Namsraijav
Basic information
Interviewee ID: 990143
Name: Namsraijav
Parent's name: Navaan
Ovog: Chuhal
Sex: f
Year of Birth: 1926
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired / history teacher
Belief: Buddhist
Born in: Hishigt-Öndör sum, Bulgan aimag
Lives in: Han-Uul sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder / factory worker
Father's profession: herder / aj ahui ajiltan
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
family
urban issues
relations between men and women
keepsakes / material culture
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
За манай энэ удаагийн ярилцлаганд Намсрайжав гэж түүхийн багш мэргэжилтэй ийм хүн оролцож байна аа. Тэгээд Намсрайжав гуайд манай судалгаанд оролцож ярилцлага өгөхөөр зөвшөөрсөнд талархал илэхийлье.
Намсрайжав -
За баярлалаа.
Хишигсүрэн -
Аха. Тэгээд Намсрайжав гуай бид хоёр товчхон сэдвээ юу яагаад...сэдвээ бас жаахан хараад, үзээд ойлголт авчихлаа. Тэгээд ярилцлагаа 2-уулаа шууд эхлэх үү?
Намсрайжав -
За тэгье.
Хишигсүрэн -
За. За тэгэхээр та нэг амьдралынхаа түүхийг ярьж өгөөч. Ямар газар төрж өссөн. Бага насаа яаж өнгөрөөв. Хэрхэн яаж боловсрол эзэмшив. Ажил амьдралынхаа нэг түүхийг ярьж өгөөч. За тэгээд ерөөсөө албан ёсны биш их энгийн л байвал их сайхан болох байх аа.
Намсрайжав -
За би 1926 онд одоогийн Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумын нутаг тэр үеийнхээр бол Түшээт Хан аймгийн Бишрэлт гүний хошуунд төрсөн юм. Малчин айлын гэрт төрсөн юм.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгээд миний ээж аав 2-тойгоо л гурвуулахнаа байдаг байлаа л даа. Яахав хөдөөний хүүхэд яаж яадаг уу. Хурга, тугал хариулж барих тиймэрхүү байдлаар л бага насаа өнгөрөөсөн. Манайх тийм нэг их юутай айл байгаагүй. Энэ чинь Ардын Хувьсгал ялаад удаагүй. 5,6-хан жил болж байсан үе шүү дээ. Тэгэхэд нөгөө бидний ярьдагаар нөгөө феодалын харилцаа дөнгөж л нурж унаж Ардын Хувьсгал эхлэж байсан тийм үе байсан байхгүй юу даа. Манайх нэг их тийм юутай айл байгаагүй ээ. Яахав нэг таргийн таван үнээтэй гэж ярьдаг ш дээ. Айл нэг амьдралтайгаа. Хэдэн нэг азрага адуутай. 5 үнээтэй. Тийм л айл байдаг байсан.
Хишигсүрэн -
Дундаж амьдарлтай.
Намсрайжав -
Миний мэдэхээс тийм юу гэж байгаагүй. Хонь гэж манайд байгаагүй. За тэмээ байгаагүй. За тэгээд үхэр, адуу 2-ын дэргэд л бага насаа өнгөрөөсөн л дөө.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ганц...айлын ганц хүүхэд болохоороо нилээн эрх дураараа л байсан. Ээж аав 2-тоо. Тэгээд л яахав тэр цагийн хатуу ширүүнд намайг өсгөж бойжуулах гэж их л юу гаргасан. Анхаарал тавьж хөдөлмөрөлсөн байх л даа. Би яаж мэдэх вэ тэрнийг. Тэгээд миний одоо санаанд мэдэхээр намайг ер нь юутай...жаахан 5,6-н настай байхад чинь нөгөө хамтрал хомуун болсон ш дээ. Манайхан чинь 1928, 1929 онд тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгээд хамтрал хомуун болоод хамтрал хомуунд манай ээж аав элсэж байсан байлгүй. Хомууны мал энэ тэр гээд л ярьдаг байсан. Сүүлдээ хамтрал хомуун маань тарсан ш дээ. 1932 оны эсэргүү бослого болоод. Тэгээд л 1932 оны эсэргүү бослогын дараанаас чинь хамтрал хомууныг буцаагаад тараагаад нөгөө ядуу ардууд эд нарт хувь эд нар хувааж өглөө ш дээ. Тэрүүгээр бодвол манай ээж аав эд нар хэдэн мал эд нар авсан юм байлгүй. Тэр адуу малаа л хомуунаас өгсөн адуу ч гэнх шиг хомуунаас өгсөн үхэр мүхэр гэж ярьдаг байсан байхгүй юу. Тэрнийг би сайн санаад байгаа юм. За тэгж байгаад 1936, 1937 оны үе болсон доо. 1936, 1937 оны үе болоход чинь би одоо дөнгөж 10, 11-н нас хүрч байсан байхгүй юу. Тэгэхэд чинь нөгөө цагийн байдал маань их юу яалаа ш дээ. 1937 оны хэлмэгдүүлэлт болж байсан юм байна л даа. Янз нь тэгээд л ээж аав 2 маань ер нь яах уу ийх вэ. Яаж цаашдаа амьдрах уу ганц хүүхдээ яаж одоо охин болгодог юм билээ. Энэ ирээдүйг яадаг юм билээ гэсэн шиг маягтай л юм ярьж байсан шиг санагддаг юм л даа. Тэгээд би сайн санаад байгаа юм. Манай тэр үед чинь 1930-аад оны дунд үед чинь бадарчин, шавираачин янз бүрийн юмнууд их явдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд нэг хүнийг юу яалаа...урьж гэртээ оруулж ирээд тэр хүнээр ном уншуулж л байсан шиг санагдаад байдаг юм. Ээж аав 2 минь. Би ч яахав хүүхэд болохоор гарч ороод мэдээгүй. Тэгсэн чинь ээж аав 2 маань хэллээ. Ерөөсөө энэ урд зүгрүүгээ явахад их сайн юм байна. Гэж хэллээ ер нь явна барина гээд мал хэдэн хонь энэ тэрээ айл майл дээр тавиад ингээд 1938 онд Улаанбаатар луу орж ирсэн.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ээж аавтайгаа 3-уулаа. Тэгээд л одоогоор чинь 70 жилийн өмнө болж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
71-н жилийн.
Намсрайжав -
Тийм 71-н жилийн өмнө.
Хишигсүрэн -
Үгүй үгүй 81...
Намсрайжав -
80...үгүй 70...тийм тийм. Одоо халх голын байлдааны 70-н жил болох гэж байгаа биз дээ. Халх голын байлдаан л арай болоогүй байсан юм даг. Тэгэхэд чинь л хотод анх орж ирэхэд одоо энэ радио хоолой тэр л 1937 оны эсэргүү бослогын улсуудын хэрэг мэргийг таслаж байна гээд л радиогоор тэр үед ямар телевиз байх биш радиогоор явна. Тэгж ингэж таслаж байна. Нөгөө “бөмбөгөр ногоон” театрыг чинь тэнд л их хүний хэрэг таслаж байгаа юм гэнэ энэ тэр гээд л ярьж байсныг санаж байна. Тэгээд л би юу яадаг...нутагт байхад байна ч гэсэн нөгөө тэнхим гээд л ардын сургууль байгуулагдаад хөдөө хүүхдийг авна гээд л айлуудаар их явдаг байлаа л даа. Тэгээд манай тэнд ирнээ. Улсууд...одоо нэг цүнх үүрчихсэн ирээд хүүхэд бүртгэнэ гээд л тэгээд л манай ээж аав 2 ерөөсөө намайг сургуульд өгдөггүй. Тэгээд л тэр цаг үеээ ч ойлгоогүй байсан. Ганц хүүхэд байсан болохоор тэр л их харамлаж байсан юм уу яасан юм бэ.
Хишигсүрэн -
Улсуудын яриан дээрээс...
Намсрайжав -
Тийм. Тэгээд ерөөсөө өгдөггүй намайг чинь.
Хишигсүрэн -
Ганц нэг хүүхэдтэй айл нь бараг өгдөггүй байсан байна лээ ш дээ. Тийм өгдөггүй байсан юм шиг байгаа юм.
Намсрайжав -
Тийм өгдөггүй ш дээ. Тэгээд л нөгөө юу яадаг. Тэр үеийн сургууль чинь нэг тэнхим гээд манай юун дээр хошуу гэх юм даа сумын юун дээр 2 том гэр барьчихсан. Нэг гэрт нь хичээлээ хийдэг. Нөгөө гэрт нь хүүхдүүд нь...дотуур байр нь юм даа. Би өөрөө бас очиж үзэж сонирхож. Би өөрөө сургуульд орох юмсан гэж их бодоод байхгүй юу. Тэгсэн чинь ээж аав 2 үгүй ээ... ээж аав 2 мэдэх юм чинь яахав дээ. За хүүхэд ээ сургуульд өгнө дөө гэхээр үгүй ээ үгүй. Яагаад өгдөггүй юм бэ гэж асууна биз дээ. Яагаад өгдөггүй юм бэ гэхээр нь наад хүүхэд чинь өвчтэй хүүхэд ээ гээд тэгэхгүй юу. /инээв/ Тэгэхээр нь би одоо нөгөө юу яагаад ямар өвчтэй юм болдоо л гэж бодно. Ээж аав 2 маань намайг өгөхгүй л гэж тэгж байсан юм байна л даа. Тэгээд юу...олон хүүхэдтэй айлууд 5-6 хүүхэдтэй айлууд зөндөө бий. Тэр хүүхэдтэй айлуудын хүүхдүүд бол сургуульд орчихсон нөгөөдүүл чинь. Тэгээд би одоо яагаад тэнд явж болдоггүй юм бол л гэж их боддог.
Хишигсүрэн -
Аха
Намсрайжав -
Ээж аав 2 минь одоо тэгж намайг яагаагүй. Тэгээд Улаанбаатарт ороод ирлээ. Улаанбаатарт орж ирсэний дараа чинь одоо 1938 онд эндээ юу яагаад л. Нэг айлын хүнээр надад чинь бичиг үсэг заалгаад л. Би одоо тэгэхэд чинь 12 моёр хүрчихсэн байхгүй юу. Нэг цагаан толгой байсан юм. Цагаан толгой яагаав нэг хүнээр бичиг мичиг, дэвтэр гаргаж өгөөд л тэр багшдаа хадаг мадаг бариулж байгаа ёслоод л нэг өдөр надад хичээл заалгалаа. Тэгээд би нөгөөдөхийг чинь багшаараа заалгаад цагаан толгойг чинь сурлаа даа энэ чинь. Тэр хялбархан байсан юмаа. Тэр үед сургах гэж их л юу яаж байсан байна л даа...арга ингээд л дарамлаар нь яагаад, бичмэлээр нь яагаад дунд, адаг гээд уйгаржин монгол бичиг чинь тийм юм байгаа ш дээ. Тэгээд яасан. Тэгээд бүх үсэгнүүдээ сурчихаад дараагаар нь жижиг өгүүллэгтэй цагаан толгой байсан. Тэрнийг бүр гэртээ байхдаа бүгдийг нь үзчихээд тэгээд ээж аав 2-тоо сургуульд орьё сургуульд орьё гээд гуйгаад байгаад байсан. Тэгээд 1939 оны 9-р сарын 1 чинь намайг нэг юм /инээв/ сургуульд оруулж байсан юм.
Хишигсүрэн -
Улаанбаатарт уу?
Намсрайжав -
Тийм Улаанбаатарт. Тэгээд тэр сургуульд ороод л тэгээд одоо ер нь ёстой одоо бодоход бол нөгөө миний багш...мөн миний нэгдүгээр ангийн багш амар мэнд байж байгаа ш дээ. 90 хэдэн настай. Би нөгөө оронгуутаа яахав дээ цагаан толгойгоо дуусагчихсан юм чинь ороод л ерөөсөө нөгөө тэр хүүхдүүдэд чинь “А” “Б” гээд л зааж байгаа юм чинь. Би яахав дээ тэрнийг нь бүгдийг нь мэдэх юм чинь. Тэр нөгөөдөх юутай л байдаг байлаа л даа. Сонирхолгүй л юм шиг санагддаг байлаа. Тэгээд мэдээжийн хэрэг ш дээ. Онц сурна ш дээ. Нэгэнтээ яачихсан юм чинь. Тэгж байгаад 5-р 10-н жилийн сургууль шүү дээ. Одоо энэ юунд байсан. ‘...’ Ленины музейн тэнд чинь худалдааны танхимын нэг байшин байдаг ш дээ. Тэрний урд талд. Тэрний урдхантай Хятадын өргөн чөлөө гэж байсан юм даа. “Гэсэр сүм”-ээс наашаагаа одоо нэг хэний ‘...’ “Бакулаагын хийд” билүү юу билээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Тэнд чинь “Хятад шианз” гэж нэг юм байсан юм. Тэр “Гэсэр сүм” “Хятад шианз” 2 өөд өөдөөсөө хараад байж байдаг байсан юм. Их өргөн гудамж байдаг байсан. Тэнд одоо нэг зүгээр нэг жижигхэн нэг тийм галалдаг тийм байшинд л анх эхлэж манай багш 25-н хүүхэдтэй бид нарыг. За тэрэнд чинь 15,16-тай ч хүүхэд байна. Ах эгчийгээ дагаад ирсэн 5,6-тай ч хүүхэд байна. Ёстой нэг.. хамаагүй ээ. Багш маань ч хөөрхий амьтан бид нарт бараг ч ах ч байсан юмуу дүү ч байсан юм уу. Багш л гэж багшийгаа хүндэлдэг. Багш маань бараг биднээс ялгаагүй. 5,6-хан насны зөрөө байсан юмуу. Багш маань 18,19-тай байсан юм уу хаашаа юм бэ. Тэгээд би тэр сургуульд орж миний одоо юу нээгдсэн юм даа.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
/инээв/ Сургуульд орно гэсэн хүсэл маань биелсэн.
Хишигсүрэн -
Сургуульд одоо олон янзын хүүхэд байхаасаа гадна...насаар тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Аа...Улаанбаатарт сургуульд орж байгаа хүүхдүүд жишээлбэл хөдөө суманд ‘...’ аймагт сургуульд орж байгаа хүүхдүүдийг нэг ёсондоо амьдрал жаахан тааруу улсууд нь хүүхдээ сургуульд өгдөг байсан гэж байгаа ш дээ. Улаанбаатарт тэр байдал ямар байх уу?
Намсрайжав -
Улаанбаатарт янз янз л байсан даа. Нөгөө хятад иргэд маш их байсан ш дээ. Эрлийз хүүхдүүд их байсан тэр чинь. Хөдөө бол яахав нөгөө би түрүүн хэлэхээ мартчихаж. Сургуульд орохдоо зэрэг хувцас өгнө. Хоол өгнө. Одоо тэгээд хөдөө чинь олон хүүхэдтэй айл бол анхны цаснаар чинь хөл нүцгэн гүйдэг шүү дээ. Тэгэхээр чинь хүүхдүүд тэрнийг нь олзуурхаад л гутал өгөхийг нь. Өвөл болохоор эсгий гутал өгнө. Тэр чинь янз янзын дээл хувцас өгдөг байхгүй юу. Тэгээд юу улсууд чинь амьдралаар юу улсууд чинь тэгж яасан байх. Улаанбаатарт бол яахав дээ тэр үед яахав. Улаанбаатарт хотынхон ч янз янз л байсан л даа. Хотын баячууд, харчуул гээд ядуу тиймэрхүү улсууд ч байсан. Янз янзын улсууд байсан. Янз янзын амьдралтай улс байсан
Хишигсүрэн -
2-уулаа тэр сургуулийнхаа сэдэв рүү буцаж орно. Та тэгэхдээ Улаанбаатарт орж ирэхэд 10 нас гачихсан хүүхэд байсан байна.
Намсрайжав -
Тэгэлгүй яах юм бэ. 12-той.
Хишигсүрэн -
Тухайн үеийн Улаанбаатарыг...Улаанбаатар ямар байсан бэ гээд одоо бодохоор ямар санагдаж байна?
Намсрайжав -
Улаанбаатарт ерөөсөө орж ирэхэд одоо энэ индэрийн талбай, Сүхбаатарын хөшөө байгаа тэр индэрийн талбайн модон индэр байсан юм. Тэрнийг би сайн мэдээд байна. Тэр модон индэрийн хойд тал дээр одоо миний төсөөлж бодож байгаагаар засгийн газрын орд байгаа ч юмуу тэр хавд “Бөмбөгөр ногоон” театр байсан юм.
Хишигсүрэн -
Аха
Намсрайжав -
Тэр “Бөмбөгөр ногоон” театрын цаад талд хэвлэх үйлдвэр гэж...Герман байгууллага ч юмуу ондоо байгууллага байгаад байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм өөр байгууллага.
Намсрайжав -
Тэрнийг би мэддэг юм. Тэгээд тэрнээс урагшаа явахаар /инээв/ алдартай Баасан авгайгын ахмадын юу гээд байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Ахмадын холбооны байр.
Намсрайжав -
Тэр кино хороо гэдэг байсан байхгүй юу. Тэрний наад талд нэг хөөрхий амьтан тэр олон айхтар юман дотор жижигхэн нэг навсгар 2 давхар шар байшин байгаа даа. Тэрүүгээр яваад харахад.
Хишигсүрэн -
Тийм. Цэргийн шүүх энэ тэр байгаад байсан уу?
Намсрайжав -
Хэн мэдэх вэ. Одоо нэг өндөр шовхор юм байна ш дээ. Тэрний чинь хажууд тэр Баасан авгайгын байшин тэд нарын хооронд байна уу нэг юм байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тэр байшинг нураагаад аягүй бол тэр өндөрийн барьсан байх. Би санаж байна.
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
4,5 жилийн өмнө дэлгүүр байсан ш дээ. Нэг давхар нэг жижигхэн нэг.
Намсрайжав -
Тийм тийм.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Тэгээд наад талд нь Ленин клуб байсан юм. Ленин клуб ганцхан давхар байсан юм. Тэгээд хамгийн сонирхолтой нь одоо Ардчилсан Холбооны байр билүү юу билээ Ленин клубын чинь замын энэ талд нэг юм байгаад байна ш дээ /баруун гар тийшээ заав/.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Одоо...
Хишигсүрэн -
Зоригийн хөшөөний...
Намсрайжав -
Зоригийн хөшөөний өмнө.
Хишигсүрэн -
Шуудангын урд талд.
Намсрайжав -
Тэр байшингын чинь байсан юм даа. Бүр ёстой миний ганцхан санаж байгаа газар. Тэр байшин байсан юм. Тэгээд одооны шуудан холбоо байгаагын чинь тэнд бас нэг одоо өндөр...цагтай нэг өндөр юм байна ш дээ. Тэрний тэнд тэрнийг ч бодоход юу байхав жаахан нэг өндөр юм байсан юмаа.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Радио хороо гээд нэг юм байсан. Ерөөсөө л одоо юунууд. Тийшээ явахаар чинь...зүүн тийшээ явахаар “Американ дэнж” гээд байгаа ш дээ. “Американ дэнж” чинь тэнд одоо харин 2 давхар байшин энэ тэр байсан. Одоо байхгүй болсон байна лээ. Жуковын хөшөөний тэр хавьд шүү дээ. Тэгээд хамгийн их сонирхолтой нь Ленины музейн ар талд 2 давхар модон байшин байгаа биз. Та нар мэдэх юмуу үгүй юмуу. Яг Ленины...одоо Ленины музей байна ш дээ. Тэрний ар талд 2 давхар. Кимбержеский эд нар байсан гээд Оросын хувьсгалчид байсан гээд яридаг байсан юм. Нэг тийм 2 давхар модон байшин байгаа. Оросууд эд нар байдаг байсан юм уу тэр нэг тийм 2 давхар байшингаас дээш давхар байшин ерөөсөө байгаагүй. Улаанбаатар маань юу байх юм бэ тэгээд. Нөгөө юунуудаараа...хөдөөнөөс ирсэн аймгийн юунууд чинь...ноёдууд. Аймаг хошууны ноёдууд чинь энд орон гэр гэдэг юм уу юу гэдэг юм бэ. Жишээлбэл Чин Ван Ханддоржийн байшин гээд байгаа биз дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ханддоржийн 2 давхар юм шиг байшин байгаад байна ш дээ. Тэнд байж байсан. Тэгээд Цэцэн Ханы хороо, Засагт Ханы хороо, Түшээт Ханы хороо гээд нөгөө юунаас, нутгаас ирсэн улсууд чинь бие биенээ амиалдаад буудаг байсан юмуу хаашаа юм бэ. Тэгээд нэрлээд байдаг байсан ш дээ. Их буриадын хороо, Дарьгангын хороо гээд нэрлээд байдаг байсан ш дээ. Одоо бол тэрнийг ёстой...ялангуяа энэ сүүлийн жилүүдэд бол ёстой юу яах юм байхгүй болчихож ээ.
Хишигсүрэн -
Танигдах юм.
Намсрайжав -
Танигдах юм байхгүй болчихож ээ. Ерөөсөө энэ сүүлийн энэ ардчиллын 20 жилд л энэ айхтар өндөрүүд чинь бослоо ш дээ. Улаанбаатар...
Хишигсүрэн -
Тэр хотод...
Намсрайжав -
Маань цөөхөн хүнтэй байсан байх. Тэгэхдээ яахав дээ анх ирж байсан улсууд бидэнд их юутай юм шиг. Их л олон хүнтэй юм шиг санагддаг.
Хишигсүрэн -
Одоогийн хот хөдөөгийн ялгаа гэж нэг ойлголт 1930-аад оны төгсгөл үеийн хот хөдөөгийн ялгааны хоорондох зөрүү бол асар их ш дээ.
Намсрайжав -
Тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр хөдөөнөөс ирж байгаа улсууд хот газар амьдарч байна аа гэсэн тэр соёлын ахуйн өөрчлөлт нь ямар байдлаар мэдрэгдэж байсан бол...?
Намсрайжав -
За даа манайхан чинь хотынхон чинь их л юу юм гэнэ билээ. Богдын хүрээ ч гэж яридаг. Да хүрээ ч гэж яридаг. Да хүрээнийхэн ч тэгдэг ингэдэг улсууд байдаг. Яахав дээ улсын төв юм болохоороо хамгийн өндөр соёлтой л байсан байж таараа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тийм учраас Богдын хүрээнийхэн тэгдэг ингэдэг гэж хүрээний гангачуул тэгж хувцасладаг ингэж хувцасладаг. Тийм юм эдэлдэг гээд тэр чинь бас нөгөө юунаас чинь эхлээд л энэ хүрээг байгуулагдсанаас хойш элдэв янзын гадаад, дотоод Хятад, Оросоос өгсүүлээд. Америк, Голланд янз бүрийн юмнууд байсан болохоор чинь соёлтой танилцачихсан байхгүй юу. Хөдөөний улсууд чинь юу байхав дээ. Сургаар л мэдэхээс цааш юм байхгүй. Хотынхон чинь одоо адаглаад л...манай хөдөөнийхөн чинь гуанз гэхэд мэдэхгүй ш дээ. Гуанзан гэж ерөөсөө байхгүй. Улаанбаатарт орж ирэхээр чинь гуанз гээд нэг тийм газар байна. За тэгээд нэг юуны нэг...одоо соёлын төвүүд гэж ярих юм уу. Соёлын...одоо манайханы ойлголтоор соёл олон түмний төвүүд гэх юмуу. Клуб...
Хишигсүрэн -
Клуб маягийн.
Намсрайжав -
Тийм клуб маягийн тийм юмнууд одоо энэ Улаанбаатарт чинь Ленин клуб байна. Ленин клуб байна. Оросын соёлын төв. Аа...хятад ажилчидын клуб гэж байлаа. Хятад ший яанз гэдэг маань хятад ажилчины клуб шүү дээ
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Хятад иргэд их байсан юм чинь хятад хэл дээр хүртэл сонин монин гардаг байсан ш дээ. За тэгээд хороонууд нь...залуучуудын соёлын ордон гэж нэг юм байсан юмаа. “Чойжин лам”-ын сүмийн энд байсан байхгүй юу. Соёлын ордон л гэж нэрлэдэг байсан юм. Нэг билиаряд тоглодог, кино ший эд нар гардаг. Тэгээд хороонууд 5-р хорооны клуб, 2-р хорооны клуб, з-р хорооны клуб гээд бас клубуудтэй байсан юм. Энд тэнд соёлын төвүүд. Тэр бүхэн чинь хөдөө хотын ялгаа чинь их юу байлгүй яахав дээ.
Хишигсүрэн -
Аха. Аа...ер нь юу гэдэг юм бэ. Бусад хотод амьдардаг хотын соёлтой улсуудтай харьцуулахад манай Монголын хотын соёл гэдэг юмыг та юу гэж боддог вэ?
Намсрайжав -
Энэ одооны хотын соёл уу?
Хишигсүрэн -
Тухайн үеийн хотынх ч байж болно одоо ч байж болно. Ер нь та тэр тухай ер нв боддог ч юмуу.
Намсрайжав -
Үгүй ээ тэгээд л тэр үед чинь мэдээжийн хэрэг манай л хамгийн тэргүүн хүмүүс чинь нөгөө юу яасан...гадаадад Франц, Герман эд нарт сурсан хүмүүс чинь юу яасан ш дээ. Ирсэн ш дээ. Нацагдорж эд нараас өгсүүлдээд. Тэгээд ший мий, хөгжим, бүжиг янз бүрийн юмнуудыг хийж байсан. Тэр нь мэдээжийн хэрэг нэг их олон түмэнд түгээл болж тархаагүй ч гэсэн. Хэсэг хүмүүсийн л юу байсан байх гэж боддог ш дээ. Нацагдоржийн ярьдаг, Ядамсүрэн гуайг ярьдаг тийм ээ. За тэгээд Ичинхорлоо гуай ч гэх шиг тэр юунд л одоо яаж байсан байх. Нацагдоржийн эхнэр Пагмадулам ч гэдэг юмуу эмэгтэйчүүдээс ер нь тэд нарыг л яахаас...эрэгтэйчүүдээс тэр нөгөө Герман, Франц юманд явсан хүмүүс чинь ирээд соёлыг нилээн түгээсэн. Тэгж байсан нөгөөдүүл чинь баригдаж туугдаад л тэгээд л юу яачихгүй юу даа /хоолойгоо засав/.
Хишигсүрэн -
Аха. За тэгээд та 5-р сургуульд...
Намсрайжав -
Тийм. Тэгээд 5-р сургуулиа төгсөөд 1943 онд...1939 онд орж байгаад 1943 онд төгсөж байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
1943 онд 4-р анги төгсөхөд чинь 5-р анги байхгүй юм чинь. Тэр үед 5-р ангитай сургууль 2-хон сургууль байсан байхгүй юу. 1,2-р сургууль гэж. 10-н жилийн 1-р сургууль энэ байшингын чинь бариад 1940 онд ашиглалтанд ороод. 2-р 10-н жил гэж тэр түргэн тусламжаас урагшаа нэг улаан байшин, дүнзэн байшин ганц 2 үлдчихсэн байсан.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэнд 2-р сургууль байсан.
Хишигсүрэн -
16-р сургууль байсан тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм 16-р сургууль байсан. Одоо бол...
Хишигсүрэн -
Одоо бол хувийн сургууль орчихсон.
Намсрайжав -
Тийм байх аа. Нэг улаан дүнзэн байшингууд. 2-р сургуульд очсон байхгүй юу. Тэгээд яг дайнд болоод байгаа байхгүй юу. 1943 он гэдэг чинь. 1943 оны намар тэнд сургуульд 2-р 10-н жилд очоод 5-р ангид сурч байхгүй юу. Тэгээд удаагүй ээ. 9-н сар байсан юмуу. Их налгар дулаахан л байсан юм. Манайг 5-р ангид хичээл хийж байсан чинь Орос эхнэр...авгай, тэгээд тэр үед сургуулийн юуны дарга байсан юмуу Болд гэж. Жамцын Болд гэж хүн байсан юм даа. Урлагийн хороо морооны дарга гэж байсан юм. Юу яаж байсан юм. Тэр 2 хүн ороод ирэхгүй юу байна ангид. Орж ирсэн ээ л ингээд журнал үзээд журнал үзэж байснаа баахан хүүхдүүдийн нэр дуудахгүй юу. Зөандөө нэр дуудсан тэрэн дотор миний нэр орлоо. Нэг 5-6 хүүхдийг багш нарын конторт оч гээд дуудаад очлоо тэгсэн чинь яахав журнал үзэж байгаад хичээл мичээлдээ овоо сайн хүүхдүүд гээд сонгож авсан юм байна л даа. Нэг хэдэн хүүхэд. Тэгсэн чинь манай улсад багш их дутагдалтай байна аа. Тийм учраас бид нар Багшийн Сургуульд авнаа энэ хүүхдүүдийг. Багш болгоно одоо. Багш дутагдаад байна. Сургууль байгуулах хэрэгтэй байна эд нар гээд л тэгэхгүй юу. Тэгэхээр нь бид нар хүүхэд болохоороо яахав яахав гээд хоорондоо шивнэлдээд байсан. Манай ангийн багш залуухан, бараг бид нараасаа ч ах байж чадсан юмуу үгүй юмуу тэгээд л нэг залуухан багш байсан юм. Сарантуяа гээд. Тэгсэн чинь орж ирээд л нөгөө багш маань хөөрхий амьтан. Тэр багшийгаа одоо бодохоор л их өрөвддөг юм. Тэр багш маань уйлаад аа. Хамаг сайн хүүхдүүдийг маань авчихна байна ш дээ гээд тэр багш маань уйлж байж билээ. Бүр санаанаас гардаггүй юм. Тэгсэн бид хэд яахав яахав гэсэн. Тэгсэн чинь бид нарыг яахав дээ Багшийн Сургуульд оруулах гээд байдаг. Багш маань авч үлдэх гээд байдаг. /инээв/ Бас багшийгаа уйлаад байхаар яахав яахав гээд хэдүүлээ. Голдуу л эмэгтэй хүүхдүүд нь овоо сурдаг байсан юмуу хайшаа юм бэ. Манай ангиас 5-н эмэгтэй хүүхэд авсан байхгүй юу. Өөр ангиудаас хүүхэд авсан л даа. Тэгээд 3-уулаа...5-уулаа хоорондоо ярилаа. Яахав ийхэв багш маань битгий яваарай гээд биднийг гуйгаад байна л даа хөөрхий амьтан. Тэгээд л нөгөө хүндээ ерөөсөө юу яаж байснаа. Яахав ээ бид нар ерөөсөө очихгүй байвал яахав энэ тэр гэсэн шиг тийм өнгө аястай юм тэр даргаасаа асуухгүй юу. Тэгсэн чинь та нар багш болох сайхан ш дээ. Тэгээд багш болохоос гадна багшийн сургуульд орохоор чинь сард 120 төгрөг өгнө гэхэд л 120 төгрөг гэдэг чинь бидний бүх бодлыг өөрчлөж байгаа юм. 120 төгрөг гэдэг чинь аягүй их мөнгө.
Хишигсүрэн -
Тэгэлгүй яахав.
Намсрайжав -
За тэгээд маргааш өглөө Багшийн Сургууль дээр очоорой гэсэн. Хэдүүлээ явж байснаа одоо тэр 1-р эмнэлгийн цаад талаар л гудамж байсан. Тэрний цаагуур л явж байснаа маргааш ерөөсөө дүүрсэн хэрэг Багшийн Сургууль дээр л очьё гээд. Тэгээдт Багшийн Сургуульд орчихсон байхгүй юу. Би бас нээрэн /инээв/.
Хишигсүрэн -
1943 онд.
Намсрайжав -
Тийм 1943 онд. Тэгээд Багшийн Сургуулиа төгсөөд 1946 онд багш болсон байхгүй юу. Тэгээд 1946 онд багш болоод л. Тэгээд чинь би үндсэндээ 4-р анги төгсөөд л тэгээд Багшийн Сургуульд 3-н жил болоод л 7-н жилийн л боловсролтой л хүн шүү дээ. Ерөөсөө одоо тэгээд юуныхаа нэг тохиолдлоор л яваад байсан. Тохиолдлоор л яваад байсан. Тэгээд Багшийн Сургууль чинь дотуур байртай. Дотуур байранд суулгана. Сардаа 120 төгрөг өгчихнө. Тэгээд л яахав дээ. Тэгээд тэнд сурч байгаад. Тэгээд дайны жилүүдэд бас л даа тэр үе чинь. Яг нөгөө дайны үе байсан.
Хишигсүрэн -
Дайны...би таны яриаг таслаад нэг ийм юм асуучих уу. Яахав хөдөө малчин айлд байж байсан хүүхдүүд...хүүхэд нас нь өнгөрсөн хүнээс дайны байдал амьдралд яаж нөлөөлж байсан бэ гээд асуухаар үгүй ээ малчин айл яахав ууланд байгаа юм чинь идэж уух, өмсөж зүүхийн хомсдол гэж байгаагүй гээд.
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Бараг нөлөө байгаагүй л гэж байгаа байхгүй юу. Аа...тэгвэл Улаанбаатар тэр дайны юу. Одоо тэр Халх голын байлдаан энэ тэр юм болоод дуусаж байгаатай залгаад тэгээд 2-р дайн болж байгаа ш дээ.
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Их олон жил үргэлжилсэн. Тэр дайны шүүдэр нөлөө ер нь ямар байдлаар тусаж байсан юм бол...?
Намсрайжав -
Тэр үед чинь мэдээллийн ганц. Мэдээлэл олж авдаг юу нь одоогийнхтойгоо адилхан биш. Радио л гэж байсан. Нэг продуктор гээд нэг дугаргуй хар юм байдаг. 2 юутай. Чангалдаг, сулладаг 2 юутай. Нэг дугаргуй хар юм байдаг. Тэрүүгээр л одоо мэдээ авдаг байхгүй юу. Тэгээд л юу яасан чинь. Эхлээд л одоо фашистууд ингээд довтлосон гэнэ. Манайх чинь яахав манай улсад довтолсон мэтээр хүлээж авна гээд л манай нам засгийн чинь юунууд муунууд гаргаад л. Мэдэгдэл зэдэгдэл гаргаад л бид нар фашистын эсрэг...одоо эвсэлд баттай зогсоно гээд л. Тэр чинь үзэл сурталжсан үе яахав дээ. Тэгээд л юу яаж байсан. Тэгээд л сүүлдээ ч юу яагаад байсан чинь одоо 1941 оны 12-р...6-н сарын 2-нд дайн эхлэх гэж байна. 12-р сар болоход чинь их хүнд байлаа ш дээ. Нөгөө Москвад ирээд Москваг яндан дурангаар харж байна гээд л тэгэхэд чинь ёстой их л хэцүү байсан бид нар. Нөгөө фашистуудын тамлаж байсан, нөгөө хүүхэд мүүхэдийг зовоож байсан. Таня гээд л Зояа гээд л их ярьдаг байлаа ш дээ. Таняг дүүжилсэн гээд л. Өө...бид нар чинь яахав дээ ёстой юм үзээгүй болохоор өө...яанаа гээд л. Ёстой өөр дээр минь тохиосон юм шиг бодоод л тэр нь л хүүхдүүд эд нарыг тэгж тамлаж байгаа нь ямар айхтар юм бэ гээд бид нар чинь бүр тэгж яадаг байхгүй юу. Тэгээд л байж байсан чинь юу яагаад эхэлсэн. Бид нарт яаж мэдрэгдсэн гэхээр бид нар чинь мал махны юмуу тэр юмны хувьд гайгүй л дээ. Даалимба гээд Оросоос авна.
Хишигсүрэн -
Аха. Өргөн хэрэглээний бараа.
Намсрайжав -
Ёотон авна. Улаан тамхиа авна. Тийм ээ. Тэгээд нэг пушик гээд нэг тамхи байсан юм. Тэд нарыг л яасан. Тэд нар маань аягүй их үнэтэй болж байна гэнэ ээ. Манай аав ч тамхи татдаг хүн байсан юм. Тэгээд улаан тамхи, дүнсэн тамхи гээд л ярьдаг ш дээ. Одоо ч хэрэглэдэг ч юмуу үгүй ч юмуу нэг тийм юм л байдаг сан. Тэгээд ёотон, даалимба. Даалимба гэдэг чинь 5 метр 40 см-ээр хуйлчихсан дээрээ нэг их гоё бичигтэй. Нэг эрээн юм л байдаг. Тэр цай одоо. Гүржийн цай шүү дээ. Одоо ямар...
Хишигсүрэн -
Аха. Ногоон цай.
Намсрайжав -
Тэр л хэрэглэнэ ш дээ. Тэд нар маань л олдохгүй болоод л маш үнэтэй болоод ерөөсөө. Зах мах дээр хэцүү болсон. Тэгээд л гурил бол ерөөсөө дандаа юу идэж байсан ш дээ. 3-р гурил. Хар гурил гэж ярьдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Гурилын хивэгтэй.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Үнэн хэрэг дээрээ тэр чинь одоогоор бол хамгийн сайн гурил болж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
/инээв/ Бүдүүн гэдэсний яадаг гээд. Одоо тэрнээс чинь хар гурилыг чинь бид нар ингээд шигшээд хивэг нь дээр нь үлдэнэ.Доор нь хар гурил нь үлдэнэ. Гарсан тэр хивэгийг нь бид нар хуураад иддэг байсан ш дээ. Ерөөсөө. Их хэцүү болж байсан шүү. Манайх чинь тэр нөгөө юу яадаг юмнууд яагаад. Мал мах нь үнэд орж л байсан байхдаа. Хамгийн гол хэрэглээ чинь Монгол хүний хэрэглээ чинь тэр үед бол ерөөсөө тийм энгийн байсан ш дээ. Тэр даалимбагүйгээр, ёотонгүйгээр, цайгүйгээр ерөөсөө төсөөлөхийн арга байхгүй. Тэд нар маань их хэцүү байсан. Тэгэхдээ Зөвлөлт улс маань өөрсдөө хичнээн хүнд байгаа ч гэсэн энэ юмаа өгөөд л таслахгүй байна гэж радио юмаар ярьдаг байсан. Нээрэн яахав дээ тэгж байгаад л дайны жилүүдийг авсан. Дайныг чинь ёстой их яасан шүү. Тэгээд фронтод туслана гээд л манай ээж аав 2. Аав маань энэ хотын захиргаанд ажил хийдэг байсан юм. Манаач занаач хийдэг. Ээж маань үйлдвэрт ажил хийдэг байсан юм. Тэр норма төлөвлөгөөг биелүүлнэ гээд л шөнө өдөргүй ажиллана. Тэгээд фронтод бэлэг явуулна гээд нөгөө цалингаас олон юу яалгана ш дээ. Одоо яахав дээ...
Хишигсүрэн -
Нэг өдрийн цалин...
Намсрайжав -
Тийм ээ тийм. Тэгээд уриалга гаргаад л дэлгүүрт чинь ингээд одоо Занабазарын музей байгаа өндөр дэлгүүрт...
Хишигсүрэн -
Өндөр хоршоо.
Намсрайжав -
Тийм өндөр хоршоонд чинь ингээд ороход цагаан хайрцганд хийгээд хийгээд бэлэгнүүдийг яачихсан байдаг юм. Нэг томхон шиг цагаан хайрцганд бол нөгөө үстэй...цэрэг үстэй дээл байдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Цэрэг үстэй дээл, эсгий гутал эд нар байдаг юм гэсэн тэд нар нь. Тэгээд л бага шиг гайгүй байна. Бүр жижигхэн хөөрхөн иймэрхүү дөрвөлжин хайрцагтай ч бас байна. Тэрэн дотор бол бээлий, хөлийн ороолт тийм юм байдаг гэсэн. Хадаастай байдаг юм. Мэдэхгүй юм чинь. Манай ээж аав 2 дагуулж ороод л авна ш дээ. Тэрнийг чинь өөрийнхөө нэр дээр. Тэгээд хөөрхий амьтан ээж аав 2 минь хэлдэгсэн. Хүүхдийг юу яавал фашистуудыг цохих байхаа. Хүүгийнхээ нэр дээр нэг явуулая гээд нэг /инээв /жижигхэн хайрцагтайг хүртэл худалдаж авч миний нэрээр явуулж байсан юм даа хөөрхий амьтан.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Би тийшээ /түр босож явав/.
Хишигсүрэн -
Тэг тэг зүгээр.
Намсрайжав -
Тэгж хүртэл юу яаж байлаа шүү дээ. Бид нар чинь үнэхээр юу яаж байсан шүү. Фронтод туслана гээд л морь мал өгнө. Тэгээд л цалингаасаа өгнө. Авгай хүүхнүүд чинь ёстой алтан ээмэг, бөгж. Бүр 5-р хорооны Цэрэндулам гэж авгай байдаг байсан. Тэр одоо юуны баримтад кино эд нарт байгаа байх аа. Тэр бол хичнээн алтан бөгж, хичнээн ээмгээ өглөө ч гэдэг билээ. Тэгээд л яадаг юм. Үнэхээр нээрэн яахав дээ. Далайд дусал нэмэр гэж аюултай юм болж байсан юм чинь тэгэхэд. Бидний амьдрал нээрэн мэдэгдэж байсан. Дайны жилүүд чинь хэцүү байсан.
Хишигсүрэн -
Аха. Багшийн сургууль төгсөөд та яахав тэр үед хүүхдүүдийг тийшээ хөдөө яв гээд уг нь хөөчихөөр байсан байх. Улаанбаатар хотын хүүхэд учраас...
Намсрайжав -
Үгүй ээ намайг юу яагаад тэр үед Ардыг Гэгээрүүлэх Яам гээд одоо манай сайд Машлай гээд байсан юм. Багшийн Дээдэд сурганы багш хийж байсан гэсэн ш дээ. Машлай гуай сүүлд. Юуны Ардын Гэгээрүүлэх Яам чинь одоогийн Улаанбаатар зочид буудал байгаа тэр дээр 2 давхар жижигхэн байшин байсан юм. Юуны хурал...улсын анхдугаар их хурал тэнд хуралдсан гэж ярьдаг ш дээ бас. Жижигхэн блокон шиг юмтай 2 давхар хөөрхөн байшин байсан юм. Тэгээд юу яагаад очсон чинь намайг юу яагаад...нөгөө тэр үед чинь ч яахав дээ хүмүүсийн юу...нэг их бодол санал эд нарыг ч хүлээж авдаггүй. Дандаа л захиргаадалтаар ярьдаг байсан юм чинь. Төв аймгийн 10-н жилийн сургуульд гээд тавьчихсан намайг.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Монгол хэл уран зохиол, түүх уран зохиол, Монгол хэлний багш гэж төгссөн байхгүй юу. Тэгсэн чинь ээж аав хоёртоо л хэллээ. Би одоо тэр үед 20-той байсан. Юу төгсөхдөө.
Хишигсүрэн -
1946 он ш дээ тийм ээ.
Намсрайжав -
Тийм. Тэгээд л яасан чинь ээж аав 2 маань яалаа гэж Төв аймаг явдаг юм бэ. Булган аймаг явалгүй яадаг юм бэ. Нутагтаа явья хэдүүлээ гээд тэгэхгүй юу. Тэгсэн чинь Булган аймаг явья гэсэн чинь Булган аймаг явуулахгүй ээ явуулахгүй чи томилсон газар яв гэдэг юм байна. Тэгээд нэг дандаа л...тэнд ч ерөөсөө Монгол улсын чинь хүн ам ч цөөхөн байсан юм байна. Ерөөсөө тэгээд л Гэгээрлийн Яамны үүдэн дээр Төв аймагт тэр тэр Хөвсгөл аймагт тэр гээд биччихсэн байдаг байсан ш дээ. Үгүй ээ амархан байж дээ. Одоо бол компьютер эд нараар л яанаа уу гэхээс биш яахав тэр чинь цөөхөн сургуультай, цөөхөн багштай байсан нь мэдэгдэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд дандаа очдог. Тэнд л очдог байхгүй юу. Тэгсэн чинь Багшийн Сургууль надтай хамт төгссөн хүн байсан юм. Тэр чи энд ямар юмаа хийж байгаа юм бэ гэсэн. Үгүй ээ намайг Төв аймагт хувиарлаад байх юм би юу Булган аймаг явмаар байх юм тэгээд намайг Булган аймагт явуулж өгөхгүй байна гэсэн чинь нөгөөдөх чинь намайг 1-р сургуульд хувиарлачихаад байна. Би 1-р сургуульд очихгүй ээ гээд нөгөөдөх чинь тэгэхгүй юу. Чи яагаад 1-р сургуульд очдог юм бэ гэсэн чинь. Үгүй ээ тэнд өөр сургуульд явмаар байна гээд. Тэр маань тэр үедээ бас жаахан юутай хүний...маршал Чойбалсантай танил дотно тийм хүний ач хүү ч билүү юу ч билээ тийм байсан байхгүй юу. Би сургуульд явмаар байна. Би хойшоо Орос руу Зөвлөлт улс руу сургуульд явна гээд тэгэхгүй юу. Тэгээд нөгөөдөх чинь манай боловсон хүчний хэлтэсийн маань нэг Долгорсүрэн гээд нэг авгай байсан юм. Одоо зайлуул бурхан болсон доо тэр. Настай. Намайг бодвол тэр үед нилээн нас хүн шиг санагддаг юм. Тэгээд дагуулж орсон чинь тэгээд надад 1-р сургуульд оч гээд юу өгчихгүй юу. Бичиг өгчихгүй юу.
Хишигсүрэн -
Томилолт маягийн юм.
Намсрайжав -
/инээв/. Томилолт маягийн юм. Тэгээд чинь юу...1946 онд бид нар чинь юу байхгүй юу. Улсын 25-н жилийн ой болсон байхгүй юу. Тийм биз дээ.
Хишигсүрэн -
Тэгэлгүй яахав.
Намсрайжав -
1921 он гэхээр чинь. Тэгээд биднийг Багшийн Сургууль төгссөн чинь тэр чигээр нь нөгөө тэр үед л гарч байсан л даа. Нийтийн гиминастик гээд нэг юм болоод соёл нийгэмлэг гэж байсан юм. Манай боловсролын юунд. Тэрэнд бүх хүүхдүүдийг яагаад нөгөө үнэмлэхүүдийг нь өгдөггүй ээ. Хөдөөний хүүхдүүд чинь яахав дээ. Юмаа авбал бушуухан явчих гээд байгаа байхгүй юу. Тэгээд бид нарыг чинь 6-н сараас эхлээд 7-н сарын 11 наадам болтол ерөөсөө 45 хоног ч билүү. Энд чинь цэргийн зохион байгуулалт ч гэнэ үү юу ч гэнэ үү. Гиминастик хийж байна гээд л байсан. Нэг их л цэцэг мэцэг бариулаад л туг муг бариулаад л анхны уг чинь. Наадмыг чинь тэр “Буянт-Ухаа”-д хийж байсан байхгүй юу. Стадион байхгүй. Энэ стадион байсан дээр чинь бид нарын лагерь байсан юм. Юу яагаад л майхан барьчихаад л тэрэн дотор эрэгтэй эмэгтэйгээр нь байлгаад л. Тэгээд юу яасан чинь 25-н жилийн ой ч дууслаа. Тэр жил юу яагаад тэгээд тэрний дараагаар хувааритай газрууддаа очих гэж байхгүй юу. Тэгээд хувааритай газрууддаа 7-н сарын 1-нээс эхлэж биднийг хувааритай газруудад нь явуулна гэж байсан. Тэгээд тэгсээр байтал наадам эд нар өнгөрсөөр байтал 7-н сарын 15 болоод бараг 8-н сар болсон доо. Тэгж байхад л би 1-р сургуульд ирсэн байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгээд миний хувь зохиол юмуу би одоо гайхдаг юм. Тэгээд энэ 1-р сургуульдаа л байсаар байгаад 35-н жил болсон ш дээ. Би ерөөсөө хайш аа ч яваагүй. 1981 онд тэтгэвэртээ гарсан.
Хишигсүрэн -
Ганцхан сургуульдаа.
Намсрайжав -
Тийм /инээв/. Тэгээд л ёстой бүр нэг...
Хишигсүрэн -
Та юу заадаг байсан бэ?
Намсрайжав -
Би эхлээд монгол хэл, уран зохиол зааж байлаа. 3,4-н жил заасан. Тэгээд дараагаар нь тэгээд л юу яасан. Тэгж байгаад монгол хэл, уран зохиол, түүх гээд над дээр түүх тавьчихсан байхаар нь тэгээд л тэрнээс хойш...1950-н, 1946 оноос нэг 10-н жил хяраатай уран зохиол, монгол хэл уран зохиол заасан. Тэгээд л түүх рүү орсон. Тэгээд тэр чигээрээ явсаар байгаад.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгээд нэг ажилласан газрын хувьд бол тийм юу байхгүй юм даа. Ёстой нөгөө...
Хишигсүрэн -
Нэг л газраа харин зүгээр юм биш үү?
Намсрайжав -
Үгүй ээ одоо яахав дээ.
Хишигсүрэн -
Гоё юм бишүү /инээлв/. Бараг л тэр чинь төрлөх гэр болсон байна ш дээ.
Намсрайжав -
Харин тийм хөөрхий зайлуул. Ямар өдөр тэр байгууллагын босгийг алхасан юм. Тэнд данстай л яваад байна.
Хишигсүрэн -
Ерөөсөө нэгдүгээр сургуулийн түүх бол тодорхой нэг үеийн бол аягүй сайн мэдэх юм байна ш дээ.
Намсрайжав -
/инээв/. Тэгж байгаад тэтгэвэрт гараад 81 гэхээр чинь одоо бараг 28-н жил болж байгаа биз дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгэхэд чинь ерөөсөө 10-н жил дотор бүх юм өөрчлөгддөг юм байна ш дээ. Хүний юм чинь тэгээд тэгээд.
Хишигсүрэн -
Аха. Би юу яадаг байхгүй юу. Нэг хүнээс ярилцлага авсан юм. Би их сайн мэддэг хүн л дээ. Тэгээд Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумаас хүүхдээ 1-р 10-н жилд өгөх гээд тэмээтэй авч ирж байсан гэж байгаа байхгүй юу. Загасбалдан гуайг. Тэгэхээр Загасбалдан гуай чинь хүүхэд байхдаа ирчихээд ээж аав нь. Ээж нь аав нь байгаагүй билүү. Тэгээд ээж нь жилдээ тэмээгээр ирж иргэдэг байсан гээд...
Намсрайжав -
Ээ...за.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр би аягүй гайхаж уу...
Намсрайжав -
Хөөх...тийм Загасбалдан чинь. Загасбалдан гээд хүүхдийн нэр дуулддаг л байсан 1-р сургуульд. Тэгэхдээ би хичээл мичээл орж байгаагүй.
Хишигсүрэн -
Орж байгаагүй юу.
Намсрайжав -
Намайг ирэхэд тэр дээд ангиар орчихсон байсан байх.
Хишигсүрэн -
Магадгүй. Тэгээд 1-р сургууль гэж их сайн сургууль байдаг гэнэ гэж хөдөөний малчин хүн сонсоод авч ирж байсан гэхээр бас л айхтар санагдаж байсан шүү. 1940-өөд он гэхэд.
Намсрайжав -
Харин тийм.
Хишигсүрэн -
За нэг ийм яриа байна. Сэдэв байна. Тэр нь юу вэ гэхээр бид 2-ын ярианд сая нэг цухас дурдагдаад өнгөрлөө ш дээ. Таны тэр нэг хүүхэд насанд хэлмэгдүүлэлт гэж айхтар үйл явдал болсон.
Намсрайжав -
Аха.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр тэр хэлмэгдүүлэлтэнд ер нь танай хамаатанаас юу яасан...хэлмэгдсэн хүн байна уу.
Намсрайжав -
Байхгүй байхгүй.
Хишигсүрэн -
Ерөөсөө байхгүй юу.
Намсрайжав -
Манайхаас юм байхгүй.
Хишигсүрэн -
Аа...ер нь хэлмэгдэж байгаа хүмүүсийг нөгөө бариад л явж байгаа юмыг та хүүхэд байхдаа...
Намсрайжав -
Сонсож байсан.
Хишигсүрэн -
Сонсож байсан уу, харж байсан уу?
Намсрайжав -
Нүдээрээ бол би хараагүй. Ерөөсөө одоо тэгээд л биднийг чинь яахад чинь тэгж ч барьж байна. Манай хүрээн дээрээс чинь тийм ээ...
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгж ч лам нар барьж гэнэ. Тэгж гэнэ ингэж гэнэ. Айл хотны ч улсууд тийм ч...одоо айл болгонд л лам байсан юм чинь. Бид 3 болохоор гурвуулахнаа байсан болохоор мэдэхгүй. Манай бол нэг бандь ч гэнэ үү. Хүрээ мүрээнд тэгж л яасан болохоос биш шавилаж суугаад тийм юутай болохоор тийм юманд ороогүй. Зүгээр л хар хүн болохоороо холбогдоогүй. Тэрнээс биш тэр айл хөршийн ярьдаг нь тийм ч ламхайг минь барьчихлаа. Ийм ч ламхайг минь барьчихлаа ингэлээ тэглээ гээд ерөөсөө тэр лам нарыг чинь үлдээгээгүй ш дээ. Манай нутагт л ерөөсөө яриад байдаг байхгүй юу. Тэгж л одоо. Бага байсан болохоор овоо сайн ойлгож мэдэхгүй. Чавганц нар авгай хүүхнүүд чинь уйлж унжиад тэгдэг байсан. Одоо бодоход хөөрхий их л эмгэнэлэтэй юм болж байсан байна л даа. Ямар сайн даа манай нутагт нэг чавганц ерөөсөө ганц хүүтэй. Тэр хүү нь лам байсан баригдаад явчихгүй юу даа. Тэгээд нөгөө чавганц чинь ганцаараа үлдчихээд тэгээд хөөрхий амьтан нутаг нугийнхан баг сумаараа ч яадаг юмуу. Нөгөө эмгэнийг чинь айл айлд...нэг айлд 5 хонуулаад нэг айлд 5 хонуулаад тэгээд явдаг байгаа юм. Тэгээд л тэр эмээгээс асуудаг юм байна л даа. Та хүүгээ юу гэж бодож байна гэхээр. Яахав дээ олон лам нартайгаа явсан юм нэг их санаа зовсон л байна шүү гээд.../инээв/ ганцхан миний хүү баригдсан биш дээ гэж тэр хэн гуай тэгж байна гээд улсууд ярьдаг байсан байхгүй юу. Айхтар юм болсон шүү.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ерөөсөө хэлтгий захтай улсыг чинь үлдээсэнгүй ш дээ. Ерөөсөө их айхтар. Харин юу яасан ш дээ. Манай хошууны засаг ноён чинь Бишрэлт Гүн Сундуй гэж байсан байхгүй юу. Тэгээд одоо ярьж байх нь нөгөө Зундуй гүн чинь Боруныг барьж өгсөн гэдэг байхгүй юу. Сундуй гүнийг баривчлаагүй юм шүү. Байгаад л байсан Сундуй гүн. Ноён гээд л хүмүүс чинь. Манай айл майлаар ирдэг байсан. Залуухан хүн байсан санагдаж байна. Улсууд очиж яахад. Нөгөө сурсан юугаараа олон жилээр өөрсөдөд нь итгэл үнэмшил болчихсон юм чинь нөгөө ноёноо харахаар улсууд чинь их сүйд болно ш дээ. Тэгэхэд Сундуй гүн чинь хэлж байна гэж бага байхад...би өөрөө нүдээрээ үзээгүй л дээ. Та нар яах гэж ингэж байдаг юм бэ. Ардын засаг тогтсон одоо би юу муу байхгүй болсон. Хэргэм зэрэг байхгүй болсон. Би зүгээр л энгийн хүн шүү дээ гээд. Тэгээд Сундуй гүн чинь харин баривчлагдаагүй шүү тэгээд өнгөрсөн. Тэр хошууны засаг ноён байна. Тэгээд л тайж нар байна ш дээ тийм ээ. Тайж нар тийм улсуудын чинь эрхийг нь авчихсан. Улс төрийн эрх гэж ярьж байлаа ш дээ. Сонгох сонгогдох эрхийг нь хасаж байсан байна л даа. Тэгэхээр чинь жаахан бас гавж мавж, гавж санваартан хүрээнд бас том лам байсан улсууд эд нарыг тэгээд тэр нь. Би боддог юм. Сайн учрыг нь ойлгодоггүй юм. Сонгууль болохоор чинь сонгуульд оролцуулагдаггүй юм байна л даа. Тэр тайж болоод өндөр мундаг тушаалтай хүмүүсийг...
Хишигсүрэн -
Иргэнийх нь эрхийг
Намсрайжав -
Тийм иргэнийх нь эрхийг, улс төрийнх нь эрхийг хасчихаад байгаа юм байна. Тэгээд тэд нар их л гутранга байдаг. Манай тэнд Дэндэв тайж гээд нэг хүн байсан юм их л уцаартай байдаг шиг санагдсан. Одоо л учрыг нь олж байхад хөөрхий. Тэгээд тэр чинь бас л хүний эрхийг яаж л байсан байна л даа.
Хишигсүрэн -
Зөрчиж байсан.
Намсрайжав -
Тийм одоо тэгээд яасан. Тэгж байгаад сүүлдээ л 1949 онд ч гэл үү дээ. Тэр улс төрийн шалтгаанаар сонгуульд орохыг нь болиулсан ш дээ. Хуучин чинь одоо юу яагаад л ‘...’ анкет бөглөвөл цагаан боруны цэрэгт яву байсан хүн бий юу. Хувьсгалын эсэргүү 1932 оны хэрэгт оролцож байсан хүн бий юу танай юунаас гээд тэгж заавал яадаг. Тэрнийгээ хүн болгон бичихнэ ш дээ. Яагаад гэвэл тэрнийг биччих юу бол тэр хүнд өөрт юутай болно.
Хишигсүрэн -
Гай болно.
Намсрайжав -
Тэгээд нууна шүү дээ тэрнийгээ. Одоо бол хүн болгон харин л чадвал бараг....
Хишигсүрэн -
Хэлмэгдсэн болчих гээд л /инээв/.
Намсрайжав -
Бараг Чингисийн алтан ургийнх ч юмуу. Ядахдаа л нэг хошууны ноён моёнтой хамаатай болохыг л эрмэлзээд байдаг болчихсон юм шиг байна ш дээ. Юм гэдэг чинь хачин юм. Хуучин бол аягүй их нууж байсан ш дээ. Манай Төв Хорооны Дарга Дамба гуай чинь 1958 онд Дамба гуайг Нэгдүгээр Нарийн Бичгээс авч хаясан. Тэгэхэд Дамба бол юуны...том мундаг тушаалтай байсан лам ахыгаа нууж байсан гэсэн байгаа юм намаас эд нар гэж бүр бидэнд намын гишүүдэд захидал ирж байсан байхгүй юу. Нууж байсан байна гээд. Тэгж байсан ш дээ. Нууж байсан хүн бол олон л байгаа даа. Тийм. Хэн тэрнээс юу байя гэж бодохов дээ. Өөрийнхөө карьерийг эвдэе гэж бодох вэ дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
/инээв/. Цаг үе гэдэг хачин юм шүү.
Хишигсүрэн -
Үнэлгээ хандлага...
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Өөрчлөгдөж байгаа болохоор. Та нөгөө гэр бүлийнхээ тухай яриач тэгэх үү?
Намсрайжав -
Аа...за.
Хишигсүрэн -
Та тэгээд 1946 онд үндсэндээ 20-н настай багш болоод...
Намсрайжав -
Тийм. 20-н настай 1-р 10-н жилд.
Хишигсүрэн -
Тэр үед гэр бүлтэй болчихсон байсан уу?
Намсрайжав -
Болоогүй байсан.
Хишигсүрэн -
Аха. Харьцангуй оройтож байна тийм ээ тухайн үеийнхээр бол...
Намсрайжав -
Аа...харин тийм /инээв/. Миний үеийн хүүхнүүд чинь юу 5,6-р ангид байж байхдаа л 15,16-тай л хүнтэй сууна шүү дээ тэр үед чинь.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Намсрайжав -
Манай ээж аав 2 намайг чи яасан хачин юм бэ. Үеийн чинь хүүхнүүд цөмөөрөө юу яачихлаа. Хүнтэй суучихлаа. Ингэчихлээ, явчихлаа гээд байхад чи одоо ингээд байх юм одоо. Манай ээж чинь намайг юутай гарсан чинь 20-той ч юмуу даа гарсан байхгүй юу би. Тэгээд их сонин тэр хувь зохиол нь аягүй их сонин. Ондоо хүүхэд гараагүй. Тэр үед тэгж ямар элдэв юмнаас сэрэмжлэх юм гэж байхгүй ш дээ. Нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт аборт хийлгэх тийм юм байсан биш. Ерөөсөө л ганцхан хүүхэд л гарсан нь би.
Хишигсүрэн -
Түрүүнээс хойш бодоод л байлаа. Ганцхан хүүхэд.
Намсрайжав -
Харин тийм.
Хишигсүрэн -
Ганцхан хүүхэдтэй айл гэж ховор ш дээ. Хэрвээ байх юм бол тэр нь өргөмөл хүүхэд.
Намсрайжав -
Харин тийм. Их сонин. Би бүр гайхдаг юм. Манай ээж.../түр босож явав/
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Гадаа ямар байна дулаахан байна уу?
Хишигсүрэн -
Гайгүй байна лээ. Нилээн дулаахан байсан.
Намсрайжав -
Тэгээд манай ээж аав хүүхэд өргөж авна гэж их ярьдаг байлаа л даа. Надад тэгээд л. Ёстой тэгж таарсан юм уу. Би боддог юм. Ёстой энэ тэнд...өөрөө нөгөө хувьсгалт хүмүүжлээр хүмүүжсэн хүн чинь яахав тэр 2 угаасаа ганцхан хүүхэдтэй юм байна хэрэггүй ээ гэж лам хэлсэн гэж лам хэлсэн гэж тэр 2 яриад байсан байхгүй юу. Гэхдээ яахав яахав охинтой гээд. Аав болохоор эрэгтэй хүүхэд өргөж авна аа гээд яах юм бэ Намсрайд ханьтай эмэгтэй хүүхэд өргөж авна гэж тэр 2 маргалдаж байсныг би сайн санаад байдаг байхгүй юу. Манай ээж энд захын доктор гээд байсан. Манай аав ээж 2 захын докторт хүртэл очиж үзүүлж байсан ш дээ. Одоо яагаад болохогүй байна. Ямар юутай байна гээд. Бас юутай болохо юмсан. Хүүхэдтэй болох юмсан гэж бодож л байсан байх. Тэгж байгаад тэгээд 1946 онд багш болчихоод л манайхан чинь одоо юунууд...хүүхүүд чинь ерөөсөө...би түрүүнд ярьсан. 5-р ангиас 5-уулаа Багшийн Сургуульд очоод...
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Нөгөө 4 маань бүгдээрээ замаасаа хүнтэй суугаад, хүүхэд гаргаад цөмөөрөө алга болсон ш дээ /инээв/.
Хишигсүрэн -
Аха. Багш болж чадаагүй.
Намсрайжав -
Тийм. Зарим нь яахав буцаж ороод сүүлдээ юу муу болсон. Сургуулиар явсан байна лээ л дээ. Би яг ганцаараа яасан. Тэгээд ээж маань юу яахгүй яасан юм бэ. Хүнтэй суугаач ээ гээд л тэгдэг байхгүй юу. Тэгээд л ‘...’ одоо тэгээд л бас ганцаараа хүн чинь тийм хамтач биш байдаг юм ш дээ. Их жожиг. Би бол өөрийгөө...
Хишигсүрэн -
Ганц хүүхдийн зан.
Намсрайжав -
Тийм. Би тэрнийгээ ер...
Хишигсүрэн -
Ганцхан хүүхдийн хүмүүжлийн тийм юм байгаа.
Намсрайжав -
Ерөөсөө бүр нэг юутай. Айл хунараар ч орохгүй. Хүнтэй ч нийлэхгүй тэгээд л сургууль дээр аав ээж 2-ынхоо л юунд байгаад байдаг. Тэгээд манай энэ одооны хүүхдийн больницийн наад талд одоо больниц байдаг юмуу үгүй юу. Нэг том хүүхдийн... Одоо Эх Нялхасын Эрдэм Шинжилгээний Төвийн чинь наад талд яагаав нэг том байшин байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Нэг цагаан байшин байгаа ш дээ. Одоо ч гэсэн. 3-н давхар.
Намсрайжав -
Тэр бол одоо юу. Одоогоор ярих юм бол Батлан Хамгаалахын Их Сургууль, Цэргийн Их Сургуулийн үүсэл л байж л дээ тэнд нэг. Ямар юмны билээ дээ. Даргын юу ч билүү.
Хишигсүрэн -
Цэргийн Даргын Сургууль...бага даргын сургууль ч билүү.
Намсрайжав -
Мэдэхгүй цэргийн дарга нарын л сургууль байсан юм даг. Тэр их том байшин. “П” хэлбэртэй. Тэр их олон жил болж байгаа байшин. Тэр угаар ингээд тэрүүгээр ингээд цэргийн дарга нар гараад л явна л даа. Яг тэр юун дээр байгаа ш дээ. Одоо бол зурагт мурагтын урд талд юмуу даа тийм үү?
Хишигсүрэн -
Тийм тийм.
Намсрайжав -
Эх Нялхасын урд. Тэрүүгээр их олон дарга нар явна л даа. Тэгээд олон дарга нар мэдээжийн хэрэг ш дээ. 20-н настай бүсгүйг харж л таараа ш дээ /инээв/. Тэр үед чинь ямар гар утас ийм тийм юм байх биш. Гудамжны хүүхдүүдээр л дуудуулна л даа.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Эгчээ таныг хүн уулзая гэж байна. Энд тэнд ир гээд.
Хишигсүрэн -
Танай гэр хаана байсан гэнэ ээ?
Намсрайжав -
Гандан дээр байсан юм яг. Яг тэр одоо Битүб. Элчин сайд байсан хэний чинь. Яагаав дээ одоо бол Бөмбөгөр зах байна ш дээ. Бөмбөгөр зах эд нарын чинь тэнд хурлын дуганаас наах нь байсан байхгүй юу манайх. Тэгээд тэрүүгээрээ. Тэгээд манай ээж энэ олон сайхан дарга нар яваад байж байхад энэ сайхан дарга нараас нэгэнтэй нь яагаач дээ энээ тэрээ гээд байсан байхгүй юу /инээв/. Тэгээд би 2-3 хүн захиа занаа энэ тэр өгдөг байсан. Тэрнийг авч байгаад. Манай нутгийн хүн юм. Гэхдээ нэг сум биш л дээ. Тэгээд ээж аав маань яахав яахав нэг зүгийн юм гээд тэгээд тэр хүнтэй би 1947 онд нийлсэн байхгүй юу. Тэр хүн маань юу яасан. Нөгөө ямар юм гэдэг билээ. Тэр үед чинь ?????бичлэг-1 47 минут 16 сек. Их олон сургууль цэргийн дарга нар бэлтгэдэг байсан.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Училашь гэхээр цэргийн дунд сургууль л байхдаа нэг. Тийм сургууль төгссөн хүн байсан. Тэгээд тэрэнтэй 1947 онд яасан.
Хишигсүрэн -
Аха. 1939 онд чинь явж байсан юм билээ ш дээ. Орост сургуулиудад.
Намсрайжав -
Тэр хүн маань хэдэн жил болсон гэдэг билээ. Манай Булган аймгийн хүн байсан юм. Тэгээд тэрэнтэй нийлээд. 1947 онд нийлээд 1957 он хүртэл би 10-н жил тэр хүнтэй ханилсан. 3-н хүүхэдтэй болсон. Тэр хүнээс. Тэгээд 1957 онд л Раднаатай суусан юм даа.
Хишигсүрэн -
Аха. Тэр үед тэгж хүн гэр бүлээ солино гэдэг их ховор үзэгдэл тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм ээ тийм. Ховор ховор.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр бас л их өвөрмөц хувь тавилан тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм. Тэр ёстой юу гэж хэлэх юм бэ. Би өөрөө амьдралаа ингээд бодоод байж байхад хүнд чинь хариулж болохгүй асуудал их л байдаг юм тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Намсрайжав -
Хэн...Раднаа бид хоёр бол яг би 1946 онд Багшийн Сургууль төгссөн. Раднаа 1947 онд Их Сургууль төгссөн байна. Одоо энэ...
Хишигсүрэн -
Монгол Улсын Их Сургууль.
Намсрайжав -
Тийм. Энэ чинь яахав хотын хүүхэд болохоороо л энэ чинь юу яагаад шууд. Монгол Улсын Их Сургууль 1942 онд байгуулагдсан ш дээ.
Хишигсүрэн -
Анхны...
Намсрайжав -
Тийм анхны. Тэгэхэд л эд нарыг юу яагаагүй байхад л бас л нөгөө бид нар шиг 10-н жил төгсөөгүй байхад нь 8-р ангийн хүүхдүүдийг аваачиж. Нөгөө бэлтгэл анги гэж нэг жил сургаад л бэлтгэлээсээ цааг жинхэнэ ангид оруулаад тэгээд. 1946 онд анхных нь төгсөлт болсон. Тоо физикийн анги гэж Раднаа чинь 2 дахь төгсөлт байхгүй юу. Тэгээд л Раднаа бид нар ингээд. Бид нар хэзээний. Багшийн Сургууль, Их Сургууль 2 чинь яахав 2-уул. Ингээд санхүү, хүн эмнэлэг гээд сургууль, хөдөө аж ахуйн техникком энэ тэр гээд тэгээд л тэр. Бид нар уулзана л даа. Оюутан байхад чинь яахав олон нийт гэж ярьдаг.
Хишигсүрэн -
Угаасаа танидаг байсан байхнээ тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм. Тэгэлгүй яахав. Танилгүй яахав танихаар барах уу. Бид нар танина. Тэгээд юу яагаад. Багш болсныхоо дараа манай сургуульд бас бид нар хамт багшилаж байсан. Тэгээд яахав дээ манай Раднаа чинь тийм нэг хайлган цагаан юутай. Ерөөсөө манай Оюун аниа эд нар чинь тийм улсууд шүү дээ. Дайчин одоо өссөн орчин нь шал ондоо юм чинь эд нар чинь нөгөө сэхээтний.
Хишигсүрэн -
Их нээлттэй хүмүүс.
Намсрайжав -
Тийм их нээлттэй их нээлттэй. Ерөөсөө тэгж ерөөсөө тэгээд өөрөө юу бодож байна тэрнийг л хүнд дэлгэж тавьж л байвал хамаг юу нь бахархал нь тэр байхгүй юу. Ёстой хүн хүн...хүний зан гэдэг чинь /инээв/ нөгөө манай монголчууд яснаасаа гэдэг шүү дээ. Хүний зан гэдэг бол тэгээд ёстой нөгөө багш нар хэлдэг биз дээ. Сурган хүмүүжүүлнэ, сурган хүмүүжүүлнэ л гэдэг яаж сурган хүмүүжүүлэх юм бэ. Сагсуу нь сагсуугаараа, бүрэг нь бүргээрээ тэгээд л үлдэнэ. Тэгээд яахав өөрийнхөө үүргийг гүйцэтгэнэ тийм ээ. Хоорондоо найраад л бие биенийгээ хөглөөд л хүн тэгж л амьдардаг байна ш дээ. Тэгэхэд чинь манай хүн намайг л хүнтэй суугаагүй байхад л би чамтай сууна шүү гээд хэлээд байдаг байхгүй юу. Би тэгэхэд нь гайхаад. Энэ чинь аягүй дугуй унасан, сүүлдээ мотоциколь энэ тэр унасан. Ёстой л манай монголчуудын хэлдэгээр морин дэл дээгүүр давхисан нэг хүн л байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Тодорхой түвшинд танд нэг ийм барьер байсан байж магадгүй тийм ээ. За энэ хүн бол одоогийн хэлээр бол элит гаралтай...
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэр барьер таныг бариад анх суугаагүй.
Намсрайжав -
Тэгэлгүй яахав.
Хишигсүрэн -
Аа...тэгээд мань хүн 1957 он хүртэл хүнтэй суугаагүй байсан уу?
Намсрайжав -
Суугаагүй. Ерөөсөө хүн хартай суугаагүй ш дээ. Тэгээд л би нэг анхныхаа хүүхдийг гарчихаар...яаж байгаа юм бэ чи хэнтэй суусан гэсэн. Цэргийн даргатай. Ёстой нэг тэнэг хүүхнүүд цэргийн даргатай суудаг юм гээд. Бидний үед чинь дагаж явахад данжаад сайхан ‘...’ биш ээ. Дарлаж суухад данжаад сайхан, дагаж явахад дарга сайхан гэж моод шүү дээ цэргийн дарга нар.
Хишигсүрэн -
Аха. Тийм байна.
Намсрайжав -
Ёстой тэнэг нь. Цэргийн дарга нар ерөөсөө уншдаггүй юм. Юу ч яадаггүй тэнэг улс байдаг юм ш дээ гээд тэгдэг. Тэгээд бид нар хамт нэг багш нар юм чинь нэг хашаан дотор хамт байгаад байгаа юм. Тэгээд би чинь 1947 оны сүүлчээр хамгийн анхны хүүхэд гарсан. Дараа нь 1951 онд нэг хүүхэд гарсан. 1957 онд нэг хүүхэд гарсан байхгүй юу. Тэгээд л яваад байсан, яваад байсан. Ёстой юу яаж болохгүй. Их сонирхолтой. Сонирхолтой ч гэх юмуу хүнд нөгөө нэг цаанаасаа зурсан зураг. Хувь тавилан гэдэг юмуу тийм юм байгаад байхгүй юу. Тэгээд л би одоо 10-н жил суусан нөхрөөсөө салах билүү. 3-н хүүхэдтэй байсан аваад салах бол ёстой эвэртэй туулай үзсэн шиг болно биз дээ. Нөгөө нам эвлэл чинь байлгахгүй биз дээ. Тэрнийг чинь ёстой юу болж байна яаж байна. Раднааг чинь хүний гэр бүл үймүүлсэн. Намайг чинь гэр бүлийн...нөгөө Ленин хэлсэн гэж байгаа юм ш дээ. Гэр бүлийн талаар тогтворгүй, улс төрийн тогтворгүй.
Хишигсүрэн -
/инээв/
Намсрайжав -
Биднийг чинь багш болоод л очихдоо зэрэг намд элс, намд элс гээд шаардаад байна тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Бид нар чинь бие биеэндээ ойлгуулж байсан байхгүй юу. Нам гэдгийг чинь аягүй их өндрөөр боддог байхгүй юу. Намд орсон над шиг хүн бол чадахгүй ш дээ тэр их айхтар гээд л тэгээд нөгөөдөх ахмад улсууддаа чадахгүй байхаа. Манай энэ хүн бол чадахгүй ш дээ. Айхтар гээд. Тэгээд л чадахгүй байх аа гээд л. Үгүй ээ чадна чадна гээд. Нөгөө намын эгнээг өргөтгөнө гээд нэг юм байдаг юм байна л даа. Тэгэхээр чинь намын идэвхтэн гээд бүртгээд авчихаж байгаа юм. Тэгсээр байгаад тэгээд би 1949 онд МАХН-д элссэн. Одоо 60-н жил болж байна ш дээ /инээв/. Тэгээд ёстой бүр 1957 онд чинь ёстой нээрэн юу яаж л байлаа даа.
Хишигсүрэн -
Нилээд их шуугиантай үйл явдал болж байж тэгээд л нэг юм.
Намсрайжав -
Тэгээд намайг чинь чи ерөөсөө 1-р сургуульд тохирохгүй хүн. Чамайг ёстой ховхлох юу.../инээв/ боломж гарч ирэхэд л гэж байсан. Тэгээд тэр чинь би яагаагүй ш дээ. 1-р сургуулиас яваагүй л үлдчихсэн юм л даа. Яагаад ч үлдчихсэн юм бэ. За яавал яг. Хийвэл бүү хий. Ай бүү хий гэдэг юм чинь гэж бодоод л тэгсэн чинь Раднаа нөгөө хөөрхий амьтан үгүй ээ яахав дээ. Хүүхэн шуухан, охид бүсгүйчүүд эргүүлэх нь эргүүлж л байсан байх. Тэгэхдээ аваад суучихсан, хүүхэд шуухадтай болсон тийм юм...бид 2 чинь 30 гарчихаад суусан ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм болж байна ш дээ одоо.
Намсрайжав -
Тийм. Тэгэхэд тийм энэ хүүхнүүд үнэн найдваргүй ш дээ. Зүгээр хүн яагаад байхад гэхээр нь би худлаа яриад байна гэж бодоод ёстой чи ямар юмны чинь элэнцэгний чинь юу вэ гээд байхад чинь үгүй ээ юу яадаггүй юм. Тэгээд манай найз нар эд нар тэгдэг юм. Тавьсан зорилгондоо хүрэхийн тулд нэл хэлсэн бол цаадах чинь заавал биелүүлнэ дээ гээд /инээв/. Тэгээд ёстой би. Үгүй ээ миний том хүүхэд 10-н настай байсан. Нэг хүүхэд нь 6-н настай. Нэг хүүхэд нь 3-н настай. Тэгээд тийм нээрэн бөх зүрх шүү. Мэдээжийн хэрэг 3-н хүүхэдтэй эцэг чинь өө...чи хүнтэй суух гэж байна уу гээд нэг залууд өгөөд явуулахгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Зүгээр явуулахгүй ш дээ.
Намсрайжав -
Зүгээр явуулахгүй. Мэдээжийн хэрэг. Зөндөө олон юу тавина ш дээ.
Хишигсүрэн -
Асуудал болно.
Намсрайжав -
Асуудал болно ш дээ. Тэгээд л асуудал яваад л байна яваад л байэна. Яаж ч чиг юу яасан юм бэ. Одооны 30 гарсан хүн тэгвэл одоо юу...хаашаа янзын юм болох болдоо. Тэгээд бид 2 одоо тэрнээс хойш чинь 41-н жил хамт амьдарлаа ш дээ. Өвгөн бид 2.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ёстой нээрэн хүний амьдрал чинь уртаа хүрэхээр урт л юм байна. Богинохон оо хүрэхээр богино л юм байна. Раднаатай нийлээд одоо 2 охин, 2 хүүтэйм болсон.
Хишигсүрэн -
Аха. Та ингээд 7-н хүүхэдтэй болж байна ш дээ.
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Аха. Тэгэхээр Раднаа гуайн гэр бүл гэдэг бол тийм ээ. Одоо Монголын 20-р зууны түүхтэй...
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Гүн гүнзгий холбоотой. Одоо түүх бүтээж байсан тийм гэр бүл ш дээ. Тэр гэр бүлийн тухай та нэг...тэр айлын гэр бүлд орж ирсэн хүний хувьд ярьж өгөөч?
Намсрайжав -
Би мэдээжийн хэрэг ш дээ. 3-н хүүхэдтэй. 10-н жил суусан нөхөртэй тийм ээ. Аа...юуны тэр чинь миний дэргэд зүгээр цэвэр хүн байна ш дээ. Тийм хүнтэй юу яана гэхэд бол би...яахав Эрдэнэ-Батхаан нь ч аль эрт хэлмэгдээд явчихсан байхгүй байсан. Наад хэн...манай хадам ээж бол байсан. Эрдэнэ-Батхааны авгай бол байсан. Тэгээд 3-н эгчтэй нэг дүүтэй байхгүй юу. Тэгээд би тэд нараас бол үнэндээ зовж байсан. Хачин хаашаа хүүхэн бэ гэж бодож байгаа байх гэж бодоод. Тэгээд манай хүн чинь яахав дээ өөрөө шийдэмгий юм болохоор өөрөө нэг өдөр юун дээрээ...ээж дээрээ намайг дагуулаад орсон байхгүй юу. Ээжээ би энэ хүүхэнтэй /инээв/ суулаа гээд. Тэгэхээр ээж нь чи одоо хүнтэй суух болсон ш дээ. 30 гарчихлаа ш дээ. Чи одоо суулгүй яадаг юм бэ. Тэгэхдээ хэлсэн байхгүй юу Раднаа. Энэ хүүхэн болвол нөхөртэй, гурван хүүхэдтэй ийм хүүхэн байгаа ш дээ гэсэн чинь ээж нь ингэж бас ‘...’ Тэр чинь яахав дээ бас хэдий бага ястан ч гэсэн Хаант Оросын Эрхүүгийн юуны Хаант Оросын харъяанд байсан юм болохоороо бас их боловсолтой хүн шүү дээ тэр чинь.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
За яахав нөхөр бол салдаг юм байж ээ. Хамгийн гол асуудал чи энэ хүүхдүүдэд нь сайн байж чадах юм уу. Чиний л асуудал ш дээ тийм ээ. Чи тэрнийгээ бодсон юм байгаа биз дээ. Гэж хэлсэн байхгүй юу. Тийм юутай. Тийм айхтар хүн байхгүй юу. Хүүхдүүдэд нь сайн байж чадах юм бол...хүүхдийг л хохироож болохгүй гэсэн маягтай л /инээмсэглэв/ тийм юм хэлж байсан юм даа. Тэгээд л одоо яахав дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэгэхдээ тэд нар тэгж нэг их юу яадаггүй. Боловсролтой, бие биеээ өөрсдөө биеээ дагаад аваад явчихдаг улс чинь тэгээд нэг их ах дүүсдэг улс биш ш дээ. Ер нь тийм улсын зан юм байна ш дээ тийм ээ. Нөгөө тэр улс чинь...юу улс чинь ах дүү гээд нэг нэгнийгээ татаж чангаах тийм юм байдаг ш дээ. Тийм юм байдаггүй. Эдний гэр бүл бол тийм биш. Өөрсдөө дор дороо яагаад...одоо 1937 онд л Эрдэнэбатхаан баригдсан. Тэгэхэд хамгийн том нь манай Оюун эгч 20-н настай байсан гэсэн. Раднаа 12-тай. Дүү нь бол 9-н настай байсан гэсэн. Одоо 80 гарчихаад байна л даа. Тэгээд л яахав энэ чинь эд нар ярьдаг ш дээ. Нөгөө аавыгаа манай ээж бүр ардын дайсан гээд итгэчихсэн байсан. Аав маав гээд ярихаар юуны аав бэ тэрүүгээр яршиг ардын дайсан гэж манай аавыг тэгж хэлдэг байсан ш дээ. Тэгээд зайлуул яахав дээ тэгээд...
Хишигсүрэн -
Ээж нь үү эгч нь үү?
Намсрайжав -
Ээж нь ээж нь. Яагаав эд нарын ээж нь.
Хишигсүрэн -
Эрдэнэбатхааны эхнэр нь үү?
Намсрайжав -
Тийм эхнэр нь.
Хишигсүрэн -
Тэр Эрдэнэбатхаан чинь өөрөө тухайн үедээ Ардын Хувьсгалын үйл хэрэгт оролцосон...
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Анхны тэр Зөвлөлт Холбоот Улсад Ленинтэй уулзасан уулзалт хийж, уулзалтанд хамт явж байсан Оросоос орж ирсэн буриад тийм хүн тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд тэр уулзалтанд явахдаа хэлмэрчээр явж байсан.
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Монгол улсын хамгийн анхны...
Намсрайжав -
Гэгээрлийн сайд.
Хишигсүрэн -
Гэгээрлийн сайд хүн тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Аа...тэгэхээр эхнэр бол бас Оросын буриад...?
Намсрайжав -
Тийм тэндээс ирсэн.
Хишигсүрэн -
Тэгж итгэсэн байсан болов уу айсан даа...?
Намсрайжав -
Хэн мэдэх вэ дээ тэгээд тэр цагийнхаа байдалд зохицож байсан юм уу итгэж байсан юм уу. Тэгж л хэлдэг байсан гэж эд нар яриад байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Аа...хүүхдүүд нь юу гэж боддог байсан юм бол...?
Намсрайжав -
Хүүхдүүд нь ч одоо яахав дээ. Нөгөө тэр үед чинь суртал ухуулга айхтар юм болохоор зэрэг нээрэн л ардын дайсан юм байх л гэж юу яаж байсан. Бодож байсан. Ер нь тэгж хэлмэгдүүлчихлээ гэж сүүлд л учрыг нь олж байгаа юм. Тэр үед бол яахав тийм л үзэл сурталын хоол болсон улсууд байна ш дээ ерөөсөө /инээв/.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Нөгөө Павель Корчагин шиг эх эцгийгээ хүртэл яаж байсан шиг тийм тэр айхтар юутай байхгүй юу. Юу яасан гэсэн манай тэр Эрдэнэбатхаан чинь 1913 онд Богд гэгээнийг хаан ширээнд залчихдаан зэрэг чинь Өвөр Монгол ингээд бараг мараг бүгдээрээ нэг их хөөрөлтөнд орчихсон байна ш дээ. Монгол тусгаар тогтоночихлоо гээд л нөгөө Цэвээн Жамсарнович Эрдэнэбатхаанаас арай ахмад хүн байсан юм шиг байна лээ. Тэгээд ирж Богд хаанд хүчин зүтгэе гэж ирсэн юм байна л даа. Тэгээд цагийн байдал орой бусгаа гэдэг шиг тийм байж байгаад. Тэгээд буцаж яваад 1915 онд тэр авгайгаа авч ирсэн. Авгайтайгаа 2-уулаа ирсэн. Тэгээд одоо 1916,17 онд л Оюун эгч чинь 1916,1917 онд л төрсөн байх. Тэгээд бүгдээрээ л энэ хүрээнд төрсөн хүн шүү дээ. Тэгээд ярьдаг юм аа ярьдаг юм. Бид нарын эх орон бол энэ. Мэдэхгүй мэдэхгүй тэр аав ээжийн нутаг гэж ямар юм байдаг юм бэ гээд. Бид нар энд төрсөн гээд.
Хишигсүрэн -
Оюун гуай чинь Германд боловсрол эзэмшисэн билүү?
Намсрайжав -
Энд тэгээд л аав нь анхны хүүхэд их...
Хишигсүрэн -
Анхаардаг...
Намсрайжав -
Их дагуулж явдаг байсан. Тэгээд орос сургуульд орсон гэсэн. 8-тай гэл үү 9-тэй гэл үү.
Хишигсүрэн -
Монголд уу?
Намсрайжав -
Тийм Монголд. Монголд чинь яагаав хүрээний орос сургууль байсан ш дээ. Тэгээд орос сургуулиа төгсчихөөд тэгээд нөгөө Аробакт явахгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Аробакт очсон чинь хөдөөний хүүхэд чинь юугаа мэдэх үү. Явж яахгүй тэгээд л...өөрөө ярьдаг ш дээ. 1-р ангид яваад л орсон чинь чи орос хэлэнд их сайн юмаа гээд л нэг өдөр 2-р ангид ор гэсэн. Ороод хэдэн сар болж байснаа 3-р...3-н ангитай байсан юм билээ. Аробак. Тэгээд тэр очсон чинь тэр Аробакийг төгсөчихөөд ирсэн гэж. Өөрийнх нь тэр номон дээр байдаг юм. Тэгээд ирсэн гэдэг юм. Юутай. Аав нь Ленинградад дагуулж явж байсан юм гэнэ билээ. Харин өөрөө баригдахаа мэдсэн юмуу яасан юм бэ нааш нь. Өөрөө бол нөгөө бичлэг-1, 01 цаг 01 минут 30 сек. Италь, Францаар мараанцаар явсан гээд байгаа ш дээ. Тэгэхдээ хүүхдүүдээ тийм нэг их яагаагүй л юм билээ л дээ. Тэгээд л бусдууд нь цөмөөр л энд л МУИС төгссөн л дөө. Цөмөөрөө.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Эгч нар эд нар нь.
Хишигсүрэн -
Ер нь хамгийн алдартай нь Оюун гуай л даа тийм ээ.
Намсрайжав -
Харин тийм.
Хишигсүрэн -
Оюун гуай ер нь ямар характертай хүн байсан бэ. Их чанга...
Намсрайжав -
Тийм ээ тийм.
Хишигсүрэн -
Их айхтар л хүн байсан гэсэн яриа байдаг ш дээ.
Намсрайжав -
Тийм тийм.
Хишигсүрэн -
Өндөр боловсролтой тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм ээ тийм. Ерөөөсөө л их тийм цагаан цайлган их юу улсууд ш дээ. Худал хуурмаг эд нар юм бйахгүй. Ерөөсөө л шударга ер нь. Тэр хүнд ерн ь хүн болгонд таалагдах алба үгүй шүү дээ. Зарим хүн бол тийм занг яасан сүржигнүүр хаашаа юм бэ гэж хүн харахад бол зохиомол юм шиг. Өөрөөс нь гараад байгаа хүнд бол ердөө юм байхгүй л дээ. Зүгээр хажуугийн хүнд бол харагдахаар тийм зан араншинтай улс ш дээ. Тэгээд энэ өөрсдөө ярьдаг ш дээ. Энэ хэн...Эрдэнэбатхааны л зан гэдэг ш дээ. Ренчин гуай хүртэл “Үүрийн туяа” романд байгаа биз дээ. Эрдэнэбатхаан гэж азарган зантай буриад байсан юм аа. Манай сайд гээд тэгээд байдаг байхгүй юу. Тийм л /инээмсэглэв/ одоо...одоо харин ээж нь бол номхон дөлгөөхөн тийм хүн байсан юм. Тэгээд ээж нь юу ш дээ. Эрдэнэбатхаан чинь 1888 онд төрсөн гэж явдаг юм. Аа...авгай нь болохоор 1890 онд...2 дүү гэж явдаг юм. Тэгээд 1966 онд нас барсан шүү дээ. 76-тай нас барсан юм бараг. Тэгэхэд чинь бараг Оюун эгч 50 хүрчихээд байсан ш дээ. Тэр нь насныхаа ойг хийнэ гэж байсан. Ээж маань нас барьчихлаа гээд хойтон жил нь хийсэн шиг санагдаж байна. Тийм юу улсууд. Их л эрч хүчтэй улс даа.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Ёстой нөгөө /инээв/ “галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй” гэдэг шиг ерөөсөө тийм юмыг шийдэх юм бол тэрүүгээрээ л зүтгэнэ. Тийм юутай улсууд шүү. Гэхдээ тийм жинхэнэ цаад тал нь муу санаатай юмуу, хүнийг чадая гэсэн тийм нэг атгаг санаа эд нар байхгүй. Тийм их сонин улсууд. Тэгээд тэр Эрдэнэбатхааны л зан гэж ярьдаг ш дээ. Өөрсдөө.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Их юу л даа. Их хурц зантай улсууд, тэд нар.
Хишигсүрэн -
Танай нөхөр болохоор яг мэргэжил нь юу байсан юм бэ?
Намсрайжав -
Хэн...?
Хишигсүрэн -
Раднаа гуай.
Намсрайжав -
Тоо физик.
Хишигсүрэн -
Тоо физикийн багш.
Намсрайжав -
Тийм. Тэгээд сүүлдээ яахав яагаад нөгөө дэд эрдэмтэний зэрэг хамгаалаад сурганы багш болсон юм. Сурган. Сүүлдээ ч яахав Монголын боловсрол нөгөө юу гэж. Хөдөлмөр сургалт гэж нэг юм орж ирлээ ш дээ тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Хөдөлмөр сургалтын чинь юугаар...аа...1963 онд хөдөлмөр сургалт. Политехничиская образования гэж нэрлээд байгаа ш дээ. Политехникийн боловсролыг Монголын сургуулиудад яаж хэрэгжүүлэх үү гэдгээр цол хамгаалсан байхгүй юу. Тэгээд тийм хөдөлмөр сургалтын гэж одоо нөгөө та нар ч хүүхэд байхдаа л яагаа биз дээ. Мужааны ажил, төмрийн ажил...
Хишигсүрэн -
Оёдол гээд...
Намсрайжав -
Оёдол моёдол, гэр ахуй гээд тэгээд яадаг. Тэд нар чинь тийм юмыг л оруулж ирсэн юм даа. 1960-аад оны дунд үеээр. Тийм нэг юутай явж байна даа.
Хишигсүрэн -
Бас л сонин хувь зохиол ёстой энэ айл...
Намсрайжав -
Ёстой нээрэн сонин.
Хишигсүрэн -
Тэр айлын, тэр улсуудын опоо ингээд дурсгал болгож үлдээдэг ч юмуу. Янз бүрийн эдлэж хэрэглэж байсан ч юмуу. Тодорхой хэмжээний түүх агуулж байгаа тийм юмнуудыг одоо яасан бол...?
Намсрайжав -
Тэгээд тэр дээр үед юу яагаад тэд нар чинь орж гараад л олон хүүхдүүд байсан болохоороо Эрдэнэбатхааны юмнуудаас ганц нэг сав суулга ч юмуу. Тийм мэтчилэнгийн юмнуудыг нь энэ хүүхдүүд нь хуваагаад авсан байх. Манайд бол Эрдэнэбатхаанаас яаж үлдсэн юм гэвэл нэг хэдэн ном байдаг юм. Одоо Санкт-Птербург гээд өөрөө юу яасан тийм байгалийн одоо...урд бол та нарын багад түмэн бодис л гэдэг юм. Түмэн бодис дотроо бүх юм орчихдог.
Хишигсүрэн -
Байгаль шинжлэлийн бүх юм орчихдог.
Намсрайжав -
Тийм юмнуудыг л их сонирходог хүн байсан юмуу даа. Тийм номнууд л байсан. Одоо тэгээд 5-н ном байгаа. Өөрөө нэг Атлесе гээд ном зохиосон байгаа. Тэр ном нь манай хэнийд...аа....Тука ш дээ. Чи Тукаг танина ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Манайх чинь нэг Тукагын дээр бас нэг хүү байгаа ш дээ. Манайх чинь 2 хүүтэй. Би Тукадаа бүх ном момыг нь бүгдийг нь өгсөн ш дээ. Би өөрөө хөгшин хүн юу хийхэв дээ гэж олон хүүхнүүдтэй болохоороо хүүхнүүдээ дагаад яая гэсэн. Тийм би Тукад өгсөн. Энийг нэг юу байгаа. Зарим улсууд Гэсэр л гэдэг юм. Зарим улсууд...
Хишигсүрэн -
Харин би энийг түрүүнээс хойш хараад их эртний юм байна...
Намсрайжав -
Хуншун хаан гээд зарим нь тэгэх юм. Зарим нь...би тэрнийг нь мэдэхгүй юм чинь.
Хишигсүрэн -
Ямар цаг үеийн юм бол...?
Намсрайжав -
Өө...энэ одоо мэдэхгүй. Хулдаас ямар материал юм бэ дээ. Унаа морьтой Гэсэр энэ тэр гээд улсууд тэгэх юм билээ. Олигтой хадгалаж яаж чадахгүй юм. Энэ чинь одоо бүр салж унах гээд. Бараг Раднаа бид 2 нийлээд бараг 50-н жил болчихож байгаа юм чинь. Тэгээд юу яагаад байдаг юм. Нэг ганц хөөрөг байдаг юм даа. Тэгээд тэд нар нь юу яасан...Эрдэнэбатхаан ярьдаг юм. Эгч нар ч ярьдаг юм, манай хадам ээж ч ярьдаг юм. Нөгөө Оюун, Оюуны доор чинь 3-н хүүхэн. Хамгийн том эрэгтэй нь Раднаа байхгүй юу. Тэгээд л манай тэр хадам ээж ярьдаг юм. Манай хүн их уурладаг юм. Буриад хүн хүүгүй бол ерөөсөө хүүхэдгүйтэй адил энэ тэр гээд их уурладаг юм аа. Чи чинь эрэгтэй хүүхэд гаргаж чаддаггүй юмуу энэ тэр гээд тэгдэг байсан гэж ярьдаг. Тэгээд Раднааг гарахаар их баярласан гэсэн. Тэгээд Раднааг л өөрийнхөө юу гэж боддог гээд. Тэгээд ганц хөөрөг байдаг юм. Тэр хөөргийг нь бас авна барина гээд л байдаг юм. Одоо Тулгаа л яах байхдаа. Авах байхдаа. Өөр...тэгээд бусад юмнуудыг нь Эрдэнэбатхааны бичгийн хэрэглэл гээд хүртэл байсан байхгүй юу. Тэгээд манай энэ хүүхдүүд тоглоод л бид хоёр ч бас...Раднаа бид 2 ч залуу байж юу юмнуудыг нь хаяаад сүүлд хэлмэгдсэдийн музейд өгнө ч гэх шиг тэгээд л яваад. Бас нэг хивс энэ тэр байдаг юм. Тэгээд тэр тэр юмнууд нь бараг юугүй болж байна даа. Байхгүй болж байна. Энэ Боловсролын Яаманд бол Эрдэнэбатхааны сайд байж байхдаа гарсан нэг энэ юу эд нар...одоо байдаг юмуу байдаггүй юмуу. Ханын шүүгээ гэх юмуу, номын шүүгээ шиг юм байдаг юм. Эрдэнэбатхааны сууж байсан ширээ гээд нэг ширээ байж байсан тэрнийг Булган аймагт нэг хөгшин багш, бид нар шиг нэг багш Эрдэнэбатхааны ширээг авсан гээд ярьдаг ш дээ. Герман энэ тэрээс л тийм юм оруулж ирж байсан юм билээ. Нөгөө 1920 хэдэн онд юм бэ ‘...’ 1928 онд явж байлуу даа. Энэ үзүүлэн таниулах юмыг оруулж ирж байсан юм гэсэн. Одоо нэг энэ хүүхдүүд нь ярьж байгаад, манай энэ хүүхдүүд нийлж байгаад Эрдэнэбатхаан гэдэг ном гаргана гээд л яагаад байгаа ш дээ. Сонины хайчилбар элдэв эсийн юм...Эрдэнэбатхааныг чинь ардын дайсан гэж үзээд тэгээд яагаад байсан чинь. Тэгээд үздэггүй л байсан. Одоо сүүлдээ яахав энэ “Цагаатгалын цагаан ном” гэж байгаа ш дээ. Тэр номондоо орсон л доо. Эрдэнэбатхааныг цагаатгасан гээд. Тэрнээс хойш хайчилбар элдэв шалдав юм байсныг нь Тулгаад өгчихсөн юм. Би үхээд...80 гарсан хүн хаана ч өнхөрөөд өгөө билээ. Тэгээд та нарт бас хэрэг болно ш дээ байж байг гээд. Тэгээд нэг...
Хишигсүрэн -
Тука ерөөсөө танай ганц хүү юмуу?
Намсрайжав -
Үгүй ээ Тукагын дээд талд бас нэг эрэгтэй байгаа. 5-н хүүхэнтэй, 2 хүүтэй. Тэгээд тэр Тука чинь 40 гарсан хойно нь гарсан. Тука /инээв/ одоо өөрөө л 40 гарч байгаа шүү дээ.1967 оных шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Намсрайжав -
Тэгээд одоо яасан юм. Тукадаа л тэр юмнуудыг нь өгсөн ш дээ. Чи одоо хадгалаж бай гээд. Сайн хүний нэрийг яах нь одоо нэг хэсэг ч яахав ардын дайсан гээд яаж байснаа сүүлдээ юу яагаад л...одоо манай нэг, сүүлд хэлмэгдсэдэд олгох ямар юмыг чинь нөхөн олговор ч билүү. Манай хэн ажаа маань. Оюун ажаа маань амар мэнд байсан. Яагаав нөгөө нөхөн олговор гээд сая төгрөг гээд алагдсан бол 1 сая төгрөг юу яасан бол 500 мянган төгрөг ч гэх шиг. Оюун анай өөрөө амар мэнд байж бйахдаа тэрнийгээ авсан байх аа. Тэгээд нэг юу яана гэсэн чинь...Эрдэнэбатхааныг нэг сонин дээр бичсэн чинь Эрдэнэбатхааныг Монголын харъяат биш. Хэн...Цэвээн Жамсранов, Эрдэнэбатхаан 2 гурав дахиж Монголын харъяат болно гэж өргөдөл өгсөн байдаг гэнэ. Архивт байдаг гэнэ. Тэгэхэд нь гурвууланд нь дандаа татгалзсан хариу өгсөн. Тэгээд яагаад...сайд болгохдоо гадаадын харъяатыг нь харгалзаагүй юмуу яасан ч гэх шиг нэг тийм юм Эрдэнэбатхааны тухай юун дээр...Эрдэнэбатхааны тухай үнэн ч гэнэ үү. Тэрний амьдрал ч гэнэ үү сонин дээр гарахаар нь хайчлаж аваад Тукад өгсөн. Эрдэнэбатхааны холбогдолтой юм гээд.
Хишигсүрэн -
Эрдэнэбатхааны хамгийн бага хүүхэд амьд мэнд гэлүү?
Намсрайжав -
Амьд мэнд байгаа.
Хишигсүрэн -
Тэр хүн ер нь ярилцлага өгөх бололцоотой юу?
Намсрайжав -
Аа...өгөх байлгүй дээ.
Хишигсүрэн -
Ер нь бие нь гайгүй юу?
Намсрайжав -
Гайгүй ээ. Одоо 80-тай билүү. 81-тэй билээ дээ. 1928-1929 онд л төрсөн хүн байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Таны үеийнх л юм байна ш дээ.
Намсрайжав -
Тийм ээ тийм. Манай...
Хишигсүрэн -
Нэг 2 ах тийм ээ?
Намсрайжав -
Дүү...
Хишигсүрэн -
Дүү.
Намсрайжав -
Дүү дүү.
Хишигсүрэн -
Хэн гэдэг хүн байдаг юм бэ?
Намсрайжав -
Агваандорж гэдэг юм.
Хишигсүрэн -
Аха. Би Тукагаар дамжуулж байгаад холбогдохыг хичээе. За нэг юм асуулт байна аа. Яахав 2-уулаа ингээд энэ асуултаар өнөөдрийн яриаг дуусгая гэж бодож байна л даа. Ер нь таны амьдрал гүнзгий нөлөө үзүүлсэг ямар үйл явдал байдаг вэ. Та ер нь энэ асуултыг сонсохоор юу гэж бодож байх юм?
Намсрайжав -
За даа би хамгийн нэгдүгээрт өөрийгөө ингэж эргэцүүлж боддог юм. Намайг чинь одоо 12,13-н нас хүртэл сургуульд оруулдаггүй ингээд л байгаад байлаа ш дээ. Үеийн маань улсууд яваад байдаг. Үеийн маань улсууд бүр их юм мэддэг чаддаг ингээд яриад байхад би одоо тэр үед сургуульд орох юмсан л гэж бодсоор яваад тэгээд хожуу ч гэсэн тэр нь тэр хүсэл маань биелэсэн байхгүй юу. Тэр хүсэл маань биелээгүй бол миний хувь зохиол их ондоогоор эргэх байсан байлгүй дээ. Бодвол...
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Би багш болоо ч уу үгүй ч үү. Ийм амьдралын замаар орооч уу үгүй ч уу. Нэг тийм юу байдаг юм. Тэрнийг би их боддог юм. Нөгөө нэг юм нь миний амьдралд /инээмсэглэв/ ёстой нөгөө юу гэж хэлэх юм бэ. Одоо энэ нэгдүгээр сургуульд одоо тэр ямар өдөр босгыг нь алхасан юм болоо ёстой л нэг сайн учралтай өдөр л ёстой “Дашням”-тай юумуу “Балжинням”-тай өдөр л энэ сургуулийн босгыг алахсан болов уу л гэж боддог. Миний хоёрдугаар юу нь энэ болсон. 20 настайгаасаа эхлээд 60-н хэдэн жил энэ байгууллагатай холбоотой явлаа ш дээ. Тэр байшинг нь хүртэл харахад надад их сайхан санагддаг юм. Би багш болчихоод л, монгол хэл, уран зохиолын багш гээд хүүхдүүдээ сайн өдрөөр “Зайсан” дээр аваад гарна л даа. Тэгээд Улаанбаатарт чинь ганцхан торойсон байшин энэ 1-р сургуулийн байшин шүү дээ. Тэгээд зохион бичлэг хийхэд л ихэнх хүүхэд л “Зайсан” дээрээс харахад сургуулийн маань байшин тийм сайхан харагдаж байлаа. Тэгж цонх монх нь гялалзаад гялтагнаад ийм сайхан байшинд суудаг гэж бодохоор сайхан байлаа гэж хүүхдүүд тэгж яадаг байхгүй юу. Энэ 1-р сургууль миний амьдрал. Миний бас нэг амьдралд...хүн амьд явахдаа их юм үзэх юм. Бидний одоо бүр шүтэж байсан, итгэж байсан энийг маань одоо ингээд нэг алдах гэдэг юмуу яах гэдэг юм бэ. Тийм одоо 1990 онд одоо тийм юм боллоо ш дээ. Тийм ээ. Бид нар бол одоо Монголынхоо хэмжээгээр ярих юм бол МАХН, тэгээд одоо ингээд нам засаг маань ёстой бидний гарын минь ганзганд, хөлийг минь дөрөөнд хүргэж өгсөн. Ёстой л биднийг сайхан болгосон. Бид нар чинь гадаад ертөнцийг мэддэггүй байсан болохоороо тэгж л яаж байсан байна ш дээ тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Тэр юм маань ёстой /инээв/ миний үеийн хөгшчүүд ямар сайндаа /инээв/ “намтайгаа юу ламтайгаа юу” гэж.../инээв/
Хишигсүрэн -
Хоорондоо юу?
Намсрайжав -
Тийм. Тэгсэн чинь ёстой нээрэн юм гэдэг чинь сонин юм байна ш дээ тийм ээ. Тэгээд л нөгөөдөх агуу их Зөвлөлт Улс мулс чинь хүртэл одоо юу яахад...яахав дээ нөгөө бидний сэхээтний төөрөгдөл гээд л ярьдаг бид нар. Тэгэхэд чинь бидний найз нар дотор ч гэсэн тийм ч улсууд байсан юм байна гэж одоо боддог шүү. Зүгээр яахав дээ ингээд жаахан халамцаад дэмий юм ярьж байхад юу бол бас...анги үзэлтэнүүд байсан байна ш дээ тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Зөвлөлтийн эсрэг үзэлтнүүд. Нөгөө Орос ингэж байна тэгж байна. Орос яанаа даа...СССР бутрана даа гэж ярьж байдаг улсуудынхаа амыг нь барих шахаж байж. Чи юу ярьж байна аа. Юу ярьж байгаа юм бэ ёстой нээрэн зүүдлэж байна уу чи чинь юу ярьж байна аа гэсэн. Тэгсэн чинь тийм юмны гэрч болчихдог юм байна. Явсаар байгаад. Үгүй ээ нээрэн юу гэж хэлэх вэ дээ.
Хишигсүрэн -
/инээв/ Өөрөөр хэлэх юм бол энэ түүхийн өөрчлөлт, нийгмийн өөрчлөлтийн бүх бүх үнэт зүйлийн өөрчлөлтийг, системийн өөрчлөлтийг өөрийнхөө биеээр мэдрэхэд...
Намсрайжав -
Харин тийм.
Хишигсүрэн -
Их сонин байгаа гэсэн үг тийм ээ?
Намсрайжав -
Их сонин их сонин. Би тэгээд тэр нөгөө найз нараасаа зарим нэг тийм юу яадаг ш дээ. Манайхан чинь их юу шүү дээ хөөрхий. Бидний үеийнхэн чинь Орост их сурдаг. Тэгээд л бид нар...би бол өөрөө Орост сурч төгсөж байгаагүй болохоороо их юу яадаг. Тэгэхэд чинь тэд нар Оросыг дотроос нь ойрхоноос хараад тэгээд бас жаахан нөгөө үндэсний үеэл мүзэл жаахан хатгаад л их тийм Оросуудад жаахан таагүй ханддаг тийм байсан. Эд нар чинь яасан хачин юм ярьдаг юм бэ. Яадаг юм бэ, ийдэг юм бэ гэж. Ёстой сонин юмаа ерөөсөө. Яахав дээ энэ болох ёстой юм болдогоороо болж л байгаа л байх л даа.
Хишигсүрэн -
Аха.
Намсрайжав -
Бидний нөгөөдөх үнэлэмж итгэл үнэмшил маань /инээв/ яасан.
Хишигсүрэн -
Танд ер нь энэ гунигтай мэдрэмж төрүүлдэг үү, ер нь яадаг уу. Ер нь ардчиллын үр нөлөөг та юу гэж боддог уу?
Намсрайжав -
Би бол...
Хишигсүрэн -
Монголд болж өнгөрч байгаа энэ үйл явдал...?
Намсрайжав -
Би бол болох ёстой юм л болж байна гэж боддог. Би тэрэнд гунигладаггүй. Настай би одоо яахав хуучныгаа мөрөөдөөд, хуучин...залуу байхад юм болгон л сайхан байдаг. Залуу хүнд чинь сайхан л байсан л даа. Муухай байсан гэж би хэлэхгүй. Гэхдээ өөрчлөх цаг нь болсон болоод л ийм юм болсон гэж боддог юм. Би яагаад уу гэвэл юм болгон нөгөө ямар ч юм мөнх биш шүү дээ. Тэр цагтаа сайхан байсан юм сайхан л байсан. Одоо тэр орчин цагтаа л яахгүй л болсон юм байна. Тийм учраас манай залуучууд энийг сэдэж. Би бол ардчиллын залуучуудыг дэмждэг. Өөрийнхөө сэтгэлээр би...одоо тус нэмэр болж чадахгүй ч гэсэн яахав би нэг өөрийнхөө сэтгэл гэж нэг юм байна ш дээ /инээв/
Хишигсүрэн -
Сонгуульд саналаа өгчихнө тийм ээ?
Намсрайжав -
Тийм өгчихнө яахав. Яахав хүн бол намайг хараад 80 хүрсэн ийм Хувьсгалт Намын эгнээд 60-н хэдэн жил болсон амьтаныг ёстой нөгөө юу яах...нөгөө манай залуучууд чинь нэг ардчиллын эхэнд “Хувьсгалт Намын эмээ нар” гэж /инээв/ хүртэл тэгж...би нэг ТҮЦ-нд ороод 60 мөнгөний печень чинь ямар үнэтэй боллоо гээд асуусан чинь “Хувьсгалт Намын эмээ нар” ийм хоржионтой ш дээ гээд намайг тэгж байхгүй юу. Ёстой нөгөөдөх одоо чинь хэдэн зуун мянга энэ тэр болчихсон чинь тэр чинь бид чинь тэрэндээ дасаж чадахгүй юм байна ш дээ. 60-н мөнгөний печень, төгрөг 20-ын талх л гэж ярьдаг хэвээрээ л байж байна. Би бол энэ ардчиллын залуучуудыг харин тэгээд боддог юм. Сайхан л юм даа. Яахав эннийхээ замд нь л жаахан яагаад байгаа юмуу. Яахав дээ унаж босож байж л яах ёстой байх л даа. Тэгж зам нь шулуухан харавсан сум шиг яваад өгөх яадаг юм бол. Манай намын бол юу яасан юм болов уу даа гэж би боддог байхгүй юу. Аа...бүргэд хүртэл өтлөөд ирэхээрээ дэвж чадахаа больдогтой адилхан тийм болчихоод байгаа юм болов уу даа. Тэр нь тийм болхоор би ардчиллын залуучуудад талархалтай, дэмжлэгтэй ханддаг.
Хишигсүрэн -
За бид хоёр...
Намсрайжав -
/Инээв/
Хишигсүрэн -
Нилээд нэг уулзсанаар таныг одоо уулзах байх аа гэж найдаж байна. Танд энийг үлдээчих үү?
Намсрайжав -
За за.
Хишигсүрэн -
Та энийг харж байгаад энэ дээр нэг иймэрхүү юм байна. Би таны ажлыг дараа нь ярилъя гэж бодлоо л доо.
Намсрайжав -
Аа...
Хишигсүрэн -
Тэр 1940-өөд он 1960-аад он хүртлэх сургуулийн амьдралын тэр үеийг тийм ээ. Тийм юм байвал. Тэгээд та бас сая хэллээ ш дээ. Ер нь 1-р 10-н жил бол миний 2 дахь гэрээ гэж...
Намсрайжав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд тэр тухай ярьвал их гоё тийм яриа болох байх гэж би бодож байна. Тэгээд эхний ярианд их цаг зав гаргасанд баярлаж байна.
Намсрайжав -
/инээв/
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
