Lhagvasüren
Basic information
Interviewee ID: 990210
Name: Lhagvasüren
Parent's name: Balsambuu
Ovog: Gurvan sharynhan
Sex: m
Year of Birth: 1950
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: Pilot, retired
Belief: Buddhist
Born in: Hüreemaral sum, Bayanhongor aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
military
education / cultural production
work
family
democracy
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Лхагвасүрэн гуай.
Лхагвасүрэн -
Сайн.Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
За та энэхүү судалгаанд ярилцлага өгөхийг зөвшөөрч байна уу?
Лхагвасүрэн -
Зөвшөөрч байна аа.
Ариун-Ундрах -
За.Танд баярлалаа.Та өөрийгөө танилцуулаад товч намтраа ярихгүй юу?
Лхагвасүрэн -
За намайг Балсамбуугын Лхагвасүрэн гэдэг.1950 онд төрсөн.За одоо бол хүүтэйгээ,эхнэртэйгээ ингэж ам бүл гурвуулаа амьдардаг.Одоо бол тэтгэвэртээ гарсан байгаа.
Ариун-Ундрах -
Та яг өөрийнхөө бүр бага нас,аль аймагт ч юм уу төрсөн нутаг ус,ээж аавынхаа тухай дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?
Лхагвасүрэн -
За би Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал суманд төрсөн.За миний аав ээж бол ээж маань надыг бага байхад 5 настай байхад өвчинөөр нас барсан.За аав маань бол 1984 онд нас барсан.За 1956 онд би 6 настай байхдаа анх сургуульд орж байсан.За тэгэхдээ бол хэдийгээр миний нас хүрээгүй,тэр үед чинь 8 нас хүрч байж сургуульд ордог байсан бол эгчийгээ дагаж цуг нэг ангид орж байсан юм аа.
Ариун-Ундрах -
Таныг 6 настай сургуульд ороход ямар нэгэн бэрхшээл учирч байсан уу? Оруулахгүй ч гэдэг юм уу?
Лхагвасүрэн -
Яригдалгүй яахав.Тэр үед чинь яг 8 нас байхад ордог байсан.Тэгээд манай аав бол тэр үед ганцаараа мал малладаг,хөдөө байсан учраас бол сумын төв дээр очиж сургуульд суралцах шаардлагатай байсан.Тийм учраас бол 6 настай хүүхдийг авахгүй гэж байсан учраас миний насыг 1 нас нэмж 7 настай гэж ингэж эгчийг минь дагуулаад,за эгчээс минь 1 нас бууруулж 9 настай болгож,ингээд 9 настай,7 настай 2 хүүхэд бол анх сургуульд орж байсан юм аа.Сумын төв дээр бол.За тэр үед бол сумын сургууль бол 4 жилийн сургууль байсан.1-4-р анги.За 4-р анги төгссөний дараа аймаг юм уу эсвэл нийслэл юм уу тэгэж явж цаашаа сургуулиа үргэлжлүүлэн 10-р анги төгсдөг байсан.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд Улаанбаатар хотод анх хэзээ орж ирсэн бэ?
Лхагвасүрэн -
За би 1960 онд 4-р ангиа төгсөөд эгчтэйгээ цуг мөн хоёулаа Улаанбаатар хотод орж ирсэн.За аав маань бол мөн ялгаагүй хөдөө мал маллаж байсан учраас хөдөө хоцорч байсан.За ах маань мөн ялгаагүй бид нараас ах байсан учраас бол хөдөө аавтай цуг ингэж мал маллаад хоцроод ингээд Улаанбаатар хотод тэр үед аж үйлдвэрийн комбинат гэж байсан.Одоо бол энэ Хан-Уул дүүрэг гэж энэ нэхмэлийн шар байшингууд гэж байсан.Тэр байшинд хамаатныхаа айлд ирж амьдран суун,тэр үеийн 18-р сургууль гэж байсан.Тэр сургуулийн 5-р ангид анх орж суралцаж байсан юм аа.
Ариун-Ундрах -
Яагаад Улаанбаатар руу нүүх болсон бэ?
Лхагвасүрэн -
За Улаанбаатар руу нүүх болсон шалтгаан нь бол за 1-рт бол сургууль бол хөдөө зөвхөн 4-р анги байсан.За аймаг дээр очоод суралцах гэхээр аймаг дээр бол мөн ялгаагүй өөрийн гэсэн ах дүү,төрөл садан бол байхгүй байсан байх гэж бодож байна.За сургууль бол мөн ялгаагүй тэр дотуур байр,бусад юмнууд байсан эсэхийг бол үнэхээр мэдэхгүй байна тэр үед бол.Тийм учраас одоо 1-рт бол амьдралын эрхээр болсон байх.Аа 2-рт бол ер нь бол ирээдүйн хөгжил дэвшил,үр хүүхдэд маань хэрэгтэй болов уу гэж аав маань шийдвэр гаргасан болов уу гэж би боддог юм.
Ариун-Ундрах -
Аа бүр тэр сургуулиас өмнөх насны боловсролыг гэрээр олгодог байсан байх тийм ээ? Цэцэрлэгээр биш.
Лхагвасүрэн -
Тийм гэрээр л байна л даа.Тэр үед чинь сургууль цэцэрлэгээс өөр бол тийм юм бол байгаагүй л дээ.Ер нь бол тийм.Гэрээрээ л хүүхэд тоглоод,аа хааяа яахав нэг тоо,жижиг сажиг тийм сурах юм байсан бол тэгэж л сурч байсан байх гэж би бодож байна одоо.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд та бага сургуульд байхдаа хэр онц сурдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Бага сургуульд байхдаа бол би сайн сурч байсан.Одоо би тэр гэрчилгээгээ харж байдаг юм.Бүх хичээлүүд нь сайн.За нэг 2 хичээл дээр л онц гарч байсан юм билээ.Нэг нь утга зохиолын хичээл,хоёр нь монгол хэлний хичээл.Энэ хоёр дээр би ер нь харьцангуй сайн,онц сурч байсан тийм юм харагддаг юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр хоёртоо та сонирхолтой байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Сонирхолтой байсан.Би чинь сургуульд ороод анх өнөө бичиг үсэг мэддэг болоод ном их уншдаг байсан хүүхэд байсан юм.Тэр үед чинь хөдөө суман дээр чинь лаанаас өөр юм байхгүй байсан.Ингээд харин дэлгүүрээс гар чийдэн аваад,хөнжил дотроо гар чийдэн асаачихаад ном уншдаг байсан юм.Тийм учраас би ном унших их дуртай,утга зохиол унших дуртай.Монгол хэлэндээ бас харьцангуй тэрнийгээ дагаад бас гайгүй байсан хүүхэд юм шиг байналээ.
Ариун-Ундрах -
Хэрвээ та санаж байгаа бол таны хамгийн анх уншсан ном чинь ямар ном бэ?
Лхагвасүрэн -
За хамгийн анх уншсан номыг бол одоо би үнэхээрийн мэдэхгүй байна.Ямар ч л байсан тэр үеийн л утга зохиол,уранзохиол,монгол хэл дээр гарсан л номнуудыг уншиж байсан даг лав.Яг одоохондоо бол санахгүй байна үнэхээр.
Ариун-Ундрах -
Бага сургуулийн амьдрал ямархуу байсан бэ? Та сумын төв дээр гэрээсээ сургуульдаа явдаг байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Сумын төв дээр яахав манай аав маань бол нэг жижиг гэр барьж өгчихөөд тэнд мөн эгчтэйгээ,өөрөө,за манай бас аавын дүү-авга ахын хоёр хүү бас сурч байсан.Ингээд 4 хүүхэд нэг дор ингэж сураад,за хажууд нь бас манай нэг аавын л хамаатан нэг хөгшин эмэгтэй настай хөгшин байдаг байсан.Тэр бид нарт хоол унд хийж өгөөд,бид нар тэр хоол ундыг нь идэн сургуульдаа явж суралцаад,ингээд хичээлээ хийгээд эрхэлж тоглож нааддаг.Ийм л байсан юм байгаа юм даа.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн эрэгтэй хүүхдүүд юугаар ихэвчлэн тоглодог байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За тэр үеийн эрэгтэй хүүхдүүд гол тоглодог юм бол за янз бүр л дээ.Би бол тэр үед чинь гар бөмбөг гээд өнөө сумын төв дээр том улсууд тоглодог байхаар тэрнийг ингэж гар бөмбөгийн тоог нь тоолж өгөн тэгээд тоглох тийм бололцоо гаргаж өгч гар бөмбөгөөр тэгэж тоглодог байсан юм шиг байгаа юм.За тэвэг гээд бас нэг тийм хөлөөрөө өшиглөдөг тийм тоглоом байсан.Тийм юм тоглодог байсан юм.За бас даамаар бол нилээд их тоглодог.Би тэгээд сургуульд байхдаа даамын аврага болж байсан хүүхэд байгаа юм.Ийм л 3 юмаар тоглож байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн сургуулийн багш нар нь ямархуу байсан бэ? Хичээл заах нь ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үед бол 1-4-р ангийг нэг л багш хичээл заадаг.За манай сургуульд чинь тэр үед чинь 4 анги байсан юм аа.1-р ангидаа ч голлох 2 багш байсан юм.Тэгээд ямар ч байсан нэг 8 багш байсан болов уу л гэж бодож байдаг юм.Тэр бага сургууль чинь 1-ийн 2 анги,2-ийн 2 анги,3-ийн 2 анги,4-ийн 2 анги гээд ингэж яваад ингээд цаашаа ингээд төгсөж байсан.Тэгээд яахав бүх л төрлийн л хичээл заадаг байсан даа.Тэр үед бол урлаг уран сайхан чиг л байсан тэр багш л зааж байдаг,биеийн тамирын хичээл заасан ч тэр багш л зааж байдаг.За хааяа сахилгагүйтвэл мөн ялгаагүй загнадаг ч байсан л юм даг тэр үеийн багш нар.Тэрнээс нэг их буруудаад муудсан ч юм байхгүй.Одоо ерөнхий амьдрал бол төвшин хэвийн л үргэлжилж байна л даа.
Ариун-Ундрах -
Бага сургуулиас дунд сургуульд орохдоо Улаанбаатарт ирсэн юм уу?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн юм.5-р ангиас эхлээд 10-р анги төгстлөө Улаанбаатар хотод суралцасан гэсэн үг ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Улаанбаатарт анх ирэхэд ямар сэтгэгдэл төрж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Улаанбаатарт анх бид нар ирэхэд чинь шөнө ирж байсан юм.Машинтай,тэр үед нэг ямар машин юм бэ дээ.Ачааны л машинтай,хөдөөнөөс нөгөө ноос,ноолуур бусад түүхий эд ачдаг тийм машин дээр л кабин дотор нь эгчтэйгээ хоёулаа цуг сууж ирэхэд л анх шөнө байсан учраас эргэн тойрон гэрэлтчихсэн,асар их одоо тийм тэнгэрийн одод шиг олон юмтай яачихсан тийм л харагдаж байсан юм даг.Тэгээд дараа нь аяндаа дасаад ирэхээрээ бол ерөнхий орчиндоо уусаад ирэхээрээ бол тэгээд тэр бол мартагдаад ирж байгаа юм л даа.
Ариун-Ундрах -
Анх хамгийн гоё санагдаж байсан,сонирхож байсан юм нь юу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Хамгийн анх сонирхож байсан юм гэвэл би машинууд л тэр их олон машин явсан л санагдаад байдаг юм.Зүгээр одооны машиныг бодвол тэр үеийн машин цөөхөн л дөө.Тийм л нэг их олон машин цуварчихсан.Аа тэгээд комбинат чинь нөгөө тэр үед чинь үйлдвэрүүд их байсан.Ноолуурын,арьс ширний бүх л үйлдвэрүүд ажилладаг.Өдөр 12 цагт хүмүүс цайндаа явахын тулд комбинатын яндан дугардаг.Тэрүүгээр улсууд өнөө 12 цагт цайндаа яваад 1 цагт ирэхээр дугардаг.Тэр л их сонин санагдаад,улсууд тэрүүгээр л ингэж цагаа баримжаалдаг байсан юм уу эсвэл одоо ерөнхий тийм дэг журамтай байсан юм уу.Тэр л их сонин санагддаг байж билээ.
Ариун-Ундрах -
Яг хүмүүсийн гарт бол нөгөө бугуйн цаг гэж байх уу?
Лхагвасүрэн -
Бугуйн цаг байсан байх аа.Зүгээр хүүхдүүд бид нарт л байдаггүй байсан болохоос тэр улсуудад бол байсан л байх.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө хотын сургуульд сурахад хотын хүүхдүүд,хөдөөний хүүхдүүд гэдэг тиймэрхүү ялгаа гардаг байсан уу? Ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За тэр үед бол хотын хүүхдүүд,хөдөөний хүүхдүүд хоёрын хооронд зүгээр ялгаа нэг их гарч байгаагүй байсан байх аа.Зүгээр ер нь гэрийн хүүхдүүд,байшингийн хүүхдүүд хооронд бол бас тийм ялгаа гарч хоорондоо хэрүүл хийх,зодоон хийх тийм юм бол бас гардаг л байсан.
Ариун-Ундрах -
Өнөө гэр хороолол,байр хоёр уу?
Лхагвасүрэн -
Ааан гэр хороолол тийм.Байрны хүүхдүүд гэж бас тэрүүхэн тэндээ бас нэг жаахан ялгаа гарч л байсан юм шиг байгаа юм.Тэрнээс бол яг хөдөөний хүүхэд чи тэр гээд,би хотынх гээд тийм юм бол яригддаггүй байсан санагдаж байна аа.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хүүхдүүдийн хүмүүжил нь ямархуу байсан гэж та боддог вэ?
Лхагвасүрэн -
Үгүй ээ яахав хүүхдүүд бол ер нь дэгтэй,хүмүүжилтэй байсан л даа.Ер нь одооных шиг бас янз бүрийн хэрэг төвөгт оролцчих тийм юм бол харьцангуй л гайгүй байсан л даа.Аа гэхдээ зүгээр хүүхэд бол хүүхэд.Хүүхэд нас бол хүүхэд хэрэлдэх зодолдох,эрхлэх наадах бүх л юм л яг л хүүхэд насанд байдгаараа байсан учраас бол яг л тэр хэвийн үргэлжилдэг л байсан юм.Аа зүгээр харьцангуй хүүхдийн тэр үед бол нөгөө одооны үеийн хүүхдүүд,тэр үеийн хүүхдүүдийн хооронд бол хэрэглэж байсан хэрэглээний зүйл нь бол харьцангуй өөр байсан л даа.Тэр үед бол цөөхөөн тооны байсан.Одооны хүүхдийн тоглоом бол электрон цахилгаан тоглоом чиг л тоглодог л болсон л байна.Одоо янз бүрийн бүх л төрлийн ямар л тоглоом бол бүх төрлийн тоглоом байгаа учраас тэр үед бол харьцангуй цөөхөн байсан.Цөөхөөн тийм байсан учраас тэрүүгээрээ тоглодог л байснаараа ялгагддаг байх.
Ариун-Ундрах -
Хүүхэд байхдаа чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За хүүхэд байхдаа би энэ өвлийн цагт бол тэр үед дунд гол гэж байсан юм.Тэрэн дээр очиж канькигаар их гулгадаг байсан юм.Зун болохоор бол дугуйгаар явдаг байсан юм.Манай аав маань өөрөө дугуйтай,ажилдаа дугуйгаар явдаг байсан учраас тэрийг нь би аавыгаа хэрэглээгүй үед бол тэрийг нь унаж ийш тийшээ ингэж жаахан тоглодог байсан.Иймэрхүү л байх шив дээ.
Ариун-Ундрах -
Таны хүүхэд насны чинь хамгийн том мөрөөдөл нь юу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За хүүхэд насны хамгийн том мөрөөдөл бол би жолооч болъё л гэж боддог байсан юм даа.Жолооч болъё гэж.
Ариун-Ундрах -
Яагаад заавал жолооч гэж бодох болсон бэ?
Лхагвасүрэн -
Үгүй ээ одоо машинд л анх сууж явахад хот руу орж ирэхэд машинд суусан нь их гоё,тэр үедээ санагдсан байх л даа.Тийм учраас л жолооч хүн л тэр үед их гоё юм байна гэж ийм л бодол толгойд орж ирсэн.Тэгээд тэрнийгээ ч даган тэр нөгөө аавынхаа бас унадаг дугуйгаар ийш тийшээ ингэж зугаалж дугуйгаар явдаг байсан нь л байх л даа.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд дунд сургуульд бас хэрхэн сурсан бэ? Яаж төгссөн бэ?
Лхагвасүрэн -
За дунд сургуульд бол би дунд дүнтэй төгссөн.За тэрэн дээр чинь 3 хичээл дээр дунд дүнтэй,за бусад нь бол сайн,онц төгссөн.Тэгээд яахав 3 хичээл дунд байсан учраас ерөнхийдөө тийм дунд гэдэг юутай,зах сахилга батаар бол сайн гэсэн ийм л үнэлгээтэй төгсөж байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд төгсөөд цаашаа таны амьдрал ямар ямар замаар яаж явсан бэ? гэдгийг дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч?
Лхагвасүрэн -
Төгсөөд цаашаа бол яахав за 10-р ангийг чинь би аж үйлдвэрийн комбинат гэж байхад тэр гэр хороолол гэж дунд голын урд талд гэр бариад,тэр үед аав маань хөдөөнөөс ирсэн байсан.За тэгээд айлд бол бас хамаатныдаа хүүхдүүд нь ч том болж байсан.Тэднийдээ бас байнга байгаад байх чинь тэр чинь одоо би чинь 5-10 хүртэл 5 жил байна гэдэг чинь хэцүү учраас аав маань бид нарыг 6-р ангид байхад ирээд,Улаанбаатар хотод ирж өөрөө гэр хийсэн юм байгаа юм.Тэр нь бол унь,хана,хаалгыг нь өөрөө хийгээд,за тооныг нь бол өөрөө худалдан аваад,за бусад эсгий бусад юмнууд бол тэр үед комбинат хийдэг байсан.Тэрнийг худалдаж аваад ингээд айлын хашаанд бариад,ингээд бол дунд голын урд талд гэрт ингэж амьдардаг байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд цаашаа яасан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэгээд бол яахав 1966 он гэж би одоо тэр чинь бол 16 настай хүүхэд шүү дээ тэр үеийн.Тэгээд тэр үед чинь зун улсын баяраар үер болоод манай гэр чинь урсахад яг бэлэн болонгуут аав маань гэрийнхээ бүх хананы дээд унь хүртэлх тийм дээд талд нь бүх хэсгийн хана туургануудаа сөхөж хаячихаад ингээд нөгөө хуучин комбинатад амьдарч байсан хамаатныхаа ахындаа ирж тэнд үерийг өнгөртөл байж байгаад тэгээд дараа нь бол намраас нь эхлээд энэ Яармаг гэж.Тэнд өөрийн гэсэн хашаа,мөн ялгаагүй тэр гэрээ бариад тэгээд ирээд яасан юм даа.За тэгээд тэрнийхээ дагуу энэ жил нь ах маань цэрэгт яваад,эгч маань мөн ялгаагүй тэр үеийн техникум гэж байсан.Тэнд сурч байсан.Аа тийм тохиолдолд аав маань бол тархинд нь цус харваад би ганцаараа одоо яг аавыгаар арчлах,өөрийн эрхгүй толгой дээр бүх юм буугаад ирсэн.Тэгээд аав маань тархинд цус харвасан учраас бол ажил хийх бололцоогүй,амьдралын хувьд бол хүнд болсон.Ингээд би л одоо амь зуух гол юмыг залгуулах байсан учраас бол ажил хийх,ингээд сургуулиа төгсөөд хэдийгээр би сургуульд орох байсан боловч ажил хийж амь зуухын тулд бол одоо ингээд ажил хийж эхэлсэн.Эхлээд хөөцөлдөж эхэлсэн.Ажил бол олдохгүй байсан.За тэгээд модны үйлдвэрт ороход бол анх баахан их тийм хүнд мод үүрэх ажил байсан учраас тэрнийг бол үнэхээр халшраад 2 өдөр ажиллаад халшраад тэгээд больсон.Дараа нь мөн ялгаагүй бас нэг сайн санаат ах надад туслаж аж үйлдвэрийн комбинатын оёдлын үйлдвэрт оруулж өгч,тэгээд би цэрэгт явтлаа 2 жил тэр үйлдвэрт ажиллаж цалинтай залгасан юм даа.Тэгээд цалин бол ажил сайн хийж байгаа учраас тэр үед харьцангуй цалин бол нилээд бас 800-900 төгрөг авч байсан.Тэр үеэр мөн ялгаагүй өвчтэй аавыгаа асрах,эмчилгээг нь хийлгэх,хоол ундыг нь залгах,цахилгаан гэрлийн мөнгийг өгөх гэх мэтчилэн 2 жил ингээд ажиллаад,тэгээд 1968 онд 18 настайдаа цэрэгт явж ингээд... Цэрэгт бас ер нь миний үед бол бас тийм нэг азтай,хийморьтой явдал бол байнга тохиолдож байдаг юм.68 онд бол тэр үед бол авто сургуулийн жолооны курс гэдэг анх нээгдээд,тэгээд би тэнд нэг жил суралцсан.Нөгөө хүүхэд байхдаа мөрөөдөж байсан жолоочынхоо мэргэжлийг эзэмшиж ингээд дараа нь цэрэгтээ ахиад нэг жил жолооч-цэрэг гэдэг байлдааны сургалт хийсэн ийм л хүн байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр багынхаа мөрөөдлийг биелүүлээд ямар ч байсан жолооч болсон байна...
Лхагвасүрэн -
Аа тэгээд тэр бол их азтай байсан.1-рт бол жолооч болчихсон.За 2-рт бол энэ чинь бас аавыгаа нэг баярлуулж,тэр хүнд өвчтэй байхад нь бас аавыгаа асарч бас тийм азтай тохиолдол яахад бол бас л хүн баярладаг л юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн цэрэг бол 3 жил байдаг байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Тэр үеийн цэрэг бол 3 жил байсан юм.Аа гэхдээ бол би бас л аз тохиолдоод 1970 онд бол ЗХУ гэж байсан тэр үеийн,одооны ОХУ.Тэрний Карснадар гэж их сайхан тийм жимстэй,их сайхан гоё газар байсан.Тэнд нисгэгчийн сургуульд явж,ингээд тэнд 3 жил суралцан нисгэгч болоод,ингээд ирээд нисгэгчээ хийж эхэлсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр жолооч хийж байгаад нисгэгч болно гэхээр танд бүр их сонирхолтой байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Аа тэгэлгүй яахав,их сонирхолтой байлгүй яахав.Гэхдээ энэ чинь одоо агаарт ер нь анх удаа гарч байгаа хүн шүү дээ.Тэр үед бол ямар ч онгоцонд сууж үзээгүй.Тэгээд анх бол ингээд жолооч,тэнгэрт бол сурган нисгэгчтэйгээ цуг агаарт гарахад бол их эвгүй одоо яг айдас ч төрөх шиг,ямар ч юм руугаа хүрээд ирэв гэж бодож байсан.Тэгээд яахав нэг 20-иод хоноод сураад ирэхээр бол аяндаа хүний сонирхол улам,өөрөө суръя төгсье гэсэн бодол.Аа 2-рт бол ингээд дадлагажиж туршлагажаад ирэхээрээ бол хүн бас сонирхол нь шал өөр болоод,их сайхан болоод жинхэнэ нисгэгч болъё гэдэг мөрөөдлөөр бол зүтгэж эхэлсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Таныг тэгээд яагаад ЗХУ руу явуулах болсон бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үед манайд бол өөрийн гэсэн нисэхийн сургууль байгаагүй л дээ.Аа тэр ЗХУ-д явсан нь бол тэр үед харьцангуйгаар БНХАУ,манай МУ,за ОХУ-Хятадын хооронд харьцаа бол нилээд доод түвшинд хүрээд МУ бол батлан хамгаалах чадлаа нэмэгдүүлэх ийм шаардлага гарсан учраас шинээр МУ-ын цэргийн нисэх хүчин гэдгийг бол байгуулсан юм байналээ.Урд нь бол яахав цэргийн нисэх хүчин байгаад бол 39,45 онд манай нисэх хүчин Японы эсрэг байлдаж байсан л даа.Тэгээд дараа нь дайн дуусангуут хэрэгцээгүй,шаардлагагүй гээд нисэхээ татан буулгаад бүх юмыг ингээд шинээр эхэлж байсан л тохиолдол л доо.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд нисэхийн сургуульд сурах ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Нисэхийн сургуульд сурах бол их сайхан байсан л даа.1-рт тэр бол шинэ мэргэжил,анх одоо тийм нисэх гэдэг юмыг чинь агаарт гарч үзэж байсан.За 2-рт бол сурч байгаа орчин маань их сайхан тохилог.Энэ манай улс чинь харьцангуй жимс бол ерөөсөө байхгүй байсан ш дээ.Тэгэхэд тэнд бол асар их сайхан жимстэй.3-рт бол тийм далайн эрэг дээр байдаг байсан юм.Азовын тэнгис гэж тэрний эрэг дээр байсан учраас одоо тэр тэнгис гэдэг юман дээр бас ялгаагүй явж үзэж байсан.Тэгэхээр бол газраас яваад,тэнгис дээр,тэнгэр дээр гараад ингээд 2 дахь,3 дахь шатны тийм их сонин юман дээр очсон учраас их сонирхолтой.Тэгээд залуу байсан учраас харьцангуй сэтгэл бол өндөр л байлаа л даа.
Ариун-Ундрах -
Аа яг нисгэгч болно гэхлээр ямар ямар хичээл заах уу?
Лхагвасүрэн -
Нисгэгч болохынхоо урд шууд ингээд нисэхийнхээ урдаар бол урьдчилаад бүх л онолын хичээлүүд үзнэ л дээ.Одоо радиомик,цаг уур,за биеийн тамирын хичээлүүд,за цэргийн холбогдолтой бүх л төрлийн хичээлүүд.За тэр үед чинь мөн ялгаагүй манайх чинь социализмын замаар замнаж байсан учраас Марксизм-Ленинизмын улс төрийн онолыг бол мөн ялгаагүй үзэж байсан.Гэх мэтчилэн ямар ч гэсэн одоо нэг 8-9 сар бол онолынхоо хичээлийг үзээд,тэгээд дараа нь бол дадлагажуулах юм уу одоо нисэх юмандаа орж эхэлсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд нийтдээ яг ямар хугацаатай суралцах уу?
Лхагвасүрэн -
За би чинь 70-72 оны 10 сар хүртэл гэдэг чинь одоо нэг 3 жил шахуу ийм л байсан юм даа.Эндээс чинь одоо бид нар чинь зун яваад намар ирнэ гэдэг чинь бол бараг 2 жил ихэнхи хагастай нь л суралцсан юм байна.
Ариун-Ундрах -
Аа яг төгссөний дараа таны хамгийн анхны нислэг ямар нислэг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За төгссөний дараа ирээд ингээд манай Налайх дүүрэг гэж одооны амьдарч байгаа энэ газраа ирж анхныхаа нислэгийг хийсэн.Анхны нислэг хийнэ гэдэг чинь мөн ялгаагүй л эхнээсээ авхуулаад л мөн ялгаагүй сургагч инструктэртэйгээ нисээд Монголынхоо номин тэнгэрт гарч хаагуур яаж нисэх ёстой онгоцныхоо нислэгийн маршрут,за хаа хаана бэлтгэл радрион байх уу мөн ялгаагүй судалгаа хийнэ.Тэгээд нисээд одоо ийм ийм өндөрт ниснэ,тэгнэ гээд бүх л сургуульд хийсэн юмаа үргэлжлүүлээд ингээд суралцаад л ингээд л эхэлсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед яагаад заавал Налайхт ирэх болсон бэ?
Лхагвасүрэн -
Налайхт ирэх шалтгаан бол ерөөсөө тэр үед ганцхан манай Налайхад л Монголын нисэх хүчний анхны скридиль буюу 12 онгоцтой тийм л юм манай Налайхад бий болсон юм даа.Тэр үед чинь за яахав манайхаас урд бол Зөвлөлтийн нисэх хүчний радрион бол манай дээр байрлаад,тэгээд тэрэн дээр бид нар анх байрлаж,тэгээд цаашдаа бол өөрийнхөө нислэгийн буудал болгоод,нислэгийнхээ төв болгоод энд л тэмцэж эхэлсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд тэр үеийн онгоцнууд нь ямархуу онгоц байдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За тэр үеийн онгоц бол МИГ-15,МИГ-17 гэж онгоц байж байсан юм.Дараа нь бол МИГ-21 гэж дуунаас 2 дахин хурдтай онгоцонд ингээд бас шилжин нисэж,нисгэгчээ үргэлжлүүлж хийсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та яг нисгэгч хийх туршдаа хаашаа хаашаа ямар ямар газруудаар ихэвчлэн явсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За ихэвчлэн одоо ер нь Монголынхоо агаар нутагт хаанаас ер нь гадаадын түрэмгийлэгч ч юм уу хэн нэгэн нь довтолж болзошгүй нөхцөл бүрдэх тохиолдолд яаж нисэх вэ? Яаж хамгаалах вэ? гэдэг урдьчилсан гарсан төлөвлөгөөний дагуу л ингэж ажиллаж нисэж байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд хамгийн тийм аймшигтай,аюултай ч юм уу үе нь хэзээ байсан бэ? Тиймэрхүү үе байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Яг тийм нэг их хамгийн аймшигтай юм бол байгаагүй л дээ.Ер нь яахав энэ цэргийн нисэх хүчин гэдэг бол,ер нь цэргийн хүн гэдэг бол ямар ч нөхцөлд улс оронд одоо түгшүүртэй байдал бий болох,дайн,янз бүрийн үймээн дэгдэх үед бол эх орноо хамгаалах л ийм л зорилготой учраас тэнд бол хүн би одоо ийм ч аймар юм тохиолдчихлоо,тийм ч одоо юманд яасан гэдэг бол харьцангуй ойлголт л доо.Зүгээр энгийн улсууд бол тийм байж болох юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр үеийн нисгэгч гэхээр яг хэдэн төгрөгний цалин авах уу?
Лхагвасүрэн -
За тэр үеийн нисгэгч бол 1000 орчим л төгрөг авч байсан байх.Тэр үеийн 1000 гэдэг чинь одооны хэд байдаг юм бэ дээ одоо.72-73 оны үед шүү дээ.Тэр чинь 1000 төгрөг гэдэг чинь тэр үедээ бол харьцангуй өндөр л цалин байсан.Одоо 2 хүний л цалин гэсэн үг шүү дээ.Зүгээр яахав тэр үеийн дундаж цалин бол 500 төгрөг байсан.Аа цэргийн нисгэгч бол нэг 1000 төгрөг гэдэг чинь 2 дахин илүү цалин гэсэн үг.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд ажил,амралт ер нь ямархуу байх уу?
Лхагвасүрэн -
За амралт бол мөн ялгаагүй жилд бол нэг л удаа амрана.За ажил бол харин их ачаалалтай байсан л даа.Тэр чинь одоо 1-рт бол дунд сургуульд бол зөвхөн өдөр л нисдэг байсан бол энд одоо жинхэнэ байлдааны нисгэгч болоод бол шөнө нисч эхэлдэг болсон.За шөнө нисч эхэлнээ гэдэг чинь мөн ялгаагүй одоо бүх л юмыг шинээр ингээд эхлээд өдөр шөнөгүй нисэх.Энэ бол нилээд хүнд төвөгтэй байсан.За тэгээд мөн ялгаагүй шилжин байрлах хуучин Налайхын радрионоосоо өөр газар шилжин байрлах,за тэгээд буудах бөмбөгдөх гэж жинхэнэ одоо байлдааны зэвсгийг хэрэглэх сургалтуудад суралцах,тэр нэг яг байлдааныхаа юунд суралцах гэдэг л нилээд их авхаалж самбаа бас идэвхи,за мөн ялгаагүй өөрийн гэсэн хариуцлага байсан л даа.За тэгээд дараа нь бол яахав ганцхан нисэх биш мөн ялгаагүй сурган нисгэгч буюу инструктэр болох анхныхаа бас юманд бол суралцаж эхэлсэн л дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд сургагч гэхлээр та зөвхөн өөрөө нисэх биш бас хүмүүст зааж өгөх нь байна тэ?
Лхагвасүрэн -
Өө тийм.Мөн ялгаагүй дараагынхаа төгсөж ирсэн нисгэгч нарыгаа сурган нисэх,дадлагажуулах ийм юманд бол суралцах юуг бол их л хийсэн дээ.Их л хийгээд дараа нь бол би ахиад 2 дахь удаагынхаа сургалт буюу академид суралцахаар ингээд 1979 онд явж байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр үеийн цэргийн амьдрал ямархуу байсан бэ? Социализмын үеийн?
Лхагвасүрэн -
Социализмын үеийн цэргийн амьдрал бол яахав ер нь бол гол бид нарын зорилго бол ерөөсөө эх орноо л хамгаалах ийм л одоо эрмэлзлэлтэй.Ерөөсөө энэ цагийнхан ийм байдаг болов уу гэж би боддог юм.За тэгэхлээр ер нь яахав шинээр бий болж байгаа энэ нисэх хүчин бүх яаж байсан учраас бол харьцангуй өөрийн гэсэн бас орон гэргүй байсан боловч яахав бид нарт тусгай ийм жижиг цэргийн байранд бид нар байрлаж байсан л даа.За дараа нь бол манай МУ-ын одооныхоор бол ерөнхийлөгч байсан Цэдэнбал гуай бид нарт одоо нисэх хүчнийхнийг заавал ч үгүй харж анхаарч үзэх ёстой гээд ингээд Налайх дүүрэгт нисэхийн байр гэж орон сууц барьж өгөн тэгээд бид нар тэндээ орж байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Аан орон сууц барьж өгөөд тэрнээс гадна янз бүрийн хангамж байдаг байсан уу? Нисгэгч хүнд?
Лхагвасүрэн -
Нисгэгч хүнд бол яахав дээ орон сууц хангаж өгсөн.За зүгээр ер нь яахав эрүүл мэндийн талаар бол нилээд их анхаардаг байсан л даа.Зун сайхан амрах,за өвөл ч гэсэн мөн ялгаагүй амрах,за бусад эрүүл мэндийн үзлэг шалгалтанд байнга үзүүлж ямарваа нэгэн өвчин эхэллээ гэхэд анхны удаадаа эмчилчих ийм юман дээр бол их анхаарч,харж ханддаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн эмнэлэг нь ямархуу байсан бол?
Лхагвасүрэн -
Эмнэлэг бол яахав дээ зүгээр ер нь бол нисэхэд бол өөрийн гэсэн нисгэгч нарын эмч бол бий л дээ.Нисгэгч нарын эмч,техникч,бага мэргэжилтэн буюу цэргийн эмч гээд тус тусдаа эмч бол байсан.Аа зүгээр ер нь бүр нарийн мэргэжлийн эмчийг бол энэ манай цэргийн ерөнхий госпиталь гэж байсан.Тэнд бол бид нар бүх л төрлийн үзлэгээр үзүүлж,тэгээд ямарваа нэгэн өвчин тохиолдвол тэндээ эмчлүүлж,аа хэрвээ өвчин тохиолдоогүй бол тэрнийг байнга оношлуулж,жил болгон оношлуулж,шинжлүүлдэг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Нисгэгч хүнд чинь нөгөө мэргэжлээс шалтгаалах өвчин гэж тиймэрхүү өвчин байх уу?
Лхагвасүрэн -
Байлгүй яахав.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.Тэр нь ямар өвчин байх вэ?
Лхагвасүрэн -
За тэр үед чинь би остро-хонтроз... Би чинь Москвад 2 академийн сургууль төгсөж ирчихээд тэр чинь бүр сүүлд острохонтоз гэдэг өвчинтэй болсон юм байгаа юм.Острохонтоз гэдэг чинь одоо хүний нурууны араг яс л ясжих ийм л хэлбэр лүүгээ орж байгаа нэг хэлбэр л дээ.Ийм юм бий болсон юм байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр байнга сууж нөгөө онгоцоо жолооддогтой холбоотой юу?
Лхагвасүрэн -
Тийм.Энэ бол цэвэр онгоцны жолоодлоготой холбоотой юм байгаа юм л даа.
Ариун-Ундрах -
Нэг удаагын нислэг гэхэд хэдэн минут,хэдэн цаг үргэлжлэх үү?
Лхагвасүрэн -
Янз бүр л дээ.Жишээлбэл одоо зүгээр 15 минутын нислэг чиг л байж байна.Аа 30 минутын нислэг чиг л байж байна.За маршрутын нислэг гэж энэ бол нилээд удаан хугацаа хэрэгтэй.Энд бол бас нэг 40-өөд минут нисэх гэх мэтчилэн янз бүрийн л хугацаа нь бол харьцангуй.Тэгээд энэ сөнөөгч онгоц бол хурд нь их хурдтай учраас иргэний агаарын нисэхийг бодвол хурд өндөр хурдтай л даа.
Ариун-Ундрах -
Аа зүгээр нийтийн юунаас бол арай хурдан юм байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Хурдан,хамаагүй хурдан.Энэ чинь дуунаас 2 дахин хурдан онгоц гээд бодоод үз л дээ.Тэгэхэд чинь одооны иргэний агаарын онгоц чинь л одоо нэг 600 км\цагийн л хурдтай гэсэн үг шүү дээ.Цагт 600 км гэсэн үг.Тэр үед чинь дуунаас хурдан гэдэг чинь 1220 гэдэг чинь 2200-2300 км\цагийн хурдтай гэдэг чинь бол асар хурдтай байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн цэргийн хүмүүс болохоор таны хувьд л гэхэд одоо ингээд эх орноо л хамгаалж байгаа ш дээ хамгийн гол нь.
Лхагвасүрэн -
Тийм ерөөсөө л эх орноо хамгаалах үндсэн гол зорилго бол.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө Монгол орны эрх ашигт сөргөөр нөлөөлсөн ч юм уу эсвэл нэг тийм аюултай заналхийлж байгаа ч гэдэг юм уу яг тэр үед ямархуу зүйлүүдийг тиймэрхүү байдлаар ярьдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үед бол БНХАУ-тай харилцаа бол их доод түвшинд байсан.Тийм учраас тэндээс ямарваа нэгэн агаарын довтолгоо бий болох тохиолдолд бол тэрнийг андан устгах,аа нийслэлээ хамгаалах ийм л ерөөсөө үндсэн гол зорилго.Аа хэрвээ нийслэлээ хамгаалахгүйгээр өөр Хятад ард улс ингээд манайх руу довтоллоо гэхэд тэнд хил рүүгээ шилжин байрлаж тэрнийг андан устгах ийм л гол зорилготой байсан.Хойд тал бол ОХУ буюу ЗХУ-тай холбоотой,сайн ах дүүгийн харилцаатай байсан учраас тэр бол айх эмээх юм ерөөсөө байгаагүй.Хил бол бараг задгай шахуу тийм л байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Хойд талаас бол айхгүй,урд талаасаа л айх юм байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм гол нь тэр үед бол тийм л байсан.Одоо бол харьцангуй тийм биш л дээ.Одоо бол хоёр талтай хоёулантай нь харилцаа сайн юунд байгаа учраас манайх ч мөн ялгаагүй нисэх хүчнээ тэр хэмжээгээрээ буулгачихаад байна л даа одоо бол.
Ариун-Ундрах -
Одоо бол хүч нь сул байгаа юм байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм одоо бол хүч муу.
Ариун-Ундрах -
Аа яг таныг ажиллаж байх үед тэр Хятад улсаас довтлох ч юм уу тиймэрхүү тохиолдол гарч байсан уу?
Лхагвасүрэн -
За яг манайх руу бол яг албан ёсоор бол довтлоогүй л дээ.Тэгэхээр зүгээр ОХУ руу бол довтолж байсан ш дээ.Өнөө яг Владивстакийн тэр наад хавьцаа тэрүүгээр бол довтлоод 2 талаас бол Орос,Хятад 2 чинь хоорондоо хилийн байлдаан бол хийж байсан ш дээ.Мөн ялгаагүй манайх ч гэсэн одоо тийм юм бий болгочих вий гэдэг үүднээс л ерөөсөө бүх л талаараа ажиллаж байсан л даа ерөөсөө.
Ариун-Ундрах -
Онгоцноос гадна монгол өөр ямар зэр зэвсэг тэр үед бэлддэг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Ер нь агаараас эсэргүүцэн хамгаалах гэдэг чинь бол одоо хэрвээ онгоц довтоллоо гэдэг чинь 1-рт бол газраас тэр онгоцыг устган буудах пуужингууд.За газрын пушкууд юм уу нам өндөрт орж ирвэл 2-р дайны үед бол асар их хэрэглэж байсан агаар руу бууддаг зэвсгүүд ийм л юмнууд байсан.За тэгээд газрын зэвсгүүд тэр танк,их буу тэгээд бусад зөндөө олон л төрлийн зэвсэг бий л дээ.Энийг бол тэр болгон ярих бол утгагүй л дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн цэргийн хүмүүс яг дээр үеийнхээ Монголын түүхтэй холбоотой ч юм уу эсвэл дайнтай холбоотой ч юм уу яг цэргийн амьдралтай холбогдсон тийм зүйлүүдийг ярьдаг байсан уу? Сонирхолтой зүйлүүдийг.
Лхагвасүрэн -
Ярилгүй яахав.Энэ чинь одоо эх орны 2-р дайны үед 1939 он,1945 онд чинь Япон улс манай улс руу хилээр довтолж байсан.За мөн ялгаагүй Байтаг богд гэж Баянөлгий аймгийн чиглэлээр цаанаас мөн ялгаагүй хасагын дэээрэмчид нааш нь довтолж байсан.Ийм юмыг бид нар бол эх орноо хамгаалахад өвөг дээдэс маань,за бусад хүмүүс маань эх орноо хамгаалан ингэж байлдаж байсан учраас бид нар бол заавал ч үгүй тэрнийг гутаахгүйгээр эх хамгаалж чаддаг л байх ёстой гэсэн ийм л гол тэр үеийн гол сургалт,ярилцлага бүх л юм бол тэрэнд л чиглэж явдаг байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Та 18 настай анх цэрэгт ирэхэд хэцүү зүйл нь юу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Хэцүү зүйл нь гэсэн чинь одоо гэр гэдэг юмнаасаа ерөөсөө холдож үзээгүй хүн шүү дээ ерөөсөө ямар ч нөхцөлд.Тэгээд ингээд ааваасаа хол,ах эгч нараасаа хол.Тэгээд цэргийн газар очоод анх цэргийн тушаал аваад,цэргийн хувцас өмсөөд,өглөө ч,өдөр ч,орой ч ингээд цэргийн амьсгалаар амьсгалж эхэлнэ гэдэг чинь хүнд байсан л даа.Эхний нэг сарын дотор бол.За тэгээд сар өнгөрөөд ирэхээр аяндаа тэгээд дасаад ингээд ирж байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Бас өөр янз бүрийн бэрхшээл байсан уу?
Лхагвасүрэн -
За өөр ч нэг их юм байгаагүй дээ.Зүгээр тэр үед бол ОХУ-д ч байсан байх,бусад улсуудад байдаг юм уу үгүй юм уу,манайд ч гэсэн бас тэгэж ярьдаг л байсан.Зүгээр шинэ,хуучин цэргийн ялгаа гардаг гэж байсан.Би бол тийм юм ерөөсөө амсаж үзээгүй.Яагаад гэвэл би эхний нэг жил чинь бол дандаа л шинэ цэргүүд цөмөөрөө жолооны сургуульд очоод,цөмөөрөө жолооч болж байсан учраас тэнд бол хэн хэнийгээ дэглэх үү? Хэн хэнийгээ муулах уу?Шоолох уу,гоочлох уу.Тийм юм бол байхгүй байсан.2 дахь жилдээ бол өөр ангид очоод мөн ялгаагүй тэр 2 дахь жилийн цэргүүд болохоороо бие биендээ тийм дээрэлхэх юм гэдгийг бол би ерөөсөө үзээ ч үгүй л,сонсоо ч үгүй л тийм л цэргийн алба хаасан даа.
Ариун-Ундрах -
Та анх машин барьж сурах,бас онгоц барьж сурах хоёрын аль нь гоё сэтгэгдэл төрүүлсэн бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр хамгийн эхлээд би энэ хар багаасаа ер нь жолооч болъё гэсэн бодолтой байсан учраас бол эхлээд жолооч болох бол гоё л байсан.Аа тэгээд мөн ялгаагүй нисэх дээр очоод дахиад шинэ юман дээр ингээд жолоодож сурна гэдэг чинь бас л сайхан л байсан л даа.Аль аль нь л сайхан байсан надад.
Ариун-Ундрах -
Яг нөгөө таны 10 жилийн дунд сургуульд хамт сурч байсан хүүхдүүд чинь ямар ямар мэргэжил сонгож явах болсон бэ? Аа тэгээд таныг нисгэгч болсон гэхэд маш их баярласан л байх тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн.За надтай цуг сурч байсан хүүхдүүд бол янз бүрийн л мэргэжил эзэмшсэн л дээ.Эмч ч л болсон,сэтгүүлч ч л болсон,аа зүгээр надтай цуг жолооч болсон ч хүүхдүүд бий.Аа зүгээр ер нь хувиараа аж ахуй ч эрхэлдэг л хүн бий болсон байналээ.Аа зүгээр ер нь цэргийн газар өөр алба хаасан ч улсууд л байгаа.Янз бүрийн л мэргэжилтэй болчихсон байсан.
Ариун-Ундрах -
Та нөгөө 70-н хэдэн оны сүүлээр тэр академи руу дахиж сурахаар явсан гэсэн ш дээ тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Та тэр тухайгаа ярьж өгөөч?
Лхагвасүрэн -
1979-1982 онд ОХУ-ын Гагарины нэрэмжит нисэх хүчний академийн нисгэгчийн ангид суралцсан даа.Тэр бол нисэхийн удирдлагын мэргэжлээр сурсан.За энэ бол Москва хотод байрладаг.Аа тэр үед бол социалист орнууд гэж байсан.Социалист орнуудын бүх цэргийн нисэх хүчний бүх л нисгэгч нар бол энэ академид ирж суралцдаг байсан.Тийм учраас надтай цуг одоо энэ Вьетнамын сансрын нисгэгч Фантон гэж залуу мөн ялгаагүй цуг сурч байсан.Ер нь тэгээд олон бусад социалист орнуудын их олон залуучуудтай цуг суралцаж ингээд нисэхийн удирдлагын чиглэлээр төгсөж байсан юм даа 82 онд.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд яг нийтдээ хэдэн жил ажилласан бэ?
Лхагвасүрэн -
За би чинь нийтдээ бол ер нь нилээд олон жил ажилласан.Би тэр чинь хүүхэд байхаасаа авхуулаад уу? Эсвэл цэргийнхээ шугамаар уу?
Ариун-Ундрах -
Аан цэргийнхээ шугамаар?
Лхагвасүрэн -
Цэргийнхээ шугамаар бол би чинь одоо 21 жил ажилласан,яг цэргийн шугамаар бол.Аа энгийн шугамаар бол дараа нь нөгөө өвчнөөр цэргээс халагдсаны дараа бол энгийн шугамаар ажилласан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд эхлээд бол нөгөө энгийн шугамаар комбинатад билүү ажиллаж байсан гэсэн тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Дараа нь тэр тэтгэвэрт хэзээ гарсан бэ?та.
Лхагвасүрэн -
Тэтгэвэрт чинь би 89 онд гарсан юм.Острохонтроз гэж нурууны өвчинтэй болоод тэгээд тэрүүгээрээ нисэхээс одоо ингээд та цаашаа нисэх бололцоогүй ээ,таныг нисэхээс халагданаа гээд ингээд нисэхээс халагдаж байсан даа.
Ариун-Ундрах -
89 онд гэхээр чинь та яг хэдэн настай байв.
Лхагвасүрэн -
Одоо 39-хэн настайдаа.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед бас л эрт юм байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Өвчний улмаас болчихсон юм уу тэ?
Лхагвасүрэн -
Тийм.Тэр острохонтроз гэдэг өвчний учраас л ингэж халагдаж байсан.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд мэргэжлээс шалтгаалах энэ өвчний талаар бол тэтгэвэрт гарсаны дараа ч гэсэн анхаарал их тавих уу? Цэргийн ангиас ч юм уу?
Лхагвасүрэн -
Үгүй цэргээс тэтгэвэрт гарсан нөхцөлд бол яахав хувь хүн өөрөө л тавина уу гэхээс бас яахав нэгэнтээ л тэтгэвэрт гарсан учраас тэд нар бол цаашид хяналт байхгүй л дээ.Хувь хүн өөрөө л бодно.
Ариун-Ундрах -
Аа таны тэтгэвэр яг 89 онд гэхээр хэдэн төгрөгөөр тогтоогдож байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
700 гаруй төгрөгөөр тогтоогдож байсан.720-730 төгрөгөөр л тогтоогдож байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө цалингийн 70% нь гэж ярьдаг байсан юм шиг байналээ тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм тийм.Тэр хавьцаа л байсан санагддаг юм.Тэр үед би чинь ангийн захирагч байж байгаад халагдсан ш дээ.Ангийн захирагч байхад чинь бол хуучин 1000-аасаа арай өндөр л дөө.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд тэтгэвэрт гарсны дараа ямар ямар ажил хийсэн бэ?
Лхагвасүрэн -
За тэтгэвэрт гарсны дараа би чинь эхлээд иргэний агаарын тээвэрт очиж... Зүгээр дуунаас хурдан онгоцон дээр миний энэ өвчин бол нисэх бололцоотой байсан юм.Тийм учраас иргэний агаарын тээвэрт очиж Баянхонгор аймгийн агаарын тээврийн газрын дарга гэдэг албан тушаал дээр очоод ингээд тэнд нэг жил гаран ажилласан даа.Тэгээд тэр үед чинь одоо нөгөө 91-92 оны үед чинь иргэний агаарын тээвэр чинь онгоцнуудаа бууруулаад багасгаад тэгээд нисэх бололцоогүй учраас бол тэнд нисэхгүй байгаад,тэгээд ганцаараа тэнд амьдарна гэдэг чинь төвөгтэй учраас бол тэгээд ерөнхийдөө больё гээд өөрөө хүсэлт гаргаад тэгээд больж байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Таны тэтгэвэр тэр социализмын үед 700 төгрөгөөр тогтоогдоод нөгөө ардчилал гарсны дараа нэг өөрчлөгдсөн ш дээ.Хэд болсон бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн тэгсэн.За тэр чинь нэг 810 орчим болов уу?Хоёр ч удаа нэмсэн ш дээ.Тэрийг чинь тэгэж л яаж байсан юм даг.
Ариун-Ундрах -
Зарим хүмүүс нөгөө ардчилал гараад өөрчлөгдөхөд тэтгэвэр нь нилээн бага болчихсон ч гэдэг юм уу тиймэрхүү байдлаар яриад байдаг тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм юм бол байхгүй байх гэж бодогдож байна.Тэр бол бүх л шатандаа байнга нэмэгдэж ирсэн ш дээ.Тэр тэтгэвэр бол энгийн ч хүнийх байсан,цэргийнх ч байсан ер нь.
Ариун-Ундрах -
Та өөрөө бол эхээс яг 3-уулаа юм байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Эхээсээ бол 4-үүлээ яг.Яг нэг хүүхэд миний дүү бол ээж нас барангуут үнэхээр одоо ганц эрэгтэй хүн,тэгээд малчин хүн бол маллах хэцүү байсан учраас миний дүүг нэг айл өргөж авъя гээд манай хамаатны хүн өргөж авъя гээд нэгдүгээрт.Аа хоёрдугаарт бол бас энэ хүүхдийг одоо ингээд сүүг нь хөхүүлэхэд их хүндрэлтэй байсан учраас ингээд тэр айлд өргүүлээд тэгээд тэр дүү маань хүний хүн болоод,аа бид 3 бол ах эгчтэйгээ ингээд гурвуулаа үлдсэн юм.
Ариун-Ундрах -
Аа таны эгч,ах хоёр ямар ямар ажил хийж амьдарсан бэ? Социализмын үед?
Лхагвасүрэн -
Социализмын үед миний ах бол цэвэр ердөө ажилчин байж байгаад одоо сая 2004 онд нас барсан.За эгч бол одоо байж байгаа,тэтгэвэрт гарсан.Бас л ялгаагүй ажилчин хүн дээ манай эгч бол.Цэвэр ерөөсөө манайх бол ажилчин ангийн л улсууд.
Ариун-Ундрах -
Аа Яармагт байсан гэж ярьсан ш дээ тийм ээ? Аа Яармаг яг социализмын үед ямар ямар онцлогтой тийм дүүрэг газар байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Яармаг гэдэг чинь ер нь бол 66 оны үерээс хойш бол Яармаг гэдгийг чинь анх шинээр бий болгож энэ бүх комбинатад амьдарч байсан айлууд,за өшөө бас үерт автагдаж байсан бүх л газруудыг л тийш нь Яармаг руу аваачиж шилжүүлэн байрлуулсан ш дээ.Тэгээд тэнд бол яахав хуучин ер нь дээр үед Яармагт чинь надыг төрөөгүй байхад ч наадам хийдэг байсан урд талын талбай дээр очсон.Одоо ч гэсэн байдаг юм.Тэр наадам хийж байсан юм байналээ.Аа дараа нь тэнд бол сургууль,өнөө бусад үйлчилгээний төвүүд байрлуулаад дараа нь бол бүх улсууд тэнд их олон айлууд шилжин ирсэн учраас цэцэрлэг,сургууль,эмнэлгийг бол тэнд шинээр байгуулсан юм.
Ариун-Ундрах -
Бүүр нөгөө бага насанд чинь тохиолдож байсан тийм янз бүрийн хөгжилтэй ч юм уу эсвэл яг таны хувьд санаанд дурсагдаад үлдсэн тийм зүйл байгаа юу? Бүр нэг тийм жижигхэн тохиолдол ч байдаг юм уу? Тэгэж байсан чинь тэгээд л гээд ярьдаг ш дээ хүмүүс.
Лхагвасүрэн -
Тийм.Миний тэр нэг юм бол би тэр манай сум бол яг тийм хадан цохионуудын дотроос жоохон урдхан талд байдаг байсан юм.Хэдхээн байшинтай л даа.Тэр үед цөөхөөн 5-6 байшин байсан уу? Тиймэрхүү л байсан байх.Тэгээд дандаа гэр л байсан.Тэгээд ингээд зуныхаа амралтаар л байсан байх.Тэр хадан цохионууд дотор ингээд би зугаалж яваад нэг агуй руу хүүхэд юм чинь ингээд зугаалаад явж байсан чинь хадан дотор нэг их олон янз бүрийн тийм бурхан,есөн жорын юм олдож байсан юм.Бурхан,одоо тийм судар энэ тэр тийм юм хараад би гайхаж юу болов? Хаанаас ингээд энэ гараад ирэв? гэж ингэж би бодож байсан юм даа.Энэ бол яахав тэр үед өнөө 30-н хэдэн онд нөгөө манай суман дээр чинь тийм сүм хийд байсан юм байналээ.Тэрнийг устгаад,тэр устгалаас үлдсэн юмыг л одоо бас хэн нэгэн нь ч юм уу эсвэл нэг лам нь ч юм уу тэр агуйн дотор аваачиж хадгалж байсныг нь би санамсаргүй хүүхэд байхдаа нөгөө энэ тэрүүгээр тоглож наадаж байгаад тэгээд олж харж байсан юм шиг байналээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд тэр хадгалж байсан хүн нь өөрөө байхгүй болчихсон юм болов уу? Тэр эд хогшил нь үлдчихсэн байсан юм уу? Эсвэл харж хамгаалж байсан болов уу?
Лхагвасүрэн -
Харж хамгаалалгүй яахав.Тэр чинь агуйн дотор ш дээ.Одоо зүгээр хадан цохионууд дотор тэнд зүгээр хэдхээн л сумын сургуулийн л хүүхдүүд байсан болохоос бол тэр ... Тэр нь бас хөөрхөн зайтай.Тэр хадан цохионуудаас.Тэгээд тийм юм руу л би тоглож байгаад ингээд орчихсон юм шиг байгаа юм.Бас нэг ахынхаа хүүхэдтэй цуг хоёулаа тоглож наадаж л бие биенээсээ нуугдаж байсан юм уу? Эсвэл яаж наадаж явсан юм байгаа юм.Тэгэж байгаад л би олж харж байсан юм даг.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхээр тэр социализмын үед чинь шашин бол хаалттай байсан ш дээ тийм ээ? Аа тэгээд тэр бурханыг олоод та хүн амьтанд хэлсэн үү? Ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Хэлээгүй.Тэгээд би тэр тэрнээсээ айгаад таг чимээгүй тэгээд орхиод тэнд нэг тийм юм байдаг юм байнаа гэж өөрөө л мэдээд,тэгээд л орхиод дахиж хэнд ч яриа ч үгүй,аа юу ч яагаа ч үгүй.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд л орхисон уу?
Лхагвасүрэн -
Тийм тэгээд л хаясан.Одоо тэгээд байдаг юм уу? Үгүй юм уу? бүү мэд.
Ариун-Ундрах -
Аа таны аав яг ямархуу хүн байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Манай аав бол харин хүүхэд байхдаа 8 нас хүртэл ч юм уу ганданд тийм лам... Одоо жижигхээн хүүхэд л байсан юм байгаа юм л даа.Тэгээд тэр үед тийм сүм хийдийг болиулаад... Шашин,сүм хийдийг болиулсан учраас аав маань тэрнээс болиод тэгээд ердийн малчин болоод ингээд цаашаагаа малчныгаа үргэлжлүүлээд хийсэн хүн юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Та бол өөрөө малтай хэр их ойр өссөн бэ?
Лхагвасүрэн -
Би бол зун нөгөө амралтаараа,өвөл чинь нөгөө сургууль дээрээ суралцана ш дээ.Нөгөө сургуулийн ойролцоо.Аа зун амралтаараа яахдаа аав дээр очиж мал дээр хааяа гарна.Тэгээд малаас бол жоохон зайдуу зайтай өссөн хүн дээ.
Ариун-Ундрах -
Аав чинь бол ер нь малтайгаа л хамт байх уу?
Лхагвасүрэн -
Аав бол цэвэр малчин хүн байсан.
Ариун-Ундрах -
Та өөрийнхөө гэр бүлийг хэрхэн зохиосон бэ? Эхнэртэйгээ хэзээ анх танилцсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За эхнэртэйгээ бол би энэ цэргийн нисгэгч болоод төгсөж ирээд за 2 жилийн дараа танилцаад тэгээд 3 дахь жилээс нь... Төгсөж ирээд жилийн дараа танилцаад тэгээд 2 дахь жилээс нь хоёулаа сууя гэж ярилцаад ингээд 3 дахь жилээсээ анхныхаа хүүхдийг гаргаж байсан юм даг.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хүмүүс яг яаж болздог? Яаж гэр бүл болдог байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үеийн хүүхэд... яахав манай эхнэр бол бас эмнэлгийн мэргэжилтэй хүн л дээ.Зүгээр ер нь одоо тэр амралтан дээр л танилцсан юм даг.Тэр үеийн нисгэгч нар чинь мөн ялгаагүй зун амарч байсан.Тэр үед нөгөө Тэрэлж гэж энэнд амарч байгаад тэгээд л бүжиг үдэшлэгэн дээр ингэж анх танилцаад тэгээд л дараа нь хоёулаа бие биентэйгээ танилцаж ярилцаж гэр бүлтэй нь аав ээжтэй нь танилцаж ингээд хоёулаа дараа нь бие биенийгээ таньж мэдсэний үндсэн дээр хоёулаа хамтарч ингэж амьдралаа зохиоё гэж ярилцаад ингээд гэр бүл болсон юм.
Ариун-Ундрах -
Аа таны үр хүүхдүүд яг социализмын үед өсөж хүмүүжсэн үү?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн социализмын үед өсөж өндийсөн.
Ариун-Ундрах -
Дандаа л нөгөө сургууль,цэцэрлэгээр яваад...
Лхагвасүрэн -
Тийм сургууль,цэцэрлэгээр явсан.
Ариун-Ундрах -
Таны эхнэр болохоор ямар ямар ажил хийж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Манай эхнэр бол ер нь насаараа л эмнэлгийн сувилагч хийсэн.Эмнэлгийн сургууль төгсөчихөөд тэгээд сувилагч энэ хотод мэргэжлээс шалтгаалах улсын деспонсор байсан.Энэнд сувилагч хийж байгаад тэгээд надыг нөгөө цэргийн нисгэгч болоод Налайхт ирэнгүүт мөн ялгаагүй надыг дагаж ирээд л ингээд Налайхын цэцэрлэгт 1 жил гаруй ажиллаад,тэгээд дараа нь эмнэлгийн лаборторид сувилагч хийж байгаад л тэгээд тэтгэвэртээ гарсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Таны... Одоо та чинь амьдралдаа бол социалист нийгэм,одоо энэ ардчилсан нийгэм гээд л хоёр нийгмийн нүүр үзлээ ш дээ тийм ээ? Аа тэгээд яг таны амьдралын туршид бол өөрийнхөө амьдралыг та ямар онцлогтой тийм үйл явдалтай тиймэрхүү үеүд байсан гэж боддог вэ?
Лхагвасүрэн -
Үгүй ээ яахав социализмын үеийн гол онцлог нь бол хүнийхээ төлөө,хүн хүндээ ер нь нөхөр гэдэг ийм зарчмыг л баримталдаг байсан юм.Тийм учраас надыг ч гэсэн мөн ялгаагүй аав маань тархинд цус харвачихсан,ах маань цэрэгт явчихсан,эгч маань оюутныхаа шугамаар яг явчихсан байхад надыг одоо тийм хүнд нөхцөлд бол одоо тэр ойрхон ах дүү нар байхгүй байсан учраас зүгээр хаа хамаагүй хүмүүс маань надад туслаж ажил төрөлтэй болгосонд бол би үнэхээр их баярлаж явдаг юм.Тэр бол хүн... Одоо бол бараг тийм юм байхгүй ш дээ.Одоо хүн гудамжинд одоо бараг үхэх гээд ингээд хэвтэж байхад нь тэрнийг хүн тоох юмгүй хажуугаар нь өнгөрч байна ш дээ.Аа тэр одоо хүн хүнээ гэсэн юм бол одоо хүртэл миний энэ толгойноос гардаггүй юм.Тийм учраас бол би одоо энэ 2004-2009 он хүртэл Налайх дүүргийн энэ 2-р хорооны засаг дарга хийлээ л дээ.Тийм ч толгойд бодсон бодлоо би одоо хүртэл би хүнд тус хүргэж байх ёстой,би хэн нэгэн хүнд бол өнөө хүн хүндээ туслахгүй бол энэ хүний нийгэм бол утга учиргүй гэдэг үүднээс бол би аль болохоор тийм ядарсан,зүдэрсэн хүмүүст бол тус болох,ажил мэргэжилтэй болгох ийм юман дээр бол их гол анхаарлаа төвлөрүүлж ажилладаг байсан.За одоо ардчилсан нийгмийн гол онцлог шалтгаан нь бол... тэр үеийн ганц хүний шийдвэр юм уу ганц намын шийдвэрээр бүх асуудлыг ингэж зохицуулж байсан бол одоо хэн ч гэсэн өөрийнхөө дуртай юмаа хэлж хэрэгжүүлэх,аа тэрнийг нь бол олонхийн шийдвэртээ заавал ч үгүй тусгах.Ач холбогдол нь гол энэндээ байгаа юм.Аа тэгэхдээ одоо энийг бол бас зарим талаар хэтрүүлээд байна л даа.Зүгээр одоо буруу юм гараагүй байхад тэрнийг одоо зөв юмыг буруу болгох.Энийг бол мөн ялгаагүй одоо манай тэр өвөө аав тэр 30-н хэдэн онд бас хэлмэгдэж нас барсан юм байналээ.Бас тэр үед сумын л бас нэг дээр үеэр яривал одоо тийм түшмэл ч юм уу нэг тиймэрхүү л албан тушаал хашиж байсныг л тэр үеийн нөгөө 32 оны үеэр бол тэр... одоо бодвол нэг үүрэг даалгавар өгсөн,хонзогносон хүн байсан юм уу ямар хүн байсан юм.Тийм хүн хэлээд л алуулж байсан байгаа юм.Аа тийм юм руу одоо шилчихмээр ийм тохиолдолд бол одоо манай улс төрийн үйл ажиллагаанууд бол харагдаад байна л даа.Тийм учраас энэ дээр бол үнэхээр их таалагдахгүй байгаа юм надад бол.Ач холбогдол нь бол энэндээ л байна.Ялгаа нь ийм л гэж бодоод байна.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө таны өвөө хэлмэгдэж байсан гэхлээр тэр тухай яг дэлгэрэнгүй ярьвал ямар ямар юм ярих уу?
Лхагвасүрэн -
За тэрнийг бол одоо сайн мэдэхгүй л дээ.Тэр 32 онд бол баригдаад л ингэж буудуулсан гэж яригддаг юм.Аа тэгээд дараа нь сүүлд нь бол одоо энэ хэлмэгдсэн хүмүүсийн ар гэрийг харж үзэж ингэж тэрнийг тусламж дэмжлэг ийм юм үзүүлэх юм бол явагдаад байгаа ш дээ.Манай улсад бол одоо нилээд хэдэн жил явагдчихлаа.Аа гэхдээ би энийг бол авах шаарлагагүй гэж үзэж байгаа.Яагаад гэвэл тэр эх эцгийн олсон... цусаар яасан мөнгө бол 1-рт надад бол хоол унд болохгүй.Аа 2-рт тэр хэн нэгэнд очих ёстой хүнд л буян болоод оччихвол тэр нь бол одоо харьцангуй дээр болов уу гэдэг үүднээс бол би тэрэн дээр нэг их юм яахгүй.Зүгээр ер нь бол тэр үеийн юу бол одоо яахав ЗХУ-ын Сталинизмын л гол юу манайд одоо хэрэгжээд л тэрнийг даган хэрэгжүүлж байсан учраас л тэр олон хүн хэлмэгдсэн юм л даа.Тэр олон лам нар,тэр олон сумын түшмэд ч байдаг юм уу одоо тийм улсууд бол хэлмэгдсэн гэж би ойлгож явдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Та чинь 50 онд төрсөн гэхээр чинь тэр хэлмэгдүүлэлт бол бүр яг чимээгүй болчихсон байсан үе үү?
Лхагвасүрэн -
Тийм тэр үед бол юу ч байхгүй байсан.50 онд чинь мэдэхгүй ш дээ би бол.Зүгээр миний ааваас л би сонссон яриа шүү дээ.Тэр чинь тийм өвөө чинь тэгэж хэлмэгдэж байсан гэж нэг л удаа надад хэлж байсан.Тэгээд би тэрнийг 1-рт бол сонирхоогүй.2-рт бол тэгээд л орхисон юм даг.
Ариун-Ундрах -
Таныг ер нь бага байхад ч гэсэн ер нь таны амьдарч байх үед,тэр социализмын үед хэвлэл мэдээллээр ер нь голчлон ямар мэдээлэл цацдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За хэвлэл мэдээллээр 1-рт бол за Зөвлөлт,Монголын ах дүүгийн найрамдлийн харилцааг бэхжүүлэх гэдэг бол энэ байнга яригддаг байсан яриа.За 2-рт бол ер нь тэр үеийн социализмын материал техникийн баазыг бэхжүүлэх,энүүгээр бол цаашдаа... социализмын материаллаг баазыг нэмэгдүүлснээрээ улс орон түргэн хөгжиж тэрнийхээ үр дүнгээр улс,ард түмний амьдрал бол сайжирна гэсэн ийм л ойлголттой байсан үе шүү дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө тэр үед коммунизм руу орно гээд л нэг ярьдаг байсан юм шиг байгаа юм.Тэр одоо яг юу яриад байна.?
Лхагвасүрэн -
Коммунизм руу орно гэж бол яг манайд ярьдаггүй байсан ш дээ.Манайх бол социализмын материал техникийн баазыг бэхжүүлнэ гэдэг чинь 60-н хэдэн онд л яригдаж байсан яриа шүү дээ.Коммунизм гэдэг чинь бол хуучин ЗХУ буюу ОХУ.Тэр улсууд л коммунизмыг байгуулах гэж байгаа,коммунизмын материал техникийн баазыг бэхжүүлэх гэж байгаа.Манайд бол 1 шат доогуур явж байгаа юм байна ингэж л яригдаж байсан яриа шүү дээ.Одоо тийм манайд яригдаж байгаагүй яриаг бол яригдсан болгож ингэж бас л нэг юмыг нэг тийш нь гуйвуулж яриад байна л даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр социализмаас коммунизм руу орно гэдэг нь одоо нэг ахиц дэвшил юм байна л даа тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм ахиц дэвшил буюу одоо нэг л их сайн сайхан амьдрал,хүний хамгийн сайхан амьдралд л очиход л коммунизм гэдэг чинь тийм л гэдэг ойлголттой л байсан ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Аа бас та нөгөө хэдэн төгрөгний цалин авдаг билээ? Тэр цалингаа хэрхэн зарцуулдаг байсан бэ? Тэр үеийн хүнс,идэх уух юм нь ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Хүнс бол ер нь хямдхан байсан ш дээ.Миний чинь 1000-аад төгрөг гэдэг чинь тэр үед бол их мөнгө байсан учраас бол ер нь мах чинь 7 төгрөг 50 мөнгө байсан.За талх чинь 3 төгрөг 40 мөнгө,за сахар чинь 4 төгрөг,за ёотон чинь 2 төгрөг 50 мөнгө.За ингээд л хамгийн наад захын хувьд бол тийм байсан ш дээ.За машин гэхэд бол 6000 төгрөг орчим байсан болов уу,тэгэж би бодоод байдаг юм ш дээ.6000 төгрөг гэдэг чинь миний 6 сарын цалингаар л тэр үеийн машиныг л авчих байсан болов уу л гэж би бодоод байдаг байсан юм.Тэгэхээр бол харьцангуй юмны үнэ бол хямдхан,аа гэхдээ хомсдуу талдаа л даа.Одооных шиг ингэж бүх янз бүрийн төрлийн юм бол байхгүй л дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед нөгөө нэг тийм аягүй ховор дэлгүүрт ирээд л шууд дуусчихдаг ч юм уу тиймэрхүү юмнууд нь ямархуу юм байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За тэр бол ёстой идэж уух юмны талаар бол авгай л сайн мэднэ үү гэхээс би одоо үнэхээр сайн мэдэхгүй байна.Тийм юман дээр бол би үнэхээр бол ёстой гар хүрч,хошуу дүрж байгаагүй л хүн.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд 1990 онд ардчилал анх гараад л хүн болгон ардчиллын төлөө гээд явж байх үед та дотроо юу бодож сууж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
1990 он биш шүү дээ.1989 оноос... Энэ чинь ер нь 1982 оноос эхлээд өөрчлөн байгуулалт гэж Горбачев надыг академид сурч байхад би гарч ирээд одоо энэ өөрчлөн байгуулалтыгаа зарлаж ер нь бол одоо энэ явж байгаа системээр бол буруу зам руугаа явж байгаа гэдэг ойлголт бол тэр үеийн тэр ОХУ-д сурч байсан бид нарт бол байсан ш дээ.Тийм учраас би 1989 онд анх одоо энэ ардчиллыг дэмжихэд бол би дэмжиж байсан тэр үед бол.Тийм учраас тэрэн дээр би надтай цуг ажиллаж байсан энэ ОХУ-ын мэргэжилтэнгээрээ дамжуулан бид тэр үед хандив өгч байсан.1989 онд одоо тэр залуучуудын ордонд.Аа гэхдээ тэр маань бол одоо энэ чинь буруугаар ашиглагдаад байна ш дээ.Одоо энэ чинь 90 оноос одоо энэ чинь 2009 он,одоо энэ чинь 20-иод жилийн хугацаанд гэхэд чинь яасан энэ чинь хэрэгжиж бардаггүй ардчилал юм.Яахаараа ард түмний амьдрал сайжирдаггүй ардчилал юм гэдэг чинь энэ чинь тэр удирдлагыг аваад яваад байгаа тэр хүмүүс маань буруу удирдлага,буруу чиглэл рүү ингэж залж,буруу систем рүү хэрэгжүүлээд байгаа гэдэг тийм ерөнхий ард түмэнд бол харагдаад байна ш дээ.Тийм учраас бол одооны энэ Элбэгдорж энэ нөхрийг бол би үнэхээр их зохимжгүй нөхөр гэж үздэг юм.Яагаад гэвэл энэ дандаа өөрийнхөө бурууг бол хүлээдэггүй.За энэ ноднин гэхэд чинь л 7 сарын 1-ний энэ чинь Монголд одоо том айхтар их үйл явдал үүслээ ш дээ тийм ээ? Монголын ард түмэн хоорондоо тулалдар шахуу тулж ингэж ийм юм бол Монголын түүхэнд бараг байгаагүй ш дээ.Тэгэхэд чинь ийм юмыг өөрөө өдөөчихөөд одоо зүгээр өөрөө юу ч байгаагүй юм шиг ингэж дандаа бултаж байдаг.Сая өчигдөр гэхэд л мөн ялгаагүй тэр Солонгосоос очоод тусламж авч байна ш дээ.Энэ чинь төрийн тэргүүнд цохиж байгаа өөр улсын ерөнхийлөгч болох гэж байгаа хүн шүү дээ.Тийм болчихоод байхад л мөн ялгаагүй Элбэгдорж бол юу ч хийгээгүй гэж ингэж хамгаалах маягаар ийм одоо хариуцлагагүй хүн төрийн эрхэнд очихыг бол би үнэхээр таалахгүй байна миний хувьд бол.
Ариун-Ундрах -
Одоо яг хэн ерөнхийлөгч болох бол гэж та бодож байна? Энхбаяр уу?
Лхагвасүрэн -
Би бол Энхбаярыг болоосой л гэж бодож байна.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд ардчилал гарсны дараагаар таны амьдралд ямар ямар өөрчлөлтүүд гарч ирсэн бэ?
Лхагвасүрэн -
Ардчилал анх гарсны дагуу өөрчлөлт 1-рт бол өөрийнхөө хэлэх гэсэн,хийх гэсэн юмаа хийх бололцоо.Энэ бол үнэхээр ач холбогдолтой ер нь бол.Энэ бол одоо дэлхийн түүхэнд байсан юмыг бол манай улсад ингэж хэрэгжүүлээд эхлээд манайх тэр замаар яг түүхийнхээ зөв голдрилд орно гэдэг чинь тун үнэхээр зөв.Хэдийгээр миний ажил амьдрал одоо сайжирчихаагүй ч гэсэн улс эх орон маань мөн ялгаагүй энэ зөв шат руу оруулсныг бол би үнэхээр 100% дэмжиж явдаг хүн.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө хүнс бараа хомсдох ч юм уу нөгөө картын бараанд орох тэр нөгөө засгийн газрын 20-р тогтоолтой холбоотой гэж ярьдаг тийм ээ? Тиймэрхүү зүйлүүд нь танд ямархуу нөлөөлсөн бэ?
Лхагвасүрэн -
За нөлөөлөлгүй яахав.Энэ чинь нөгөө нэг авдаг цалин маань бол багасчихсан.Аа 20-р тогтоолоор бүх цалин мөнгийг нэмчихсэн.Тэр чинь тэрүүхэн хугацаанд ингээд чинь нөгөө тэтгэвэртээ гарчихсан байсан хүн чинь бол яг л хэлмэгдэж байгаа байхгүй юу.Гэхдээ яахав нэгэнтээ одоо зөв голдрилдоо орж байгаа,зөв юм руугаа явж байгаа бол тэрнийг одоо тэсээд өнгөрөх ёстой л гэж би дотроо шүд зуугаад л өнгөрсөн.
Ариун-Ундрах -
Заа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
