэг оюутан....одоо би нэрийг нь мартчихаж ээ. Тэр залуутай яагаад ч тохиолдож тааралдсан юм бэ. Их Сургуулийн 2-р байрны 207-р өрөөнд манайхан хэдэн албан тушаалтан...тухайн үед удирдах зөвлөл маягын юм байхгүй юу. Тэд нар ингээд санахад. Улаанхүү, Хатанбаатар, Гончигдорж, Баабар, би өөр хэн хэн байсан юм бэ. Нөгөө залууг чинь битгий хамаагүй цус урсагсан юм битгий хий гээд нөгөө хүүхдийг чинь хэл гээд....өөрсдөө ордон руу холбоо бариад одоо ярь гэж хэлээд. Тэгээд ордон руу бид нар ороод. Бид нар чинь брюкрат маягаар хувцаслахгүй гээд....

Хишигсүрэн -

Ноосон цамцтайгаа ороо биз дээ.

Ламжав -

Тийм. Бид нар бүгдээрээ хоорондоо яриад энгийн маягын хувцаслаад ингээд явна гээд. Тэгээд ингэж уулзаад. Орой телевизээр шууд ярилцлагад орохоор болсон. Тэгээд Содном гуай орсон. Манайхаас чинь Улаанхүү, Гончигдорж, Баабар бид 4 юм байна. За тэгээд Ардчилсан Намаас Элбэгдорж ер нь яасан билээ....Элбэгдорж байсан байхаа. Ороогүй юм болов уу /бодолхийлэв/. Талбай дээр өлсгөлөн зарлаад хэвтчихсэн Дорлигжав, Бат-Үүл 2 байсан. Тэгээд өөр хэн байсан юм бэ хүн байсан байх. Тэгээд дараа өдөр нь бас ярьсан. Тэр чинь хэд хонолоо байз...тэгээд дахиад ч бас уулзалдаад байсан. Тэгээд хамгийн сүүлд уулзаж байсан. Өлсөглөн буудаг орой юм даа. Тэрний өмнөхөн уулзалт хийсэн. Уулзалтыг ордны зүүн талын нэг давхарт хийдэг байсан. Одоо Алтангэрэл зураг авдаг. Сүүлд нь улсын бага хурлын гишүүн болсон.

Хишигсүрэн -

Гадаад яамны Алтангэрэл үү?

Ламжав -

Биш. Эмэгтэй Алтангэрэл бага хурлын гишүүн байсан. Санаж байна уу?

Хишигсүрэн -

Аа тийм тийм. Санаж байна. Тэр хаана байгаа вэ?

Ламжав -

Америкад байж байгаад нас барчихсан ш дээ. Тэгээд Хувьсгалт Намын Чимэд гуай, Бямбасүрэн, Цахилгаан 3 ирдэг. Нөгөө талаас бид 4. Улаанхүү, Баабар, Гончигдорж бид 4 суудаг. Ардчилсан Намаас Элбэгдорж, Бат-үүл, Дорлигжав эд нар орж ирдэг. Үндэсний Дэвшил Намаас Да.Ганболд, Батсүх. Оюутны Холбооноос бас хүмүүс ордог. Одоо энэ Лу.Болд. Өөр нэг залуу байдаг юмаа. Банкинд яваад байдаг.

Хишигсүрэн -

Ганболд уу?

Ламжав -

Оюутны холбооны 2-3 залуу байдаг байсан. Тэгээд тэд нар мэдэгдсэн. За одоо УИХ-ын дарга, засгийн Газар огцрох мэдэгдэл хийлээ гэсэн. Тэгээд би завсарлага хүссэн байхгүй юу. Тэгээд энэ бол аягүй чухал зүйл цаашаа зүтгээд байх хэрэггүй байхаа гэж би санал гаргасан. Манай хэд ч за за гэсэн. Ороод хүлээж аваад. Тэгээд та нар өлсөглөнгөө зогсоо та нар очиж хэл гэсэн. Бид нар яг зүүн хаалгаар тойроод гарч байхад Батмөнх дарга огцрох тухай юуг радиогоор уншиж байсан. Тэгээд тэр юу хэдэн ч өдөр боллоо доо. Талбай дээр жагсаалууд их болж байсан. Тэгээд Багшийн Дээд Сургуулийн жагсаал их хүчтэй болдог байсан юм. Дарь.Сүхбаатар эд нар физик математикийн төгсөх ангийн оюутан байсан байх. Тэд нар их эрчтэй гарч ирсэн. Ордны баруун талаас нь нэг давхиад л...тэр машин ордог Газар байна ш дээ. Зүүн талаас нь ч энийг яагаад л.....туг барьчихсан. Урд орой нь би Их Сургуулийн байраар явж ухуулга хийсэн. Тэгээд энэ Ренчинбазар эд нар намайг дагаад явсан. Гончигоогийн дүү. Маргааш нь Ардчилсан Хүчнийг дэмжиж жагсаарай яваарай гэсэн. Тэгсэн чинь маргааш нь Эдийн Засгийн Сургууль хаалгаа түгжчихсэн байна гэж дуулдсан. 4-р байр, Нийгмийн Ухааны байр бас хөдөлгөхгүй байна гэсэн. Тэгээд физик математикийнхан гарсан. Тэд нар жагсаалд нэгдсэн. Оюутнууд жагссан. Тийм юм болж байсан юм. Тэрнээс хойш миний мэдэхээр жагсаал өлсөглөн эд нар ганц ч удаа амжилттай болоогүй.

Хишигсүрэн -

Яагаад?

Ламжав -

Яагаад гээд яривал яринаа. Ингээд бусад намуудын бүртгэх болсон. Тэгсэн чинь Ардчилсан Намыг бүртгэхгүй сахилгаггүй нам гэсэн. Тэгэхээр нь бид нар Ардчилсан Намыг бүртгүүлэхээс нааш бид бүртгүүлэхгүй гэсэн. Тэгсэн чинь Чөлөөт Хөдөлмөрийн Нам, Үндэсний Дэвшил Нам давхиж очоод бүртгүүлчихдэг байхгүй юу /инээв/. Тэгээд Ардчилсан Намыг нэг юм бүртгээд дараа нь бүртгүүлсэн. Би нэг статья бичсэн. Тэгээд ярилцлага өгсөн юм. Тэгээд улсын дээд шүүхэд бүртгүүлэх гэсэн чинь энэ Шаравдорж Өмнөговиос билүү, говиос Дээд Шүүхэд ирсэн байсан. Тэр бүртгэж байсан. Цэцийн гишүүн Баасан, нарыг тухайн үедээ танихгүй байсан. Тэгсэн чинь Шаравдорж Леннин багшийн сургуулийг буруутгасан энэ одоо болохгүй шүү гэж замечание хэлээд Социал Демократ Намыг бүртгэж авч байсан байхгүй юу /инээв/. Хөгтэй явдал гэсэн утгаар би ярьж байгаа юм. Ардчилсан Холбооны надад нэг зураг байсан юм. Горбачевийн зургийг хар фон дээр цагаанаар яачихсан тийм зургаар зуны сонгуульд орж байсан байхгүй юу. Би юу гэж хэлэх гээд байгаа юм бэ гэхээр перестройка-ийн дух-тай байсан. Тэгээд залуучууд үгээ хэлэх ёстой. Залуучууд тэр байдлаас хурдан салсан. Тэрнээс салсан өөр байдалтай болсон. Тэр бол сонгуульд орохдоо мөрөөдөж байгаад орсон ч гэсэн тэр байдлаас салсан. Нэг тиймэрхүү. /хн/ байдалтайгаар сонгууль явагдсан.

Хишигсүрэн -

Та хэлээч. Яг үнэхээр бас боддог юм билээ. Анхны Төв Хороо огцрох шийдвэр гаргадаг тэр жагсаал шиг тийм сонгодог, тийм их улс төрийн үйл явдал, акцыг би таны хэлсэнтэй санал нэг байна.

Ламжав -

Тэр яагаад их үр ашигтай болсон гэхээр Цагаан ордоны тэнд Гайдар гэж нэг эмч өлсгөлөн зарлачихаад....жингээ хасах гэсэн юм уу үгүй юм уу бүү мэд. Тэр өлсгөлөн зарлачихаад зурагтаар үг хэлж явдаг байсан байхгүй юу. Мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Үгүй /инээв/.

Ламжав -

Тэгээд юм чинь их учиртай ш дээ /инээв/. Тэгээд л тэрнийг телевизээр харуулна. Оросын телевизээр гэсэн үг ш дээ. Манай телевизээр ч гэсэн тувтан гаргана. Энэ өлсгөлөн зарлаж Засгийн Газрын эсрэг аргаа бараад ингэж байна гэсэн юм яриад байсан байхгүй юу. Тэгээд энэ өлсгөлөн гэж айхтар юм байдаг юм байна гэсэн хүмүүсийн....хаалттай нийгэм чинь аягүй сонин ш дээ. Тэнцвэртэй мэдээлэл байхгүй юм чинь тиймээ. Тэгээд өөрсдөө өлсгөлөнг ухуулаад байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь өлсгөлөн зарласан чинь өөрсдөө паникт орж байгаа юм чинь. Аягүй сонин.

Хишигсүрэн -

Нэг мэхийг давтдаггүй гэдэг чинь бас энэ л байна л даа тийм ээ?

Ламжав -

Чиний хэнийг мэдээд байсан. Манай улс төрийн дугуйлангын багш Цэрэн....

Хишигсүрэн -

Цэрэн, Баттөмөр эд нар.

Ламжав -

Баттөмөр. Баттөмөр чинь манай дугуйлангын багш байсан чинь одоо бол тэмцэгч болсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Философийнхноос хамгийн анхны Социал Демократ Намын гишүүн байсан байх шүү.

Ламжав -

Тэгээд манай Баттөмөр өлсгөлөнгийн талаар өгүүллэг бичсэн байхгүй юу. Тэгээд би одоо бодоод инээд хүрдэг байхгүй юу. Мань нөгөөдөхийг нь цээжлээд сүртэйгээр юун дээр очоод нэг хуудас текст уншсан байхгүй юу. Тэгээд тэрний агуулга нь ийм. Өлсөглөн болоход НҮБ-д тогтсон олон улсын харилцааны жам ёсоор бол 12 цагийн дотор хөрш улсад нь мэдэгдэх ёстой. 24 цагийн дотор НҮБ-д мэдэгдэх ёстой. Ийм дүрэмтэй байдаг гээд л аймаар юм болж тэгсэн байхгүй юу манай хүн /инээв/. Би ч гэсэн тухайн үед нь тэгдэг л юм байх манай багш бол мэдэж байгаа байлгүй....энэ чинь нийгмийн ухааны хүн юм чинь. Тийм л байдаг байх гэж бодож байлаа. Тэгээд сүүлд нь дэлхий ертөнцийг ажаад байхад тийм биш бололтой /инээлдэв/.

Хишигсүрэн -

Логикийн хувьд аягүй гоё гаргалгаа хийсэн байна тиймээ ?

Ламжав -

Айн?

Хишигсүрэн -

Логикийн багш тухайн үед аягүй Цэцэн мэх зохиосон байна ш дээ /инээв/. Их гоё юм байна.

Ламжав -

Энийг чинь бичиж гаргаж уншсан нь Хатантөмөр ш дээ. Тэгээд эргэн тойрны хүмүүс чинь нээрэн тийм байна. Ёстой аймаар юм болж байгаа юм байна гээд л....хаалттай нийгэм тийм сонин ш дээ.

Хишигсүрэн -

Мэдээжийн хэрэг энэ тэр үедээ их сонин ш дээ. Та боддоо Увс аймгийн 10-н жилийн сургууль дээр хожим нь УИХ-ын гишүүн болсон Монголын Цахилгаан Холбоо Компанийн захирал Шаалуу намайг 10-н жилийн хүүхэд байхад аймгийн намын хорооны дарга байсан байхгүй юу. Бүх ахлах ангийн хүүхдийг цуглуулаад яг урд орой нь хэлэлцээр хийдэг юм та нар энийг дагаж дарвиж болохгүй гээд. Зоригийг тухайн үедээ Эрдэнэ зохиолчын хүү Бат-Үүл гэдэг чинь тэр юм байгаа юм гээд нүдний шилтэй нь гээд. Бид нар эхлээд Зоригийг Бат-Үүл гээд заагаад өгчихсөн. Эхлээд би Зоригийг харчихаад Бат-Үүл гэж хардаг байсан. Тэр их сонин. Тэр улсуудыг харж байхад Зоригийг одоо харахад их “харизм”-тай залуу байсан байхгүй юу. Маш тод харагддаг байсан юм. Хамгийн залуу нь.

Ламжав -

Тэр өлсгөлөнгийн үеэр чинь Зориг ерөөсөө харагдахгүй болчихсон. Хаана байгаа нь мэдэгдэхгүй болчихсон. 3-р сарын тэр өлсөглөнгөөр. Би 3-р сарын 7-нд өлссөн гэхээр нэг дэх өдөр байсан болов уу ер нь.

Хишигсүрэн -

Яг мартын үеэр...

Ламжав -

Тийм яг мартаар дайрч байсан байна тийм ээ. Тэгээд 9-нд буусан байх. Их удаагүй. Зориг тэр үед бол.... Тэрнээс хойших өлсөглөн дандаа ялагдлаар төгсөж байсан. Би ойрхон байсан болохоор мэддэг. Улсууд янз бүрийн мэдэгдэл хийдэг л дээ. Тэгээд бараг ялаад төгсөнө гэсэн гадаадын бичлэг-4 46 минут 17 сек. Тэгэхдээ ганц ч удаа амжилтанд хүрч байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Ардчилсан хүчин энэ өнгөрсөн хугацаанд ямар замнал түүх туулав гэдгээсээ гадна Хувьсгалт Намыг илүү яримаар санагддаг байхгүй юу. Хувьсгалт Намын талаарх та нарын бодол их сонин ш дээ. Та нар ер нь албан ёсоор ярьдаг юмуу?

Ламжав -

Би Хувьсгалт Намын талаар үргэлж юм хэлж байсан. Би тэр үед ялангуяа сонинд нийтэлж байсан. Тэгээд тэр өлсөнлөнгийн дараа Их Сургуулийн 3-н давхарт Чимэд гуай эд нар очоод л яриа хэлцэл хийгээд ингэдэг байхгүй юу. Радио телевизээр хөрөнгийг чинь Хувьсгалт Намдаа хандивлаж байна гээд л ярьдаг. Тэгээд одоо энэ хөрөнгө эд нарыг нь болиулах хэрэгтэй гээд тэгдэг. Тэгэхэд өөр юм хийж байсан чинь бас байж байсан чинь миний тэр анх гаргаж байсан ч байхгүй. Мал гээд л янз бүрийн л юм хандивласан байдаг юм. Тэр үеийн сонинд гарсан байдаг юм. Тэгээд хорооны тогтоолтой. Энэ бол аягүй аймаар хууль зөрчсөн үйлдэл байхгүй юу. Бүх юмыг улсын өмч болгочихоод нэгдлийн улсын. Нэгдэлийг сангийн аж ахуй болгох замаар улсын өмч болгоно гэж байсан юм. Тэгээд сүүлд нь өөрсдөө цуслаад эхлэж байгаа юм чинь. Бүр радиогоор чинь УАЗ-469 машиныг чинь жолоочтой нь хандивлаж байгаа тухай яриад л байсан.

Хишигсүрэн -

Би сая асуултаа танд буруу ойлгуулчих шиг боллоо. Энэ хувьсгалт нам мутацид орж байгаа байдлыг ажиглаж байна ш дээ. Маш хүчтэй мутацид орж улам яваад байна. Энэ ямар шалтгаантай вэ. Социнтерений гишүүн болоод авчихсан. Барууны нам болчихсон гээд л зарим хүмүүс хэлэх юм. Жинхэнэ тэр хөрөнгөтнүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаалдаг улсууд болж эхлэж байна ш дээ.

Ламжав -

Тэр бол тийм байхаас өөр арга байхгүй. Засгийн эрх мэдэл маш урт хугацаатайгаар тэдний гарт байсан. Тэгээд өмч хөрөнгийг Монголд байгаагийн хэрээр...өмч хөрөнгө гэж юм байна ш дээ. Үүнийг чинь хуулийн дагуу болоод хуулийн бус аргаар авсан хүмүүс чинь эд нар байхгүй юу. Бусад Ардчилсан Намд байгаа л байх. Гэхдээ эд нар бол зүйрлэшгүй их хэмжээгээр авч идэж завшсан. Тэгээд одоо хөрөнгөө хамгаалах тэр инстикт нь мэдээж хэрэг хүчтэй байгаа ш дээ. Тэгээд энэ ёс суртахуун нь сүүл рүүгээ алга болоод л.

Хишигсүрэн -

Нэр нь хүртэл алга болох гэж байгаа ш дээ. Ерөнхий нэр нь ч байхгүй болж байх шиг байна.

Ламжав -

Тэр ч одоо авилгалаар дүүрч байгаа юм чинь.

Хишигсүрэн -

Та ер нь авилгал гэдэг үзэгдлийг та ер нь.....мэдээж онолын тайлбар эд нар байна л даа. Гэдгээсээ гадна Монголд энэ авилгал Цэцэглэж байгаа байдлыг яаж дүгнэдэг вэ. Дүгнэх ч юу байхав юу боддог вэ?

Ламжав -

Би наадахыг чинь онолын л юм ярьчих гээд байна ш дээ. Ерөөсөө шалтгаан нь бол юу вэ гэхээр хуучин тогтолцоо нь орсон. Тэр тогтолцоо чинь тэр чигтээ ард түмний хүсэл зоригт манипуляци хийж байсан юм чинь тэр өөрөө авилгал байсан байхгүй юу. Хүмүүс урд талын нийгэмд авилгал байгаагүй гэж ярьдаг тэр бол худлаа ш дээ. Яг тэр юугаараа. Тэгэхдээ угаасаа тогтолцоонд нь тохирсон онцлог бий. Тэгээд тэр систем нураад унангуут оронд нь орлуулж тавих эрх зүйн зохицуулалттай. Эрх зүйн зохицуулалт хэрэгжүүлэх хүчин байна тийм ээ. Энэ нь бэлэн биш болохоор тэр зайгаар л Цэцэглэсэн байхгүй юу. Одоо тэр үед чинь Америкаас Сакс гээд эдийн засагч ирээд 1990 онд шүү дээ. Сакс жишээ нь ордонд очоод Бага Хурлын гишүүдэд лекц уншиж байсан. Уулзалт хийж байсан. Сакс юу хэлж байсан гэхээр. Аль болох олон үйлдэл хийх ёстой. Богино хугацаанд олон үйлдэл хийх ёстой. Өөрөөр хэлэх юм бол тэр юутай адилхан байхгүй юу. Хэрвээ хүн ус руу уначих юм бол зүгээр байж байгаад доошоо живээд үхчихгүйн тулд гараа олон хөдөлгөх ёстой гэсэн юм байсан л даа. Хироно бол телевизээр лекц уншиж байсан санаж байна уу?

Хишигсүрэн -

Санаж байна.

Ламжав -

Нөгөө Жагаа. Парик Жагаа орчуулж байсан ш дээ. Тэр эд нар бол их сонин үзэгдэл байсан. Тэд нарын лекц эд нар бол тэр үедээ ойлгоход төвөгтэй байсан. Би лав тэндээс маш бага юм ойлгож байсан. Зах зээлийн эдийн засгийн нэр томъёо байна ш дээ. Тэр чинь хэцүү. Тэр үед нь машинаар цохиод хавтаслачихсан жижигхэн ном байгаа.

Хишигсүрэн -

Тэр үед чинь телевизийн саарал байшин чинь их том үүрэг гүйцэтгэж байсан ш дээ. Тодорхой түвшинд сайн тэнцвэр барьж чаддаг байсан ш дээ. Одоотой харьцуулах юм бол.

Ламжав -

Тэгсэн. Намын дуу бол тиймэрхүү маягтай. Тэгээд 1990 оны зун сонгууль яваад. Тэгээд юу вэ гэхээр Хувьсгалт намаас хийсэн засгийн эрхийн төлөө хөөрхөн хөөрхөн аргууд хэрэглэсэн байдаг байхгүй юу. Тэд нар чинь засаглаж сурсан юм чинь. Хуучин бол 2 сумын дундаас нэг депутат гардаг байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь сум бүхэн нэг депутат тэгэхээр чинь 330 дептуатаас хотод бол харьцангуй цөөхөн депутат....

Хишигсүрэн -

430 –н суудал.

Ламжав -

430 суудлын чинь хотод бол харьцангуй 50 хэд байсан санагдаж байна. Тэгэхэд Улаанбаатарт ялсан юм шигээ. Ерөнхийдөө шинэ хүчнүүд нь. Тэгэхэд чинь зөвхөн нам нь нэр дэвшүүлнэ гэж юм байхгүй. Олон нийтийн байгууллага болгон нэр дэвшүүлнэ. Тэгээд сонгууль явсан. Тэгээд 50-аас дээш хувиар сонгогдоно гэж байсан болохоор 50% хүрэхгүй гарчихвал яах уу гэдэг асуудал гарсан. Тэгсэн чинь манай их хурлын гишүүн Лүндээжанцан нэг хуулийн төсөл яриад байдаг юм. Юу вэ гэхээр төлөөлөн сонгох 100-аад хүн гаргаад тэр л сүүлийн 2 дээр нь санал хураагаад тэр хэдэн хүнээр шийдүүлчихэе гээд. Аймшгийн тэр юу. Сонгуулийн хуульд нэг тийм заалт орчихсон. Ардын Их Хурал баталчихаад явчихсан. Тэгээд тэр заалтыг Сүхбаатарын талбай дээр том цуглаан болоод....хавар юмаа тэр чинь 5-н сарын хэдэнд. Би тэр заалтыг эсэргүүцэж үг хэлсэн. Тэрний хажуугаар өөр юмнууд яриад зөндөө юм болоод байсан. Хувьсгалт Намын Төв Хорооны гишүүн цаад садан дотор хүмүүст бөөгнөрүүлчихсэн. Наана нь Ардчилсан Холбооны том кузовтай машин зогсчихдог ш дээ. Тэр машин дээр манайхан гарч ирээд үг хэлээд бариад. Тэгээд тэндээсээ гараад....Сонгуулийн Төв хороо чинь одоо Ардчилсан Нам байрлаж байгаа хүзүүвч байна ш дээ. Тэнд байсан байхгүй юу. Сонгуулийн Хорооны даргаар Гүррагчаа томилогдсон байсан юм шиг байна.

Хишигсүрэн -

Сансрын нисгэгч үү?

Ламжав -

Сансрын нисгэгч Гүррагчаа. Тэгээд ийм ийм байдалтай байна гээд хэлсэн. Тэгээд Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгч нар тэр хуулийн заалтыг өөрчилчихсөн байхгүй юу. 2 шатлалтай болгоё гээд. Тэгээд 2 дахь санал хураалтаа 29-нд хийсэн байхгүй юу. Тэгээд 2 дахь санал хураалтаар. Тэгээгүй бол цухуйх юм байхгүй. Яагаад гэхээр 100 хүн гэдэг чинь Хувьсгалт Нам зохион байгуулалттайгаар авчихна ш дээ. Тэгж байсан юм. Сонин үйл явдал болж байлаа. Тэнд бас хөөрхөн байгаа биз дээ. Захиргаадалтын тогтолцоо гэдэг чинь. Ардын Их Хурал нь баталчихаад явж байхад. Тэргүүлэгчид нь солиод хаячихаж байгаа байхгүй юу. Дахиад боловсруулагдана. Хожим батлуулахаар оруулж ирнэ гэдэг тийм механизм их байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Сонин юм тийм ээ? Дураараа хийж байна ш дээ тиймээ

Ламжав -

Тийм дураараа.

Хишигсүрэн -

Одоо бол тэр бүр зэрлэг хэлбэртэй болж байна ш дээ. Одоо бүр тэрний хэлбэр бол архагшаад бүр буруу тогтчихлоо л доо. 2-уулаа Социал Демократ Намынхаа хувь заяаг ярих уу?

Ламжав -

За тэг тэг. Чи асуултаа тавь.

Хишигсүрэн -

Би нэг ийм асуулт тавилаа. Тэр нам 10-н жил л оршлоо. Ийм л байх ёстой байсан юмуу?

Ламжав -

Үгүй ээ одоо энэ бол бидний өөрсдийн....

Хишигсүрэн -

Би ийм тавьсан нь асуулт зөв үү буруу юу нэгэнт түүх, баримт бол энэ нам байхгүй. Гэхдээ тэнд байгаа хүмүүс чинь нэгэн дуугаар тэр намыг татан буулгачихаагүй ш дээ.

Ламжав -

Энэ бол мэдээжийн хэрэг юу ш дээ. Тавьж болохгүй асуулт гэж байдаггүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Байдаг ш дээ. Түүхчид бол намайг загнана. Баримт бол юу, яасан, яагаад гэдэг асуулт тавина гэдэг чинь утгагүй гээд. Би бол ийм улсуудтай зөндөө тараач байсан.

Ламжав -

Тэгэхээр ийм учиртай гэх юмуу. Бид нар чинь 1992 онд нам ялагдаваа. 6-хан суудалтай. Тэгээд хөөрхий 9-н сард шиг билээ. 10 сард юмуу би хөдөө яваад ирсэн байсан. Энэ зүүнтэй Ардчилсан Холбооны цагаан байранд уулзсан юм байна. Хуучин Соёлын Яам байсан.

Хишигсүрэн -

11-р хорооллын юу?

Ламжав -

Тийм тийм. Тэнд л одоо шинэ намууд бүгд уулзав аа.

Хишигсүрэн -

Ялагдчихаад тийм ээ?

Ламжав -

Аанхаан. За бүгдээрээ нэг талдаа орж хүчээ нэгтгэхгүй бол болохгүй юм байна гээд. Тэгээд өөрсдийнхөө хурлаар шийдье гээд. Тэгээд манайх хуралд...Социал Демократ Нам чинь хуралдлаа. Манай хурал ч нэгдэхгүй гээд тэгж байна. Тэгээд манайх нэгдэж болохгүй болчихлоо. Тэгээд нөгөөдүүл чинь хуралдаад тэгсхийгээд нэгдсэн байхгүй юу. Тэгээд Үндсэний Ардчилсан Нам, Чөлөөт Хөдөлгөөн...

Хишигсүрэн -

Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам гэж....

Ламжав -

Монголын Үндэсний Ардчилсан Нам гэдэг нэрэн доор нэгдсэн. Социал Демократ Нам ингээд үлдсэн. Дараа нь 1996 оны сонгуулийн үеийн юм ярих гэж байна. 1996 оны цагаан сарын өмнөхөн одоо энэ Конрад Аденаурын Сангийн Германы хэн гэдэг хүн байлаа. Фройл гэж мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Фройд юм бишүү?

Ламжав -

Фрой. “Чингис хаан мишээж байна” гэж ном бичсэн уншсан уу?

Хишигсүрэн -

Үгүй уучлаарай. Фройд гэж Бямбажаргал гуайн ярилцлаган дээр гарч ирсэн.

Ламжав -

Чи буруу ярьж байна Фройл гэдэг юм.

Хишигсүрэн -

Фройл оо. Би тэгээд Зигмунд Фрейдтэй адилхан нэртэй нөхөр байна даа. Оросууд Фройдыг Фрейд гэж орчуулсан байдаг.

Ламжав -

Тэр хүний герман хэл дээр бичсэн ном монгол дээр орчуулагдсан. Орчуулга нь “Чингис хаан мишээж байна” гэсэн ном бичсэн. Тэгээд яасан гэхээр энэ Сумати социологийн судалгаа хийсэн. Социологийн судалгаагаа танилцуулсан л даа. Үндсэний Ардчилсан Намын удирдах зөвлөл....тэд нар чинь нэг өөр нэртэй тиймээ. Социал Демократын улс төрийн зөвлөлийнхөн бид нарыг цуглуулаад социологийн судалгаа танилцуулсан. Та нар хүчээ нэгтгэвэл ялах үндэс харагдаж байна гээд. Тэгээд бид нар хуралдаад эвсэхээр болоод. Би бас тэр эвслийн нэрийг санаачилж өгчихлөө. Ардчилсан Холбоо Эвсэл гэж нэрлэе гэсэн. Манай Социал Демократ бол.... Ардчилсан Холбоо, Ардчилсан Нам 2-ыг үргэлж дандаа юмны өмнө яваад байсан. Ер нь дипломатын үүднээс тийм л байсан байхгүй юу. Нөгөөдүүл нь ойлгодоггүй нь их сайхан л даа /инээв/. Тэр нэрийг өгөх санал би гаргасан юм. Тэгээд Ардчилсан Холбоо Эвсэл гэж нэр өгсөн дөө. Тэгээд цагаан сараар шоу хийгээд Ардчилсан Холбоо Эвсэл гэж зарлаад л. Тэгээд сонгуульд ялсан. Энэ тухай бол Фройлын номонд бичигдсэн байгаа. За ялалт бол 1996-1998 тэгээд юу болсоныг чи мэдэж байгаа. Тэгээд 1999 оны зун Америкийн конгрессын 2 зөвлөх манайд ирсэн юм. Нэг нь Бүгд Найрамдах Намынх, нөгөө нь Ардчилсан Намынх. 2-уулаа зэрэг сууж байгаад 30-р байранд намуудын төлөөллүүдтэй уулзана гээд уулзсан. Зун байсан 8-р сард. Хэн очсон бэ гэхээр Бат-Үүл, Энхтуяа...Энхтуяа гэж хүүхэн байсан ш дээ. Хэнтийгээс сонгогдсон. Тэр 2 байсан. Хувьсгалт Намаас талийгаач Энэбиш, Баасансүрэн....

Хишигсүрэн -

Намын нарийн бичиг байл уу?

Ламжав -

Одоо больчихсон байх. Москвагын Их Сургууль төгссөн толгой ш дээ. Социал Демократ Намаас Алтанхуяг бид 2. Тэр 2 сонгуулийн хуулийн тухай зэрэг ярьсан. Тэд нар бол юу вэ гэхээр можаритар тогтолцоо гэдэг л аягүй чухал тогтолцоо эрх мэдлийг өгвөл өгсөн шиг өгдөг юм. Улс төрийн олон жилийн холын прогноз хийх бололцоотой байдаг гэсэн. Тэр пропоцианаль тогтолцоо гэдэг чинь аягүй муу. Одоо та нар Израйлийг харж байна уу. Парламентад нь 18-н намын төлөөлөл орчихоод Ерөнхий сайд, Засгийн Газраа үргэлж татаж унагааж байдаг гэсэн утгатай юм ярьсан. Тэгээд намууд ямар саналтай байна гэсэн. Манайх тэгэхэд нэг тийм холимог маягийн ч юмуу пропорциональ сонгуулийн тогтолцоог бид нар их идэвхтэй ярьж байсан. Хууль дээр нь нилээд нарийн ажиллаж байсан. Тэгсэн Энэбиш дарга эд нар болохоор манай нам бол одоо энэ байгаа тогтолцоогоороо явна гэсэн. Бат-Үүл тэд нар бас тэгсэн. Манайхыг чинь тэд нар жижигхэн нам гэж аминдаа боддог. Бас суудал нь ч тиймэрхүү байсан хэрэг. Тэгээд манайх бол бид нар сонгуулийн хуулиа өөрчлөх хүсэлтэй байгаа гэсэн. Тийм байдалтайгаар тарсан. Тэгээд 2000 оны сонгууль болоод дууссан. Дахиад навс ялагдсан.

Хишигсүрэн -

Та Үндсэн Хуулийн Цэцэд анх....

Ламжав -

Тэр бол өмнө болсон асуудал.

Хишигсүрэн -

Тэр үеэс Үндсэндээ иргэн Ламжав болсон шүү дээ. 1996-1998 онд.

Ламжав -

Тийм. Тэнд чинь зөндөө үйл явдал болсон. 2000 онд сонгуульд навс ялагдсан. Тэгээд сонгуулийн тогтолцоо нь нэгэнт ийм байгаа юм чинь. Сонгуулийн тогтолцоондоо захирагдаж намууд ажилладаг. Хүчээ нэгтгэж нэг л нам болох хэрэгтэй гэсэн санааг....нөгөө Залуу лидер клуб гэж байсан санаж байна уу?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Ламжав -

Тэд нар конгресс гэдэг юм зохион байгуулдаг байсан. Тэгээд энэ “Чингис” зочид буудалд яагаад. “Чингис” зочид буудал байхаа. Тийм ээ тийм. Тэгээд тэр дээр хурал болоод би хэллээ. Сонгуулийн тогтолцоо чинь ийм байгаа болохоор улс төрийн хүчнүүд нэгдээд нэг нам болох хэрэгтэй. Сонгуулийн тогтолцооныхоо дагуу намууд зохион байгуулагдаж байх ёстой. Тэгэхээр нэг нам байгуулах асуудалдаа оръё гэсэн санал тавьсан. Тэгээд тэр процесс аягүй хурдан явсан. Миний санал дэмжигдсэн. Тэгээд юу вэ гэхээр энүүгээр чинь бүр ажлын хэсэг эд нар байгуулаад. Энхсайхан дүрмийн төслийг хариуцсан ахлагч болоод, би бичдэг нь болоод тэгээд хоёр улс төрийн зөвлөлийнхөн уулзаж бариад ярьдаг. Ингээд намуудын нэгтгэх ажлыг хийсэн. Тэгээд нам нэгдэх шийдвэр дүрэм эд нараа яагаад. Тэгээд ордонд нэгдэх хурал нь болоод тэгээд л нэгдсэн.

Хишигсүрэн -

Энэ нэгдсэн байдал нь улс төрийн гуравдагч хүчин гэж өөрсдийгөө нэрлэж байгаа дахиад их олон намууд Эрэлийн нам чинь гараад ирлээ тиймээ.

Ламжав -

Намын нэр дээр би бас санал гаргасан. Зоригийг нас барсаны дараа бас бутарчихсан байсан ш дээ. Тэгээд би эд нарыг буцаж орж ирэг гээд. Манайхны намын нэр Монголын эд нар гээд нүсэр байдаг ш дээ. Тийм юм байхгүй зүгээр Ардчилсан Нам гээд том үсгээр бичээд. Ардчилсан Нам гэсэн. Гадаадад бол Монголын гэсэн тодотгол бичиж болно ш дээ. Дүрмэндээ тэгж бичсэн байхгүй юу. Дүрмийн Үндсэн зорилго гэх юм уу. Тэр нь юу вэ гэхээр хүний хөгжил гэдэг юмыг гаргаж тавьсан. Тэгээд Хүний Хөгжил гэсэн нэг юутай. Оршилыг нь Баабар эд нар бичих байсан тэд нар их юм бичээгүй. Ганбат эвлүүлж бичсэн байх. Хүний Хөгжлийн асуудал байх ёстой. Би тэрнийг сайндаа мэдсэн юм биш. НҮБ-ын Хүний Хөгжлийн илтгэл гээд аягүй гоё илтгэл уншсан. Эдийн засаг хүний төлөө байдгаас биш хүн бол эдийн засгийн төлөө байдаггүй юм гэсэн гоё илтгэл байдгийг уншсан учраас тэгэх л ёстой юм шиг байна гээд хийсэн. Энэ хавар Хувьсгалт Нам Хүний Хөгжил гэж байна лээ. Тэгээд нэгдсэн байхгүй юу. Тэгээд энэ юу болсон бэ гэхээр. Их яриад байхаар....

Хишигсүрэн -

Болно ш дээ.

Ламжав -

Нууц юм ярьчих юм шиг байна. Хүний нэр мэртэй холбоотой. Тэгээд манайхан хамгийн сүүлчийн цайллага хийсэн. Төмөр замын тэрлүү юмуудаа. Тэрлүү манай улс төрийн зөвлөлийнхөн хамгийн сүүлчийнхээ цайллага, ёслол юмуу тийм юмаа хийсэн. Нам нэгдчихээд. Үгүй ээ маргааш хурал болно гэж байхад нь.

Хишигсүрэн -

Социал Демократ Намынхан өөрсдөө юу?

Ламжав -

Тийм. Тэгээд энэ дээр улсууд юм хум ярьж байсан. Даргаар хэнийг тавих вэ гэдэг асуудал гараад байсан. Тэр ярьсанаараа бол дараагийн том дагалдах юмнууд нь зүгээр хурдаар явах тийм юм зохион байгуулагдаж байгаа юм чинь. Намын дарга дээр Энхсайханыг тавих уу өөр хүнийг тавих уу гэсэн асуудал гарч байсан. Тэгээд манайхнаас Гончигдорж эд нараас санал гарч байсан л даа. Намын даргаар риск хийхгүй гээд. Энэ улс төрийн дайсагнал, зөрүү гарч байгаа юм. Энхсайхан дураараа загнаж бусдыгаа сонсохгүй явсаар байгаад унасан. Тэдний талаас тийм үнэлгээтэй. Тэгээд намын даргыг өгөхгүй гээд ингээд. Тэгээд намын даргад санал болгосон чинь Энхсайханыг хэн санал болгосон юм бол одоо би мартчихсан байна. Дорлигжав намын дарга болоод дүрмээ батлаж гялалзаад л. Тэгээд нам нэгдсэн. Тэгээд тэнд чинь нилээн олон намууд нэгдсэн л дээ.

Хишигсүрэн -

Бид нар яахав ингээд 20-иод жилийн түүхийг ярихад Зоригийн аллага гэдэг юм заавал ярих ёстой болчихоод байна л даа. Би энийг асуучихъя тэгэх үү. Энэ ер нь юу байсан юм бэ?

Ламжав -

Би одоо хүртэл учрыг нь олдоггүй юм. Зоригийг алагдсанаар...би чинь Зоригийг алагдахын....алагдсаны дараа хэн гэдэг сэтгүүлч байсан юм. Сүрхий сэтгүүлч байсан юм. Ямар сониных билээ. Би нэрийг нь бүгдийг нь мартчихажээ. Тэр одоо үзэгдэхээ байсан байна. Тэр залуу ямар сонин гаргадаг байлаа байз.

Хишигсүрэн -

Даваажаргал. Амьд усыг Даваажаргал гээд. Амьд ус гээд нэг эрдэмтэн хийсэн ш дээ. Амьд усны Даваажаргал гээд тэр үгний...Хүмүүс сониныг анх үүсгэсэн ш дээ. Даваажаргал биш байна уу?

Ламжав -

Бишээ биш өөр. Мэдэхгүй нягтлах хэрэгтэй. Тэгээд юу вэ гэхээр тэнд аягүй их урт ярилцлага гарсан. Дараахан нь бүр манай гэрээр очиж дахиж надаар редакторлуулаад бариад ингээд аягүй няхуур хандаж байсан. Нэг нүүрэнд миний ярилцлагатай. Ар дээр нь Бат-Үүлийн ярилцлагатай. Тэгээд тэнд би тухайн үеийн юмнуудыг, тухайн үеийн сэтгэгдлүүдийг бичсэн байсан. Тэгээд би чинь УИХ-ын Тамгын Газар ажилладаг. Тэгсэн чинь манай тамгын газрын Чулуун гээд манай Соц Дек л дээ. Тамгын Газар ажилладаг. Бид 2 ажил дуусаад өрөөндөө шатар тоглож байхгүй юу. Тэгсэн чинь Зоригийн өрөө ойрхон юм чинь. Зоригийн нарийн бичгийн дарга нь Баясгалан юм шигээ. Зоригоо дарга байж байгаарай шатар тоглоно шүү гэж байна лээ гээд л тэгсэн. Бид нар тоглож байсан чинь дахиад Баясгалан орж ирсэн санагдаж байна. Манай өрөө рүү хүрээд ирээ шатар, цагтайгаа гээд тэгсэн байхгүй юу. Үгүй юм байна. Зоригоо өөрөө шатар цагтай байсан. Бид 2 чинь тусдаа шатар цагтай юм байна. Бид нарын тоглож байсан шатар чинь Зориг сан дээр байдаг юм. Яаж байгаад тэнд очсон юм бэ бүү мэд. Тэгээд бид 3 тэдний өрөөнд шатар тоглосон л доо блиц. Тэгж байгаад тараад явсан. Өглөө радиогоор Зориг алагдсан гэж сонссон. Тэгээд би ч яахав дээ. Юу болсон бэ улсууд руугаа утасдсан. Шар Чука руу Тагнуулын Ерөнхий Газрын тамгын газрын дарга байсан Чулуунбаатар байна ш дээ. Мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Би танай хэвлэлийн төлөөлөгч байсан ш дээ. Очирбат гуайг ерөнхийлөгч байхад хэвлэлийн дарга нь байсан.

Ламжав -

Тийм тийм мөн.

Хишигсүрэн -

Тэр Чука чинь тагнуулд байсан юмуу.

Ламжав -

Саяханыг хүртэл байж байгаад. Энүүний өмнөх сонгуулийн үеэр яасан ш дээ..

Хишигсүрэн -

2000-2004 оны үед үү?

Ламжав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Хөөх мэдээгүй ш дээ. Тамгын Газрын дарга байсан гэж хэвлэлээр гараа ч үгүй юм байна.

Ламжав -

Байсан. Тодорхой хугацаанд байсан. Чулуунбаатараас асуусан. Ганбаатар луу утасдсан. Ганбаатар надад их тодорхой мэдээлэл өгсөн. Тэгээд яах уу хаана уулзах уу гээд. Би шууд Их Хурлын юунд хүрч ирээд ордон дотор уулзсан. Тодорхой тодорхой юм ярьж байсан. Тэгээд сүүлдээ нам дээр уулзъя гэж байснаа болиод шууд хурал дээр ярья гэсэн. Тэгээд ордон дээр очсон. Тэгээд тэр дээр ямар байсан гээд тэр юмыг нь яриад. Одоо Мөрөн байлуу тэгэхэд чинь. Мөрөн Цагдаагийн газрын дарга байсан билүү.

Хишигсүрэн -

Мөрөн чинь би үүнийг илэрүүлнэ гэж гарч ирсэн гэдэг ш дээ.

Ламжав -

Тэгсэн тэгсэн. Дараа нь тэгж гарч ирсэн. Цагдаад ажиллаж байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Их Хурлын гишүүн болохдоо тэр хүн чинь тэгж ярьж гарч ирсэн байхгүй юу.

Ламжав -

Энэ асуудлаар чинь олон хүн асуусан даа. Өмнө нь ярьсан зүйлүүдээ л яръя. Тагнуулын Газар мэдүүлэг өг гэсэн. Тухайн үед ямар ямар мэдээлэлтэй байсан тэрнийгээ ярьсан. Сүүлд нь цагдаа бас дуудсан. Цагдаа дуудаад. Цагдаагийн нэг залуу очоод юугаа ярьсан чинь. Та тагнуулын Газарт ямар мэдүүлэг өгсөн гэж байна. Тэгэхээр энийг та нар албан шугмаараа мэдэх ёстой биз дээ гэж би хэлсэн. Тэгээд тэр байгууллагуудын хоорондын....

Хишигсүрэн -

Би яагаад үүнийг асуугаад сонирхосон бэ гэхээр энэ их сонин юм болсон ш дээ. Ямар ч тийм хэмжүүр байхгүй. Бас нэг улс төрийн хуйвалдаан будлианы чинь бас нэг эх үндэс. Их тунгалаг биш болох том юу болсон байхгүй юу.

Ламжав -

Тийм. Тэгэхдээ хэнд ашигтай байдаг уу хэнд ашиг өгсөн гэдгээр нь харах ёстой болов уу. Тэгээд одоо зөндөө мэдээлэл бий ш дээ. Маш их мэдээлэл бий.

Хишигсүрэн -

Яахав хэвлэлээс хүмүүс уншаад мэдэж болно. Гэхдээ та яг өөрөө тэр иргэн Ламжав гэдэг алдарыг хүртэтлээ Үндсэн Хуулийн Цэцэд асуудал тавьж иргэн хүн асуудал тавиад заргаа авч болдог гэсэн нэг ийм жишгийг, уг нь нэг талаасаа энэ иргэний эрхийг иргэн хүн хэрэгжүүлж байгаа их классик жишээ ш дээ. Хэдэн жилийн дараа эргээд харах юм бол. Энийг та нэг сэргээгээд яриач. Яг яагаад ямар байдлаар тэгж тэмцэх болов. Юу гэж тухайн үедээ бодож дүгнээд ийм өргөдөл өгөх болоод сүүлдээ энэ нь үр дагавар авч ирэв гээд л тиймээ. Негатив, позитив гээд ямар л байдаг юм бэ.

Ламжав -

Улс төр ярихад чинь тэгээд нуршихгүй ярихад жаахан хэцүү. Нуршихгүй ярихыг бодож болох юм.

Хишигсүрэн -

Нуршаад ярь хамаагүй ш дээ.

Ламжав -

Ерөнхийдөө багцаа авч болох зүйл бол. Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэрүүдийн эмхтгэл юм.

Хишигсүрэн -

Бид 2 асуултаа дахиад давтчихяа. Үндсэн Хуулийн Цэцэд асуудал анх тавьсан. Иргэн хүн Үндсэн Хуулийн Цэцэд асуудал тавьж болдог. Ер нь бол тэр иргэн хүний иргэний эрх үүргээ мэдэрч байгаа байдлыг их сонгодог жишээ гэж би хувьдаа дүгнэдэг юмаа. Энэ бол ингээд Монгол улсын иргэн хүний хожим дурсагдах их том ололт, баримт ш дээ. Тэгээд энэ учир шалтгаан яагаад асуудал тавих болсон бэ асуудал тавиад асуудлыг шийдвэрлэсэн, үүний хожмын үр дагавруудын талаар та юу гэж боддог вэ?

Ламжав -

Эх сурвалжийн хувьд ярихад бол Хайнс Зайделийн Сангийн санхүүжилтээр Цэцийн бүх шийдвэрүүд....дунд суудал, их суудлын хуралдаан гэсэн утгаараа бүх шийдвэрүүд хэвлэгдэж гарч байгаа. Тэр дээрээс мэдээлэл авах боломжтой. Шалгаж үзэхэд хаана хэзээ яаж уу гэхэд байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Яагаад тэгдэг болсон юм бол тэнд нөгөө Сарантуяа байсан болохоор тэгсэн юм уу?

Ламжав -

Сарантуяа чинь Хайнс Зайделийн Санд ажилладаг. Германтай эрх зүйн туслалцааны гэрээ хийнэ ш дээ. Тэр хүрээнд чинь шүүхийн шийдвэрүүд гээд өчнөөн юм бий. Герман бол шүүх засаглалыг хөгжүүлэхийн тулд манайд их туслаж байгаа л даа. Гайхалтай туслаж байгаа.

Хишигсүрэн -

Тэгээд....

Ламжав -

Тэрний ачаар манай шүүхийн шийдвэрүүд хэвлэгдээд байгаа байхгүй юу. Тэгээд яагаад....би жишээлбэл Улсын Бага Хурлын гишүүн байлаа. Үндсэн Хуулиа баталсан депутат байлаа тийм ээ. Тэгээд сонгууль цаашаа яваад унчихлаа тийм ээ. Одоо юу хийх вэ гэдэг асуудал гарна биз дээ. Буцаад Их Сургуульд багш болох уу. Эсвэл улс төр лүү явах уу. Эсвэл наймаа хийх үү гээд олон тийм санаа төрж байгаа ш дээ. Тэгээд би наймаанд авъяасгүй. Их сургуульд очих хүсэл алга. Тэрнээс гарчихаад дахиад тийшээ юу гэж гүйж байх юм бэ тийм ээ. Тэгээд би мэргэжлийнхээ хувьд өөрийгөө бас муу гэж хэлэхгүй ээ. Тэгээд Үндсэн Хуулийн шүүхийг ажиллуулах, тэр хууль дээр хяналт тавих ийм ажил дээр ажиллъя гэж бодоод тэрэнд нилээн шийдсэн байна. Тэгээд төрийн бус байгууллага байгуулаад. Тэгээд л энэ зүг рүү орсон байхгүй юу. Миний хамгийн эхний хийсэн....миний оруулсан хууль бол Төрийн бус байгууллагын тухай хууль байхгүй юу. Энэ хуулийг хуулийн текстийг нь бичиж....энэ чинь аль хэдэн оноос явсан. Засгийн газрын 2 ч удаагийн төсөл унасан байхгүй юу. Засгийн Газар концепцийг нь олохгүй байсан. Тэгээд мэдэх чадах улсдаа консултаци хийгээд. Тэгээд иргэний нийгмүүдийн....Ерөнхийлөгч Очирбатын ивээл доор төрийн бус байгууллагуудын анхдугаар чуулган гэдгийг хийгээд. Тэгээд хуулийн төсөл яагаад. Дахиад долоо хоногийн хугацаатай яг хуулийн төсөл бичих эксперт хүссэн. Дахиж янзалж бичин эксперт хүссэн. Тэгээд Азийн Сангийн санхүүжилтээр Камбожид ажиллаж байсан мундаг эксперт ирсэн. Тэр аягүй сайн өмгөөлөгч байсан. Тэгээд төрийн бус байгууллагын тухай хуулийн төсөл бичсэн. Тэр маань бүр сүүлд 1997 онд Ардчилсан Холбоо Эвсэл засгийн эрхэнд гарахад батлагдсан. Тэрнээс хойш юмнууд нь янз бүр болчихсон юм бий. Тэрнийг яриад яахав. Тэгээд би тэр 1993 оноос эхлээд. 1992,1993 оноос эхлээд Үндсэн Хуулийн Цэцэд хандсан юм байна. Хамгийн эхнийх нь бол Сонгуулийн Ерөнхий Хорооны даргыг шүүхэд өгсөн байдаг. Яасан гэхээр 1992 онд бид нар нэр дэвшчихээд сонгууль заралчихлаа гээд байсан. Сонгуулийн Ерөнхий Хорооны дарга Лхагвасүрэн гэдэг нөхөр сонин дээр Хувьсгалт Намын талд ярилцлага өгсөн байна. Тэгээд нөгөө бага хурлын Социал Демократ Намын 3-н гишүний нэрийн өмнөөс...Улаанхүү, Хатанбаатар бид гурваас Сонгуулийн Ерөнхий Хорооны даргыг дээд шүүхэд биччихгүй юу. Тэгээд сонгууль ч болсон. тэгээд нэг явж байсан чинь нөгөөдөхийн тухай нэг их хурал дээр яригдаад зүгээр болчихсон ухааны юм яригдаж байна. Юу болсон юм бэ гээд лавлаад асуусан чинь. Бид нарт мэдэгдэлгүй хуралдаад юу яачихсан байна. Сүхбаатарын юун дээр.

Хишигсүрэн -

Шүүх дээр.

Ламжав -

Шүүх дээр. Тэгээд нөгөөдөх чинь зөрчөөгүй гээд гаргачихаж.

Хишигсүрэн -

Би нэг цай хийгээд ирье. Та ядарч байна уу. Хоол ундаа идэж чадсан байсан уу. За тэгээд та нарт мэдэгдэлгүйгээр Лхагвасүрэнг шүүхээс хууль зөрчөөгүй гээд гаргачихаж ээ.

Ламжав -

Тэгээд би шүүх дээр нь очлоо. Шүүх дээр очсон. Шууд процедурын алдаа юм чинь. Тэгээд хуралдлаа. Ер нь нөгөө талд нь шийдвэр гаргачихлаа. Тэгээд ингэсний дараа яадаг юм бол гээд анхан шатныхаа шүүгч дээр ирлээ. За Ламжав гуай та шууд дээд шүүхэд ханд гэлээ. Тэгээд дээд шүүхэд хандсан. Баримт бол хангалттай гэж хэлж болно. Тэгээд дээд шүүхийн иргэний коллегид очсон. Тэгээд иргэний коллегиос Сонгуулийн Ерөнхий Хорооны дарга сонгуулийн хууль зөрчсөн байна гэсэн шийдвэр гарчихсан. Тэгээд би тэрнийг сүйдтэй юм боллоо гэж бодоогүй. Хашбатын Хулан л тэгэхэд хэлж байсан. Та анхны ийм юм хожих....төрийн эсрэг хэрэг болж байна. Энэ Монголд анх удаагийн хэрэг болж байлаа гэсэн юм болж байсан. Энийг хүмүүс мэдэж байсан юмуу үгүй юмуу бүү мэд. Тэгээд би Азийн сантай хамтарч ажилласан л даа. Эхлээд хууль мэдэхгүй юм чинь. Хамгийн эхлээд яахав дээ.....Улсын Бага Хуралд 2 жил суучихсан. Үндсэн Хууль ярьчихсан болохоор практик ямар нэг байдлаар хандлага бол бий болоод л байгаа байхгүй юу. Тэгэхдээ бол дандаа практик. Миний сурсан 2 юм компьютер дээр ажиллах хууль дээр ажиллах юм 2 бол 2-уулаа ямар ч онол үзэлгүйгээр практикаар явсан 2 зүйл байдаг байхгүй юу /инээв/. Тэгэхдээ бас хуулийн талаар чинь Үндсэн Хууль батлагдсаны дараа манай дээд шүүх, прокурор гээд том албан тушаалтнуудад ардчилсан Үндсэн Хуулийг яаж хэрэглэх вэ гэсэн сургалт явагдсан. Би тэрэнд бүгдэд нь оролцсон. Тэгээд би одоо тоолоод үзэхээр 7-н сертификат цуглуулсан байдаг юм /инээв/. Мэргэжилгүй ч гэсэн.

Хишигсүрэн -

Мэргэжилгүй гэж хэлж болохгүй юмаа.

Ламжав -

Тэгээд би одоо эд нарт тэр 7 сарын 1-н эд нар гэхээр нь тэнд яригдаж байсан нэг жишээг хэлдэг байхгүй юу. Яг хэргийг нь тодорхойлохгүй хүнийг хэлмэгдвэл хэлмэгдэг гээд компаничлаж шийтгэж болдоггүй юм. Гэм буруутайг нь нотлоогүй бол ер нь шийтгэж болохгүй цагаатгавал ч цагаатгах талдаа байна гэсэн. Тэгээд 2 ихрийн нэг нь хүн алсан нь гарцаагүй батлагдаад байдаг. Тэгээд чухам хэнийг нь алсаныг тогтоож болдоггүй. Ийм ситуацтайхэрэг байэ. Тийм болохоор энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон гэж байгаа юм. Тийм жишээ татаж байсан. Би тэгээд одоо эдэнд хэлдэг юм. Одоо тэгээд 10-20 мянган хүн тэр байшин шатаачихлаа л даа тийм ээ. Хэн нь ямар оролцоотой байсан юм бэ гэдэг асуудал нилээн....тэгээд бусад олон асуудал байна тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Шүүн таслах боломжгүй гэсэн үг үү наадах чинь?

Ламжав -

НҮБ-ын Хүний эрхийн конвенци дээр байна ш дээ. Төр засаг нь буруу ажилласнаас болоод хүмүүс зэвсэг барин босох хүртэл тийм байдалд хүргэдгийг анхааралдаа авна гээд оршил дээр нь бичээтэй байгаа ш дээ. Тэр үг юу вэ гэхээр иймэрхүү юм юунаас болдог вэ гээд шалтгаан байна ш дээ тийм ээ. Тэр шалтгаанаа өөрсдөө харахгүй болохоор....

Хишигсүрэн -

Тэгээд зөвшилцөөд өөрсдөө асуудлаа дуусгачих ёстой байхгүй юу.

Ламжав -

Тийм тийм.

Хишигсүрэн -

Тэртээ тэргүй мораль-даа гэмээ хүлээчихсэн л байгаа ш дээ. Тэртэй тэрэнгүй хэрэг үүсчихсэн. Хамтын....толпа-н сэтгэлзүй гэдгийн чинь айхтар тал нь тэр ш дээ. Тэнд очоод би хариуцлага хүлээхгүй. Тэр чинь би-гээ ухамсарлахаа больчихож байгаа юм чинь. Яг энэ талаасаа аваад үзэл дээ. Манайхаас өөр асуудлыг ингэж шийдсэн тохиолдол байхгүй байна ш дээ. 1960 хэдэн оноос эхлээд л ийм үйлдэл олон оронд гарсан биз дээ.....

Ламжав -

Ер нь бол төр үүргээ биелүүлж чадаагүй гэсэн утгатай юмнууд болоод байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэгээд надад яг тийм саваагүй бодол төрлөө.

Ламжав -

Түрүүний тавьсан асуултнаас чинь халиад явчихлаа.

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр ахиад тэр сэдэв рүүгээ орно. Анхны өлсөглөнд оролцож байсан тэр цуглаан их амжилтгүй байсаар байгаад төгсгөлд нь 7-р сарын 1-н болчихлоо ш дээ. Тийм үү?

Ламжав -

Тэнд чинь өлсгөлөн зарлаагүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Үгүй ээ үгүй. Би анхны 1990 оны өлсөглөнгөөс хойш жагсаал цуглааны түүхийг харах юм бол гээд та хэлсэн ш дээ.

Ламжав -

Жагсаал цуглаан бол өөр ш дээ. Би өлсгөлөн зарлаад байгааг би хэлээд байна. Бүгд амжилтгүй болж төгсөж байсан.

Хишигсүрэн -

САПУ-ын өлсдөг хэд нь өлсөөд мөнгөө авчихсан уу яасан бэ /инээв/?

Ламжав -

Тэр чинь амжилтгүй л болдог байхгүй юу. Хүний чинь амь үнэ цэнэтэй. Амиа амьд үлдээнэ гэдэг чинь. Хүн чинь яг террорист байж байгаад л аминыхаа эсрэг юм хийнэ үү гэхээс биш. Бусдын хувьд бол аминаас уйдсан юм хийнэ гэж байхгүй. Тэр чинь нилээн сонин зүйл байхгүй юу тийм ээ. Өөрөө үхнэ гээд байгаа хүнийг төр хамгаалах ёстой билүү, үгүй билүү гэдэг ч бас асуудал байдаг ш дээ. Төр бол хүний аминд халдах ёсгүй. Өөрөө хүн үнэхээр үхнэ гээд байгаа юм бол яах юм бэ.

Хишигсүрэн -

Та асуудлыг ингэж, энэ талаас нь хөндөж байна тийм ээ?

Ламжав -

Тийм. Тэр чинь сонин зүйл байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь өөрөө, Би өөрөө өлсөж үзээгүй болохоор мэдэхгүй байна. Яг үхлийн ирмэг рүү дөхөөд ирэхэд бол амаргүй байдаг байх. Болих юмсан гэж боддог байх. Би ч бас хүмүүсийг мэднэ л дээ. 1996 оны өмнө 1994 онд байна уу өлсгөлөн болсон. Ли Пэн ирнэ гээд. Тэгээд тэр өлсгөлөнгийн үеээр бид нар манай цөөнхүүдийн ажлын албаны ахлагчаар орчихсон тэдэнтэй юм хийгээд. Ганц хуудас сонин гаргаад тэгээд бас байдаг байсан байхгүй юу. Цэцэд албан ёсоор....

Хишигсүрэн -

Жасрай гуайн Засгийн Газрын үеийн жагсаалыг хэлж байна уу?

Ламжав -

Тэр чинь өлсгөлөн. Гончигоо өлсгөлөн зарласан санаж байна уу?

Хишигсүрэн -

Их хурлаасаа гараад очсон ш дээ. Их хурлын гишүүн байсан хүн гишүүнээсээ гараад очсон ш дээ.

Ламжав -

Гишүүнээсээ гараагүй ш дээ. Өлсгөлөнд очиж суусан юм.

Хишигсүрэн -

Харин тийм ээ Их хурлын гишүүн хүн өөрөө өлсгөлөнд оролцсон байхгүй юу. /инээв/ Тэр бас л их содон үйл явдал болж байсан.

Ламжав -

Тийм. Их олон хүн өлсгөлөн зарласан. Одоо Алтанхуяг өлсгөлөн зарласан. Их олон хүн байсан л даа. Тэгээд юу вэ гэхээр....би бас их эгзэгтэй юмнууд яриад байна /эргэлзэв/. Тэгээд Ганбаатар УИХ-ын гишүүн байсан. Ганбаатар бид 2 нэг өрөөнд суудаг. Зоригоо бид нар чинь ойрхон зэрэгцээ өрөөнд байдаг байсан. Бид нар цонхоор хараад зураг авдаг байсан байхгүй юу. Тэр өлсгөлөн жагсаал магсаалын чинь Тэгээд Улаанхүү, Бямбасүрэн 2 очиж тэр өлсгөлөн дээр үг хэлдэг. Одоо буурал. Бямбасүрэн. Тэгээд үг хэлдэг үг хэлэхдээ. Энэ өлсгөлөнг үргэлжлүүлж наадам болтол явуулах ёстой гэсэн үг хэлдэг байсан. Тэгээд сүүлдээ Алтанхуяг бодож байснаа хэлсэн нь надад дуулдсан байхгүй юу. Би эндээс амьд гардаг юм бол энэ муу Улаанхүүг ална даа гэж бодож байсан гэсэн /инээв/. Тэгээд Гончигдоржийг миний бие дотроо гаргах нь зүйтэй гэж бодож байсан. Гончигоо чинь бие муутай гээд. Би өлсгөлөнгөөс авч гарч 2-р эмнэлэгт хэвтүүлсэн /инээв/.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь хэдэн хоног үргэлжил сэн билээ?

Ламжав -

Тэр нээрэн удсан байх шүү. Жагсаал болоод л бөөн юм болж байсан. Тэр чинь удсан. Олон хүн өртөөлж өлсгөлөн зарлаад л. Манай Соц Декүүдээс их олон хүмүүс өлсөглөн зарлаж оролцсон. Тэгэхэд нам хүзүүвчинд байсан ш дээ. Тэндээс чинь хойгуур яагаад...эмч очиж үзээд тэгдэг байсан. Тэгээд Ли Пэн ирэх гээд шахаад байдаг. Тэгээд Зоригоо хойд талын цонхоор хараад тэгдэг байсан юм. “Та нар Ардчилсан Холбоог мэдэхгүй ээ”. “Хэцүү” гээд тэгдэг байсан байхгүй юу. Тэгэхэд Зориг ямар ажилтай байсан гэхээр....Зоригийг Ардчилсан Холбооны зохицуулагчаас бараг 1990 оны намар ч байлуу. Зоригийг хөөсөн байхгүй юу. Зориг чинь өөрөө Нэргүйг хөөсөн, Бошигтыг хөөсөн. Зоригийг партизанууд нь хөөсөн байхгүй юу. Тэр хурал бол Соёлын ордон байна ш дээ. Тэр өндөрт болсон байхгүй юу. Тэгээд Зориг чинь тэднээс салаад Бүгд Найрамдах Нам байгуулсан мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Мэднэ. Нэгдсэн Нам ч байгуулсан /инээв/.

Ламжав -

Тийм Нэгдсэн Нам /инээв/. Тийм Нэгдсэн Нам.

Хишигсүрэн -

Бүгд Найрамдах Нам гэж хальт нэрлэж байсан байх аа. Ер нь тийм нэр байсан.

Ламжав -

Аа тийм байх. Тэр чинь Нэгдсэн гэхийнхээ өмнө. Эхлээд Бүгд Найрамдах, Чөлөөт Хөдөлмөрийн Нам энэ тэр гээд....Чөлөөт Хөдөлмөрийн Намын Дөл эд нарыг мэднэ биз дээ. Тэд нар чинь нэгдсэн байхгүй юу. Одоо энэ Эрдэнэтуул эд нар.

Хишигсүрэн -

Бас Хашбатын Хулан.

Ламжав -

Хулан ч байсан л болов уу. Намын харъяалал нь ямар байсан бол. Байсан байж болох байхаа. Эсвэл далд байсан байж магадгүй. Тэгээд асуудал бол тийм байсан. Хүнийг үхчихээр улсууд ахиж амьдрах биш гэдэг юм шиг. Яг энийг бол би мэдэж байгаа юм чинь тиймээ. Яг үхчихээр нь сүйд болдог байхгүй юу. Улс төрд их таардаг явдал л даа.

Хишигсүрэн -

Баатар хэрхэн бий болдог, миф хэрхэн бий болдог, домог хэрхэн бий болдог гээд....

Ламжав -

Сталины хэлсэн үг байдаг биз дээ. “Үхсэн хүн бол хамгийн аюулгүй хүн” гэж /инээв/. Тэгээд Ли Пэн ирэх гээд байдаг. Гадаад Харилцааны Яамнаас сайд Гомбосүрэн байсан. Мань эр чинь бас УИХ-ын гишүүн. Тэгээд Бат-Үүл бид нар ингээд нөгөө өлсөж байгаа хүмүүсийг төлөөлж ордон дотор уулзалт хийгээд л. Тэгээд энэ өлсгөлөнг буулгаж өгөөч. Буулгах хэрэгтэй том зочин ирнэ гээд.

Хишигсүрэн -

Гэрээ үзэглэх гэж байсан байх тиймэ э?

Ламжав -

Тийм гэрээ үзэглэхэд эд нарыг буулгах хэрэгтэй гээд. Би бол дотоод уур амьсгалыг мэдэж байна ш дээ. Гаднаасаа бол нэр төр гэж байна. Дотроо бол ямар нэг аргаар салаасай гэж бодож байдаг байхгүй юу. Үхэх дуртай хэн байх юм бэ. Түрүүн би Алтанхуягын хэлж байсныг хэлсэн ш дээ. Тэгээд за юу болоод. Тэгээд нэг юм буусан. Тэгээд маргааш нь ордны зүүн хойд хаалган дээр Гомбосүрэнтай таарсан чинь баяр хүргээд гар барьсан. Одоо бол ч....Очирбат, Гомбосүрэн эд нар чинь надаас 2 дүү л дээ. Тэр хэрэг болсон тэрэнд л баяр хүргэж байна гэж би ойлгож байсан л даа. Тэгээд л өлсгөлөн бууж байсан. Тэрнээс хойш янз бүрийн өлсгөлөн тэгж байгаад л аяндаа замхардаг байхгүй юу. Түүний оронд айван тайван аргаар болж өгвөл ярьж байх ёстой л доо. Өлсгөлөнгийн синдром гэж нэг юм бий болсон /инээв/. Тэрнийг чинь хүмүүс болохоор аягүй мундаг арга байна гэж бодоод байдаг. Тэр чинь эмч Гайдарийн өлсгөлөн манайд сайн нөлөөлөөд эхний өлсгөлөн сайн болсон байхгүй юу. Үр дүнгээ өгсөн. Бусад нь дорхоноо.....

Хишигсүрэн -

Та тэрнийг аягүй сайн санаж байна тиймээ. Би тэр жаахан байсан. Ер нл санаж байна. 2-уулаа урд сэдэв рүүгээ орох уу?

Ламжав -

Тэгье. Тэгээд би Азийн Сантай хамтарч ажиллаад төсөл хэрэгжүүлсэн. Хамгийн эхний юм нь УИХ-ын хууль юмуу, Цэцийн хууль юмуу гэдэг нь надад мэдэгдээд байдаг байсан. Үндсэн Хууль зөрчсөн зөндөө заалт байсан. Тэгээд тэр хуулиуд дээр....өө тэр чинь сайхан сонирхолын зөрчил албан тушаалтаны юу гээд юм мэдэхгүй. Юу ч мэдэхгүй. Тэгээд би тэд нарт юу яаж байсан. Илтгэлүүд....4-5 илтгэл тавьсан юм шигээ. 4-н илтгэл тавьсан. Дажгүй мөнгө төлсөн. Тэр үеийн хэмжүүрээр. Би нэг илтгэлээ 5000 төгрөгөөр өгч байсан. Тэгэхэд чинь ажилчид....багш нарын ажил хаялт болоод би тэр ажил хаялтыг удирдсан ш дээ. Чи санахгүй байна уу?

Хишигсүрэн -

Мэднэ. Ажил хаялтыг бол санаж байна. Баасан тэнд байсан гэж сонсож байсан. Одоо Ахмадын Холбооны....

Ламжав -

Би тэр ажил хаялтыг удирдсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Хэдэн оны ажил хаялт вэ?

Ламжав -

Хамгийн эхнийнх нь. Жасрай гуайн засгийн газрын үед. 1993 он ч юмуу мэдэхгүй байна.

Хишигсүрэн -

Тагнуулынхан чинь жагсаалын үеэр тоног төхөөрөмж тавьсан гээд.....

Ламжав -

Тэрний өмнөхөн. Тэр ажил хаялтыг би удирдаж байсан юм байна шүү. Тэгээд багш нараа би гудамжаар жагсаахгүй ээ хэрэггүй гээд. Энэ дулаан байранд эндээ юмаа ярина гээд. Үйлдвэрчний Төв Зөвлөлийн ордонд цуглардаг. Эсвэл Пионерийн ордонд цуглардаг. Үйлдвэрчний Төв Зөвлөлийн ордонд. Тэгээд тэнд юмаа биччихээд бичиг цаасны аргаар үзэлцээд байсан. Тэгээд яагаад ажил хаялт ярих болсон гэхээр багш нарын цалинг 6000 болгохоор бол багш нар ажил хаялтаа зогсооё гэсэн байхгүй юу. Аймаар мөнгөний инфляци болоод. Бид нар Бага Хурлын гишүүд цалингаа тогтооход 1300-аар тогтоож байсан юм. Элбэгдорж 1990 онд 750-аар тогтооё гэж байсан. 1300-аар гэдэг чинь нилээн өндөр цалин. Ардчилсан Холбооны илтгэл чинь нэгдэлчдийн цалинг 1200. Хөдөлмөр ажлын хөлсийг 1200 төгрөгт хүргэнэ гэж байсан байх.

Хишигсүрэн -

Минийхээр бол их том тоо л санагдаж байсан юм. 1500 гэдэг чинь хэний цалин байсан юм бэ. Бүгд тийм байсан юмуу.

Ламжав -

1500 биш 1200 байсан юм. Тэгээд манайхан ярьж байсан юм. За энэ тоог нэмчихээр инфляцийг сайн мэдэхгүй дээ гээд. Төлөвлөгөөт эдийн засгийн хүн байна гэж манайхан хоорондоо ярьдаг байсан. Тэгэхэд тэр семинарынн илтгэлд 20000 төгрөг өгсөн байхгүй юу. Өөрөө ч илтгэл тавьсан. Нэг сэдвээр илтгэлийг нөгөө илтгэлийг нь судлаж байгаад....ямар илтгэл гэдэг билээ? Зэрэгцээ илтгэл. Тэр илтгэлийн талаар

Хишигсүрэн -

Энгийн илтгэл үү тэрний талаар юмуу?

Ламжав -

Тэрний талаар тэнд чинь 4-н илтгэл тавьсан. Лүндээжанцан илтгэл тавьсан, Жанцан илтгэл тавьсан. Цэцийн дарга тэр хоёр. Бишээ Совд гуай дарга байсан. Цэцийн гишүүн. Цэцийн гишүүд ирээд манай хуралд сууж байсан юм. Өөр чинь хэн хэн билээ. Лүндээжанцан илтгэл тавьсан. Дашцэдэн. Их Сургуулийн хуулийн багш. Их Хурлын гишүүн байсан ш дээ. Тэр илтгэл тавьсан. Би илтгэл тавьсан ингээд 4-н хүн илтгэл тавьсан л даа. Тэгээд тэр дээрээс Цэцийн юуны хуулийн зөрчил гээд. Тэгээд Цэцийн хууль дээр ярьсан. Дараа нь УИХ-ын хууль дээр гээд зөндөө юмнууд гэх мэтээр. Үндсэн хуулиа ойлгож л эхлэж байгаа юм ш дээ. Нүдээрээ хараагүй юм гэдэг чинь аягүй хэцүү юм ш дээ. Яаж үйлчлэх юм бэ тийм ээ. Тэгээд УИХ-ын хууль дээр олон заалт байсан. Тэгээд зөндөө юм болдог байсан. Тиймэрхүү маягаар. Чиний асуух гээд байгаа юм юу байж магадгүй. Өөрийн намынханыг засгийн эрх авчихад тэрнийг аваачаад яасан. Баабар эд нар миний эсрэг юм бичдэг тийм /инээв/. Тэр бол юу вэ гэхээр би их өөрийнхөөрөө хүн юм. Миний натур бол. Ийм байх ёстой гэж асуухгүй. Өөрийнхнөө ч бодохгүй байсан хэрэг. Зарчим бол байх ёстой. Тэгээд шууд явсан нөгөө талаас бас ойлголт яг бий болсон. 3 дахь аягүй зүйл нь байна ш дээ. Тэр давхар юутай байж болохгүй гэдэг дээр манай Соц Декүүд би өөрөө маш олон санал гаргаад бүгдийг нь хууль тогтоогчид хүлээж аваагүй бүгд унасан байдаг байхгүй юу. Тэгээд над руу депутатууд их ярина. Танай Социал Демократууд төрийн эрх авчихаар боловсон хүчингүй юмуу ямар учиртай юм бэ гээд л. Тэр үед чинь бас давхар яадаггүй байсан. Давхар хашдаггүй байсан. Урдаас тиймэрхүү байсан. Бага хурлын үед ч тиймэрхүү байсан. Жишээлбэл Да.Ганболдыг чинь Улсын Бага Хурлын гишүүн гээд л Ардын Их Хурал нь баталчихсан байхгүй юу. Өөр хэнийг ч билээ. Дэмбэрэлцэрэн баталчихсан байхгүй юу. Тэрэн дээр чинь бид нар яаж байсан юм бэ гэхээр. Бага Хурал дээр энийг ерөнхий сайдаар, энийг шадар сайдаар татаж тавимаар байна гээд.....

Хишигсүрэн -

Ярьж байгаад л тавьчих уу /инээв/?

Ламжав -

Ярьж байгаад л тавьж байгаа юм чинь. Тэгээд Бага Хурлын гишүүнээс нь түр чөлөөлж байгаа юм чинь. Хожим нь Ардын Их Хурал цуглахаар байх л юм шиг байгаа юм. Байнгын бус парламент чинь тийм зовлонтой.

Хишигсүрэн -

Эзгүй хойгуур нилээд юм яаж ч зохицуулагдах боломжтой.

Ламжав -

Тийм. Тэгээд тэр энэ тэр бүгд яагаад өргөдөл бичсэн. Би өргөдөл хамгийн хурдан шийдэгдсэн нь энэ за юу. Энэ бол үнэн.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь улс төрийн шалтгаантай тийм биз дээ?

Ламжав -

Тийм тэр чинь энэ ороод ирэхэд Цэц эд нарт чинь ихэнхи нь Хувьсгалт Нам байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр тэд нар чинь аягүй дуртай шийдэж өгч байгаа юм. Тэгсэн чинь тэрэн дээр бодчихоор чинь засгийн газрын гишүүдийн 3-ны 1 нь давхар хашиж болно гэсэн хууль байхгүй юу. Жасрай гуайн үед батлагдсан засгийн газрын тухай хууль байхгүй юу. Тэгээд тэрнийг нь аваачаад яачихсан чинь. Манайхан 3-ны 2 хүртэл хувь нь засгийн газрын гишүүнийг давхар хашиж болно гээд хуулиа өөрчлөөд очиж байгаа юм. Тэгэхээр нь би 2 дахь юман дээрээ энэ хэргийг хамт шийдэж өгөөч гэж яаж байхад Цэцийн тогтоол гарч байгаа юм чинь. Ингээд давхар хашихгүй болчихоод. Энхсайхан ч эвслийн сонгуулийг удирдсан нь үнэн байхгүй юу. Тэр үед Ардчилсанынхан Энхсайхан бол аягүй мэдлэгтэй залуу. Энэ Элбэгдорж бол чадахгүй л байх даа гэсэн дотоод сэтгэл байсан хэрэг л дээ. Одоо бол өөр болсон байна. Тэгээд Энхсайхан гаднаас сайдуудаа бүрдүүлээд тэгээд явсан л даа. Энхсайхан дураараа загнасан ч гэдэг юмуу. Эд нар юугаа мэдэх юм бэ гээд ганцаарчилсан тоглолт хийдэг гэдэг нь үнэн. Энхсайханыг чинь Чойнхортой 1990 онд нэр дэвшчихээд....Гадаад Харилцааны Чойнхор.

Хишигсүрэн -

Америкт элчин сайд байсан.

Ламжав -

Тийм. Тэгээд хүнд байна гээд дуулдахгүй юу. Маргааш сонгууль нь болно гэж байсан юм. Тэгсэн би тэд нар....хэдэн машинтай л...тэр үеийн тойргууд чинь аягүй гоё байсан байхгүй юу. Нэгдүгээр хорооллын цаад талын хэсэг 2 дугираг байр л байсан байхгүй юу. Тэгээд бид нар гадуур нь нэг тойроод, дотуур нь нэг тойроод хэд хэд тойроод Энхсайханыг дэмжиж ухуулга хийгээд л. Тойрч байсан. 1990 оны сонгуульд Энхсайхан сайхан ялаад л гарсан. Тэгээд 1990 оны сонгуульд ороод Энхсайханыг чинь Ардчилсан Нам МоА гээд гэж жижигхэн “о” тай “А” тиймээ. Тэд нар өөрсдөө тэгж байгаа юм. Тэдний дарга нь болсон. Тэгээд Энхсайхан чинь өөр яасан билээ. 1993 онд Очирбатыг ерөнхийлөгч болоход УИХ-ын гишүүнээ хаячихаад Тамгын Газрын дарга болсон. Аймаар байгаа биз дээ. Нөгөө ард түмний сонголт юу боллоо. Тэнд сонгуулийн хуульд ямар заалт байсан гэхээр тэгээд нэг хүн байрнаасаа чөлөөлөгдөх юм бол ард талын хамгийн их санал авсан хүн нөхөж орно гэсэн хууль байсан байхгүй юу. Хэн ч байсан хамаагүй. Нам нь хамаагүй. Тэгээд Энхсайханыг Тамгын Газрын дарга болохоор нь оронд нь хэн орж ирсэн байсан байхгүй юу....

Хишигсүрэн -

Хувьсгалт Намаас л хүн орж ирсэн байсан даа. Хэн орж ирж байсан юм бол?

Ламжав -

Энхсайханы оронд хэн орсон юм бэ /санах гэж оролдов/. Энхсайхан тэгэхэд сонгогдсон байсан юм даа.

Хишигсүрэн -

тэр 5-ын нэг үү?

Ламжав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Ердөө 5-хан гишүүн байсан ш дээ. 1992 оны сонгуульд хуу ялагддаг чинь тэр байхгүй юу. Элбэгдорж орж ирлүү?

Ламжав -

Элбэгдорж сонгогдсон байсан.

Хишигсүрэн -

Элбэгдорж, Ганбаатар.

Ламжав -

Тэнд анхны сонгогдсон хүмүүс чинь Да.Ганболд, Энхсайхан, Элбэгдорж, Гончигдорж, Зориг....

Хишигсүрэн -

А. Ганбаатарт байсан биз дээ.

Ламжав -

А.Ганбаатар чинь нөгөө хөгжмийн зохиолчын оронд орсон байхгүй юу. Жанцанноровын оронд орсон биз дээ. Үгүй ээ Энхсайханы оронд Ганбаатар орсон байна. Жанцанноровын оронд Эрдэнэбилэг. Мэдэхгүй нэг тиймэрхүү л юм болсон юм.

Хишигсүрэн -

Тэр ер нь зүгээр юм байсан байна ш дээ. Зардал мөнгө үрэхгүй.

Ламжав -

Тийм. Дахин сонгууль гэж байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь одоо аваад хэрэглэчихмээр зарчим байна ш дээ. Тиймээ?

Ламжав -

Одоо сонгуулийн тогтолцооны юу хиймээр байгаа. Тэр бол бий болчихсон байгаа. Сая ерөнхийлөгчийн санаачилсан нэг хурал болсон ш дээ. Тэрэн дээр чинь тогтолцооны асуудал гараад ирсэн. Лүндээжанцан надтай ганцаараа уулзахдаа тэр чинь болохгүй юм билээ шүү Үндсэн хуулийн асуудал юм билээ. Тэгэхээр Үндсэн Хуулиа засахгүй бол болохгүй л гэж яриад байна лээ.

Хишигсүрэн -

Айхтар нарийн болоод манайхны ойлголтын түвшин бүр гэнэт....хууль яриад, аягүй том суурь зарчмууд яриад эхэлсэн чинь. Бас тийм байх тийм ээ. Сонгуулийн хуулийн өөрчлөлтийн цаана бас тийм ньюанс байгаа болж таарч магадгүй байна.

Ламжав -

Би тэр хурал дээр илтгэл тавьсан. Монголын сонгуулийн байдал ямар байгаа гээд. Тэр чухал асуудал байгаа. Дараахан нь юу вэ гэхээр.... тэгээд тэр чинь Энхсайханы засгийн Газар....тэгсэн нөгөө юунууд чинь Хувьсгалт Намтай нийлээд. Хувьсгалт Нам нөгөөдүүлийг чинь хорлох гээд та нар Энхсайханыгаа унагааж өөрсдөө засгийн эрхэндээ гар гээд зөндөө хов явсан байх. Мэдээж хэрэг. Энхбаяр Хувьсгалт Намын дарга байсан ш дээ. Орж ирчихсэн. Багабанди ерөнхийлөгч болсон байлуу үгүй билүү....худлаа болоогүй. Биш биш.

Хишигсүрэн -

1997 оны....

Ламжав -

Очирбат байсан. 1997 онд тийм тийм мөн байна. Тэгээд яасан гэхээр он гарлаа. Он гартал нөгөөдүүл чинь хууль батлахгүй. УИХ-ын хууль гээд ганцхан хууль байсан чинь УИХ-ын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай хууль, УИХ-ын дэгийн тухай хууль гээд 2 салгачихсан. Эрх зүйн байдлын тухай хууль дээр засгийн газрын бүх гишүүд нь ч байж болохоор зүгээр хуулинд хийчихэж байгаа байхгүй юу. Элементарный логикоор бол тэр Үндсэн хууль зөрчсөн заалт чинь жирийн хуулинд хийхэд бол зөрчсөн хэвээр л байхгүй юу. Тэгээд ингэчихээд яасан гэхээр хууль зүйн нөхцөл байдал өөрчлөгдлөө гэж ярьж байгаа юм. Тэгээд намуудын хурлаа хийж байгаа юм. Намуудын хурлаа хийхээр Социал Демократ Нам бол засгийн газрыг унагахгүй гэсэн шийдвэр гаргачихаж байгаа юм. Үндсэний Ардчилсан Нам болохоор засгийн газрыг солино гэсэн шийдвэр гаргаж байгаа юм. Тэгээд үзсээр байгаад сүүлдээ яасан юм бэ гэхээр Энхсайханыг өөрөө өргөдөл өгөөд гар гэж шахсаар байгаад. Тэгээд улс төрийн байдал өөрчлөгдсөн, хуулийн байдал өөрчлөгдсөн гээд ингээд. Энхсайхан чинь өөрөө за за болъё би эндээс гаръя гээд гарсан. Би бас тэр үед энэ өөр хуульд хийсэн ч гэсэн Цэцийн Үндсэн Хууль зөрчсөн шийдвэр хэвээрээ ш дээ гээд ингээд. Тэгээд бас би Жанцанд өргөдөл өгчихсөн. Тэр асуудлаар би Үндсэн хуулийн 10-н жилийн ойгоор ч билүү илтгэл тавьсан. Жанцангын тэр бол нэг талаас нь уншихаар.....хүн өөрийнхөө сонирхолын дагуу уншихаар 2 янзаар уншигдахаар тэр өргөдлийн хариуг бичсэн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэгж болдог юмуу. Хуулийн юуг тэгж салаа утгатай бичиж болдог юмуу?

Ламжав -

Тэр улс төрийн захиалга л явагдаж байгаа байхгүй юу. Тэр бол ухаантай хүмүүс чинь тийм айхтар байдаг байхгүй юу. Ардчилсан Намынхан ингээд л уншихаар хөнгөн хуймгай улс чинь өө бидний талд гарчихсан байна ш дээ гээд. Ингээд хуулиар нь харахаар бас ч арай өөр юм байна гээд. Тэгээд Их Хурлын манай гишүүд бол бүгд ойлгоогүй байхгүй юу. Нэгдүгээрт нэг ийм гарсан. Совд гуай нэг ярилцлага өгсөн. Энэ хууль ч хүчин төгөлдөр, Цэцийн өмнөх шийдвэр ч хүчин төгөлдөр гээд нааш ч үгүй, цааш ч үгүй юм хэлсэн байхгүй юу. Тэгээд нөгөөдүүл чинь эрх мэдэлтэй юм чинь тэрэндээ ирдээд. Тэгээд Энхсайханыг унагаад бүх сайд нарыг дотроосоо тавиад явсан. Тэгээд банкны тогтолцоог шийдвэрлэнэ гэсэн. Баабар ямар алдаа хийсэн гэхээр миний бодлоор тийм юмыг өөрсдөө унах юм чинь УИХ-д оруулаад УИХ-аар дэмжүүлж байгаад хийх ёстой байсан байхгүй юу. Тэгээд буруудсан байвал миний 2 чихийг аваарай Засгийн Газарт ямар ч хамаа байхгүй гээд банкуудыг янзалчихсан чинь нөгөөдүүл нь бослого гаргаад Хувьсгалт Намын байранд суугаад. Тэд ч өөрөө цэвэр улсууд биш аймаар их идсэн л улсууд байгаа байхгүй юу. Тэгээд нөгөө дампуурал болоод. Тэгээд тэр дээр нь дөрөөлөөд. Энхсайханыг огцоруулахаар тэрний чинь бүлэг гэж байгаа ш дээ. Талынх нь хүмүүс. Тэгэхээр нөгөөдүүл нь Энхсайханыгаа хамгаалаад Хувьсгалт Намын талд орчихгүй юу.

Хишигсүрэн -

Элсний 13 гэж тийм ээ?

Ламжав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд Эрдэнэтийн асуудал яригдсан. Хавар болсон ш дээ. Эрдэнэтийн асуудал чинь яг тэд нар....нөгөө Отгонбилэгийг очих үед яасан ш дээ.

Ламжав -

Цаашаа тэгээд мэдэгдэнэ дээ. Тодорхой ярих хэрэг байгаа юмуу?

Хишигсүрэн -

Тийм л байх л даа. Яахав та ярь л даа.

Ламжав -

Тэгээд яасан гэхээр чи мэдээгүй, хүмүүс мэдэхгүй юм чамд хэлье. Тэгээд тэр чинь хэдэнд юм бэ. Наадмын бараг өмнө нь байхаа. Хойно нь юмуу эсвэл. Элбэгдоржын засгийн Газар чинь их цөөхөн 3-н сар болоод унасан.

Хишигсүрэн -

Ердөө их хурлын чуулганы хурлын цагаар бол 8-н цаг л оршсон гэсэн ш дээ.

Ламжав -

Үгүй ээ тэр нь хамаагүй. Элбэгдоржийн засгийн Газар байж байгаад 3-н сар болоод л унасан байх. Наадмын өмнө унасан. Тэгээд манай Социал Демократ Намынхан хуралдаад Гончигоо эд нар энэ үүрэг гүйцэтгэх засгийн газрыг тэр чигт явуулсаар байгаад 2000 он хүргэнэ гээд л тэгж байна. Тэгээд би ч.....

Хишигсүрэн -

2-уулаа санъя. Үүрэг гүйцэтгэх засгийн Газар 8-н сар явсан тийм ээ?

Ламжав -

Тийм тийм би сайн санаж байна. Огцорсоны дараа наадмын дараа ч билүү бид нар хуралдсан юм. Тэгсэн чинь манай Гончигоо тэгж байна. Тэгээд би сүүлд ажихад улс төрийн муу үгийг нь дандаа хэлээд явж байсан байдаг юм. Ухаантай хүмүүс чинь өөрийнхөө дотор өөр бодолтой байсан ч гэсэн. Муу үгийг өөр хүнээр хэлүүлдэг тийм ээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Улс төрч хүн.

Ламжав -

Тийм улс төрч хүн /инээв/. Тэгээд арай ч дээ гээд тэгэхгүй юу. Хууль дээдлэх өвчинтэй юм чинь өвчин нь хөдлөхгүй юу. Тэгээд арай ч болохгүй гээд. Тэгээд Да.Ганболдыг явуулаад. Нөгөө Багабанди нь ямар ч шалтгаан хэлэхгүй тиймээ. Ямар учраас тэр хүнийг болохгүй гээд байгаа юм тиймээ. Татгалзаж байгаа бол шалтгаан хэлэх ёстой байхгүй юу тиймээ. Шалтгаангүйгээр л буцаагаад л шидээд байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэр их тоглож байгаа шүү тийм ээ?

Ламжав -

Тоглож байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Тэр нээрээ үнхээр их...

Ламжав -

За энэ Багабанди бол явц дундаа их өөрчлөгдсөн дөө.

Хишигсүрэн -

Тэгж л ярьдаг ш дээ улсууд.

Ламжав -

Өөрчлөгдсөн. Ерөөсөө л 1992 онд анх намын дарга байсан байхаа тиймээ. Ялаад л орж ирэхэд....

Хишигсүрэн -

Их Хурлын дарга байсан ш дээ.

Ламжав -

Тийм Их Хурлын дарга байсан. Яг орж ирэхдээ тэр чинь баахан үнэнч этгээдийг унагахсан гэсэн сэтгэхүйтэй хүн орж ирсэн. Тэр чинь Түдэв гуай....хэн улс төрийн цаад амьдрал байна ш дээ. Тэр хүний чинь амьдрал тийм байхгүй юу. Энэ Бага Хурал гэдэг чинь аймаар их шахалтанд байсан. Үргэлж цохиулдаг байсан. Тэр мэдээжийн хэрэг ямар шаанс алдсан хүмүүс гэхээр улс.....генсекийн? шаанс алдсан хүмүүс байхгүй юу. Багабанди тийм хүн орж ирж байсан. Сүүлдээ бол ерөнхийлөгч болоод анхны тэр шазруун Багабанди биш болсон л доо .

Хишигсүрэн -

Сүүлчийн 4-н жилдээ тийм байхаадаа тиймээ. Би багш болчихсон байсан. Сонин л юм ярьдаг байсан.

Ламжав -

Гэхдээ тэрэн дээр татгалзаад л байдаг байсан. Тэгсээр байгаад хэн ч болохгүй. Ерөөсөө ерөнхий сайд болох хүнийг хавчсаар байгаад сүүлд нь Наранцацралт болоо биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн хотын дарга байж байгаад.

Ламжав -

Хотын дарга байсан Наранцацралт.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр нөгөө УИХ-ын гишүүн хүн ерөнхий сайд болох ёстой болчихлоо ш дээ.

Ламжав -

Тэгээд мань хүн тэр тэрнийг оруулж ирвэл болно гээд байдаг.

Хишигсүрэн -

Тэр нэрсийн жагсаалтанд нь Зориг байсан юмуу. Зоригийг ерөнхий сайд болоход бэлэн байсан л гэсэн тайлбар явдаг биз дээ. Багабанди Үндсэндээ дэмжих байсан гэсэн.

Ламжав -

Аа тийм байсан байж болно. Ер нь бусдыг нь авахгүй гэсээр байгаад Зоригийн шаанс ойртож байсан гэсэн сэтгэгдэл байсан шүү.

Хишигсүрэн -

Аргагүй ээлж нь болоод тийм ээ.

Ламжав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Сонин шүү. Сонин ч юу байхав. Тайлагдашгүй л юм.

Ламжав -

Тэгээд яахав би яг Зоригийг алагдсан өглөө Үндсэн Хуулийн Цэцэд өргөдөл өгсөн байдаг байхгүй юу. Шөнө нь алагдсан. Өглөө нь бол Цэцэд Үндсэн хууль зөрчөөд байнаа гээд....нөгөө хууль байна ш дээ. Жанцан ганцаараа хариу өгчихөөд л. Хүнд ойлгогдохгүй юм өгчихөөд. Совд гуай 2 хууль 2-уулаа хүчинтэй гээд ингээд л тийм ээ. Тэгээд яахав гэсэн. Тэгээд 11-р сардаа хуралдаад дууссан байсан. Тэгээд миний талд шийдвэр гараад засгийн Газар анхнаасаа байгуулагдсан байхгүй юу. Тэгж асуудал шийдэгдсэн. Би зүгээр байр суурийг тэр чигт нь хадгалаад явсан. Тэрэн дээр хэнтэй ч би эвлрэхгүй байсан. Ингээд яваад байсан. Тэгээд цаашаа яваад юмнууд бий л дээ. Тэгээд 1999 он гараад ирж байгаа юм. Тэгээд явсаар байгаад. Баабар бол энд нөлөөтэй нийтлэл бичдэг. Тэрнийг нь сайшааж уншдаг ч хүн бий, дургүй нь хүрч уншдаг ч хүн бий. Янз бүр. Тэгээд Баабар бол саяны тэр миний асуудал байна ш дээ. Цэц бол юу вэ гэхээр Үндсэн Хууль болохгүй гээд л шийдвэр гаргадаг. Тэгж байснаа буцаагаад болно гээд л шийдвэр гаргадаг. Тэгж байснаа дахиад буцаагаад болохгүй гэж шийдвэр гаргадаг. Тэгсэнээ болно гэсэн шийдвэр гаргадаг гэж балладаг байхгүй юу. Юу вэ гэхээр арай худлаа юмнууд туугаад байгаа байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл Баабарын юунд болно, болохгүй гээд цаашаа, наашаа 4 гаргасан гэдэг байхгүй юу. Ер нь шалгаад үзэхээр тийм биш. Жанцангийн ойлгомжгүй хариу байсан нь үнэн. Тэгэхдээ тэр бол өмнө нь байгаа Цэцийн шийдвэр одоо байгаа хуультай холбоотой нэг гишүүний хариу байсан тийм ээ. Совд гуайнх бол хамтын шийдвэр биш ярилцлага байсан. Тэгээд тэрэн дээр жаахан гүтгэлэг явчихсан байдаг юм. Хэтрүүлэг. Тэгээд 1999 оны 12-р сарын 24-нд Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт орохоор тогтсон байхгүй юу. Тэгээд ерөнхийлөгчтэй холбоотой акц дээр долоо хоног болсон. Тэр бол ерөөсөө өмнөх өдөр нь гарын үсэг зуруулаад маргааш нь шууд Өдрийн сонин дээр бичсэн. Тэр Үндсэн хуулийн заалтанд Цэц саналаа өгнө гэсэн юм байгаа байхгүй юу. Тэгээд Жанцанд ч мэдэгдээгүй. Цэцийн даргад. Тэр чинь Жанцан дарга болчихсон байсан. Тэгээд яасан гэхээр хүмүүс өргөдөл өгсөн. Би өгөөгүй юм. Нарангэрэл өгсөн. Хуулийн доктор. Тэгээд Үндсэн Хуулийн Цэц бол хууль зөрчсөн байна гээд. Багабанди ч бараг тавьсан. Тэгээд тэр Их Хурал чинь сонгууль болтол Цэцийн дүгнэлтийг дарчихаад хэлэлцээгүй. Тэгээд яахав нэмэлт өөрчлөлтүүд дараагийн сонгуулиас УИХ-ын шинэ бүрэлдэхүүн 2000 оноос дагаж мөрдөнө гэсэн юм бий л дээ. Тэгэхээр энэ бол өөрөө хууль зүйн дагуу байсан уу гэвэл байна ш дээ. Одоо дагуу байсан. Дагуу байсан. Муу аргаар хийсэн үү, ёс суртахуунгүй аргаар хийсэн үү гэвэл үнэн. Тэгэхээр энэ дээр Үндсэн хуулийн дутагдал илэрч байгаа байхгүй юу. Үндсэн хуулийг хөндлөнгийн зүй бус зүйлээс хамгаалаагүй. Тэр нүхээр нь орчихсон байхгүй юу. За ингээд Хувьсгалт Нам 2000 он д бүрэн эрх авчихаад байтал Цэцийн дүгнэлт байгаад байдаг тиймээ. Цэцийн дүгнэлт амьд байгаад байдаг.

Хишигсүрэн -

Бөөн хар тээг.

Ламжав -

Тийм. Хүмүүс сайдаа авмаар байдаг. Тэгэхээр Үндсэн Хуульд тайлбар хийсэн байхгүй юу. Юу гэсэн гэхээр Цэцийн дүгнэлт гэдэг бол....тогтоол нь гараагүй байхад Цэцийн дүгнэлт үйлчлэхгүй гэсэн тайлбар хийж байгаа юм. Үндсэн Хуулийн 64-р зүйл. Аймаар зүй бус тайлбар хийсэн. Энд бол энэ хэдэн Хуульч бүгд оролцсон. Нямдорж, Бямбадорж, Баяр, Шаравдорж эд нар орсон доо орсон. Ийм тайлбар хийчихээд тэгээд Засгийн Газраа бүрдүүлээд яваад өгсөн. Би тэгээд одоо нэг нууц юм хэлдэг юмуу байдаг юмуу.

Хишигсүрэн -

Хэлчих л дээ.

Ламжав -

Энэ тайлбар бол Үндсэн Хууль зөрчлөө тиймээ. УИХ бол Үндсэн Хуульд тайлбар хийх эрх байхгүй. Үндсэн Хуулиар олгогдоогүй юм. Өргөдөл бичээд Жанцан дээр орлоо. Тэгсэн чинь Жанцан толгойгоо ингээд бариад /духаа алгаараа дарж бариад/ ийм чухал юм /ширээ цохив/ юманд чинь бас цаг хугацаа байдаг юм. “Юмыг чинь цагийг нь олох гэж байдаг юм, ийм чухал асуудал гээд л”. Чи нэг сайн бодож үзээд түр хойшлуулаач гээд. Тэгээд би одоо ганцаараа, ганцаараа л дандаа тэгээд яваад байдаг. Үгүй ээ бас хайшаа юм. Хүн бас няцдаг л байхгүй юу. Би тэгээд за түр зуур больё гээд өргөдлөө авч байсан юм. Энэ бол хаана ч яриагүй зүйл шүү. Муугаар хэлэх юм бол хуйвалдсан гэж хэлж болно. Үгүй тэгэхэд надад эрх мэдэл байсан биш тийм ээ. Хуйвалдаан гэж хэлэхээр.

Хишигсүрэн -

Аргагүй мухардсан байна ш дээ. Аргагүй мухардсан гэсэн сэтгэгдэл надад төрж байна.

Ламжав -

Үгүй ээ яахав ийм л юм болсон юм. Жанцан бол ойлгосон Ламжав бол буцаад ороод ирнэ тэгэхэд Үндсэн Хуулийн Цэц энэ дээр УИХ-ын зөвөө гээд гаргавал балрах байхгүй юу. Шившиг л байхгүй юу. Тэгээд л УИХ дээр нэг хурал болсон байгаа юм. Цэцийн дүгнэлт юу юм бэ гээд. Аа Жасрай гуай эд нар чинь энэ Цэц эрх мэдлээ хэтрүүлсэн барьсан. Энэ Цэцэд ийм эрх байхгүй энэ тэр гээд тууж тууж л нэг протокол биччихэж байгаа байхгүй юу. Эс үйлдэл байхгүй юу. Тэгээд 2000 оны 11-р сарын 29-нд Цэцийн....ерөөсөө эд нар бол протоколын шийдвэрийг Цэц авч хэлэлцсэн байна. Тэгээд л тогтоол гараад. 29-нд гаргачихаж. Үндсэн Хуульд оруулсан нэмэлт өөрчлөлт бол хүчингүй ээ гээд. Тэгсэн чинь 15 хоногын дараа 12-р сарын 14-нд яг нөгөө өөрчлөлтийг чинь Хувьсгалт Нам хуралдаад 2 хэлэлцүүлэг....байнгын хороодоор бүх хэлэлцүүлэгийг нь нэг өдрийн хугаст хийлгээд л Багабанди эсэргүүцдэг. Цэц ч эсэргүүцдэг. Цөөнхийн 4-н гишүүн Оюун,Гүндалай гээд тэд ч эсэргүүцэж хаяж гарсан. Тэгээд нөгөө өөрчлөлтийг чинь хийчихсэн. Тэгээд яваад өгсөн байдаг юм. Сүүлд нэг би.....нэг ч их удаагүй. Би тэгээд яасан гээч би тэр Цэцийн тогтоол гарсаныг мэдэлгүй бүтэн жил болсон байсан ш дээ /ширээ тогшив/. Тэгэхээр энэ бол нууц хийгдсэн байсан ш дээ. Би Цэц тогтоол гаргасан гэж мэдэхгүй яваад байсан байхгүй юу. Би аймаар сонирхолтой хүн юм чинь нийтэд зарласан бол мэдэх л ёстой. Тэгээд энэ юу болсон гэхээр энэ бол бас Хуулийн дагуу орсон. Ерөөсөө тэр Үндсэн Хуульд ормоор хамгаалалт нь Цэцэд саналаа хэлэх бололцоо олгоогүй гэсэн юугаар л яасан. Ерөөсөө Хуулийн юуг л авч үзэх юм бол. Тэгээд одоо бол ганцхан санал хэлүүлсэн. Юу хэлсэн нь пад байхгүй. Тэгээд л орчихож байгаа юм. Янз бүрийн хүмүүстэй хов жив сонссоноо хэлэхэд. Одоо талийгаач Энэбиш хэлсэн гэдэг юм. Би өөрийн чихээр сонсоогүй ээ. Юу вэ гэхээр энэ Жанцан энэ нөхөрт ороод “хонь бүрэн чоно цатгалан” гэж хэлсэн байгаа юм. Би саяны илтгэлдээ “хонь бүрэн чоно цатгалан” гэж яг ийм үйлдэл дээр оруулсан. Юу гэсэн үг вэ гэхээр Цэц бол нэр төрөө аваад гарлаа. Хүссэн чононууд ч гэсэн өөрийгөө цатгалаа гэсэн үг гэж ойлгосон. Би энийг тайлбарлахыг хүсдэггүй л дээ. Тэгээд өнгөрсөн байхгүй юу. Би тэгээд сүүлдээ ингэдэг байхгүй юу. Энэ аргуудад хэн тренер хийсэн Жанцан л тренер хийж чадна гэдэг байхгүй юу. Би бол өөрөө дотроо тэгж боддог юм. Энийг чинь хүн болгон уншаад байвал надад ч их олон дайсантай болохнээ дээ.

Хишигсүрэн -

Та энийг 50-н жилийн дараа унш гэдэг гэрээ хийж болно ш дээ.

Ламжав -

Тэгээд одоо би ерөөсөө Засгийн Газрын яасан тайлбарыг Үндсэн Хуулийн Цэцэд өгчихгүй юу. Үндсэн Хуулийн Цэц хуралдаад Их хурал тайлбар хийхгүй гээд дүгнэлт гаргачихсан. Их хурал дарчихсан. 5-н жил дарсан. 5-н жил дараад 2004 оны сонгууль....2005 онд юу вэ гэхээр УИХ Цэцийн тэр шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөөд хариуд нь ямар Хуулийн арга хэмжээ авсан гэхээр...Үндсэн Хуулийн дүгнэлт бол үйлчлэхгүй гэж байсан ш дээ тийм ээ. Тэгсэн Үндсэн Хуулийн дүгнэлтээр зөрчсөн гээд гарах юм бол тэр Хуулийн заалтууд нь өөрчлөхгүй гэсэн ийм юм батласан.

Хишигсүрэн -

Ямар айхтар ингэж, зүгээр ингэж жонглердож байна ш дээ.

Ламжав -

Ингээд хараад байхад хүмүүс хууль зөрчөөд хожоод яваад байгаа байхгүй юу тиймээ. Тэгэхдээ бол пис гэх тэр л тэр нэг жаахан юм хуулийн зарчим тогтоож байгаа юм. Тэгээд миний мохсон, тэр юунд нь орсондоо жаахан харамсдаг л юм. Онцгүй тийм ээ. Гэхдээ үргэлж шударга байхад хэцүү.

Хишигсүрэн -

Ойлгож байна. Би нэг холбоотой ч юм шиг холбоогүй ч юм шиг ярьчихая. Таньд шударга байх, зарчимч байх, моральтай байх, үнэт зүйлтэй байх гэдэг хувь хүний өөрийн....таны бол давуу тал гэж бодож байна. Тэр болгон хүнд байдаггүй. Хүчтэй хүнд байдаг шинж гэж бодож байна. Энэ нийгэмд ийм хүн амьдрахад ямар дарамтууд байдаг юм бэ. Яаж мэдрэгддэг юм бэ. Та нэг жишээгээ хэлээч их юу асуулт тавиад байна л даа. Яаж хүлээж авдаг вэ.

Ламжав -

Миний хувьд бол юу л даа. Жишээлбэл би нэг том алдаа гаргасан юм. Юу вэ гэхээр нөгөөдүүл чинь засгийн газраа гадна талаас нь байгуулна гээд л сайд томилох гээд явчихгүй юу. Наранцацралтын үед юмуу.

Хишигсүрэн -

Тэгж л таарна ш дээ.

Ламжав -

Тэгсэн чинь манайхан хуралдаад л Улаанхүү, шар Чука бид 3-ыг сайдад нэр дэвшүүлнэ гэлээ.

Хишигсүрэн -

Өөрийнхөө төлөө өргөдөл өгсөн болох нь байна ш дээ.

Ламжав -

Тийм. Нөгөдөөдөх чинь гадна талаас бүгдийг яахаар боллоо. Тэгээд би хэллээ би болохгүй. Яагаад гэхээр би энийг чинь Цэцэд өгч байсан. Миний хувьд бол маш зохимжгүй зүйл би үгүй ээ гэсэн. Тэгсэн чинь бүгдээрээ л энэ тэндээс та болох ёстой гээд л бүгдээрээ л барьж идчих гээд байна. Маргааш нь ч бас тийм юм боллоо. Туйлбаргүй байх их муухай байхгүй юу. Тэгээд би яваад очлоо балай юм чинь. Хүмүүс ингээд байлаа гээд. Хажуугийн улсууд тунхаг бичсэн за гар багшаа эд нар гээд л бүгдээрээ тэгээд. Орохоор би бол дайсан ихтэй байхгүй юу. Хувьсгалт Нам бол биднийг....Хувьсгалт Нам бол тэр үед надад сайн байх ёстой доо. Засгийн Газар унагахад аягүй их үүрэг гүйцэтгээд байна ш дээ. Тэд нар бол тэгэхгүй. Энэ хүнийг дахиад унагах юм бол гоё байхгүй юу тийм ээ. Тэгэхээр тэд нар бол 100% эсрэг санал өгнө. Тэгээд манай тэр Ардчилсан Холбоо Эвсэлд дотор чинь миний эсрэг хүмүүс зөндөө байгаа. Бүгдээрээ сайдаа авахуулчихсан хүмүүс чинь. Тэгээд л нэг гурав дөрвөн санал дутаад ч билүү санал хүрэхгүй байсан.

Хишигсүрэн -

Ямар сайд байсан юм бэ?

Ламжав -

Юуны сайд байсан юм бүү мэд мартчихаж /инээв/. Хүн тэгээд ерөөсөө тууштай байх ёстой байдаг байхгүй юу. Энэ дээр том алдаа гаргасан. Тэр үед чинь сонирхолын зөрчил эд нарыг чинь сайн ойлгодоггүй байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэр ч өөр. Хэсэгхэн хугацаанд байна гэсэн үг ш дээ.

Ламжав -

Тийм ээ /инээв/.

Хишигсүрэн -

Сайндаа л 5-н жил болж байгаа байх /инээв/. Та ядарч байна уу?

Ламжав -

Үгүй ээ үгүй.

Хишигсүрэн -

Энэ сэдвийг жаахан завсарлаад арай өөр сэдэв рүү орох уу?

Ламжав -

Тэгье.Наадах чинь дэндлээ.

Хишигсүрэн -

Та Жаахан амраач. Таньд дахиад цай хийх үү? /түр завсарлав/

Эмүжин нэг “Хонь бүрэн чоно цатгалан” гээд нэг статья биччихсэн. Энийг Гүндалай их хэлдэг. Тэгээд би тухайн үедээ яасан Цэцэн үг олоод хэлчихэв дээ гэж бодож байсан чинь айн /инээв/....

Ламжав -

Цэцийн гишүүн Чилхаажав намайг таны тэр хэлсэн чинь үнэн гэдэг байхгүй юу. Цэцийн гишүүн байсан. Яагаад ч юм би “Монгол Таймс” гэсэн сонинд чинь би бас хэсэг ажилласан байхгүй юу. Энхсайхан эд нар баахан дургүйцээд. Тэгээд би тэрэн дээр тиймэрхүү юм бичдэг байсан байхгүй юу. Анх намайг бичсэнийг Чилхаа мэддэг. Тэр үгийг бол өөр хүмүүсээс би бас сонссон байхгүй юу. Би зүгээр Энэбиш дарга дээр ордог байсан байхгүй юу. Тэр чинь манай нутгийн залуу. Тэгээд сонин юу байна гээд. Тэгсэн чинь энэ засгийн газраа гаднаас нь яахад олон гишүүдээр яагаад ерөнхий сайдаар УИХ-ын гишүүнийг нь Энэбиш болгоод засгийн газраа гаднаас нь бүрдүүлдэг ч юм билүү гээд тохирч байсан чинь энэ хэдэн хүүхнүүд нь болохгүй юмаа тэгээ одоо ийм боллоо гэсэн юм хэлж байсан. Тэгээд тэрэн дээр Хувьсгалт Намын эмэгтэй хүүхнүүд эд нар дагаж бариад Цэцийн тогтоолын эсрэг Үндсэн Хуульд өөрчлөлт оруулах гэж зориуд сонгосон юм шиг байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Манайд нэг ийм сэдэв байгаа ш дээ. Нас барсан улсуудыг гэр бүлийнхэн нь хүндэтгэдэг арга барил яаж өөрчдөгдөж байв. Оршуулга ямар ямар хэлбэрээр явагддаг байв. Яаж өөрчлөгдөж байсан бэ?

Ламжав -

За энэ ёстой миний ярих сэдэв байна. За би өөрийнхөө аав ээж эд нараа оршуулсаныг ярихад ойлгомжтой байна. Манай тэр Сайхан гэдэг нутагт хүнийг бол ер нь ил тавьдаг. Хүн тавьдаг хэдэн газрыг би мэднэ. Тэр бол дайралдсан газраа тавина гэсэн үг биш. Хүн тавьдаг гээд. Одоо тэр “Угалз”-ын голын адаг руу “Өндөр толгой” гэж газар бий. Тэрэнд тавьдаг. Хойшоогоо “Жаргалант”-ын тэрээд “Совдын толгой” гэдэг тэрэнд хүн тавьдаг. Сумаас баруун тийшээ нэрийг нь сайн санахгүй мартаад байна. Цагаан хунх гэж нэг Газар тавьдаг байсан байх гэх мэтчилэн. Нутгийн хүмүүс бол тэнд хүн тавьдаг гээд тиймэрхүү хүн тавьдаг газар байдаг л даа.

Хишигсүрэн -

Ямар газрыг сонгож тавьдаг вэ?

Ламжав -

Ер нь яахав дээ. Түвд номондоо дөхүүлдэг байсан биз. Ер нь одоо тэгээд ээвэр газар тавьдаг юм шиг байгаа юм. Би сайн мэдэхгүй. Ер нь тэгж тавьдаг байсан. Тэгээд юу вэ гэхээр тэр хүн тавьдаг газар чинь яваад үзэхээр яс ч байдаггүй ш дээ. Олон жил тавьсан газар гэхэд. Би тэрнийг яагаад мэдэж байна уу гэхээр манай аав 1976 онд нас барсан юм. Би тэгэхэд Москвад байж байгаад аавын бие муу гэхээр бас харих.....тэнд нийгмийн ухааны академид сурч байсан. Би тэгээд аавын бие муу гэж дуулаад хэзээ хэзээгүй болох нээ хурдан ир гэсэн. Би тэгээд дуулаад Москвагаас гараад өдөртөө оройхон....гэхдээ бүр орой биш оройны 5-6-н цагт юмуу Сайханд хүрч байсан юм. Москвагаас Эрхүү, Эрхүүгээс Улаанбаатар, Улаанбаатараас Булган гээд 3-н онгоц шууд ингээд тэгээд Булган дээр буунгуут манай хэд намайг машинаар аваад шууд онгоцны буудал дээрээс аваад аав дээрээ очиж байсан. Тэгээд Улаанбаатарт яг ингээд буухад манай Раднаа Их Сургуулийн багш Баатар эд нар....Раднаа тэр онгоцыг хариуцаж намайг суулгасан. Булганд очиход надтай цуг ажилладаг Баатар багш гэж бий. Баатарын ах нь Хишигсүрэн гэж хувийн машинтай эмч бий. Хувийн машинаараа намайг хүргэж өгөөд манай аавыг үзэж байсан. Тэгж нэг өдрийн дотор ирж байсан. Тэр гайхалтай хурдан юм болсон. Тэгээд манай аав би очсон дараа нь манай дээд талаасаа 2 дахь ах эмч байгаад жолооч болсон гэж ярьсан ш дээ. Манай ах өөрийнхөө ачааныхаа тэрэгтэй очсон. Манай хамгийн бага дүү цэрэгт байсан. Аргагүй дүү маань очиж амжаагүй. Оршуулсаны дараахан нь очсон. Тэгээд манай аав яахав....аавыгаа нас барахад бүгдээрээ ядараад унаад өгч байгаа байхгүй юу. Тэгээд би аавыг нас барахад хажууд нь байж байгаад нас барахыг нь харсан. Би нилээн хэдэн хүнийг тэгж өнгөрөөсөн. Ээжийгээ яг тийм нөхцөл байдалд өнгөрөөсөн. Бас хадам аав өнгөрөхөд нь би ганцаараа хажууд нь байж байгаад тэгж өнгөрөөж байсан. Тэгээд манай аав эд нар бол яахав. Манай аав бол шүтлэгтэй. Маний хажууд чинь лам хүн байлаа ш дээ. Манай Угалзын голд чинь.

Хишигсүрэн -

Ил ажиллагаа хийдэг үү?

Ламжав -

Ил байдаг байсан. Нөгөө репрессээс чинь хойш бас тийм хүмүүс байдаг л байсан. Сургуулийн хүүхдүүд сургууль явахдаа очдог. Сайндаа биш л дээ. Төгрөг өгдөг. Тэрэнд л очдог. Хүүхдүүд яваад очихоор 5-н төгрөг 3-н төгрөг өгдөг байхгүй юу. Тэр чинь их мөнгө ш дээ. Нутгийнхан бол дандаа очно. Янз бүрийн юм өгдөг байсан байх. Тэр бас нэг их тийм юу биш тэрүүхэн тэндээ бас жаахан хямагтай. Бас юмнаас болгоомжлож байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэдний...манайхны ярьдагаар бол Угалзын багш нас барсан. Тэдний авч явсан хүн нь Лам Гомбо гуай гээд хүн байсан. Лам Гомбо гуай манайхтай айл. Лам Гомбо гуай эд нар хоорондоо жич юм ярьдаг. Үрэл мүрэл тодорхой цагт нь уух хэрэгтэй. Тийм юм уудаг юм билээ. Тэгээд манай аав нэг өндийж сууж байгаад үг хэлээд. Одоо миний цаг бол ирж байна гээд. Нэг сэргэлтийн үе байдаг гэсэн тэр үнэн байхаа. Манай аав босож орон дээрээсээ өндийж тэгж хэлчихээд л тэрнээс хойш их удалгүй бараг нэг хонгийн дараа нас барсан л даа. Тэгээд аавын захисан ёсоор. Тэнд чинь манай дүү нар чинь 4 нь байсан. 3-н хүү байсан юм. Би, манай тэр ах машинтайгаа оччихсон, манай тэр Намхай гэдэг дүү байсан бас Нансал байсан байх. Тэгээд үүрээр хөдөө чинь үүрээр яана ш дээ. Ер нь хүн оршуулж барьж байгааг харуулахгүй. Олон хүн хамарсан гашуудлын байдалтай юм хийхгүй ш дээ. Ерөнхийдөө манай хөдөөний заншил ямар уу гэхээр нас барсан хүнээ бол тухайн тэр айл хариуцдаг байсан. Бусдад нялзаахгүй тиймээ. Аль болохоор тэр халуун бүлийнхэн нь хүн байдаг бол тэд нар нь аваачиж оршуулдаг байхгүй юу. Тэгээд бид хэд ахын машинаар аваад аавыгаа ачиж аваачаад тэр хээр Газар аваачаад аавын хэлсэн ёсоор хөдөө ингээд л тавьж байгаа юм. Чулуу дэрлүүлнэ. Тэгээд юу вэ гэхээр манай аав хэлж байсан. Яахав нэг хөнгөхөн цагаан даавуугаар л бүтээнэ биз ер нь тэгэхдээ даавууг дотор нь доогуур нь хийгээд ингээд салж өгөхгүй байдалтай хийгээд хэрэггүй. Даавуу нь амархан салахаар тавиарай гээд ингэсэн. Манайхан тэр ёсоор нь хийсэн. Тэгээд тавьчихаад бид нар тойрчихоод тэгээд тавьчихаад. Эв эрүүл Газар. Тэгээд гэртээ хүрч ирээд яахав цагаалаг идээд тэгж. Тэгээд яахав тэр чинь нилээн хэд хонож байгаад оршуулж байгаа л даа. Тэгээд ах дүү хамаатанууд дараа нь ирээд цагаалаг идээд гарч байсан. Тиймэрхүү байдаг. Тэгээд манай дүү хөөрхий хожигдоод ирсэн. Цэргийн анги дээрээс дуудагдаж байгаад. Цэрэгт байж байгаад. Тэгээд манай дүү морь унаад явсан бодвол очиж харсан байлгүй. Тэнд юу үлдсэн байсан бүү мэд.

Хишигсүрэн -

Ямар хугацаанд очсон юм бол.

Ламжав -

Өө тэр чинь хэдхэн хоногийн дараа. Тэгээд би зун нь....тэр чинь өвөл. Би зун нь аавынхаа газрыг эргэж мориор очсон. Юу ч байхгүй байсан. Би тэгээд тэр хүн тавьдаг толгойн тэнд хүний толгой ч байхгүй байсан. Яс мас. Тэр одоо шувуу л иддэг юм байлгүй. Аваад явчихдаг юм билээ. Гайхалтай. Би өөрөө ингээд хараад байсан. Юу ч байхгүй Газар бол эв эрүүл сайхан бэлчээр л байгаа юм чинь. Тэгээд яахав дээ сүүлийн үеийн оршуулга гээд л газрыг ухаад, булж бариад л.

Хишигсүрэн -

Тэр хэдэн оноос эхэлсэн юм бэ?

Ламжав -

1976. Тэр ер нь заншил бол анх одоо сумын хүмүүс оршуулахдаа л сумын төвийн хүмүүс байна ш дээ. Сумын төв дээр орчин үеийн байдалд шилжиж байгаа гэх юмуу тийм хүмүүс байна ш дээ. Тэр нь юу вэ гэхээр Газар ухаад бас нэг тэнд нь чулуу тавьсан ч юмуу. Тэнд нь Газар нь ингээд харлаад харагддаг байсан. Цөөхөн ганц 2-хон юм харагдаж байсан. Тэгээд юу гэх юм бэ. Тэгээд нэг бодоход ч бодогддог юм билээ. Энэ хүн ухаад л оршуулаад л цементлээд байхаар чинь Газар хорогдоод улам л муухай болмоор юм тийм ээ. Байгалийн сайханд ингээд юу яахад юу нь муу юм бэ гээд л тиймээ. Юугаар буруу юм бэ гээд бодогддог л юм билээ.

Хишигсүрэн -

Яг таны хэлж байгаагын яг эсрэг утгаар нь хардаг хүн байна. Хүн чинь ингээд иргэж дурсагдахгүй болчихдог юм билээ. Тодорхой хугацаанд дурсмаар байна. Дурсаж байгаа тэр үйлдэл нь их ач холбогдолтой гэж харагддаг юм билээ ш дээ.

Ламжав -

Тийм. Тийм юм байна. Энэ чинь ямар өнцөгөөс харав гэхээр ёс заншил эд нарын өнцөгөөс харах юм бол бие биенийгээ үгүйсгэсэн юм байдаг. Алинд нь ч сайн муу тал байж л байдаг. Тэгээд юу гэхээр манай аав ээж бол их шүтлэгтэй улсууд байсан л даа. Би нэгдүгээр ангид сурчихаад бага сургуулийн нэгдүгээр анги ш дээ. Аавтайгаа өвөлжөөний хашаа янзлаад л тэмээн тэргэтэй, морин тэрэгтэй явдаг байсан. Тэгээд манай аав яриад явдаг. Тэгээд хойд насны тухай яриа гарахгүй юу. Тэгээд сургуулийн сурагч нэг тийм юм цээжилчихсэн тийм ээ. Тэгээд манай аав тэгсэн чинь ингэж байсан. Үгүй ээ бие махбодийг ч яахав эцэг эхээс олдог байж болох юм. Оюун санааг хаанаас олох вэ гээд манай аав тэгж байсан. Би ч яаж хариулж чадахав. Тэр л миний санаанд их тод хоцорсон байна. За шашны тухай яръя.

Хишигсүрэн -

Надад 49 хоног л тэр нэг бодлын гайхамшигтай санагдаад байгаа байхгүй юу. Алтан сав нээдэг тэр процесс. Тэрэнд яаж ханддаг вэ. Хүн нас барсаны дараа алтан сав нээж байна ш дээ. Лам нар чинь. Тэгээд бүх юм их тодорхой гардаг гэсэн миний мэдэхгүй тийм юм яриад байгаа ш дээ.

Ламжав -

Би бол юм нь гардаг барьдаг гэхэд итгэж чадахгүй. Ерөөсөө дээр үед философич хүн хэлсэн байдаг юм. Би уншиж л байсан. Их алдартай философич би нэрийг нь санахгүй байна. Шашин гэдэг бол ухаантай хүмүүсийн.....бурхан гэдэг бол ухаантай хүмүүсийн бодож олсон зүйл гэдэг. Тэгээд хүнээс өөрөөс нь ч болдог байхаа. Нийгмийг удирдахад юмыг аягүй их шинжлэх ухаанчаар тайлбарлуулж ойлгох нь амар уу яаж ийгээд эсвэл өөрийгөө дагадаг болгохын тулд тийм ээ. Эсвэл гайгүй шиг хялбар аргаар оюун санааг нь эелдэг номхон байлгах уу гэдэг асуудал хүмүүсийн өмнө ялангуяа эрх мэдлийг барьж байгаа хүмүүс тулгардаг байх. Тэгэхээр мэдээжийн хэрэг энэ 2 замаас хялбарыг нь сонгож авах нь хялбар байдаг байх. Ямар ч байсан шашны нэг онцлог юу вэ гэхээр хүн бол юмыг....хүн төрөлхтний танин мэдэж байгаа юм бол танин мэдэхгүй байгаагаасаа маш бага гэж хэлдэг юм уу тийм ээ. Тэгэхээр шашин үргэлж хаана байрлаж байна уу гэхээр хүний мэдэхгүй байгаа орчин дээр үргэлж байрлаж байна. Энэ бол юу вэ гэхээр янз бүрийн прогноз дэвшүүлж болох талтай.

Хишигсүрэн -

За за цэвэр шинжлэх ухааны хариулт өглөө /инээв/. Таны хандлага бол их прагматик юм байна тийм ээ. Тэгэхдээ шашин бол айхтар үнэтэй цэнэтэй зүйл нь моральный утга л даа. Моралийг, ёс суртахууныг шашнаар л барьж байна ш дээ. Өөр барьж байгаа юм алга байна ш дээ. Өөр тайлбар алга.

Ламжав -

Тэрнийг уншиж байх явцад бас далдын хүчинд итгэх....далдын хүчинд итгэх чинь эсвэл их ухаантай хүмүүс итгээд байдаг эсвэл боловсролгүй хүмүүс их итгээд байдаг. Ер нь тэгэхдээ мэдэхгүй ээ би одоо дэлхий дээр хандлага ямар байгааг мэдэхгүй байна. Хүмүүс их шашинтай гэдэгт итгэдэггүй. Хүмүүсийн шашинжсан байдал бол одоо тэр дундад зууныхаас шал өөр болсон л доо. Тэгээд шашин бол юу гэх юм бэ.....хүн шашин гээд л ярих юм тэр бол ер нь....одоо жишээлбэл авлигалын эсрэг эсрэг зөндөө ажилласан л даа. Авлигалын эсрэг Хууль гээд л дандаа экспирт хийсэн. Тэгээд сүм хийдийн харилцааны асуудалд....сүм хяналтанд орох барих авлигалын асуудал байна ш дээ. Энэ асуудал ямар байх вэ гэхээр сүм бол хамгийн их авлигал авдаг улсууд шүү дээ гэж тэр ярьсан хүмүүс хэлж байсан. Тэгээд юу вэ гэхээр шашин улс төр 2 байна ш дээ. Төрийн шашин гэж хэлмээр юмуу тийм ээ. Энэ бол маш аймшигтай юм. Түвд, Арабын орнуудтай юуг харахад бол төр шашин 2 нь нэг доор тийм ээ. Ингэчихээр бүр ярвиг болдог юм шиг байна. Манай Сайраан гишүүн хэлж байсан. Арабын орнуудын хамгийн айхтар юм нь энэ 2 нь нийлчихсэн нь хамгийн том алдаа гэж хэлж байсан. Би тэгээд тэр учраас тэрэндээ байна гэж боддог юм. Тэгээд бусдыг хүлээн зөвшөөрдөггүй. Тэр нь аймаар.

Хишигсүрэн -

Энэ сэдэв дээр нэмээд дахиж ярих юм байна уу. Яг энэ оршуулгатай холбоотой юман дээр. Улаанбаатарт амьдардаг хүмүүсийн хувьд энэ байдал нь яг одоо ямар байна вэ?

Ламжав -

Одоо бол би бол шатаалгахыг л амар гэж бодож байна. Улсууд тэрнийг чинь аягүй их сонгож байгаа ш дээ. Хөлдүү Газар ухаад л, цемент хийгээд....одоо энэ ч солигдох юм байна л гэж бодож байгаа. Энэ юу бол их зөв арга юм /хэсэг дуугаа хураав/. Надад тэр таалагдаж байгаа. Хүмүүс зовохгүй амар.

Хишигсүрэн -

Би таниас....за энэ сүүлийн асуулт гэж бодож байна. Таны амьдрал ер нь онцгой содон амьдрал мөн үү?

Ламжав -

Үгүй ээ ерөөсөө их сайхан нийгэм нь тэгширчихсэн үед амьдарч байсан хүн....хүн нэг байна тиймээ. Эсвэл бэрхшээлийг даван туулах шаардлагатай тийм нийгмийн үед амьдарч байсан хүн 2 бол аль нь аягүй сонин хүн бэ гэхээр хэцүү үед нь амьдарч байсан нь илүү сонин л доо. Илүү сургамж ихтэй. Тэрэн дээр хүний сайн муу аль аль тал нь их тод гарах байх. Аа жигдэрчихсэн бэрхшээл багатай нөхцөл байдал гэж хэрвээ байдаг бол энэ бол харьцангуй сонин биш байж магадгүй.

Хишигсүрэн -

Тэгж та үнэлж дүгнэж байна тиймээ. Та амьдралаа их сайхан позитив үнэлж байна. Яг энийг чинь эсрэгээрээ үнэлэх хүн байна ш дээ. Та тодорхой түвшинд социализм задарч байх үеийн хүн. Би өөрийгөөч гэсэн... бид нарын насыг, би 18-н настай байлаа ш дээ.Баатарчууд, пионер эвлэл гээд, Манай эцэг эх зарим нь намын гишүүн байсныг би мэднэ. Тэгснээ дараа нь ардчилал миний ухамсар төлөвшиж байх үед боллоо. Одоо ийм юм болж байна гээд, түүхэн үеүдийн тухай?

Ламжав -

Би болохоор хувийн өмчтэй тийм ээ. Тэр малчид тэр хувийн өмчдөө ямар хайртай харамладаг. Уур хүрэхээрээ “улаан оросын хоол” гэж хараадаг байсан. Дайны дараа гээд ингээд явсаар байгаад анхны тэр бичиг үсгийн бүлгэм сургууль.....би чамд сургуулийн тухай нэг хөөрхөн юм ярина. Алив нэг ярьчих уу? Би ингээд балай хүн шиг сүүлдээ....

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр.

Ламжав -

Тэр үед манай багш нар чинь шууд сургуулиа төгсөөд ирсэн хүн ч юмуу. Цэрэгт яваад ирсэн тийм хүмүүс ирдэг байсан. Хүн олдохгүй тийм ээ. Тэгээд нэгдүгээр ангид байхдаа ямар байсан гэхээр. Бид нар 35-н үсгийг чинь “А”, “Б” гээд. Урд талд ингээд томоор биччихсэн 35 үсэг байдаг. Бүгдийг нь хоороо уншаад “А”, “Б” гээд дагаж уншина. Багш бол нэг...манайд ангийн дарга гээд гайгүй шиг хүүхэд тавьчихна. Тэгээд нөгөөдөхийг тэр уншаад бусад нь хоороороо дагаад уншаад байх жишээтэй. Тэгээд тооны хичээл ямар хуу маягтай явах уу гэхээр. Нэгэн хоёрын хоёр, хоёр нэгийн хоёр, хоёр хоёрын дөрөв, хоёр гурвын зургаа гээд бас хоороо цээжлэнэ. Тэгээд тэр чинь дүрэм...одоо....тэр үедээ байна ш дээ...манай анги 2-р анги төгсөхөд манай ангид 2-хон хүүхэд уншиж байна гэж би ойлгож байсан. Одоо улсын начин Жадамба гэж хүн байгаа. Бид 2 нэг анги. Би уншиж байна. Бусад нь уншиж чадахгүй байна гэсэн ойголт авчихсан байхгүй юу. Бид 2 уншиж байна даа гэж. Сүүлд нь би жаахан хүүхдүүд үсэглэлийн баяр гэж хийдэг ш дээ. Тэрнийг харчихаад манай бага ангийн багш нар ямар гайхалтай вэ. Яаж энэ хүүхдүүдийг ингэж амархан уншуулж байнаа гэж. Үнэхээр мэргэжлийн юм гэж бодож байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Одоо хүүхэд заалгалгүй уншиж байна ш дээ. Тэрнийг анзаарч байна уу та?

Ламжав -

Тэрнийг анзаараагүй.

Хишигсүрэн -

Би юу тэрэнтэй холбогдуулж яръя. Манайх тийм их үгтэй үсэгтэй реклам их явж байна зурагтаар. Хэн ч заагаагүй байхад нэгдүгээр ангид орохдоо л хүүхэд уншиж байна гэнэ.

Ламжав -

Тэр их сонин юм байсан шүү. Гэгээрлийн хэлтсийн дарга очиж “Урьхан салхинд намирсан улаан бүч минь сүрлэг ээ” гэдэг дууг зааж өгөөд Сайханд намайг нэгдүгээр ангид байхад. Гэгээрлийн хэлтсийн дарга нь очиж. Тэр чинь хувьсгалын дуунууд тийшээ огт түгээгүй хоцрогдсон Газар байна ш дээ /инээв/. Тэгсэн чинь Могдод сургуульд байсан гэж ярьсан ш дээ. Очоод байсан чинь пионерын дуу дуул гэж байна. Тэгэхээр нь урьхан салхинд гэдгийгээ дуулаад хаялаа. Тэгсэн чинь хүүхдүүд нэр хийгээд инээгээд явчихлаа. Одоо яадаг юм бол гэсэн чинь. Нөгөө пионерын дууг чи мэдэж байгаа тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Бүхий олон багачуудаа.....гээд үү /аялаж үзүүлэв/.

Ламжав -

Бүхий олон багачуудаа бүрхсэн бүрхсэн улаан Цэцэрлэгтэй гэдэг чинь пионерын дуу тиймээ. Урьхан салхинд намирсан гэдэг чинь пионерын марш юм. Тэрнийг нь би мэдэхгүй. Манайд тэрнийг заагаагүй юм чинь. Тэгж явж байсан.

Хишигсүрэн -

Та сая нэг ийм санаа ярьж байгаад бид 2 өөр тийшээ хэлбийлээ. Таны үе дайны үе, дайны дараа үе, нэгдэлжих хөдөлгөөн, за тэгээд гээд ингээд...

Ламжав -

Аймаар байхгүй юу. Бид нар чинь энэ Улаанбаатарын энэ турбоны нүхийг цоолох гэж хичнээн зовсон гэж бодож байна. Аав ээж чинь мэднэ дээ. Тэгээд бид нар чинь ингээд л....траншейны нүх. Өвлийн хүйтэнд машины бакришик олж шатаагаад тэгээд ухаад байдаг байж билээ. Манай ангид Газар нь ордоны зүүн талаар хэвлэх үйлдвэр байна ш дээ. Тэр хоёрын хоорондохыг манай Их Сургуулийн ангийхан ухсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

2-уулаа ер нь яриагаа өндөрлөх үү. Та ер нь ямар юмыг ярих ёстой гэж бодож байна. Тэгвэл 2-уулаа дахиж ярих хэрэгтэй. Их олон сэдвийг ярих бололцоотой л доо.

Ламжав -

Дахиж нэг ярихаар болвол ярихгүй юу.

Хишигсүрэн -

Сая би зураг тайлбарлаад ярьж байхад бодлоо. Бүр зун ч бараг уулзаад хөдөөний судалгаанд явбал юу болох нуу.

Ламжав -

Тэр чинь манай Сайхан гэдэг чинь Монголын их алслагдсан нутгийн шинж төрхтэй. Улсын төв мөртлөө. Малын бэлчээрт их онцлогтой нутаг байгаа юм. Хамгийн сайхан айраг хийдэг Газар. Хүмүүс нь амьдрал сайтай гэж хэлэхэд хаашаа юм бэ. Ер нь сайн л гэж хэлнэ л дээ. Өмч хувьчлаж авснаас хойш. Өмч хувьчлал гэж их том асуудал байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Бид нар чинь яг тэр сэдвээр ярих ёстой. Би шивчихээд таниас юм асууя. Аягүй их гарна. Та шивсэнийг уншиж үзэх үү. Явуулахаас өмнө.

Ламжав -

Монголоор уу?

Хишигсүрэн -

Монголоор шивнэ ш дээ.

Ламжав -

Тэгье.

Хишигсүрэн -

Хэвлээд таньд өгье. Тэгвэл таньд уншихад хялбар болно. Та одоо манай ажилтай танилцах уу?

Ламжав -

За.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact