Gombosüren
Basic information
Interviewee ID: 990144
Name: Gombosüren
Parent's name: Tsedendagva
Ovog: Buniihan
Sex: m
Year of Birth: 1947
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: PhD
Work: MUIS Philosophy department head
Belief: Buddhist
Born in: Hairhanduulan sum, Övörhangai aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
democracy
work
politics / politicians
authority
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Отгонбаяр -
За Гоёо багшаа хоёулаа өнөөдөр өчигдрийнхөө ярилцлагыг үргэлжлүүлье. Тэгээд өнөөдөр, өчигдөр тохирсон ёсоор би таниас нэг зүйлийг тодруулж ярилцахаар болсон тийм ээ. Тэр юу вэ гэхээр та бол 90-д оны үед ардчилсан хувьсгал эхэлж байх үед одоо монгол ардын хувьсгалт намын анхны 15 эрдэмтний тоонд орж намыг шинэчлэх ажилд идэвхитэй оролцож байсан хүмүүсийн нэг түүхэнд бичигдсэн. Тийм учраас тэр асуудлаар л хоёулаа тодруулж ярилцъя гэж бодсон юм. Тэгээд би нэг ийм асуудлаар эхэлмээр байна. Та энэ монголын улс төрийн шинэчлэлд их идэвхитэй оролцож ирсэн хүн, энэ талаар түүхэнд тэмдэглэгдсэн хүн. Тэгэхээр таны энэ улс төрийн шинэчлэл чухам ямар чиглэлээр хийгдэв, та энэ талд ямар тийм тодорхой хувь нэмэр оруулав, та өөрийнхөө мэдэж байгаа түүхээсээ ярьж өгөхгүй юу.
Гомбосүрэн -
Миний хувийн талыг нилээн асууж байна аа наадах чинь.
Отгонбаяр -
Өөрөө биечилж хийсэн, өөрт чинь санагдаж байгаа зүйл, гэхдээ яг дан хувийнх ч хэцүү л дээ.
Гомбосүрэн -
улс төрийн шинэчлэлийн өмнө ч би дурьдаж байсан, зөвлөлт холбоот улсад өрнөсөн өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаагаар бол манай хүмүүсийн сэтгэл санаанд их өөрчлөлт гарч байсныг дурьдаж байсан ш дээ. Тэгээд одоо яахав дээ энэ 80-д оны сүүл үеэс чинь манай монголын радио, телевиз, намын төв хороо, засгийн газрын төв хэвлэл Үнэн сонин мэт гол гол хэвлэлүүдэд шүүмжлэлт материалууд их гардаг болсон ш дээ. Урьд нь хэзээ л тийм юм байлаа. Ялангуяа дээшээ хандсан шүүмжлэл чинь огт гараагүй ш дээ. Тэгээд би яахав тэр бүхнийг нарийн санах биш, зарим том том өгүүллүүд чинь их сэтгэгдэл төрүүлж байсан л даа. Одоо жишээлвэл: Далай ээжий цаазын тавцанд гэдэг хэний өөд болооч өнөө Балдоржийн бичсэн. Тэр чинь бол 87 онд гарсан “Далай ээж минь цаазын тавцанд” гэж, өөрөөр хэлвэл одоо нам засгаас явуулж байгаа эдийн засгийн бодлого, улс төрийн бодлогод л цаагуураа шүүмжлэлтэй хандсан тийм том өгүүлэл шүү дээ тэр чинь, тэр үедээ хүмүүст гүнзгий сэтгэгдэл төрүүлж байсан. Бас тэр үед л дээ тэр сэтгүүлч Цэеэн-Ойдов гэж хүн “Зарлигаар дархалсан ууланд, зэрлэгээр халдах болжээ” гэж хэлсэн. 86 оны нилээн сүүлд Цэеэн-Ойдовын тийм өгүүллэл гарч байсан байгаа. Эрхтэн дархтануудын байр суурь, тэдний оршинд шүүмжлэлтэй хандсан. Зарлигаар дархалсан ууланд, зэрлэгээр халдах эрх олгожээ гэж ингэж, нэг талаас засгийн газраас гаргасан шийдвэрт, нөгөө талаас томчуудын дураараа авирласанд нь шүүмжлэлтэй хандсан. За бас одоо 87 оны сүүлээр байгаа санагдаж байна, сэтгүүлч хоёр Цэвэл байсан юм аа. Х.Цэвэл гэдэг нь үнэн сонины нэгдүгээр орлогч, Х.Цэвэл гээч нь галбын говийн дөрвөн тэмээчин гэдэг өгүүлэл гаргасан. Нөгөөх л социализмын үед хүмүүсийн аж амьдрал, соёлын байдал байнга дээшлээд байгаа суртал нэвтрүүлгийн үед тэндэхийн хүмүүсийн амьдрал ахуйн хүнд бэрхшээлтэй байгаа тухай бичсэн. Ийм юмнууд чинь хүмүүсийн сэтгэлд хүчтэй нөлөөлж байгаа ш дээ. Энэ үеээс чинь хойно, тэр үедээ мэдэхгүй байсан хойно сонсож байхад энэ залуучууд Бат-Үүл эд нар чинь хүртэй явсан юм шиг байгаан. Нууцаар одоо төр засгийн бодлогод шүүмжлэлтэй хандсан. Чингэс хааныг өмгөөлсөн аястай тийм нууц ухуулга хуудас муудас наадаг байсан юм байлаа ш дээ. Бид л мэддэггүй л байсан л даа. За иймэрхүү л дотоод гадаад янз бүрийн шалтгаан бидний сэтгэлийг урж байгаа юмш дээ. Дэндүү улс төрийн, би ч гэсэн өөрөө зарим өгүүллүүд бичиж л байсан л даа. Ил тод байдлыг хангах талаар, одоо ардчиллыг хөгжүүлэх асуудлаар. Ардчиллыг хөгжүүлэх асуудал гэдэг өгүүлэл намын төв хорооны сэтгүүл намын амьдралд 90 онд байх хэвлүүлээд оны шагнал авч байсан. Хүмүүс их л баяр хүргэж байсан. Тэр ил тод байдлын хэрэгжүүлэх асуудал гэсэн өгүүллийг одоо 89 оны 10 сард бас Үнэн сонинд хэвлүүлсэн бас тэр одоо хүмүүст их л хүрч байсан. Ийм маягаар улс орны амьдралыг харж тухайн үеээс, гэхдээ минийх голдуу намын шинэчлэл рүү хандсан. Гэхдээ тэргүй нам гэдэг маань төрөө атгаж байсан. Төржсөн нам байсан болохоор. Ер нь улс төрийн шинэчлэл. Эцсийн эцэст монгол ардын хувьсгалт нам ганцаараа, ганцхан нам байсан юм чинь. Монгол ардын хувьсгалт нам шинэчлэх асуудалд илүү их төвлөрч байсан ш дээ. Тэр лүү л илүү хандаж байсан байх.
Отгонбаяр -
За та тэгээд энэ улс төрийн шинэчлэлд их идэвхитэй оролцлоо гэж байна ш дээ. Ер нь анхнаасаа энэ монгол ардын хувьсгалт намыг яагаад сонгочихов, яагаад монгол ардын хувьсгалт намд элссэн бэ? Таныг элсэж байх үед ер нь яаж элсдэг байсан, их тийм хатуу шалгууртай байсан ш дээ тийм ээ?
Гомбосүрэн -
намд яагаад элсэхээр шийдэв гэсэн утгаар асууж байна шдээ тийм үү, тэр үед ямар олон нам байсан биш,
Отгонбаяр -
үгүй яахав дээ, элсэхгүй байж болно ш дээ.
Гомбосүрэн -
за миний хувийн элссэн сэдэлт бол цэвэр бас нэг мэдээлэл авч байх сонирхолтой холбоотой байсан. Яагаад уу гэхдээр зэрэг миний, би чинь их сургуулийн хүн дөрөвдүгээр ангидаа байна уу элссэн юм ш дээ. 4-р ангид шүү дээ. бүр оюутан байхдаа
Отгонбаяр -
орлогч гишүүнээр элссэн юм уу?
Гомбосүрэн -
тэгэхэд орлогч гишүүн нь жил орчим болдог юм.
Отгонбаяр -
Идэвхитэн гэж явдаг байсан ш дээ.
Гомбосүрэн -
өө тэр идэвхитэн мэдвэхтэн бодвол, тэр үед чинь эвлэл намын залуу халаа, монголын хувьсгалт залуучуудын эвлэл гэж байлаа ш дээ. Эвлэлийн гишүүн явсан, эвлэлийн сонгууль монгуульд явсан нээх тийм идэвхитэн гэж явснаа санахгүй юм. Сургуулийн газар болоод тийм сүртэй байгаагүй байх. Үйлдвэр аж ахуйн газруудад идэвхитэн гээл байсан. Оюутны ямар байсныг би санахгүй байна. Миний урд ангийн Содномдаргиа намын гишүүн болсон байсан. Намд элсээд ямар хэрэг байгаа юм бэ гэсэн чинь зүгээр бас нэг байгууллагынхаа юмыг сонсож байх чинь зүгээр юм байна ш дээ гэж ярихгүй юу. Тэр чинь яахав дээ дөрвүүлээ монголын хөдөлмөрчдийн хамгийн тэргүүний гэсэн үгтэй ш дээ. Тэгээд би бас юу гайгүй л байсан л даа. Сурлагын амжилт гайгүй явсан. Элсэх бололцоо бол байсан.
Отгонбаяр -
Ер нь тэргүүний оюутнуудыгаа л элсүүлдэг, өөр хүнд бол элсэн боломж байхгүй
Гомбосүрэн -
байхгүй л дээ. Ангидаа гайгүй сурч тэгээд манай ангийн дарга ч бас ахмад хүн, манай Дондов гуай намын үүрийн даргад уламжлаад бас л оюутан ш дээ. Энэ манай Гомбосүрэн гэж танилцуулаад намд элсэх сонирхолтой байна гээд тэгээд өргөдлөө бич гээд тэр үед чинь хоёр батлан даагчтай нэг нь намын гишүүн, нөгөө нь эвлэлийн байгууллага гэж болдог. Хоёр намын гишүүн юм уу, нэг намын гишүүн юм уу, нэг эвлэлийн байгууллага хоёрт. Тэгээд би ангийнхаа дарга намын гишүүнээр даалгаад, нэг эвлэлийн үүрээрээ даалгуулаад тэгээд л намд элссэн юм ш дээ. Их сүрхий мэдээлэлтэй болъё гээд л, хүн хүн янз янзаар л сонирхоно. Уг нь бол хувь хүнд хэд хэдэн давуу тал намд элсэхээр байгаа юм ш дээ. Байгууллагынхаа мэдээлэл авна, шийдвэр гаргахад нөлөөлнө. Ямар нэг хэмжээгээр ил ч бай, нууцаар ч бай ингээд санал хураахад шийдвэрт нөлөөлж байна ш дээ. Тийм давуу тал байна. Одоо сургууль соёлд явахад бол би ганц оюутнын хийхгүй ш дээ улсын хэмжээнд. Сургууль соёлд явахад намын гишүүн мөн биш гэдэг их чухал ач холбогдолтой. Шагнал авахад, албан тушаал одоо эзлэхэд юм уу, албан тушаал ахихад намын гишүүн давуу талтай. Одоо ийм олон давуу тал байдаг байсан байхгүй юу. Тийм болохоор ялангуяа сэхээтнүүд л элсэх дуртай байсан боловч харин сэхээтнүүдэд их халгаатай байсан юм ш дээ. Ажилчин ангийн нам гэдэг үзэл сурталдаа захируулж ажилчин анги, хөдөөгийн малчид энэ хоёроос тэндээс голдуу элсүүлдэг, сэхээтний давхраанаас цөөхөн хүн элсүүлдэг. Харин ч би чинь оюутан тэгээд сурлагаар авч түрүүн элссэн болохоос биш дээд сургууль төгссөн хойно элсэж чадах ч байсан юм уу. тиймэрхүү л явсан хэрэг шүү дээ. Тэгээд одоо намд 70 онд орлогчоор элсээд, 71 онд жинхэнэ гишүүн одоо болсон байгаа юм л даа. Тэгээд тэрнээс хойшоо монгол ардын хувьсгалт намын гишүүн гээд янз бүрийн ажилд нь холбогдож байна ш дээ.
Отгонбаяр -
Орлогч байж байгаад жинхэнэ гишүүн болоход нээх тийм бас нэг шалгалт шүүлгэнд ордогч юм уу, хатуу шалгуурууд байсан уу? хурлаар ордог байсан уу?
Гомбосүрэн -
Орлогч болчихоод тэгээд юу байсан, тэр жинхэлэх хугацаанд чинь баахан үүрэг даалгаврууд өгнө ш дээ. Үүрэг даалгавар тэрний биелэлт хянаад, тэгээд нөгөө батлан даагч нараараа дамжаад тэгээд л уламжлагдаад. Гэхдээ шууд намын дарга руу бас нэг ахмадын зөвлөл ч юм уу, албан ёсны биш тийм дүүрэг дүүргийн дэргэд намын хорооны хурлаар орохын өмнө тэд нараар батлаад, тэд нараар ажлаа хөнгөлж л байгаа хэрэг л дээ. Хэдэн өгзгөр өвгөчүүл жигтэйхэн шудрага, ёстой нэг нүүр тал харна ч гэж байхгүй. Хэдэн хөгшчүүл чинь шүүсий нь шахна шүү дээ. Тэд нарыг давсаны дараа бол жинхэнэ намын хороогоор бол гайгүй л дээ. Хуучин ахмад намын гишүүд нь л тэгж байгаа байхгүй юу. Тэтгэвэрт гарчихсан.
Отгонбаяр -
Тодорхой утгаараа их шудрага байсан тэ?
Гомбосүрэн -
тийн, ер нь тэр үзэл суртлын шалгуур их сүрхий л байсан л даа. Тиймэрхүү маягийг давж байсан.
Отгонбаяр -
Тэр социализмын үед чинь болвол намд элссэн хүн, намын гишүүн хүн гэдэг болвол бусад одоо жирийн хүмүүсээс илүү хариуцлагатай, илүү өөр хүн л гэж үнэллэгддэг байлаа ш дээ. Ер нь ч тийм байсан байх тэ? Тэгээд илүү сайн хүмүүсийг нам элсүүлдэг, шалгуур их өндөр, хүмүүсийн бараг сайн гэж үнэлж байгаа хүмүүсийгээ коммунист гэж хэлдэг тийм үнэлэмжтэй байлаа ш дээ. Тэгэхээр та тэр шалгуурт тэнцээд намын гишүүн болчихлоо ш дээ. Намд элсээд таны хувийн амьдралд ер нь ямар нөлөө ач тустай байв? Мэдээжийн хэрэг тийм юм байсан байх тэ?
Гомбосүрэн -
Ач тустай юм, хамгийн гол нь би юу яасан юм л даа. Нэгэнт дотоодод их сургуулийг төгссөн учраас гадаадын сургуульд явах сонирхолтой байсан, тэгээд уг нь бол Москвагийн их сургуульд элсэх санаатай сэдвээ ава ад тэнцсэн ч гэсэнбас л хяналтын тоотой юм чинь тэгээд гадаад явах хүмүүсийн тоонд багтаж чадаагүй юм. Би логикийн асуудлаар бичих сэдэвтэй ороод тэгээд тэр сэдвээрээ тэнцсэн л дээ. Аспирантурын элсэлтийн шалгалтанд, гэхдээ дотооддоо сур гээд би өөрөө их зүтгэсэн л дээ одоо сурах гээд, гэхдээ одоо яахав дээ энэ дотооддоо сур гээд намайг тулгасан. Тэрэнд жаахан дургүй байгаад, тэгээд одоо яахав дээ намын гишүүний хувьд яасан гэхдээр зэрэг тэр ЗХУКН-ын төв хорооны дэргэдэх нийгмийн ухааны академийн аспирантурт суралцуулж өгнө үү гэж өргөдөл өгөөд тэр маань бас шалгалт өгнө л дөө. Тэгээд төв хорооны нарийн бичгийн дарга нарын шийдвэрээр явж гурван жил сайхан сурсан. Хамгийн их том надад хувийн амьдралд ололт бол тэр. Өөр бас нэг бид нар чинь юу яасан 1970-д оны дунд үед нэг манайд хоршооллын байшин барьдаг анхны тийм үүсэл санаачлагууд төв хороо, засгийн газрын шийдвэрээр явагдаж байсан. Одоо Герман хэлний Галсан санаачлаад хоршооллын байшин бариулсан.
Отгонбаяр -
Чинаагийн Галсан тэ?
Гомбосүрэн -
тийм, зохиолч энэ чинь айхтар санаачлага ихтэй айхтар хүн дээ. Тэгээд одоо энэ хоршооллын байшинд ор гэж их сургуулиас нэр дурдаал юу санал аваад, бас нэг зар яваад, би тэрний зарыг сонсоод тэгээд хоршооллын байшин орох асар их мөнгө ах дүү нараа дайчилж байгаад урьдчилгаа мөнгийн төлөөд одоо нэг байшин Герман элчинг хүртэл нэг байшин бариулж байсан
Отгонбаяр -
Одоо танай байгаа байшин
Гомбосүрэн -
тийн одоо байгаа. Тэгсэн чинь замын дунд нь нөгөө дээд боловсролын хороо гэчихсэн, тэгээд дээд боловсролын хорооны дарга нь төдийгүй, сайд нарын зөвлөлийн орлогч дарга Дондийсүрэн гэж байсан, энэ хүн чинь манай хороо авна гээд, манай хоршооллын байр гээд тэгээд тэгдэг юм байна. Бид нар чинь яриад хөөрөөд дийлддэггүй ээ. Тэхдээ тэргүй анхны хундаамыг бид манайх хөрөнгө оруулсан юм чинь манайх авна гэдэг. Бид ч болохоор зэрэг танайд одоо энийг дээрээс шийдвэрээ гаргаад тэр байшинг манайд өгнө гээд бид нар хөрөнгө оруулсан байхгүй юу, овоо дөхчихөөд ирэхдээр зэрэг тийм ярианд ороод, бөөн маргаан үүсээд, тэгээд болохгүй болохоор нь зэрэг бидний дотор ганц намын гишүүн нь би байсан, тэгээд намын төв хорооны хянан шалгах, монгол ардын хувьсгалын төв хорооны дэргэдэх намын хянан шалгах хороо. Намын хяналтын хоёр байгууллага байсан ш дээ. Нэг нь бол намын гишүүдийн өргөдөл гомдлыг шийддэг, тэр шалган байцаах комисс гэдэг нь бүрхэгдүү байгууллага байсан. Одоо би ямар тэр намын ажил төрөлд нэр орж байсан биш, хар ухаанаараа бодоход тэр томчуудтай холбоотой юмыг шийддэг байсан юм шиг байгаан. Намын хорооны хяналтын байгууллага нь. Тэгээд хоёр байсан, хяналтын хоёр байгууллага. Тэгээд би тэр намын төв хороон дээрх намын хяналт хороон дээр өргөдөл бичээд намын гишүүний хувьд одоо ийм шудрага бус байна гэж манай хоршооллын байрыг булааж авах гэж байна гээд тэгээд тэр үед чинь Лувсанравдан дарга байсан. Лувсанравдан дарга хурлаа удирдаж хийгээд тэр намын төв хорооны хянан шалгах хорооны тодорхой хүмүүс надтай уулзаад ямар учиртай юм бэ, та ингэхэд ер нь тэгээд хянан шалгах хорооноос тэр байрыг манай хоршоололд өгөх нь зүйтэй юм гээд шийдвэр гаргасан. Тийм л хариуцлагатай, ямарч нүүр тал, танил тал гэж юм байхгүй.
Отгонбаяр -
Одоо бол алдчихна даа
Гомбосүрэн -
Одоо бол мөнгөтэй тал нь л, манай хоршооллынхон мөнгөөр цохих юм уу, эсвэл энэ томчуул нь мөнгөөр цохих юм уу. Мөнгөөр ч юм уу, улс төрийн наймаагаар ч юм шиийдчих биз, энэ авилгалд автчихсан нийгэмд, тэр бол тэр үед авилга монголд ер нь байгаагүй байгаан. Таныг тийм хатуу танил яагаад гэвэл цаагуураа нарийн ширүүн мэдэхгүй, мөнгө төгрөгөөр авилгадъя гэхээр тэр үед ямар мөнгөтэй ч хүн байсан биш.
Отгонбаяр -
Тэгээд танай тэр хоршооллын байранд хувь нийлүүлсэн хүмүүс Түгжсүрэн гуай, Чинаагийн Галсан. Эд нар таньд их талархдаг уу, намын гишүүний хүчинд, үлгэр дууриал болсон болов уу, нам элсэх юмсан гэдэг?
Гомбосүрэн -
мэдэхгүй ээ, элсье гэсэн ч санаан зоргоор элсүүлэх биш тэр үед чинь. Сэхээтнүүдийг бол шалгаах л биз. Миний сэтгэлд бууж байгаа хоёр том намын гишүүний том юу байна даа. Гурав дахь нь бол би чинь аспирантураа төгсөөд намын хорооны шугамаар явсан юм чинь төв хороонд ирж ажиллаад, бас л дээд түвшний байгууллага ажлаа яаж явуулдгийн ямар нэг хэмжээгээр гадарлаж байсан лектор сургууль төгсчихсөн. Хэдийгээр захиргааны ажилтан биш ч гэсэн бас нэг бичиг баримт боловсруулах барих, дарга нараас үүрэг даалгавар авч гүйцэтгэх, хааяа хөдөө явж төв хороо засгийн газрын төлөөлөгчөөр орон нутагт ажиллах, бас орон нутгийн тэр чинь бас л надад том сургууль болж байгаа юм чинь, гэх мэтээр хувийн амьдралд нөлөөлөх юм байлгүй яахав дээ.
Отгонбаяр -
Жижиг гэлтгүй асуудалд хариуцлагатай ханддаг болсон явдал бол тэр үеийн системийн ч гэдэг юм уу намын нөлөө хүмүүжил гэж хэлж болох уу?
Гомбосүрэн -
Хариуцлагатай ханддаг аа?
Отгонбаяр -
тийн
Гомбосүрэн -
Намайг хариуцлагатай ханддаг гэж хэлэх гэж байгаа юм уу. тэр нөлөөлөлгүй яахав. Одоо нэг талаар нүсэр боловч, нөгөөтэйгүүр айхтар хариуцлагатай байсан. Майн баяраар ч юм уу, улсын баяраар тавих илтгэлийг чинь одоо маш олон шат дамжлагаар хэтэрхий олон л доо. Үзэл суртлын юмтай одоо жишээлвэл би дөнгөж шинээр ажилд орсон үед чинь эхлээд нэг лектор хүнд хийсэн юмаа үзүүлж байсан. Дараа нь одоо төв хорооны ахлах лектор гэж Нямаа гуайд үзүүлж, дараа нь төв хорооны орлогч захирал Даваадашд үзүүлнэ. Дараа нь төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч Түмэндэлгэрт үзүүлнэ. Ингээд дор хаяаад дөрвөн хүнд, бүүр зарим айхтар ноцтой юмыг бол төв хорооны үзэл суртал эрхэлсэн нарийн бичгийн даргатаа үзүүлнэ. Яахав энийг бол тэр хүнд үзүүлэхгүй дараа нь яг өнөө илтгэл тавих эсвэл хэн нэг хүний онолын юм уу, улс төрийн өгүүлэл бэлтгэсэн бол тэр эзэндээ үзүүлнэ. Илтгэлийг юм уу, өгүүллийг эзэндээ үзүүлнэ, ингээд дор хаяаад 5 шат, ингээд бүтэн сар болчино шүү дээ. Нэг талаар залхуу, нөгөөтэйгүүр бас өөрөө нямбай их хариуцлагатай хандахад сургаж байгаан, бас дадал болж байгаа тийм үү. Ийм хоёр талтай л даа. Одоо тэгэхэд манай зарим залуучууд чинь шурд гээд л зарим нь тийм үү хийсэн юм аа, тэгээд гар хүрвэл аягүй бол уурлах гээд ийм байна. Тэр шат дамжлаганд илүү үйлдэл байдаг л даа. Гэлээ ч тэр чинь ажил хариуцлага юм чинь илэрхий л юм даа. Ажлын хариуцлагаас гадна үзэл суртлаас айдаг байсан. Тэрэнтэй их холбоотой юм. Хэцүү л дээ, олон шат дамжлага чинь, шат шатны ар дээр гарах гэж.
Отгонбаяр -
Та одоо жишээ нь би бичсэн юм аа танд үзүүлэхээр зэрэг их сайхан хариуцлагатай хандаал засч өгдөг, оюутнууд ч гэсэн дипломын ажил байхад үг үсэг нэг бүрчлэн хараад л засч өгдөг, редакци хийчихсэн байдаг. оюутнууд л тэгж ярьж байгаа ш дээ, тийм сайн хандаж редакци хийдэг. Зарим хүмүүс болвол тэрнийг бас буруушааж хүний юманд гар хүрлээ гэж хандах явдал бол байдаг л даа. Та өөрөө анхандаа хэр зэрэг улаан эрээн болгуулж байв таны бичсэн юм?
Гомбосүрэн -
Янз бүр л байх, миний юм улс төрийн өнгө аягүй байна гэж улс төрийн пафос алга гэж манай хэлтсийн эрхлэгч тэгж байсан. Би чинь хичээл ном зааж байсан, их онолын хүн чинь тэрүүгээрээ л голдуу бичээд байсан юм билээ. Онолдоод тэгэхэд чинь төв хорооны ажил хийж байгаа хүн чинь гол нь улс төрийн шинж чанартай байх ёстой. Өгүүлбэрийн эхлэл төгсгөл ч гэсэн ер нь хэллэг, тэр тал нилээн дутагдалтай байсан л даа. Сүүлд ямар нэг хэмжээгээр анзаарсан. Онолын өгүүлэл бичихэд бол амар л байдаг л даа. Улс төрийн илтгэлд бол тэр тал дутагдаал байсан, тэгээд ч би төв хороонд удсан биш дээ. 2 жил болоол янз бүрийн юм хийж байгаа учраас, улс төрөөр олон ч юм хийгээгүй л дээ.
Отгонбаяр -
За нэг ийм асуудал байна. Хувьсгалт намаас ер нь манай хуучин коммунистууд, хуучин намын гишүүд болвол намдаа их хайртай, намын буянаар минь миний бүх л юм болсон, намын минь буян, нам засгийнхаа буянаар гэж амьдралдаа болсон бүх сайн зүйлсийг тэрэнтэй холбож тайлбарлах тийм үзэл үнэлэмж манайд их бий ш дээ. Тодорхой хэмжээгээр хувь хүний амьдралд нам яг ингээл орон гэр, боловсрол гээд их хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байна ш дээ. Гэтэл та яагаад энэ намыгаа шинэчлэх гэсэн юм? Яг одоо ямар шалтгааны улмаас монгол ардын хувьсгалт намаа шинэчлэх тэр үйлсэд зүтгэв ээ?
Гомбосүрэн -
Эхний тэр үгэнд нь би бараг мартаагүй дээрээ хэлье. Би одоо ч гэсэн зарим хүмүүст шүүмжлүүлдэг. Одоо намын бодлого үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандаж ирсэн. Сүүлд нь өөр намд орсон морсон гээд тэрнээс хойш урвагч мурвагч гээд, намын хайр халамжийг хөсөр хаясан гэж тэгж шүүмжилдэг л дээ. Гэхдээ за тэр намын хайр халамж гэдэг ойлголт байж болно. Тэр одоо намын байгууллагын би түрүүнд өөрөө хэллээ. Нам гэдэг маань хэрэг дээрээ төрөө барьж байсан тийм байгууллага ш дээ. Нийгэм, төрийг удирдан чиглүүлэх ёстой гэж үндсэн хуульдаа оруулсан. Намын хайр гээд байгаа юм чинь яс юман дээрээ төрийн ард түмний хайр ш дээ. Хамгийн ерөнхий утгаар, тийм болохоор дан ганц нам гэж болохгүй ш дээ. Ард түмэн, төр гэсэн утгатай. Тэр утгын үүднээс л манайд ард түмний эрх ашиг, улс төрийн тогтолцоог шинэчлэх эрх ашгийн үүднээс аваад үзвэл нам дагаж бодлого үйл ажиллагаа, зохион байгуулалтын зүйлд шүүмжлэлтэй хандах гарцаагүй шаардлага байгаа юм ш дээ, практик үйл ажиллагаанд. Би ч нээх дуртайдаа ч тэгээд нээх сүрхий зөрүүддээ ч намаас гарсан юм биш, тэр цаг дээрээ байхын аргагүй болдог юм ш дээ. Байхын аргагүй болдог. Тэгээд л одоо гарч байсан. Тэгээд чи одоо нам дотроосоо ингээл нам дотор ингэж янз бүрийн юм ярьж явсанаас чи гарчихсан нь дээр юм биш үү гэж яридаг хүмүүс байсан. Намын байгууллага бол тэгээд л одоо бид нар чинь, одоо яахав дээ тэр шинэчлэлийн үйл ажиллагааг ямаршуу маягаар явж ирсэн юм бэ гэхээр ер нь л одоо намынхаа үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандмаар одоо их л юмнууд байсан ш дээ. Ерөөсөө жишээ нь гэхэд л урьд нь анзаардаггүй байж л дээ. Гэтэл ингээл өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа гээд зөвлөлтөд ер нь бол энэ Европын бусад социалист орнуудад ч гэсэн бас өөрчлөн байгуулалтын үзэл санаа гараад, тэр тал ихтэй мэдээнүүд бол жишээ нь би орос хэлэнд ойроор нь Болгарын юмнуудаас нилээн уншсан л даа. Нэг хэсэг юмыг уншихад нилээд хэцүү л дээ чадахгүй. Тэр үед чинь бас МонЦаМэ-гээс ногоон мэдээ гардаг байсан юм. Нийтэд зориулсан биш. Нам төрийн дээд албан тушаалтнуудад зориулсан, тийм мэдээнүүдээс санаа авмаар материал юмнууд гарна, ингээд ингээд ирэхдээр зэрэг намынхаа янз бүрийн үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй хандмаар юм их гарч ирнэ ш дээ. Жишээ нь гэхэд л одоо төрийн байгууллага, аж ахуйн байгууллагын гаргасан чухал чухал шийдвэрийг чинь тэр байгууллагын дэргэд буюу тэр байгууллагыг толгойлж байгаа нам нь нэг бол урьдчилаад чиглүүлээд өгчихээд. Нэг бол гарсан шийдвэрийг батламжилж байгаа ш дээ албан ёсоор үнэлэлт дүгнэлт өгч ингээд ерөөсөө л бүх юмыг маань. Хотын намын хорооны даргатай уулзаж байхад л урьд нь ч анзаардаггүй байсан юм, сүүлдээ жаахан шүүмжлэлтэй суусан хойно чагнаж байхад хотын намын хороон дээр өөрийнхөө ажлыг ингээл магтаал ярьж байхад дандаа хотын захиргааны ажил ярьдаг байхгүй юу. Одоо ийм тийм юм гэж, ингэж одоо хотын намын хороон дээр төвлөрүүлээд тиймэрхүү л ерөөсөө ажил нь ингээл давхардаад, захиргааны ажлыг урдуур нь шүүрч хийгээд эсвэл одоо тэрнийг авч дүгнэж яваад хойш татаад ийм байгаан. Төр аж ахуй соёлын байгууллагад хажуугаар нь хяналт явуулах ёстой. Өөрийнхөө үйл ажиллагаанд, хяналтын байгууллагууд. Гэтэл тэр ажлын намын байгууллагууд мэддэг нэг бол зэрэгцээл, нэг бол урдуур нь ороод хийж байгаа юм чинь. Тэгээд л дүгнэлтээ өгөөд л. Янз бүрийн олон нийтийн байгууллагуудын шийдвэрээр намын байгууллага бас гаргаж, дээд шатны байгууллагын удирдамж шийдвэрийг доод шатны байгууллага шүүмжлэх эрх хэрэг дээрээ байхгүй. Бүүр үнэхээр гарцаагүй шүүмжлэлт, гомдол мэдээ гарвал харин тэрүүгээр дээд шатны байгууллага тэр сонин дээр гарсан шүүмж материалаар сүрхий арга хэмжээ авдаг байсан ш дээ. Тэр болгон материалаар шүүмж энэ тэр гарахгүй ш дээ. Тиймэрхүү байсан. Ер нь тэгээд төр намын хавсарсан албан тушаалтан байлаа гэхэд тэр албан тушаалтны ажил хэрэгт нь нөлөө өгөхөд тэр намын албан тушаалыг л дээгүүр тавьна ш дээ тэр аж ахуйн байгууллагын албан тушаалыг. Ер нь иргэдийнхээ хувийн амьдрал руу их орно. Одоо жишээ нь гэхэд гэр бүл салалтын асуудал байна, иргэний асуудал байна ш дээ тэрийг чинь одоо намын үүрээр хэлэлцэж, намаас хөөнө. Намаас зарим нь үзэл суртлын чиглэлтэй үйл ажиллагаа явуулдаг тэр байгууллагын хүн чинь нэгэнт л намаасаа хөөгдвөл ажлаасаа бас хөөгдөнө ш дээ. Ийм мийм маягын юмнууд их байсан. Үзэл суртлын цензур гэдэг бол маш айхтар ялангуяа, ер нь ялангуяа шашны үзэл, за тэгээд л өөр өрнө дахины философи үзэл, нийгэм улс төрийн үзэл энэ бүхний чинь том цэнзүүр. Энэ бүх юм чинь тэгээд л ерөөсөө л монголын улс төрийн тогтолцоо шинэчлэлтийг бол монгол ардын хувьсгалт нам өөрийнхөө үйл ажиллагаа, бодлого, зохион байгуулалт бүх юм аа шинэчлэх шаардлагатай болох нь ойлгомжтой болсон. Тэгээд л тэрүүнтэй холбоотой янз бүрийн өгүүллүүд их гарч байсан даа. Дээрээс нь бас хэлэхэд 80-аад оны сүүлд зөвлөлт холбоот улсад өөрчлөн байгуулалт албан ёсоор эхлэхэд манайд ер нь яах юм вэ гэдэг бас нэг хүлээлт үүсчихсэн ш дээ. Хүлээлт үүссэн. Тэгээд одоо яахав 87 онд байхаа Батмөнх дарга намын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга, одоо намын гол хүний хувьд төв хорооны зарим бүгд хуралд ялангуяа монголын үйлдвэрчний хэддүгээр хурал дээр билээ тэнд өөрчлөн байгуулалт бол манай чигы шугам гээд хэлчихсэн. За тэр чинь л бидэнд том завшаан болсон ш дээ. Тэрүүгээр чинь бид манай Батмөнх дарга тэгж хэлсэн гээд их ярьцгаадаг болсон. Ялгаагүй мань ч гэсэн тэрүүгээр би ч гэсэн иш татаж байгаад, тэрнээс өмнө ч хэцүү л байсан л даа. Нийгэм эдийн засгийн давшингуй хөгжил гэж байгаад ерөнхий юм яриад л байдагсан. Сүүлдээ 87 онд тийм үг гарснаас хойш хүмүүс өөрчлөн байгуулалт гэдэг үгийг олж ирсэн. Тэр нь бол гол нь л намыг шинэчлэх ажил болдог. Сэхээтний нилээн хэсэг нь намын гишүүн байгаа юм чинь тиймэрхүү байдлыг голлож хийж, би бол голдуу намын дүрмийн шинэчлэлийг илүү хийсэн дээ. 9О онд болсон монгол ардын намын онц их хуралд тавьсан дөрвөн ийм, тэр онц их хуралд оруулж ирсэн монгол ардын намын дүрэм гэдгийг бол төсөлд чинь миний үнэн сонинд тавьсан олон чухал санаанууд бий дээ. Ер нь бол дэлхийн хэмжээнд бол шинэ юм биш л дээ. Социалист бусад орнуудын ярьж байсан юм монголдоо дуугарч байсан утгаар би хэлж байна тэрнээс биш би нэг цоо шинэ юм гаргасан утгаар биш. Түрүүний хэлсэн алдаа нам төр хоёр хутгалдсан байдгийг, нам нь бүхнээс дээгүүр байдлыг шинэчлэхтэй холбоотой. Жишээлвэл одоо улс төрийн плюрализмийг хүлээн зөвшөөрөх өөр намнууд гарч ирэх явдлыг хүлээн зөвшөөрөхтэй холбоотой. Намын дүрмэнд хяналтын хоёр байгууллага байна ш дээ түрүүний дурдсан шалган байцаах, төв хорооны энэ хоёрын нэгдсэн хяналтын нэг байгууллага байх тухай санал ч гаргаж байсан. Нам бол өөрийгөө санхүүжүүлдэг байх ёстой гэдэг ч санал гаргаж ирэх жишээтэй. Намын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргыг их хурлаас нууцаар санал хураадаг байх ёстой гэсэн санал хэлж л байсан. Тэр бүх маань нэгэнт одоо түрүүний дурдсан намыг шинэчлэх асуудлаар санаа бодлоо илэрхийлсэн тэр 15 эрдэмтэн байсан тэр санаануудаа оруулсан л даа. Шинэ санаа бүгд нь тэр үеэр хязгаарлагдсан гэсэн үг биш шүү дээ. Би энийг хувийнхаа сэтгэгдлээс л хэлж байгаа болохоос биш. Тийм урьд нь ч гэсэн намын дүрмийг шинэчлэж явах, хөтөлбөрийг шинэчлэх төслүүд гараад байсан байхгүй юу. Уг нь 90 оноос өмнө 80-д оны сүүл үеэс төв хорооноос монгол ардын хувьсгалт намын программ, монгол ардын хувьсгалт намын дүрэм гэдэг төсөл гаргасан. Хэрэг дээрээ хэвээрээ байсан. Зарим нэг иргэд ч гэсэн өөрийнхөө намын дүрмийг төсөл гээд хэвлэлээр тэгсэн. Тэр нь бас л үндсэндээ хуучин нөгөө л төвлөрөн удирдах зарчим гээд бүлэг хөтөлбрийн дүрэм байдаг л даа. Тийм тийм юмнууд сэтгэлд хүрч өгөхгүй. Энийг одоо би одоо ч чандмань эрдэнэ гээд өөр юм болж, тэнд Лениний музей байлаа ш дээ намын төв хороон дээрх Лениний музей тэнд намын анхан шатны байгууллагуудын намын үүрийн байгууллагын зөвлөгөө ч билүү, лекц ч билүү зөвлөгөөн болсон байх. Тэрэндээр нэг илтгэл тавьж тэгэхэд нилээн улс төржчихсөн. Одоогийн манай удирдах дүрэм хөтөлбөр шинэчилж чадахгүй ээ гэж би шууд ярьж байсан. Тэр үед чинь цагаан хоолойгоор бусад өрөөнүүд сонсдог байсан юм чинь. Тэгээд манай Зардыхан гуай эд нар тэрийг сонссон л байсан л даа. Чи тэгж хэлсэн юм уу, тэгсээн гэх мэтээр үзэл санаа ойр болох улсууд
Отгонбаяр -
Та бол зоригтой хэлж дээ
Гомбосүрэн -
намын үүрийн дарга, намын дээд сургуулийн бас нэг тэнхмийн эрхлэгч хүн тэгээд дуугарахад хүмүүст бас хүчтэй тусч байгаа юм ш дээ. Намын дээд сургуулийн багш тийм үү, төв хороон дэргэдэх намын дээд сургуулийн багш, тэнхмийн эрхлэгч хийж байгаа хүн тэгээд дуугарахад яахав тэр үед зориг гаргахгүй бол болохгүй ш дээ тэр үед. Ямар сайндаа манай нэг ах манайд хөдөөнөөс ирээд хоносон байсан. Би нэг хийсэн юмнуудаа бас суртал ухуулга утгаар юм даа намын шинэчлэлийн асуудлаар нэг Үнэн сонинд юм биччихээд тэрийгээ харуулсан чинь ингэж явж хоолноосоо салах гэж байгаан гэж хэлсэн. Та нар болохоор зэрэг энэ талын мэдээлэл байхгүй, мань хоолноосоо сална гэсэн ухаантай хоёр шинэчлэл явагдахгүй ш дээ гэж хэлж байсан. Ер нь тэгээд айдас бол байдаг, би бол гэр ер нь ойрхон байгаа юм чинь одоо энэ их сургуулийн цаахнаас шууд намын дээд сургууль орох чинь шууд чигээрээ явах чинь хүүхдийн парк өнгөрөөд агаар нь маш сайхан болчихдог ш дээ.
Отгонбаяр -
гэхдээ одооных шиг биш л дээ.
Гомбосүрэн -
арай л шингэрч буй байх. Одоо улам өдөр бүхэн зам олширсон, машин тэрэг битүү утаа байдаг байсан. Тэгээд л цаашаа хүүхдийн парк өнгөрөөд нээх гоё агаар, шороо манараад л, сургуулиа орно шүү дээ. 30, 40-д минут өглөө чинь хавар намрын сайхан цаг чинь тэгээд 90-д оны эхээр тэгээд нөгөө хүмүүсч намын шинэчлэлийн тухай ярьдаг хөөрдөг болсон, тэгээд ялангуяа өнөө 90 оны цагаан сарын өмнөхөн юм ш дээ. 90 оны л 2 сарын эхээр байхаа иж бүрэн шинэчлэлийн өөрчлөлт тэр 15 эрдэмтний юу бичсэнээс чинь хойш чинь тэгээд айгаад ер нь явган агаар салхинд чөлөөтэй явдгаа болиод аргагүйн эрхэнд автобусанд, нийтийн унаагаар явж, тэгж явж тийм байдалд орсон юм даа, заримдаа даралт ихсэнэ. Одоо ч харин хашир болоод, тэр үед чинь даралтаа хамаагүй өсгөхгүй. Ажил ихтэй, нойр багатай, улс төрийн байдал хүнд, зарим нь өлсгөлөн зарлаад хоорондоо бас үзэлчихээд нөгөө монгол ардын хувьсгалт намын ортоодокс, ардчилсан холбооны тэр залуучууд чинь энэ ялалтын талбай дээр үзэлцчихээд халаг болоод тэр хямралын үед сэтгэл санаа дарамт их хүнд ш дээ. Дээрээс нь одоо ажлаа хийж байгаа, тасалж байгаа хоёрын хооронд тэндээс дарамттай. Ингээл янз янзын юм болоод байхад их л хүнд байсан даа. Гэхдээ тэгээд одоо яахав дээ, юун эрүүл мэнд бодох манатай. Тэгээд л явцгааж байж билээ хичнээн ч их дарамттай байсын. Нийтийн өмнө хариуцлага хүлээсэн улс чинь. Зарим нь бүр өлсгөлөн зарлачаад миний тэр бол хажууд нь юу ч биш шүү дээ. Амь насаараа дэнчин тавьж байгаа үед би бол бие махбодийн асуудал л даа. Тиймэрхүү маягаар л үйл явдал
Отгонбаяр -
Иж бүрэн шинжтэй өөрчлөлт хэрэгтэй гэдэг нь том өгүүлэл тавьсан, Үнэн сонинд тийм ээ, өнөө 15 эрдэмтэн биз дээ. Энийг бичсэн 15 хүн анх яаж нэгдэв ер нь бол неформальный байдлаар нэгдсэн байх тийм үү?
Гомбосүрэн -
тэгэлгүй яахав неформаль
Отгонбаяр -
Лидер нь Зардыхан гуай байсан уу? Зардыхан гуайг л гол толгойлогч нь гэж яридаг байсан?
Гомбосүрэн -
ер нь мөн л дөө. Зардыхан гуай бол үнэхээр бидний лидер байсан.
Отгонбаяр -
нийгмийн ухааны институтийн захирал байсан тийм ээ?
Гомбосүрэн -
үгүй ээ, намын төв хорооны дэргэдэх нийгмийн ухааны институтийн юу нь байлаа?
Отгонбаяр -
секторын эрхлэгч байсан юм уу?
Гомбосүрэн -
секторын эрхлэгч юм аа. Уг тэр чинь үйлдвэрчний, монголын үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөлийн нэг нарийн бичгийн дарга нь байсан. Сүүлдээ тэр нийгмийн ухааны институтын секторын эрхлэгч болсон байх. Бас л одоо том өгүүлэл Үнэн сонионд гаргасан юм л даа. Тэр гурвал, гурван хүн тэр институтийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Зардыханаас гадна тэр Цэгмид, хэн Дашдаваа гэж
Отгонбаяр -
С.Дашдаваа юу?
Гомбосүрэн -
одоо энэ түүхэн хүрээлэнгийн захирал нь биш. Өөр нэг Дашдаваа байсан.
Отгонбаяр -
яагаав нөгөө Прогноз төвийн С?
Гомбосүрэн -
мөн мөн тийм, тэр гурав чинь том өгүүлэл тависан, тэр чинь бас нилээн дуулиан тарьсан. Улс орны амьдралын нийгэм, эдийн засгийн талаар анализ хийсэн тийм хүн. Тэр чинь гэхдээ харьцангуй сүүлд юм даа. За ер нь тэгээд л Зардыханыг тойрон хүрээлчихсэн. Энд тэнд таарахаараа үг солиод, бичсэн юмын дэмжээд, тэгээд тэр үйл явдлаас хэдэн сарын дараа нэгдсэн байхгүй юу.
Отгонбаяр -
хаана цугладаг байсан бэ та нар?
Гомбосүрэн -
яахав дээ, Лениний музейн одоо тэр нийгмийн ухааны институт байсан тэр газар. Гэхдээ нэг онцлог нь болвол бид нар чинь зүгээр нэг хэдэн улсууд намдаа шууд тэрсэлдсэн хэлбэрээр биш, Зардыхан гуай бүүр Батмөнх даргатай албан ёсоор уулзаад нам шинэчлэх үйл ажиллагаа, намын дүрэм, мөрийн хөтөлбөрийг шинэчлэх талаар ажиллах зорилготой байна гэж тийм зорилгоо хэлчээд албан ёсоор, тэгээд тэнд суучихаад бас нэг чихэртэй баахуу цай уучихаад, тэр намын хөрөнгөөр, тэгээд л сууж байдаг байсан байхгүй юу. Цалин мөнгөө бол байгууллагаасаа авчихна. Тиймэрхүү маягаар л зүтгэж байсан улс л даа.
Отгонбаяр -
Энэ өгүүллийн гол санааг бол та нарын өгүүллүүдээс аваад арга ясыг нь одоо хэн босгосон бэ?
Гомбосүрэн -
ёстой хамтарч босгосон. Сэдвээ хувааж аваад би бол жишээ нь намын дээд сургуулийн, намын байгуулалтын тэнхмийн эрхлэгч Баасанжавтай хамтарч намын дүрмийн төслийг хийе гэж санал гаргаад тэгээд л яахав бид хоёр тэрнийг хийгээд бусад нь тэгээд нийгэм, эдийн засаг, соёл, янз бүрийн бодлого намын түүхэнд улс орны түүхэнд өгсөн үнэлгээ дүгнэлт гээд янз янзын юм сэдвүүд байгаа ш дээ. Бүгдийг хувааж хийгээд сүүлд нь нэгтгээд, ингээд хамтарч ярилцаад цөмөөрөнг нь нэгтгээд тэгж л гаргасан юм байгаан. Энэ нийтлэлүүд бол Түдэв гуай Үнэн сонинд маш хурдан гаргасан л даа. Үнэн сонины эрхлэгч, миний өгүүллүүд бол явж явж Түдэв гуай дээр л нэг юм хэвлэгддэг байхгүй юу. Би ч одоо Үнэн сонины намын байгуулалтын хэлтэст аваачиж өгнө ш дээ. Тэгээд дандаа намын шинэчлэлийн асуудал учраас, байгаад л байна хэвлэнээ хэвлэнэ гээд үгүй ч гэхгүй. Хэвлэдэггүй л байхгүй юу. Тэгэхээр нь болохоо байгаад л нөгөөдөхөө бариад л Түдэв гуай дээр ордог байхгүй юу. Энэ их удлаа та энийг гаргаж өгөөч гээд тэгэхээр Түдэв гуай дорно л гаргана. Би бол сайндаа шат дамжлагаар нь явах гээд байдаг байхгүй юу. Намын амьдрал сэтгүүлд бас миний нэг өгүүлэл удаж гарч байсан юм аа. Тэр бас л нэг хүний өгүүлэлтэй зэрэгцүүлж жаахан миний юмыг сааруулж өгдөг байсан. Нам шинэчлэлийн асуудалд бол намын төв хэвлэлүүдийн тэр сэтгүүл сонины зарим хэсгүүд бол их айдаг ч юм уу, болгоомжтой хандсан үзэл бодол нь юм уу, айдас нь юм уу, харин би бол Түдэв гуайг энэ талаар их дэвшилттэй гэдэг. Үнэн сонин их чухал хувьсгалжуулж, дотроос нь хувьсгалжуулж, улс орныг бүхэлд нь хувьсгалжуулсан том гавъяатай ш дээ. Дан ганц намын гаднаас нь шинэчлэлээ хийсэн биш л дээ. Намын дотроос, бидний дотор манай намын сонин сэтгүүлүүд өөрсдөө тодорхой юм өөрсдөө оруулсан, тэрийг бас үгүйсгэж болохгүй юм.
Отгонбаяр -
Яг тэр үед чинь үнэхээр Үнэн сонин болвол нөгөө сонины тэргүүн өгүүлэл гэж гардаг, тэр тэргүүн өгүүлэл бол дараалаад их тийм өөрчлөлт шинэчлэлтийн шинжтэй юм гардаг. Дотор нь бас онолын өгүүлэл гардаг, тэр бол нийгмийн нөгөө ардчиллын үзэл санаанд их тийм сайн түлхэц болсон гэдэг.
Гомбосүрэн -
тийм, Үнэн сониныг Түдэв гуай толгойлж байсан явдал бол их аз, монголын ард түмэнд их азтай явдал болсон. Яагаад гэвэл өнөөдөр тэр хүнд улс төрийн утгаар ямар нэг үнэлгээ дүгнэлт өгөх үү, тэр үедээ үнэхээр дэвшилттэй сайхан үйл явдал болсон юм даа. Энэ намын шинэчлэлийн асуудлаар чинь тэр үед бас намын онолын баримтлалаар янз бүрийн л үзэл бодол гарч байсан даа. Ерөөсөө монголчууд чинь анхнаасаа монголын ардчилсан холбооныхны анхны баримтуудыг аваад үзсэн ч тэр, одоо манайхны анх хамтарч боловсруулсан баримт бичгүүд ч тэр социализмаас татгалзсан тийм үзэл санаа бол байгаагүй юм ш дээ. Байгаагүй юм. ер нь социализмыг шинэ төлөв шатанд дэвшүүлэх үзэл санаа бол их давамгайлж байсан юм. Гэтэл би 1989 онд Москвад нэг намын дээд сургуулиудын олон улсын хуралд оролцоод гудамжинд хадсан самбарын юмнуудыг их уншсан л даа. Ельциний хэлсэн үг, неформальный байгууллагуудын бичсэн юм эд нарыг их уншсан байхгүй юу. Эд нар дотор бол харин социализмыг халах тухай санаа ялангуяа неформалуудын хувьд бол. Тэр бол надад их хүчтэй нөлөөлсөн тэгээд л одоо зарим маань ярьдаг юм. Бид нар чинь бас Монгол ардын намын уламжлал шинэчлэлийн жигүүр гэж байгууллаад тэдний шугамаар янз бүрийн баримт бичиг эд нар боловсруулахад одоо социализмыг шинэ шатанд гаргах гэсэн санаа оруулдаг байхгүй юу тэгэхээр нь би за хэдүүлээ социализм гэж юу гэдгийг оруулаад ч яахав, муулаад ч яахав. Ерөөсөө л өөрчлөн байгуулалт хийгээд явчихъя, гэж саармагжуулж явлаа.
Отгонбаяр -
Тэгээд тэр санал чинь шууд хэрэгжсэн үү?
Гомбосүрэн -
харин тийм, хэн өнөө ардчилсан холбооны анхны юм чинь тэр Ленинийг магтсан л байдаг ш дээ. Сүүлдээ л харин тэр санаануудаасаа татгалзсан болохоос, манайхан ч гэсэн социализмыг илүү шинэ төлөвлөгөө гарах нь гэж бичээд байдаг байхгүй юу. За одоо энэнд их болгоомжтой хандая гэж би хэлдэг байсан байхгүй юу. Тэр бол миний ч хувийн саначлага биш, тэр чинь Зөвлөлтөд явахдаа тэр юмнуудыг харж, тэр самбрын гудамжны л мэдээнүүдээс төрсөн сэтгэгдэл
Отгонбаяр -
нэг асуулт байна аа. Та тэр ардчилсан холбооны анхны тэр санаа бичиг баримтуудад бол социализмаас татгалзаагүй, Лениний үзэл санааг бас Ленинийг дэмжсэн, магтсан юмнууд байсан гэж хэлж байна ш дээ. Энэ талаар таны өөрийн чинь үзэл бодол яг ямар байна, тэдний өөрсдийнх нь итгэл үнэмшил нь үзэл бодол нь өөрчлөгдөөгүй байв уу, эсвэл одоо тодорхой тийм тактикийн асуудал байсан юм болов уу?
Гомбосүрэн -
Тактик биш байхаа, тэр үеийн бидний л сэтгэгдэл өөрөөр хэлбэл тэр үед чинь ямар үзэл байдаг уу гэхдээр зэрэг ер нь Горбачеавийн үзэл санаа л даа. Ленинийг шинээр унших, дахин унших гэдэг ойлголт байсан байхгүй юу. Лениний зохиолуудыг зөв болгож, зөв ойлгох гэсэн утгаар ярьдаг байсан байхгүй юу. Тэр дагуу л би ямар дотоод ажилд нь оролцож байсан биш, өөрийнхөө бодлоор л бодоход тэгж хэлж байна. Тэгээд сүүлдээ тэр татгалзаж байна гэж. Манайхан ч тэр энэ л замаар явж, одоо үндсэн хуульд хүмүүнлэг ардчилсан иргэний нийгэм байгуулах томъёоло чинь ЗХУ-ын коммунист намын мөрийн хөтөлбөрт л байсан. Тэрийг хуулаал тавьсан ш дээ. Ийм юм ерөөсөө л зөвлөлтийг ярьж албан ёсоор тэр зөвлөлт холбоот улсын албан ёсны тэр шинэчлэгч үзэл санааг тэр үндсэндээ хуулбарлаж байгаа юм л даа. Социализмээ сайжруулах гэсэн утгаар, шинэчлэгдэх утгаар. Тэнд социализмыг хална гэсэн утга бол анхандаа байгаагүй л дээ. Сүүлд тэгээд л тэрнээсээ татгалзаж байгаа нь тэр иргэний нийгмийн үндсэн хуулийн томъёолол юм даа. Түүгээр ч барахгүй манай тэр онц их хурлаас баталсан мөрийн хөтөлбөрт ч гэсэн материалист, деаликтикийг арга зүйгээ голно гэсэн үг байгаа ш дээ. Тэр үгийг хасах гээд мань мэт нь дийлээгүй юм. Манайхан зарим нь юу гэж байгаан гэхээр энэ диалектик гэдэг үгний цаана марксизм, ленинизм гэсэн санаа байна. Хоорондоо юм аа хийж байхдаа тэгж хэлж байгаа юм чинь. Яахав дээ юмыг чинь ардчилсан аргаар л шийднэ ш дээ. Олонхынхоо саналаар. Шууд одоо хуучин маягаар биш, диалектик гэсэн ерөнхий үгтэй болоод.
Отгонбаяр -
тэр үед тантай хэн санал нийлж байна. Энийг дийлдээгүй гэж байна ш дээ. Таны санааг дэмжиж байсан хүмүүс байсан уу?
Гомбосүрэн -
за мэдэхгүй, одоо тэгээд сүүлдээ бид нар чинь бас одоо ер нь онц их хурлаас хойш намын гишүүдийн нэг хэсэг нь бүх юм сайхан болчихлоо гээд санаа нь тайтгарлаа, тэрний дараа бид нар чинь тэгээд арай өөр өөр онол улс төрийн чиг шугамаар ороод явчихсан улс шүү дээ. Тэгээд зарим нь өөр намд ороод тэр монголын сэргэн мандалтын нам гэдэг чинь 91 оны эцсээр одоо өөрийгөө буцаад л магтдаг байна шүү. Тэгэхэд ч тэрэнд чинь тэгээд намдаа байхад хүнд болоод л явчихлаа. Өөр нэг хэсэг нь намдаа ажиллаад харин ч өндөр албан тушаал дэвшээд ингээд яваад байна. Нэг хэсэг нь жаахан намын шинэчлэл тогтооно гэсэн нь намаасаа гарахад хүрээд ингээл хоёр болоод өөр шугам бариад явчихаж байгаа юм чинь. Бид нар бол намын шинэчлэл хийхийн тулд монгол ардын намаа уламжлалт шинэчлэлтийн жигүүр гэж байгуулсан юм л даа.
Отгонбаяр -
хэдэн онд вэ?
Гомбосүрэн -
тэр чинь байна ш дээ уг нь бол 91 оны нэг сард монгол ардын намын мөрийн хөтөлбөр гэж боловсруулаад тэндээ монгол ардын хувьсгалт намын уугуул, монгол ардын намдаа намыгаа тавьж байсан. Зорилго зорилтуудын сэргээе, намдаа монгол ардын нам гэдэг нэр өгвөл тэгээд монгол ардын намаа уламжлалт шинэчлэлтийн нам гэж байгууллаад ингээд явж байсан байхгүй юу. Тэр дотор бол үзэл санааны зааг нилээн гарсан даа. Мань мэт нь бол тэр дотор явж байсан, тэр жигүүр нь дотор явж байсан. Ер нь бол тэр жигүүр байгууллах санааг бол дөрөв таван хүн санааг нь гаргасан юм л даа. Миний түрүүний дурдсан Баасанжав, Рэнцэнбямба гэж бий улс төрийн сургуулийн багш байгаа юм. Намын төв хорооны эрдэм шинжилгээний төвийн ажилтан Лхагваа одоо энэ удирдлагын академийн дэд захирал хийж байгаа. Урьд нь засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга байсан. За намын үүрийн дарга Эрдэнэцогт гэж бид хэд л одоо 91 оны нэг сард монгол ардын намын мөрийн хөтөлбөр тэрний удирдлагын хийсэн. Тэр санааны дагуу ер нь тэгээд та нар ч бас заримдаа шинэчлэх үйл ажиллаганд оролцож байгаа, хүний олон тоо нь сонин биш,Зохион байгууллах үзэл санаандаа байдаг. анх бид нар уулзахад бид 5-н нэг маань асууж л байсан л даа. Бид их цөөхүүлээ байсан. 5 ч бай, тавь ч бай ялгаа байхгүй намын шинэчлэлийн бодлогыг дэвшүүлж байхад хүн цуглуулж байгаа биш. За тэгье гээд тэгээд дөрөв таван хүн монгол ардын намын мөрийн хөтөлбөрийн төслийг, тэрийг бас манай Зардыхан маань нилээн сүрхий соргог хүлээж аваад тэгээд л жигүүрлээд. Энэ жигүүрийн бодлогоноос хойш үзэл санааны жаахан зааг гарч монгол ардын хувьсгалт намаас нилээн гарсан л даа. Тэгээд жигүүрийхэн чинь бодол санаагаа дэвшүүлдэг, тэр үед чинь бодол санаагаа дэвшүүлдэг тэр үеийн намын удирдлагууд бол зүйтэй юм гээд авчихдаг гэтэл нөгөө жигүүр намын жигүүр гээд шүүмжлээд байдаг. намыг таралган бутаргаж байна гээд. Тэгээд байхад намын удирдлагууд энэ ч бас намынхаа төлөө байгаа, намынхаа шинэчлэлд хувь нэмэр оруулж гэж байгаа гэж хэлдэггүй, эд нар юу хийгээд байгаан ингээд ингээд зарим нь одоо би түрүүн хэлсэн та нар одоо намаасаа гарчвал яадгийн жигүүрийхэн та нар. Хэдий намын удирдлагуудтай хамтраад дараагийн ээлжит их хурлаар ийм тийм юм яръя гэхээр тэгдэг байхгүй юу. Тэгээд тэр дотор байна ш дээ дан онц их хурлаас намын мөрийн хөтөлбөрт материалист, диалектик намын чиг шугам гэж нэг юм заасан байдаг. одоо тэрэнд нь шүүмжлэлтэй хандмаар байдаг тэгсэн чинь нэг удаа надад ийм санал ирэхгүй юу. Төв үзэл гээд оруулчихъя гэж, манай Түдэв
Отгонбаяр -
удирдлагын академийн захирал байсан тэ?
Гомбосүрэн -
хэн бол намдаа л үлдсэн байсан л даа, Түдэв бол, би ч гэсэн намаасаа гараагүй байсан юм чинь, төв үзэл гээд тэрч бас л намынхаа том даргынхаа байр суурьнаас хандаж байхгүй юу бидэнтэй нар хамтарч.
Отгонбаяр -
Түдэв чинь одоо танай 15 дотор байсан хүн биз дээ?
Гомбосүрэн -
байсан. Гэхдээ л яахав тэр чинь алдах ч юмтай байна, намын хянан шалгах хорооны даргаар том болоод явчихсан. Мань мэт яахав жигүүр гээд зааглаж явсан байгаа байхгүй юу. Тэгээд яахав дээ тэр намын албан тушаалтангууд нь жигүүрийнхтэйгээ тааруулж харьцаж байгаа нь тэр. Би тэрийг мэддэггүй юм. Төв үзэл гэж юу байдаг юм гэж асуухгүй юу? Одоо нөгөө Нагаржунай. Тэгэхээр нь би бодсон юм. За манай зарим нөхөд диалектик гэдгийн чинь цаана марксизм, ленинизм гэдгийг агуулж байгаа юм гэж хэлж байсан гэдэг нь санаанд орж өнөө диалектик гэдгээс татгалзъя гэж мань жаахан шаргуу зүтгээд байсан байхгүй юу ингэж болохгүй, нэг философийг намын арга зүй гэж болохгүй гээд зүтгэсэн байгаа байхгүй юу. Тэхдээр зэрэг нөгөө чинь тийм санал цаад жинхэнэ санаа нь хэнээс гарсан юм бүү мэд. Ямарч л байсан хамтарч ажиллаж байсан манай хүмүүс тэгж байсан. Өнөө тэр санаанд ороод за тэгье тэгье гээд тэгээд бид зөвшилцөөд монгол ардын хувьсгалт намын үйл ажиллагааг төв үзлийн үндсэн дээр явуулна гэсэн тийм чиг шугмыг намын мөрийн хөтөлбөрийн шинэчлэлд оруулчихгүй юу. Тэгээд тэр чинь сүүлд нь монгол ардын хувьсгалт нам маань баахан лам нам болоод тэгээд шүүмжлэгдсэн ш дээ. Тэгээд сүүлд нь манай Цанжид эд нар ардчилсан социализмын нам гэж мөрийн хөтөлбөрт тэр төв үзлийн тухай томъёоллыг солиод ардчилсан социализм гэсэн үзэл санааг дэвшүүлж байна гээд ингээд ингээд яваад байсан түүхтэй юм ш дээ. Би бол тэр диалектик гэдэг үгнээс нь татгалзуулах хэрэгтэй юм байна гээд тэр төв үзлийг тактикласан л даа.
Отгонбаяр -
одоо эргэд бодож дүгнэхэд таньд юу бодогддог вэ? Зассан нь ялгаагүй байсан юм биш үү? Төв үзэл диалектик 2-ыг
Гомбосүрэн -
адилхан л нэг л сургаалыг л онцолж байгаа тийм үү. Тэр дундаа шашинжсан философийг гэхдээ л яахав дээ би өнөө марксизм, ленинизмээс татгалзахыг агуулж байгаа гэдгээр нь тэр утгаар нь за тэгье тэгье гээд л тгээл нэг тиймэрхүү замаар явчихсан юм. Одоо бол марксизм, ленинизм гэж ярихгүй байгаа юу мөрийн хөтөлбөртөө гэдгийг би мэдэхгүй юм.
Отгонбаяр -
арай үгүй байлгүй дээ.
Гомбосүрэн -
одоо би тэрнээс хойшоо уншаачгүй. Тиймэрхүү замаар явж дээ хөөрхий.
Отгонбаяр -
Даш-Ёндон гуай чинь гарч ирчихээд л төв үзлийг их яасан юм биш үү?
Гомбосүрэн -
ер нь төв үзлийг ганц сүрхий сурталчилсан хүн чинь манай Лувсанцэрэн сайн ш дээ. Дэд эрдэмтний зэргээ хамгаалсан одоогоор бол доктор. Лувсанцэрэн гуай манай Даш-Ёндон эд нар чинь хувийн тал ч их дотно сайн ш дээ. Тэгээд аягүй бол тийм юмнууд чинь сүүлдээ яадгийн, би тийм нарийн учруудыг мэдэхгүй. Тэгээд ер нь бол төв үзлийг намын үйл ажиллагааны онолын үндэс болголоо гэдгээс хойш, төв үзлийг намын баримт бичгүүдийн намын даргын хувьд Даш-Ёндон, Лувсанцэрэн гуай эд нар маш хүчтэй сурталчилсан байсан ш дээ. Түүгээр ч барахгүй онолын хувьд төв үзлийг чинь одоо тэгээд л өнөөгийн шинжлэх ухааны гол гол ололт, ерөөсөө л суутан бүхний үзэлтэй төв үзэл таарч байгаа нь гээд тэрийг ярих гээд байна ш дээ. Тийм суртал ухуулга хүртэл явагдсан ш дээ.
Отгонбаяр -
надад яг энэ төв үзэлтэй холбоотой ийм бодол байдаг юм аа, өмнө нь болохоор марксизм, ленинизм бол онолын гол баримтлал мөн, гол одоо тулгуур барьж явдаг зүйл нь мөн гээд үзээд байсан чинь систем задраад, асуудал өөр болоод ирэхээр марксизм маань одоо жишээлвэл та материалист, диалектикийн арга зүйг ойлгоно гэдэг бол өөрчлөх гээд байсан, тэгэхээр тэр хүмүүст бол өөр юм байгаагүй, өөр юм мэдэхгүй байсан, тэгээд нэг хоосон болчих гээд байдаг, ямар нэгэн намд нь юм байх ёстой гэж боддог. Тэгээд л нөгөө уламжлал их сэргэж ирсэн тэр үед нь тэгээд нөгөө манай хуучин уламжлалт юм гэдэг юм уу, буддизмын тэгээд өнөө шашин нь сэргээд байсан учраас төв үзлийг л намынхаа гол арга онолын баримт болгосон юм болов уу гэдэг?
Гомбосүрэн -
Тийм, онолын утгаар. Ерийн ухамсрын түвшинд энэ төв үзэл гэдэг гоё үзэл тийм үү, нэр нь орчуулсан нэр нь энэ үед янз янзын л юм болсон байх л даа.
Отгонбаяр -
би болохоор юу ч үгүй болохоор сонгосон юм болов уу гэсэн бодол байдаг ш дээ.
Гомбосүрэн -
тэгээд яагаав дээ. Заавал манайх чинь нэг философийг төрийн намын бодлого болгох гэсэн өнгө их илэрлээ ш дээ. Одоо тэр Очирбат гуай хэлсэн манай төрийн философи үндэс нь материалист, диалектик мөн гээд, манай ерөнхийлөгчийн нэг монгол улсын хөгжлийн юу билээ хөгжлийн үзэл баримтал гээд нэг юм боловсруулахдаа тэрнийхээ философи үзэл нь диалектик нь гэж ингэж бичиж байлаа ш дээ. Тэгээд манайх тийм төрийн философитой байх ёстой гээд хүмүүс яриад байдаг. Хэрэг дээрээ төрийн философи гэдэг юм манай үндсэн хууль л байгаа байхгүй юу. Үнэхээр төрийн философи гэж үзэх юм бол. Заавал нэг философийг ардчилсан үндсэн хуулинд аль нэг философийг дөвийлгөж юм уу яаж, болохов дээ. Төв үзэл нь бай, диалектик нь бай орчин үеийн аль нэг философийг манай үзэл санааны үндэслэгээ гэх нь бас л тоталитаризмын онолын үндсэн асуудал болчихно ш дээ. Энэ шашинжсан төртэй нийгмүүд чинь тэгээд яахав манайд сэтгэлгээний төвшин л юм даа тэр чинь. Иймэрхүүдүү л маягийн байх юм даа.
Отгонбаяр -
өөр таньд одоо яг тэр үеийн үйл явдлуудаас санаанд орж байна уу?
Гомбосүрэн -
би ч одоо их хайхрамжгүй хүн юм. Нэгдүгээрт төрөлх шинж, хоёрдугаарт ер нь улс төрийн үйлээс холдсон ш дээ. Зүгээр ер нь монголын үндэсний ардчилсан нам гэж байсан ш дээ. 1990-д оны үед бий болсон олон шинэ намууд чинь тэр социал демократ намаас бусад нь нэгдээд монголын үндсний ардчилсан нам болчихож байгаа ш дээ. Тэр нэрийг чинь байна ш дээ. Би одоо үнэн сонинд монгол ардын хувьсгалт нам болвол монголын үндсэний ардчилсан нам болох ёстой гээд өгүүллүүд бичээд байсан байхгүй юу. Бас нээх хэвлэж өгөхгүй Түдэв гуай ашгүй хэвлэж өгөөд тэгээд миний тэр онц их хурлаар тэрийг нээх хайхарч үзсэн чгүй. Тэгээд нөгөө шинэ намуудаа нийлэхээр нь монголын үндсэний ардчилсан нам гэдэг нэр өгье гэж санал оруулаад яагаад уу гэхээр Лхагваа бид хоёр илтгэлийн эхийн бэлтгэсэн. Тэр нь дээ тийм үг оруулсан. Тэгээд яг бэлтгэл явцад бол манай Зориг заавал монголын гээд ч яахав үндсэний ардчилсан нам гээд явчихая. Бусад орнууд заавал Америк гээд байдаггүй, монгол гэдэг үгийн хасчихая. Тэгээд монголын үндсэний ардчилсан нам болж нэгдэе гэдэг шийд гаргаад мөрийн хөтөлбөр нь тийм байсан. Яг орой дээр нь Дашням байна ш дээ. Тэр Дашням гэдэг чинь уг нь энэ монгол гэдэг үг оруулъя. Яг миний анхны тэр санааг, бид нар бие биенээсээ хамаарахгүй л дээ. Зүгээр л олон намууд хэдэн талаас нь монголын үндсэн ардчилсан нам гэе гээд тэр нэр ч одоо шууд надаас гаргасан нэр юм байгаа ш дээ. Үнэн сонин дээр гарсан манай монгол ардын хувьсгалт нам нь монголын үндсэний ардчилсан нам байх ёстой гэж бичсэн. Тэр санаагаа бодож байгаад монголын үндсэний ардчилсан нам гэж нэрлэе гээд тэгж явж байсан. Одоо ч тэр нэрээрээ монголын үндэсний ардчилсан нам, социал демократ намтайгаа нийлээд ардчилсан нам болчихлоо ш дээ. Тэгээд монголын үндсэний ардчилсан намаас хойшоо би нээх улс төрийн юманд ороогүй. Намын бодлогын юманд нээх оролцоогүй.
Отгонбаяр -
Үндсэний ардчилсан намаас хойш уу?
Гомбосүрэн -
тийн, тэр байгууллагдсанаас хойш гэхдээ тэр нам сайн бэхжиж байлаа. Тэр үеэс хойш, ёстой нам чинь жинхэнэ засгийн эрхэнд, жинхэнэ идэвхитэй тэмцэгч боллоо. ингээд ирэхдээр зэрэг намын тэр аппаратад ажилдаг улсууд намын бодлого манийхаас өөр болчихдог юм байна. Тэд нар бол карьер хөөдөг юм байна. Мань мэт бол зүгээр нэг иргэний сэтгэлээр, ёстой улс орныг, улс төрийн хувьд шинэчлэх энэ бол намаар дамжих ёстой гэсэн болохоор чинь тэгээд аяндаа өөр болоод явчихдаг. Гэхдээ би ямар улс төрийн тэмцлээс бүр мөсөн холдсон биш, философийнхоо салбарт явж байна болж л байна ш дээ. Тэгээд зам маань өөр маягаар хүн харахад улс төрөөс хол зарим таньдаг улсууд зэмлэдэг ш дээ. Чи яагаад чимээгүй болчихов гээд чи яагаад таг болчихов. Үгүй ээ би философийн салбарт одоо нөгөө Пүрэвбаатар гэж хүн байна ш дээ, тэр гудамжинд таараад чи яагаад таг болчихов, улс орон ийм хүнд байхад. Би философийн салбартаа тэмцэж байгаа ш дээ гэхээр тэр салбарын, тэр хорооны тэмцэл гэж юу байдаг юм гэж байгаа юм.
Отгонбаяр -
Та чинь одоо аль намын гишүүн билээ, тэгээд л нөгөө тэгж явсаар байгаад ардчилсан намын гишүүн болсон, ардчилсан намын гишүүн биз дээ.
Гомбосүрэн -
би ардчилсан намын гишүүн байсын. Гэхдээ одоо бид нар чинь төрийн албаны, нэг бол намаас түтгэлзэж байгаа ш дээ. Нэг бол намдаа үлдэх ёстой
Отгонбаяр -
та түтгэлзсэн үү?
Гомбосүрэн -
түтгэлзэлгүй яадгийн. Тэгээд өнөө идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулахгүй байгаа.
Отгонбаяр -
та түрүүн ийм юм ярьлаа ш дээ. Одоо тэр намын үйл ажиллагааг одоо тэр иргэний журмаар хандаад байдаг, жинхэнэ улс төрийн үйл ажиллагаа болвол тэгээд хөндийрчихсөн. Тодорхой жишээ, тодорхой практик дээр болсон үйл явдал хэлвэл сонин биш үү?
Гомбосүрэн -
юу яана ш дээ. Монголын үндсэний ардчилсан нам байна ш дээ. Үндсэндээ шинэ соргог нам байна ш дээ бас л сайн бэхжээгүй. Тэр олон нам нийлсэн, тэр олон талаасаа нийлсэн. Мань чинь бол хувьсгалт намын гишүүн бол бас л нэгдүгээрт хувьсгалт намынхаа амьдралыг мэднэ. Хоёрдугаарт хэдийгээр марксизмаар дамжсан ч гэсэн, гол нь бол марксизмаар явж ирсэн ч гэсэн онолын жаахан юм мэдэхтэй. Бичиг цаас боловсруулах дадлагатай, тэр утгаараа яахав дээ аппаратынхандаа тус болвол тус болъё гээд тэр үедээ намаараа бас аппаратаар эргэлддэг байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь аппаратын зарим улсуудыг илэрхий хажиглаад байгаа санагдсан байхгүй юу. Тэгэхээр нь дургүй хүрээд орхичихсон.
Отгонбаяр -
танд тэгж санагдав уу, ер нь тийм байв уу?
Гомбосүрэн -
ерөөсөө л яг тэгсэн. Яг өнөө нэг албан тушаал бодоод нэг өрсөлдөгч гэж бодсон юм байгаан. Ялангуяа үйл явдлыг яг тэгээд ер нь тухайн үедээ хажиглаад байгаа санааг гаргаж ирж байсан. Тэгээд л хөдийрчихсөн. За жаахан карьер бодсон бол адилхан хутгалдаад өрсөлдөхдөө өрсөлдөөл, дотор нь орж тэгээд явах л байсан байх даа.
Отгонбаяр -
Фракци үүсгээд, хор найруулаад?
Гомбосүрэн -
үгүй ээ үгүй тэр одоо сүүлд агентлагын дарга болдог чинь миний урд талыг одоо улс төрийн үйл ажиллагааг үнэлж л одоо, зүгээр нэг их мундаг юу бодож нэг талаар бол миний мэргэжил нөгөө талаар бас улс төрд идэхвитэй орж ирсэн гэж манай ардчиллын хүн гэж ингэж л итгэж үнэлж л байгаа хэрэг ш дээ.
Отгонбаяр -
би яг наадахыг чинь асуух гэж байлаа. 96 онд тийм ээ,1996 онд ардчилсан хүчнийхэн их хуралд олонхи болоод засгийн эрх авсан ш дээ. Тэгэхдээ тэнд болвол хуучин намын дээд сургууль одоогоор бол удирдлагын академийн захирал, засгийн газрын нэг агентлагт, агентлагын даргаар тавьсан ш дээ.
Гомбосүрэн -
би ч карьерын энэ бодлогын хувьд их гэнэн хүн ш дээ. Ингээд ардчилсан эвсэл явчихаад биднийг чинь бас бөөн баяр. Тэгээд л намын байраар яваад ингээд тэгээд яваад нөгөө бужигнасан улс дотор манай Лхагваа тэгсэн байхгүй юу. Сүүлдээ хэрэг эрхлэх газрын дарга болсон. За тэхдээ тэргүй нэгэнт засгийн эрх авах нь тодорхой болсон. Гомбосүрэн багшаа та одоо ер нь ямар ажил хиймээр байна гэхгүй юу, тэгэхэд манай хүүхэд дөнгөж их сургууль төгсөж байсан, өө би яахав яахав харин манай хүүхдийг л ажилтай болгоорой гээд тэгээд хоцорсон. Тэгээд би хөдөө яваад ирсэн. Зун тэгээд хөдөө явчихгүй юу. Тэгээд амьтад жинхэнэ ад үзэж байгаа газар бол сүүлд нь бодоход хөдөө амраад сар хиртээ болоод ирсэн чинь миний ширээн дээр нэг дугтуйтай бичиг байна. Тэр үед чинь хотын намын хорооны дарга байсан хэн гэж залуу зайлуул Ганхуяг гэж байсан ш дээ. Тухайн үедээ хотын гүйцэтгэх захиргааны дарга байлуу, орлогч дарга байлуу тэгээд тэр чинь намын бас л том л зүтгэлтэн байсан л даа, монголын ардчилсан намын тэр нэг бичиг үлдээсэн байх юм.
Отгонбаяр -
нас барчихдаг, саарал цагаан толгойтой?
Гомбосүрэн -
тйин тийн, сүүлд уулзахад тэгээд тухайн үедээ уулзмаар байсан юм аа одоо ч тэгэх шаардлагагүй болчихлоо гэсэн байсан байхгүй юу. Уулзацгаасан чинь уулзъя гээд бичиг үлдээсэн байсан. Сүүлд нь хүн ярьж байсан тэр ч яахав дээ яам, тамга хувиарлах болоод, яамны дэд сайд майд гээд тийм юм ярьж байж л дээ тухайн үед тэгээд л хувиарлалтанд надтай уулзах гэж байсан юм байлаа л дээ. Би тэгэхэд нь хөдөө сайхан тэгээд л явж байдаг. тэгээд ч би тоогоогүй юм за за. Тэгсэн чинь хэн гэж нэг юм байдаг юм Баянжаргал гээд дандаа одоо намайг дандаа сургасан гэж уурладаг юм л даа. Тэр их сургуулийн үүдэнд таарчаад хөөрхий энэ 15 эрдэмтэн гээд сүрхий рекламдаад байсан бусад нь бүгдээрээ алба тушаал авчихсан байж байхад чи л ганцаараа ингээд гэж намайг тэгсэн байхгүй юу нэгдэх нь. Хоёрдахь нь миний хоёр хамгийн сайн найз нэг нь эхнэр нөхөр хоёр одоо бол өөд болсон доо. Миний Чулуунбат найз маань эхнэртэйгээ ирээд чи одоо намын шинэчлэл, улс орны шинэчлэл гээд ингээд одоо зүтгээд байсан, гэтэл одоо яг ийм үед ингэнэ гэдэг чинь ямар утгагүй нөхөр вэ гэж зэмлэхгүй юу. Ингээд нэг нь гаднаас, нэг нь дотроос намайг зэмлэхгүй юу. Чи яахаараа зэрэг эвслийн засгийн газар байгуулж байхад тэрний үйл ажиллагаанд нь оролцдоггүй юм гэж хэлээд тэгэхээр нь гэнэтхэн ялангуяа Баянжаргалын хэлсэн үг санаанд ороод дургүй хүрээд хэн дээр очсон хэрэг эрхлэх газрын дарга болчихсон Лхагваа дээр, ай энэ хүмүүс чинь намайг аашлаад байна. Чи одоо ингээд ардчиллын төлөө тэмцчихээд тэгээд яахаараа одоо яг ийм үед нь үйл ажиллагаанд нь оролцдоггүй юм, би энд ажил хийдэг юм уу даа гэсэн чинь, тэгээд л намайг урд захирал болгосон ш дээ.
Отгонбаяр -
шууд?
Гомбосүрэн -
тийн, яахав дээ төрийн албаны зөвлөлөөр орно ш дээ. Урьд нь бас санал орж байсан тэгээд тэд нь сайн батлагдахгүй л байсан. Яахав дээ тэд нь хөөрхий эрдмийн зэрэг мэрэггүй байсан л даа. Ганц улс төрийн утгаар биш, мэргэжил, боловсрол харсан байх л даа.
Отгонбаяр -
тийм байх. Тэр удирдлагын академийн захиралын ажил хэр зэрэг улс төржсөн ажил байв?
Гомбосүрэн -
улс төржихдөө улс төржийнэ ш дээ. Уг нь тэр чинь юу яадаг юм, засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг нь бол засгийн газраа муулах ёсгүй ш дээ. Бодлогын хэрэгжүүлэх ёстой ш дээ хэрэгжүүлэх агентлаг гэдэг чинь. Сайн муу ч гэж хэн ч хэлэх эрх байхгүй, би бол тэгж хэлнэ. Тэр дундаа тэр дотор чинь янз янзын намынхан байгаа, багшаар ажиллаж байна. Бид нар сайн муу гэж хэлэх нь гол биш, хамгийн гол нь засгийн газар, их хурал, ерөнхийлөгч энэ байгууллагууд ямар бодлого зорилтоор ямар шийдвэр гаргав гэдэг нь бидний үндсэн үүрэг. Энийг хэрэгжүүлэх л үүрэгтэй. Тэгээд л хувьсгалт намд захирал, орлогч захирал нь болсон хүн нь ч тэр, одоо Энхтайваны хэргийг мэдэж байгаа шүү дээ чи?
Отгонбаяр -
тийм
Гомбосүрэн -
засгийн газар огцроно гэдэг бол тэнгэр хөмрөхтэй адил биш миш гээд засгийн газар тэр чинь бол буруу л даа. Би бас албан тушаалаасаа огцрохдоо тэр туршлага дутсан. Хуулийн зөвлөх мөвлөхийгөө бас нэг аашлуулах гэж төвөг төвөг гээд, өөрөө мэдээд төрийн албаны зөвлөлөөс албан ёсоор санкци зөвшөөрөл авч байж халах ёстой юмыг л шууд буцаад л, процедурын алдаа гаргасан.
тэгээд шүүхдээд, тэгээд
Отгонбаяр -
бөөн сенсааци болж байна уу тэр үед чинь?
Гомбосүрэн -
тэгээд л би дийлдэж байгаа юм чинь. Яахав дээ дөнгөж тийм ажил хийж байгаагүй, захиргааны ажил хийж байгаагүй. Хууль уншсан ч тэгээд уншаад өнгөрчихдөг тийм хүн байсан. Хуулийн зөвлөхөөс бас асуусан бол тэр чинь та тэгж болохгүй гэж зөвлөх л байсан байх. Урьд нь бол тэтгэврийн албаны зөвлөлийн даргад бол би ийм бодолтой байгаа гэж хэлж л байсан л даа. Аа тэгж болохгүй байх шүү, гэж амаараа хэлж байсан болохоос, хуулиндаа тийм шүү Гомбосүрэн минь тэрийг одоо намайг мэдэж байгаа гэж л бодсон байх л даа. Нухацтай хэлээгүй болохоор би, чи юу яасан ч гэсэн манай багууллагаар дамжих ёстой гэж манай төрийн албаны зөвлөлийн дарга надад хэлсэн хүн байдаг. би тэрүүгээр дамжих л байсан л даа. Бичиг өгөөд л болсон болоогүй тэгээд шийдэх байсан. Ер нь бол тэр хууль бус асуудал байхгүй юу.
Отгонбаяр -
тэр Энхтайван чинь аль нам билээ?
Гомбосүрэн -
юу хувьсгалт намынх. Би ч сайхан улс төрийн материал цуглуулж өгсөн л дөө.
Отгонбаяр -
тэгсэн, яг ямар процесс болсон юм бэ? Энхтайваныг халаад бөөн сенсааци болж байлаа ш дээ сонин хэвлэлээр?
Гомбосүрэн -
Харин тийм л юм болж байхгүй юу, өөр юу байхав дээ. Тэгээд л одоо хууль бусаар халсан гэхгүй юу. Үнэхээр ч тэгээд төрийн албан зөвлөлийн санал дүгнэлт гаргуулаагүй халчихаар чинь зэрэг тэгээд л хууль бус болчихож байгаа юм л даа.
Отгонбаяр -
Таны халсан үндэслэл нь түрүүний хэлдэг үү?
Гомбосүрэн -
Ер нь засгийн газар бид нар чинь төвийг сахих үүрэгтэй байхгүй юу. Тэр төрийн захиргааны албан хаагч нар чинь, тэр тэнхмийн эрхлэгч нь бол төрийн захиргааны жинхэнэ албан хаагч байхгүй юу. Тангараг өргөсөн. Муучлах эрх байхгүй юу төвийг сахих үүрэгтэй. Юмыг нь ажлыг нь хийж өгөх ёстой л байхгүй юу. Тангараг өргөчихсөн учраас. Тийм учраас би нөгөө магтахаа байя гэхэд муулах ёсгүй л байж гэж хэлж байгаа нь тэр байхгүй юу чухам өөрсөд нь хандаж. Хэрэгжүүлэгч агентлаг өргөсөн хүн.
Отгонбаяр -
Тодорхой утгаар бол бас тэгээд л улс төрийн үйл ажиллагаа болчихсон юм биш үү наадах чинь?
Гомбосүрэн -
харин тийм, тэр нь тэгээд л улс төрийн үйл ажиллагаа болоод л ороод явчихгүй юу.
Отгонбаяр -
Ер нь тэгээд энэ Удирдлагын академи гэдэг чинь засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг гээд, яг тийм агентлагын түвшинд, тэгээд нэг академи байдаг чинь төвийг сахина гэхээр зөрчилтэй юм биш үү?
Гомбосүрэн -
За яахав сургалт, судалгааны утгаар. Үгүй ээ одоо яахав, яг академи яг судалгаа гэдэг утгаараа бол ямарч байсан хүн амын дотор бол тэгж юу яахгүй л байсан. Нэгэнт засгийн газрын бодлого хэрэгжүүлж байгаа тохиолдолд тийм л байх ёстой л доо. Засгийн газрын сургалтын байгууллага учраас харин судалгааны түвшинд бол дээд газарт янз бүрийн санал дүгнэлт, шүүмжлэлт санаа гэдэг чинь чөлөөтэй л байж таарсан. Сургалтыг л ийм шийдвэр, ийм тогтоолтой, ийм захирамжтай, ийм бодлоготой гээд тэр дагуу л юмыг ойлгуулах ёстой ш дээ.
Отгонбаяр -
Ер нь ийм байгууллага байх ёстой юм болов уу даа?
Гомбосүрэн -
Ер нь бол байх хэрэгтэй юу, үгүй юу гэдэг бол өөр асуудал. Нэгэнт байгаа тохиолдолд бол тийм л байгаа байхгүй юу. Хуулиар зааснаар. Ер нь байх хэрэг байгаа, засгийн газар хэрэгтэй материалаа захиалга өгч хийлгээд л, тэр бизнесийн утгаар харьцаад бодлого шийдвэр, тэргүй өөрийнх нь дэргэд ч янз бүрийн сургалт, судлагааны янз бүрийн байгууллагууд байж л байгаа ш дээ. Одоо нээх л сүрхий л байгуулсан юм шиг байдаг.
Отгонбаяр -
Та чинь хэдэн жил боллоо удирдлагын академид?
Гомбосүрэн -
Өө удаагүй, 2 жил шахуу болсон. Яахав дээ бас л улс төржөөд л тэгээд л намайг чинь халахад чинь, намайг халах тухай яриа өрнөлөө. Эртнээс гарсан байгаа юм. Юунаас болсон юм гэхээр зэрэг аяндаа би чинь тэгээд одоо намын чуулган гэж байдаг ш дээ. Чуулган гэж одоо тэр хуучин хурал дээр төв хорооны бүгд хурлын гишүүд байхгүй юу. Тэгээд чуулганы ээлжит бус хуралдаан болох тухай яриа гарсан. Тэгээд л ер нь тэр нь яахав дээ өнөө чуулганых шиг нэг хэсэг нь намын дарга Элбэгдоржийгоо л хусах гэсэн юм байлаа л дээ. Би бол яахав дээ, тэгээд л ерөнхийдөө мэдсэн ч гэсэн Элбэгдоржийг хусах ч бай, хусахгүй ч бай тэр чуулганаа хийвэл хийнэ л биз. Би Элбэгдоржийг хусахгүй ч гэсэн надад яах гэж байгааг нь гэж би нарийн ч асуугаач үгүй. Ер нь бол өнгө аяын мэдэж байсан. Чуулган тодорхой хувь процентоор болон, ээлжтэй чуулган хийнэ ш дээ. Тэгээд тэрэнд гарын үсэг зурсан. Нэг дэх асуудал бол, тэгээд яг хийх гэж байсан чинь, хөөрхий минь Зориг нас барсан. Тэгээд тэр чуулганы асуудал больчихсон.
Отгонбаяр -
98 оны, 98 он билүү?
Гомбосүрэн -
97 оны намар ш дээ тийм ээ, намар оройхон тэгээд болчихсон юм байгаа юм. Манай Элбэгдорж бол яахав дээ зайлуул хувьсгалдаа үнэнч, ардчилалдаа үнэнч гэхдээ бас жаахан алдаа, хийтэй байдаг. Би ч жаахан хийтэй талын хэлчихдэг л байсан л даа. Тийм тийм болчихож гэдэг л байсан. Ялангуяа одоо энэ хамгийн миний халагдах болсон шалтгаан чинь юу юм бэ гэхээр зэрэг за юу гэж томъёолдог билээ албан ёсоор, нэг чуулганаараа шийддэг эрхийг ерөнхий зөвлөлд шилжүүлнэ гэсэн байхгүй юу. Тэр нь ямар асуудал уу гэхээр зэрэг ялангуяа засгийн газрын орон гарсан гишүүдийг томилох, халахтай холбоотой нэг ийм асуудлыг албан тушаалын асуудлыг. Тэр үед чуулганаар хийдэг гэхдээ ерөнхий зөвлөлд шилжүүлэх гэсэн. Үндсэнээрээ юу гэж гаргасан гэхээр зэрэг нэгдүгээрт үндсэн хуулийн шинэ нөхцөл бүрдлээ гэсэн. Тэр нь юу вэ гэхээр зэрэг засгийн газрын гишүүн үндсэний хуулинд улсын их хурлын гишүүн, засгийн газрын гишүүн байж болно гэж үндсэн хуульд нь оруулсан байсан. Хоёр дахь улс төрийн шинэ нөхцөл нь юу гэхээр зэрэг намууд нийлэх, өөрөөр хэлбэл социалдемократ намтай нэгдэх. Тэгэхээр ийм ийм эгзэгтэй зүйлийг чуулганг тэр бүр хуралдуулаад байж чадахгүй. Тэгээд ерөнхий зөвлөлөөрөө л шийдчээд байя гэсэн маягаар тэр чинь.
Отгонбаяр -
Цөөхөн хэдхэн хүнийг хүрээлэх гээд байна ш дээ?
Гомбосүрэн -
Тийм, тэгээд би гэсэн дээ уг нь урьдаж дуугарна гээгүй л дээ. Хүмүүс чинь тэгээд яг цаг дээрээ яахав дээ. Асуудлыг шийдэхэд чинь дарга нарынхаа амыг хардаг ш дээ. Нэг олигтой үг хэлж чадахгүй. Тэгэхээрээ би босоод тэрний нь эсрэг хоёр үг хэлсэн. Нэгдүгээрт тэр үед үндсэн хуулийн, уг нь бол үндсэн хуулийн цэцээр нэг удаа ороод харсан л байхгүй юу. Тэгээд буцаж дахиад тийм шийд гарч байсан байхгүй юу. За Монгол улсын цэц үнэн шудрагаар ажилладаг юм бол энэ бүтэхгүй. Энэ миний хэлээд байгаа нөхцөл бүрдэхгүй. Хоёр дугаарт социалдемократ намтай нийлнэ гэж ярьж байгаа. Улаанхүү мулаанхүү нь нийлэхгүй гээд орилоод байгаа биз дээ. Тэр чинь бүтэх ч юм уу, үгүй ч юм уу. Энэ хоёр би одоо ямарч байсан энэ үндэслэгээ чинь худлаа байна. Тэр ерөнхий зөвлөлд чуулганы эрхийг шилжүүлнэ гэдэг зөв, буруугийн тухай би дуугарахгүй. Наад үндэслэгээ чинь худлаа.
Отгонбаяр -
Яг зөв. Логикийн хүн шиг л хэлсэн байна ш дээ.
Гомбосүрэн -
гэж хэлэхгүй юу. Өө базарваань өнөөдүүл чинь тэгээд л пижигнээд л, тэгж мэгсээр байгаад тэгээд шийдврээ гаргуулж амжсан л даа. Тэгээд ингээд хоёр удаа яахав ингээд хоёр удаа дарга нарынхаа аманд зуугдсан хүн чинь шалтаг хайгаад л байдаг байсан. Тэгээд тун болохоо байгаад ирэхээр зэрэг өөр намын дарга, монголын сэргэн мандалтын дарга Бямбасүрэнгээр юу яасан юм байхгүй юу. Урд сургуулийн захирал тавьсан юм байхгүй юу.
Отгонбаяр -
Таны оронд тэ?
Гомбосүрэн -
Тийм, тэгээд л дэмий дэмий юм яриад л, их эвсэл мэвсэл гээд манай Лхагваа магваа чинь тэгэх гэж байгаа юм гээд л. Яахав дээ би заргалдвал, нэг талаар бол заргалдаж болох юм. Тангараг өргөсөн хүний хувьд. Нөгөө утгаар улс төрийн албан тушаал л даа. Агентлагийн дарга чинь. Тэгээд Бямбасүрэн гуай очиж байгаа юм чинь зангарагтай мундаг хүн очиж байгаа юм яахав яахав гээд тэгээд л өгчихгүй юу. Тэгсэн чинь хүн чинь их сонин байдаг юм байлаа ш дээ. Намайг тэр үед чинь төрийн захиргаа удирдлагын хөгжлийн институт гэж нэртэй байсан ш дээ. Би Удирдагын академ гэдэг нэртэй болгох санал оруулаад, урд зун нь энэ нөгөө Энхтайван чинь ерөнхийлөгчийн тамгын газраар гүйж харайгаад ерөнхийлөгчөөр татгалзуулаад. Багабандиар татгалзуулаад, Энхсайхан ч одоо яршиг одоо ерөнхийлөгчийн санал ялихгүй юм нь дээр зөрөөд яахав гээд бодсон юм уу тэгээд л юу яасан байхгүй юу. Нэрийн хуучнаараа тавьсан байхгүй юу. Тийм нэртэй байсан. Харин Бямбасүрэн гуай захирал болонгуутаа зэрэг Багабандитай уулзаад Удирдлагын академи нэртэй болгосон. Сүүлд Багабандийг Удирдлагын академийн хүндэт юу гэнээ, доктор болгох гэж байгаа гэж нэг санал гараад ирсэн, болгосон уу үгүй юу мэдэхгүй. Тийм тиймэрхүү нэг юм дуулдаад л байсан. Цаг дээрээ юу болсон бүү мэд надад хамаачгүй. Тэгээд Бямбасүрэн гуай хамгийн гол онцлог нь надад бол нэг талаар их сайн хандсан. Сүүлдээ бол намайг энд тэнхмийн эрхлэгчээр ирэхэд, тэнд тэнхмийн эрхлэгчээр байсан. Би тэгээд нэг жил хийгээд болъё гээд больсон л доо. Нөгөөтэйгүүр анх очихдоо зэрэг инээдтэй юм болсон байхгүй юу. Юу гэхээр зэрэг намайг эрдмийн зөвлөлөөсөө гаргаад магистр хоёр хүүхэн гишүүн болчихож байгаа юм. Тэгээд одоо ерөнхий сайд байсан хүн тийм юм хийхээр их сонин санагддаг юм. Яахав дээ тийм хатгаж байгаа улсууд байна л даа. Тэр сүүлд болохоор зэрэг Гомбосүрэнгийн нэрийг мартсан гээд тэгж байна. Мартаад байхдаа яахав дээ жагсаалд нэр байж байхад. Хамгийн дээр нь эрдмийн зөвлөлийн дарга гээд л миний нэр байж байхад. Тэгэхээр хүн гэдэг тийм сонин байдаг ш дээ. Тийм том зангараг байна, тийм гоё ярьдаг, тийм сүрхий айхтар хүн гэхэд л хэрэг дээр өөрийгөө алсан. Намайг алахаас урьтаад өөрийгөө алж байгаа хэрэг байхгүй юу. Би тэрийг чинь их ярьж авлаа. Өө би чинь одоо хоёр магистраар солигдсон гээд л яриал явдаг. Тэгээд тэрийг сонссон юм шиг байгаа юм, ичсэн юм шиг байгаа юм. Би эргэж ороогүй. Үгүй үгүй миний оронд хоёр хүүхэн авчихаж, магистр шүү. Эрдмийн зэрэгтэй хүн цөөхөн л дөө. Эрдэмжүүлэх тухай тэр үед их ярьдаг байсан. Англи хэлээр бол дажгүй байсан. Урд сургуулийнхан их сургуулиас давсан байсан тэр үед. Давуу байсан янз бүрийн сургалт мургалтанд гадагш мадагш явдаг. Энэ англи хэлний хичээл мичээл орж байсан юм билээ. Сайн байсан. би чинь шууд хэлнэ. Хүмүүс дургүй л дээ. Манай их сургуульд болохоор зүгээр нэг хэдэн проблемный лекц уншаад л тэрүүгээрээ сэтгэл ханаж байна гээд л би шууд хэлнэ. Тэгэхэд чинь бүхэл бүтэн курс гэдэг чинь өөр ш дээ. Эрдмийн зэрэг хамгаалаагүй байлаа ч гэсэн. Тийм тийм юмнуудыг бодож заримд нь би жаахан дургүй л дээ. За хамаагүй юм ярив аа одоо хоёулаа яриагаа өндөрлөх болж байна уу.
Отгонбаяр -
Та одоо энэ ардчилсан намынхаа үйл ажиллагаанд ер нь хэр зэрэг оролцож байна, намын гишүүн ш дээ.
Гомбосүрэн -
Түдгэлзсэн, Нөгөө түрүүчийн их хурлын үед манай хэн чинь Гончигдорж чинь Монгол ардын намын олонхийн бүлгийн орлогч дарга болоод 62-н юу юу ч билээ нэг хөнжилд орсон ш дээ. Тийм үү?
Отгонбаяр -
Тийм. Одоо өмнөх их хурал тэ?
Гомбосүрэн -
Тийм, өмнөх их хуралд. Тэгээд би ямар сайндаа Баасанжавтай марзганадаг байсан юм. За би одоо танай намын гишүүн болсон ш дээ.
Отгонбаяр -
Монгол ардын хувьсгалт намын?
Гомбосүрэн -
тийм би одоо дарга нар маань танай намын олонхийн бүлгийн орлогч дарга болсон. Би одоо танай намын гишүүн, би одоо хуучин намдаа буцаж орсон шүү. Намайг гишүүнээ гэж тооцоорой гээд марзганаад жаахан нэг удаа тэгж байна. Одоо тэгээд хэрэг давтагдлаа ш дээ. Эвсэл бол зөвөөр явагдвал тийм үү нөхцөл байдлаар зөвөөр явагдвал зөв гэж, буруу ч юм биш л дээ. Тийм байж болно. Нөхцөл байдлын одоо нөхцөл байдлаар одоо израиль энэ тэрд заримдаа тэгдэг юм шиг байгаа юм. Манайд бол энэ зөвөөр явагдсангүй л дээ. Явагдаж чадахгүй байна. Тийм байгаа биз дээ. Хэдий улс төрийн албан тушаал ч гэсэн тэр чинь мэргэжлийн хүнийг тавих ёстой ш дээ. Хэлний чадвар байхгүй байна. Зүгээр л нэг албан тушаалын мөнгөний наймаанууд яах аргагүй л болж байна даа. Тэгээд одоо энэ 7 сарын нэгний үйл явдалд бол ардчилсан нам ямарч дүгнэлт өгөх чадваргүй болчихлоо. Ардчилсан нам бол хувьсгалт намын хармаан д л явж байна л даа. Зүгээр одоо энэ их хурлаараа яах юм?. Тэгээд одоо ерөнхийлөгчийн сонгуульд ямар үр дүн гарах юм, тэгээд намын дарга нь дараа нь ямар хүн бэ тэгээд тэр бүхнээс өнөөдрийн байдлаар бол их л харамсалтай юм монголын улс төрийн ардчилал бол их хойшоо ухарлаа. Ер нь хойшоо ухралт бол үндсэн хуулийн тэр шинэчлэлээр хийгдсэн ш дээ. Юу гэхээр зэрэг чуулганы санал хураалтыг дандаа ил болгосон байхгүй юу. Бүх саналын. Яахав чуулганы саналыг нууцаар гаргах нь дарга нарт их дарамттай, яршигтай бодлогоо шууд ингээд хэрэгжүүлэхэд нь саадтай байгааг үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ ардчиллын баталгааны үүднээс бол нууц санал хураалт хэрэгтэй байсан даа. Тэгэхээр одоо бол ерөөсөө эгзэгтэй үед ямарч авторитар дэглэмийг хууль зүйн үндэстэй болгох тийм байдал үүсчээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр монгол бол хэрэг дээрээ ардчилсан үндэс бол байхгүй. Энэ олигархууд ингээд тэр дундаа нам дамнасан олигархи байна ш дээ. Монголд бол ардчилал байхгүй. Нэг хүний диктатур төр тогтоход ч бэлэн байна. Яахын нууц нь энэнээс холуур үүдэнд нь хэдэн буутай цагдаа. Буудна шүү гэж хэлэхгүй ч гэсэн зогсоочоод доор чуулганд ор гээд нэг асуудлын хүрээнд, ер нь тэгээд олонхи нь тэгээд тэрний хэдэн саналыг, одоо ер нь тийм нөхцөл бараг ямар нэг хэмжээгээр хэвшил болчихлоо гэж.
Отгонбаяр -
Мөнгөөр хийчихдэг юм биш үү?
Гомбосүрэн -
Энэ утгаар нь одоо яахав дээ, гэхдээ залуучууд та нарын үйл хэрэг ш дээ. Мань бол одоо нас явсан, бие дийлэхгүй. Дөчин хэдэн насандаа бол дээд даралт 180 хүрсэн байхад явж л байлаа. Одоо бол тэгээд л ямар ч нэмэр байхгүй ш дээ. Пид гээд л явчихна ш дээ. Сонгуульд санал өгөх үү гэхээс, өөр оройлол байхгүй байна ш дээ.
Отгонбаяр -
яахав сайхан үзэл санааны, мэргэжлийн, онолыг бичих, хичээл заах
Гомбосүрэн -
одоо хичээл дээр улс төр ярихгүй ч гэсэн онолоо зөв яриад байна гэдэг чинь бас л тус болох зүйл гэж бодож байгаа ш дээ.
тийм л замаар явахаас өөр аргагүй ш дээ.
Отгонбаяр -
гэхдээ нийгэмд бол үзэл санааны хувьд нөлөөлөх л хэрэгтэй дээ.
Гомбосүрэн -
үзэл санааны хувьд нөлөөлөх гээд зүтгэж байхад чинь бид нар бол би ч тэр, чи ч тэр ялгаагүй. Хэдий бэрхшээлтэй ч гэсэн
Отгонбаяр -
бэрхшээлтэй юм аа.
Гомбосүрэн -
их хэцүү гэсэн яахав ээ сонирхолтой нийгэм, гэхдээ та нарын үеийнхний тэмцэл бол бид нарын үеийнхнээс хүнд. Бид нарын үед бол өмчгүй улс, дээрээс нь хувь хүний үүднээс Батмөнх гэж хүнлэг, яахав мэдлэг чадвараар их мундаг биш ч гэсэн бас тийм хүн байсан тул бид нарт бол аюул учраагүй л дээ. Бидний үеийн тэмцэгч нарт .
Отгонбаяр -
Нээрээ хувь хүний фактор юм байна ш дээ. Өөр хүн байсан бол аюул учрах магадлалтай байсан.
Гомбосүрэн -
Өөн тэр Цэдэнбал дарга байсан бол ээ базарваань аягүй бол Зөвлөлтийн цэрэг оруулчихсан, болохоо байлаа шүү гээд, би бол тэгж л боддог. Тэр бол аз. Жамбын Батмөнх гэж байсан нь.
Отгонбаяр -
Тэр үед би анагаахын дээдэд багш байсан. Тэгээд энэ улс төрийн үйл явдал дөнгөж шинэ залуу багш л даа. Тэгэхэд л одоо манай тэр настай багш нар чинь ер нь одоо танк хөдөлгөчих хэрэгтэй, цэрэг зэвсгээ хөдөлгөх хэрэгтэй, маш сүртэй ярина ш дээ. Тэгж ярьж байсан.
Гомбосүрэн -
Одоо ч гэсэн хэнийг алаад гээд яриад байна ш дээ телевизээр. Нөгөө банди нь хэн билээ
Отгонбаяр -
Магнай
Гомбосүрэн -
Магнайг алаадах гээд л. Энэ ямар нүүрээрээ ингээд хэрэг тарьсан тиймүү. Тийм л байна. Одооны ахмад бол тэнцэхэд хэцүү л дээ.
Отгонбаяр -
Тэгээд жаахан тэмцээд ярьж байгаа улсууд нь яачихдаг юм, ямар учиртай юм тэгээд л алга болчих юм.
Гомбосүрэн -
Тэгээд энэ хэцүү юм шиг байгаа юм, тактикын ч асуудал байгаа болов уу гэж би боддог юм. Ерөөсөө л таруу энэ ардчилсан намыг л жаахан түшихгүй бол хусуулчих гээд байна эд нар чинь. Ялангуяа хэнийгээ жаахан түшээд байх шиг байна Элбэгдоржийгоо. Эд нар одоо их хурал дээр одоо яаж хандана, эрт дээр Батзандангийн нэг ярилцлагыг уншсан уу.
Отгонбаяр -
Харин та уншсан гэж хэлж байсан. Би уншаагүй.
Гомбосүрэн -
Тэрийг 18-ны гурав дахь өдрийн ярилцлага байгаа. Тэр бол яахав, одоо бол удахгүй шүүхээр орох гэж байгаа ш дээ. Шүүх хурлаар орох гэж байгаа. Тэрний өмнө ямарч байсан дуугараад авъя гээд дуугарчихна лээ зайлуул. Би бас тиймэрхүү байгаа болов уу гэж тааж байсан юм аа. Намар ч чамд би ярьж байсан. За бас утгагүй амиа үрж болохгүй ш дээ. Хөөрхий Коперник шиг хөөрхий минь. Дан ганц зоригоор явж болохгүй. Эд нар гэхдээ бас тактикын алдаа гаргаад байна. Эд нар ба архагуудад олзлуулчих юм л даа. За болох уу даа.
Отгонбаяр -
за их баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
