Lhagvasüren
Basic information
Interviewee ID: 990210
Name: Lhagvasüren
Parent's name: Balsambuu
Ovog: Gurvan sharynhan
Sex: m
Year of Birth: 1950
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: Pilot, retired
Belief: Buddhist
Born in: Hüreemaral sum, Bayanhongor aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
privatization
work
democracy
politics / politicians
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу?
Лхагвасүрэн -
Сайн.Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
За хоёулаа түрүүчийнхээ ярилцлагыг үргэлжлүүлж ярья аа.
Лхагвасүрэн -
Заа.
Ариун-Ундрах -
За хамгийн түрүүнд болохоор нөгөө ярилцлага авч байгаа хүнээсээ заавал асуух ёстой нэг ийм хоёр ерөнхий асуулт байдаг юм л даа.За тэр нь эхнийх нь болохоор таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал бий юу? Тэр нь ямар үйл явдал вэ? гэсэн асуулт байна.
Лхагвасүрэн -
Миний амьдралд нөлөөлөөгүй ч гэсэн зүгээр Монголын ард түмэнд нөлөөлсөн 3 зүйл байдаг гэж би бодоод байдаг юм.1-рт бол манайх 20-р зууны эхээр бол 600-хан мянган хүн амтай,мал аж ахуйтай.Ер нь өөрийн гэсэн үндэсний соёл маань бараг бүрмөсөн устаж байсан.Өвчин зовлон ихтэй.Ийм орныг бас Монголыг гэсэн,эх орноо гэсэн хөвгүүд маань хувьсгал хийж,шинэ одоо тийм систем рүү орсон нь бол би үнэхээр их ач холбогдолтой гэж боддог юм.Энийг бол яагаад ч үгүйсгэе ч гэсэн энэ чинь тийм ямар ч бололцоогүй.За 2-рт бол энэ 1990 оны үйл явдал байна.Мөн ялгаагүй энэ нэг л одоо системээр,нэг л замаар ингээд цаашаа хөгжөөд байна гэдэг бол энэ цаашаа ач холбогдол алдагдаад байна гэдэг бол ер нь Монголын ихэнхи сэхээтнүүд ойлгож байсан учраас тэрнийг хийсэн бол ач холбогдолтой л доо.За 3-рт нь энэ Монгол хүн сансарт ниссэн.Энэ бол үнэхээр одоо их чухал ач холбогдолтой юм гэж би ойлгодог юм.Энэ бол Монголын сансрын нисгэгч одоо Гүррагчаа гэж баатар хүн бий.За энэ хүн бол мөн ялгаагүй надтай цуг манай ангид ажиллаж байгаад тэгээд дараа нь бол сансарт ниссэн л дээ.Тийм учраас энэ бол бас дэлхийн тоотой цөөхөн орон одоо тэр сансарт нисэж,одоо тэрнийг судлах за 1-рт.Аа 2-рт бол Монгол хүн тэнд одоо нисэх ийм юмыг гаргаснаар бол бас их чухал ач холбогдолтой.Монголын хөгжил дэвшилд бол аа Монголын сэхээтнүүд бол тодорхой энэ чинь Монгол хүн гэдгийг ямар ч юмыг хэрэгжүүлэх ийм бололцоотой байдаг юм байна шүү гэдгийг зөв бодлогоор явбал ийм одоо итгэл зүтгэл юмыг л одоо Монгол хүмүүст өгсөн нь их ач холбогдолтой гэж энэ л 3 юмыг би бодож явдаг юм даа.
Ариун-Ундрах -
Яг тэр яг Гүррагчаа нисэх үед Монгол даяар нилээн шуугиан тарьсан байх тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн.Би Гүррагчаа баатарыг чинь сансарт нисэхэд чинь би Москва хотод тэр Ю.А.Гагарины нэрэмжит нисэхийн академид суралцаж байсан.Мөн ялгаагүй би хэлсэн ш дээ.Фантон гэж тэр Вьетнамын сансрын нисгэгч яг надтай цуг нэг ангид нисч байсан.Аа Гүррагчаа баатарыг тэнд оддын хотхонд байхад бол бид тэр хажууханд нь байрлаад бас бие биентэйгээ харилцаа холбоотой л байсан.Аа зүгээр Монгол даяар бол их том баяр,том үйл явдал болсон юм байналээ.Аа би бол яг тийм Москвад байсан болохоор бас яг мэдээллээс л мэднэ үү гэхээс яг хувь хүн өөрөө байгаагүй байсан учраас бол яг сайн мэдэхгүй байна.
Ариун-Ундрах -
Би бас сайн мэдэхгүй юм л даа.Яг тэр Ганзориг,Гүррагчаа хоёрыг хоёуланг нь бэлдэж байсан гэж ярьдаг ш дээ тийм ээ? Аа тэгэхлээр хоёуланг нь нисүүлэх зорилготой байсан юм уу? Эсвэл аль нэгийг нь нисгэх зорилготой байсан юм уу?
Лхагвасүрэн -
Аль нэгийг нь.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.Зориуд ер нь тэгдэг юм байна тийм ээ? Хоёр хүнийг.
Лхагвасүрэн -
Тийм.Тэр үед чинь бол яахав нэг нь бол одоо ЗХУ-ын сансрын нисгэгч тэр хүнтэй хамтарч нисэх ийм л юу байсан л даа.Аа тэрэнд ч гэсэн би бол орж байсан ш дээ би өөрөө.Гүррагчаа баатар,Ганзориг эд нарыг сансрын юунд анх бэлтгэж аваагүй байхад бол би бас тэнд нь ороод тэнцэж байсан шүү эрүүл мэндээр.
Ариун-Ундрах -
Хамгийн гол нь эрүүл мэндийг нь шалгадаг уу?
Лхагвасүрэн -
Тийм эрүүл мэнд,боловсрол.
Ариун-Ундрах -
Дараагых нь асуулт нь таны амьдалд тийм ер бусын бусдаас онцгой гэх зүйл байгаа юу? Тэр нь юу вэ? гэсэн асуулт байна.
Лхагвасүрэн -
Ер бусын гээд байх ч юм юу байхав дээ.Ердийн л одоо зүгээр Монгол хүмүүсийн амьдралын журмаар л одоо амьдраад явж байна даа.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө бүүр жирийн хэлээр хэлэх юм бол миний амьдрал яг бусдынхаас нэг ийм л юмаараа онцлог,онцлогтой тал ч гэдэг юм уу нэг тиймэрхүү зүйл байгаа юу?
Лхагвасүрэн -
Зүгээр миний амьдралын юм бол ерөнхийдөө бас нэг жаахан азтай гэдэг юм уу миний одоо амьдралд нэг их одоо тийм азтай тохиолдлуудаар дүүрэн байгаад байсан юм шиг л санагдаад байдаг юм.Тэр жолооч болох,нисгэгч болох,тэгээд сургуульд суралцах,тэгээд мөн ялгаагүй ажил алба үүргээ гүйцэтгэсэн ч гэсэн ер нь миний амьдралд бол тийм хүнд явдал бол харьцангуй бага тохиолдож байсан шүү.
Ариун-Ундрах -
За.Хоёулаа нөгөө түрүүчийн ярилцлагаар ардчилал руу ороод дууссан ш дээ тийм ээ? Аа тэгээд энэ хувьчлалын тухай хэдэн асуулт асуух гэсэн юм.Тэгээд хувьчлалыг яг анх яаж зарлаж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Хувьчлалыг чинь ингэж хийж байсан ш дээ.За нэг 2 тийм хувьцаа тарааж байсан юм.Нэг нь бол одоо 7000 гэлүү хэдэн мянга ч гэлээ нэг тийм хувьцаа.Аа нөгөөдөхд нь нэг цэнхэр хувьцаа гэж ийм 2 хувьцаа тарааж байсан юм.Нэг хүн чинь хэдэн мянгынх ч билээ тийм хувьцаа өгч байсан.Энэ бол бас л одоо харьцангуй л хувьчлал буруу л явагдсан гэж би боддог юм.Яагаад гэвэл энэ чинь миний одоо аав ээжийн минь хөрөнгө,за миний одоо өвөө аав,ээжийн хөрөнгийг бүгдийг нь одоо нэгдэлжсэн мөртлөө тэрнийг нийлүүлсэн хүнд ганц ч одоо хонь ч авч чадаагүй хоцорсон бас одоо.Бүх үйлдвэрлэлүүдийг одоо хувьчлалд шилжүүлээд... тэр Монгол улс үйлдвэрлэл одоо энэ жил зөвхөн 2008 онд л яригдаж байна ш дээ.Тэр үйлдвэрлэлгүй болоод.Аа үйлдвэрлэлгүй болно гэдэг чинь хүмүүс ажилгүй болоод,ажилгүй болно гэдэг чинь амьдрал ядуурлын үндсэн шалтгаан л энэ байхгүй юу.Тийм учраас энэ хувьчлалыг бол би тун буруу хийсэн гэж үздэг юм.Би ч гэсэн одоо тийм учраас тэр хувьчлалаар бол би ганц ч улаан мөнгө аваагүй.Одоо гэрт тийм зүгээр нэг цаас хэвтэж л байгаа.
Ариун-Ундрах -
Тэр хувьцааны тэр карт нь яг ямар учиртай гэж тэр үедээ өгч байсан юм бэ? Цэнхэр,ногоон карт?
Лхагвасүрэн -
Цэнхэр ногоон нь яахав тэр өөрийнхөө нийлүүлсэн хувьцааныхаа үнээр одоо тэр хувьцаа одоо жишээлбэл нэг үйлдвэрийг одоо хувьчилж авахад тэр үйлдвэрийн нэг хувьцаа нь бол одоо тэдэн төгрөг ч байдаг юм уу,одоо 100 төгрөг ч байдаг юм уу эсвэл 60-70 төгрөг ч байдаг юм уу тийм гээд.Тэгээд тэр одоо оногдсон хувьцаа нь тэр үйлдвэрийн тэдэн хувьцааг эзэмшинэ гээд.Аа үнэн чанартаа бол энэ нь зүгээр худлаа яригдаад хэдхээн цөөхөн хүний л гарт орогдоод л тэр нь цаашаа зарагдаад.Тэд нар үйлдвэрлэлээ ч явуулсан ч юм байхгүй.Ийм л буруу явагдсан хувьчлал байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр нөгөө яг дээгүүрээ байдаг ч юм уу арай жоохон мэдээлэл сайтай хүмүүс нь л ...
Лхагвасүрэн -
Ер нь яг үнэн бодит байдал тийм.
Ариун-Ундрах -
Яг ард иргэдийн гар дээр бол очоогүй ш дээ тиймээ?
Лхагвасүрэн -
Ард иргэдэд тэр хувьцаа нь бол очсон.Аа гэхдээ бол яг ард иргэд тэр эзэмшиж байгаа хувьцаа бол би харьцангуй бага байдаг болов уу л гэж бодож байна.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд энэ хувьчлал нь өдөр тутмын амьдралд яаж нөлөөлж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Өдөр тутмын амьдралд нөлөөлсөн юм бол ерөөсөө байхгүй.Тийм ямар ч нөлөөлөл байхгүй.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд ямар хэлбэрээр зарим хүмүүс бусдаасаа илүү өмч эзэмшиж гарч байсан бэ? Түрүүний ярьсан шиг ч байдаг юм уу?
Лхагвасүрэн -
Мөн ялгаагүй л одоо мэдээлэл сайтай улсууд л тэр хүмүүсээс хямдхан үнээр тэр одоо хувьцааг нь худалдаж аваад,тэгээд өөрийн гэсэн хямдхан.Одоо жишээлбэл нэг үйлдвэр тэр үед чинь яригдаж байсан.Одоо Германд ч байна уу Польш,Чех ч гэсэн ялгаагүй нэг үйлдвэр гэхэд чинь ганц төгрөгөөр зарж байна гэж ийм л юм яригдаж байсан яриа шүү дээ.Тэгэхээр тэрнийг чинь манайх бол ганц төгрөгөөр тэр европын социалист орнууд хийж байсан юмыг манай Монголчууд болохоор бол нэг хувьцааг нь одоо 70-80 төгрөг ч байдаг юм уу 100 төгрөгөөр өгч,аа нэг хүнд бол тийм олон хувьцаа өгч байна гэж ингэж яригдаад.Өгсөн юм бол яахав тэр үедээ жаахан томхон шиг үйлдвэр юм уу томхон зочид буудлын зэрэгт бол яахав хэдэн төгрөгөөр зарчихсан л байгаа байх.Аа зүгээр үнэн чанартаа бол одоо тэр аж үйлдвэрийн комбинат гэж яриад байна,нэхмэлийн үйлдвэр гэж байсан,арьс ширний үйлдвэр гэж байсан,гутлын үйлдвэр гэж байсан.Эд нар бол цөмөөрөө л дампуураад одоо юу ч байхгүй болчихсон л байж байгаа.Зүгээр одоо түрээс маягийн л байрууд бол байж байсан.
Ариун-Ундрах -
Яг энэ хувьчлалаас болж тэр үйлдвэрүүд дампуурсан гэж үзэж болох уу?
Лхагвасүрэн -
Хувьчлалаас,цэвэр хувьчлалаас.Тэгээд төрийн бодлого буруу явснаас.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд энэ хувьчлал гэдэг нь болохоор эмэгтэй,эрэгтэй хүмүүст ялгаатайгаар нөлөөлсөн байх тийм нөхцөл байгаа юу?
Лхагвасүрэн -
Байхгүй.Яг ижилхэн л хувьчлал хувьцааг нь өгч байсан ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр илүү мэдээлэл сайтай хүмүүс гэхээр арай илүү тийм дээгүүр албан тушаалтай ч юм уу тиймэрхүү хүмүүс байсан байх гэж надад санагдаад байдаг юм.
Лхагвасүрэн -
Ерөөсөө тэр одоо засгийн газрын байгууллагуудад,одоо их хурал,бага хуралд сууж байсан тийм улсууд л авсан юм шүү дээ.Одоо тэр хүртэл үйлдвэрлэл хөгжөөгүй болчихоод одоо 91-92 онд өгч байсан хувьцааг чинь одоо 2008 онд одоо шинээр үйлдвэржүүлэлтийн жил болгоно гээд,ингээд одоо улсууд маань ядуурч байна гэж ингэж.Энэ бол Элбэгдорж бол үнэхээр одоо ингэж их Монголын ард түмний бодлогогүй юман дээр тоглож байгаа этгээд гэж би боддог юм.
Ариун-Ундрах -
Түрүүчийн ярилцлаган дээр таны нөгөө ажлын тухай их дэлгэрэнгүй ярьсан л даа хоёулаа.За тэгээд таниас асуухад социализмын үеийн хүмүүсийн ажилд хандах хандлага нь ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За улсууд ажилд бол үнэнчээр ханддаг байсан юм.Үнэхээр үнэнчээр тэр бол одоо үйлдвэрлэлийн ямарваа нэгэн одоо юмыг бол цагтаа нэгт хийх ёстой.Аа 2-рт хийх ёстой юм аа бол яг одоо тэр үед бол норм гэж юм байдаг байсан юм.Улсууд бол тэрнийг заавал ч үгүй хийдэг.Тэрүүгээр бол хийж байсан.Аа одоо бол хэрвээ өөрт таалагдахгүй бол хаяад л явчихаж байна ш дээ.Тэгэхээр энэ хоёрын хооронд бол ялгаа гарч байгаа.Аа зүгээр яг бүх юм үнэхээр одоо яг хувьчлал зөв явагдаад одоо бүх үйлдвэрлэл явж байгаа бол одоо тэр юм бол ингээд тасалдахгүйгээр цаашаа яваад үргэлжлээд байх байсан гэж бодож байгаа.
Ариун-Ундрах -
Бас социализмын үед хүмүүс яаж ажилд ордог байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үед бол яахав тэр боловсон хүчин гэж байдаг байсан.Боловсон хүчин дээр одоо өргөдлөө гаргаад ингээд одоо танайд ажил байна уу? гээд ажил байвал ингээд оруулдаг байсан.Би надыг бол би хэлсэн ш дээ.Аа надыг тийм хүнд байхад бол зүгээр одоо нэг сайн санасан ердийн нэг иргэн маань надыг тэр боловсон хүчиндээ оруулаад ингээд ажилд оруулж өгч байсан юмаа.
Ариун-Ундрах -
Одоо бол ажилд орох процесс яаж өөрчлөгдсөн бэ? Ер нь ямар хүн ажилд орно гэж та боддог вэ?
Лхагвасүрэн -
Одоо би зүгээр төрийн байгууллагыг мэдэж байна.Зүгээр бусад одоо хувийн байгууллагуудыг бол мэдэхгүй байна.Хувийн байгууллагууд мөн ялгаагүй тиймэрхүү хуучин системээрээ л явагдаж байгаа байх.Боловсон хүчинд өргөдөл гаргаад.Аа төрийн байгууллагууд бол одоо албан ёсоор энэ шалгалтанд ороод,тэр шалгалтан дээрээ тэнцвэл одоо эрүүл мэндээр ороод,эрүүл мэндээр тэнцвэл цаашаа ингээд тэр байгууллага дээрээ очиж ингэж тохироод,гэрээ байгуулаад ингээд ажил үүргээ гүйцэтгээд явж байна даа.
Ариун-Ундрах -
Аа энд болохоор нэг ийм асуулт байгаа.Тэгэхдээ таниас асуух шаардлагагүй л байх л даа.Нөгөө ажилдаа дуртай байсан уу? гэдэг асуулт.
Лхагвасүрэн -
Байлгүй яахав.Одоо хүн тэр үед чинь тийм хүнд нөхцөлд хүнд оролцоо байна гэдэг бол 1-рт бол би өөрөө ажилтай болж байна.2-рт бол би мөнгө авч байгаа учраас би тэр ажлыг үнэнчээр одоо сайн сайхан хийх ёстой л гэдэг тийм бодолтой л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд яг ардчилал гарсны дараа таны өөрийн чинь ажилд хандах хандлага өөрчлөгдсөн үү?
Лхагвасүрэн -
Өөрчлөгдөөгүй ээ.Ер нь одоо багаасаа хүнд тогтчихсон хэв заншил бол тэр чигээрээ л үргэлжлээд явдаг юм байна ерөөсөө.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд таны хамгийн гол бахархдаг зүйл чинь юу вэ?
Лхагвасүрэн -
Хамгийн бахархдаг зүйл нь одоо яахав өөрийн гэсэн одоо мэддэг юмаа хэн нэгэн тийм шаардлагатай хүнд нь зөв мэдүүлж таниулаад тэрний үндэслэл дээр ажил цаашаа үргэлжилбэл би тэрэн дээр бас бахархаж л байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Эсрэгээр нь таны жигшдэг зүйл чинь юу вэ?
Лхагвасүрэн -
Жигшдэг зүйл дээр бол энэ худлаа ярьж одоо тэрнийгээ хүмүүсийг мунхруулж ярих.
Ариун-Ундрах -
Ажил хийж байхад чинь... Би бас түрүүчийн ярилцлаган дээр асуусан байх л даа.Яг одоо нэг асуухад хамгийн хэцүү бас эсрэгээр нь хамгийн амархан зүйлүүд нь юу байсан бол?
Лхагвасүрэн -
Амархан зүйл гэж ер нь байгаагүй дээ ерөөсөө.Ер нь амархан зүйл бол ямар ч нөхцөлд бол ажил гэдэг хэдийгээр түргэн хугацаанд хийж болох ч байсан би тэрнийг бол үнэн сэтгэлээсээ хийх гэж боддог байсан учраас амар гэж бол би боддоггүй л байсан.Ямар ч нөхцөлд.
Ариун-Ундрах -
Аа та ажил,хувийн амьдрал хоёроо яаж зохицуулж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За би ер нь нэг 100%-ийнхаа 80%-ийг бол ер нь одоо ажлынхаа төлөө л тэгэж зүтгэдэг.20%-д одоо яахав гэр бүлдээ зориулах л ийм л системээр ажиллаж явсан хүн дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр яг таны эхнэр бол бас гэрээ авч явахад их үүрэг ...
Лхагвасүрэн -
Их үүрэг гүйцэтгэсэн тийм.Манай эхнэр бол асар их үүрэг гүйцэтгэсэн.Гэр орон авч явах,хоол унд зохицуулах,үр хүүхдийг одоо эрүүл энх өсгөх,сургуульд сургах тэрний юман дээр бол асар их одоо манай эхнэр бол хүчин зүтгэсэн гэж би үнэлж үздэг.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та ажлын хамт олныхоо тухай ярьж өгөөч? Ямархуу хамт олон байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За ямар ч одоо цэргийн газар ч ажиллаж байсан,одоо энгийн ч газар ажиллаж байсан би хамт олныхоо хүч хөдөлмөрийг бол би ямар ч нөхцөлд үнэлж байдаг.Тэр хүмүүстэй би хамтарч зөв ингэж шийдвэр гаргаж ажиллаж байсан учраас ажил маань их зөв,төвшин явж ажиллаж байсаан гэж үнэлдэг.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд мэдээж хүн юм чинь нөгөө чөлөөт цаг зав гарна ш дээ тийм ээ? Ажил хийж байхад.Тэрийгээ ер нь яаж өнгөрүүлдэг байсан бэ? Тэр үеийн хүмүүс ихэвчлэн.
Лхагвасүрэн -
Тэр үеийн хүмүүс ихэнхи нь яахав хагас бүтэн сайн өдөр л ... Одоо хагас сайн өдөр ч хагас ажилладаг байсан ш дээ тэр үед чинь.Бүтэн сайн өдөр л амардаг байсан.Тэрнийг бол яахав спортын үйл ажиллагаанд л гол нь харьцдаг байсан даа.Цанаар зугаалах,за мөн одоо хөл бөмбөг тоглох,за шатар даам тоглох гэх мэтчилэн ийм л одоо спортын үйл ажиллагаанд нилээд амралтынхаа цагийг зарцуулдаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед спортод илүү их анхаардаг байсан байх тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм спортод их анхаардаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.Та яг ямар ямар спорт сонирхдог байв?
Лхагвасүрэн -
Би чинь одоо хүүхэд байхдаа 10 жилд байхдаа бол хөл бөмбөг их тоглодог байсан юм.Хөл бөмбөг чинь одоо тэнд чинь их олон улсууд хүүхдүүд бол тоглодог байсан учраас тэнд чинь хагас бүтэн сайн өдөр их тоглодог учраас тэрэн дээр их тоглоно.Ангиараа бол одоо хичээл хийхгүй үед бол ангиараа очиж одоо тэр Богдын музей гэж байсан.Тэрний ард талд очиж бас хөл бөмбөг тоглоно.За эмэгтэй хүүхдүүд маань бол багш нар маань гэр ахуйн хичээл бас их заадаг байсан.Тэр үеийн ач холбогдол нь их сайн байдаг юм.Хоол унд хийж сургах,салад хийж сургах гэхмэтчилэн,одоо гэр орноо юм оёж сургах гэх мэтчилэн ийм.Тэр үеийн багш нар бол бас их зөв сэтгэхүйтэй байсан юм уу гэж би боддог юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр социализмын үед ямар кино,ном зохиол хамгийн их гардаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
За социализмын үед чинь одоо энэ номнууд бол их ном байсан даа.”Шадар 3 цэрэг”,”Усан доогуур 20 мянган бээр аяласан нь.Одоо тэгээд тагнуултай олон номнууд байсан гэх мэтчилэн.За кинонд бол за манай Монголын кино,Оросын кино хоёр л голдуу гарч байсан даа.Хааяа Энэтхэгийн кино гардаг байсан юм.Тэрнийг бол их сонирхож үздэг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Энэтхэг кино чинь одооны энэ Солонгос кино шиг л моодонд орж байсан юм шиг байгаа юм тэ?
Лхагвасүрэн -
Өө тийм тэр бол кино театрт гардаг л нэг анги л кино л доо.
Ариун-Ундрах -
Тэр яг нөгөө Монгол кинон дээр гэхэд л ямархуу тийм өнгө аястай,ямар юмыг яг үзүүлж дүрсэлж гаргадаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Монгол кинонд бол яахав ер нь бол яахав социализмын ялуулахын тулд хүнийг зөв хөгжүүлэх.Зөв хөгжүүлнэ гэдэг чинь бол 1-рт бол ажилд зөв хандаж сургах.Аа хүмүүс хүн чанараа хадгална гэдэг,аав одоо ах дүү нарынхаа үгийг одоо хүүхдүүд бол сонсдог байх ийм л зорилгод чиглэсэн кинонууд бол ер нь гардаг байсан ш дээ.Орос,Монголын кинонууд голдуу л ер нь.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд та болохоор ЗХУ-д бол 2 ч удаа очиж суралцсан юм байна тэ?
Лхагвасүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд тэр суралцаж байх үед ямар ямар онцлогтой байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Суралцаж байх хугацаанд бол яахав аль аль нь л даа.Ер нь бол ер нь социалист орнуудын бүх л одоо энэ нисгэгч нартай цуг хамтарч ажиллаж байсан учраас бол тэднийхээ юмнуудаас бол суралцах.Аа 2-рт бол өөрийнхөө Монгол үндэснийхээ юмыг таниулан тайлбарлаж өгөх ийм юм.За 2-рт бол би түрүүн хэлж байсан тэр Карсандрт сурч байхад бол тэр нөгөө тэнгис далайд очиж одоо усан онгоцоор явах ч юм уу эсвэл одоо усанд нь сэлэх гэх мэтчилэнгээр.Тэгэхээр бол би чинь энэ чинь зүгээр ердийн нэг хээр тал газар амьдарч байсан хүн чинь далай тэнгист очихоор тэр бол бас сонирхол татдаг байсан л даа.Тэгээд намар болохоор бол тэр жимсийг нь хурааж өгөх,тэр усан үзэм хурааж өгөх,алим хурааж өгөх гэх мэтчилэнгээр бас ажилд нь туслаж өгөх ийм л үйл ажиллагаа явдаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд социализмын үед чинь нөгөө Орос хүмүүс Монголд их ирдэг байсан байх тийм ээ.Аа тэгээд тэд нараас өөр ямар тийм гадаадын иргэд Монголд ирдэг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Социалист эх орнуудаас ер ирдэг байсан юм тэр үед бол.Одоо Польшууд... Тэр би комбинатад ажиллаж байсан гэсэн тийм ээ?Тэнд бол Чехийн тусламжаар барьсан оёдлын үйлдвэр гэж байсан байхгүй юу.Тэнд бол Чех мэргэжилтэнгүүд байх гэх мэтчилэнгээр бүх л одоо манайх чинь Дарханы үйлдвэрүүд,Эрдэнэтийн үйлдвэр гэхэд чинь дандаа л одоо социалист хамтын орнуудын хамтын ажиллагааны үр дүнд л боссон үйлдвэрүүд ш дээ.Тийм учраас тэр улсууд бол их ирдэг байсан.За зүгээр ер нь Англи,Америк эд нар нь бол харьцангуй бага ирж байсан болов уу.Зүгээр Япон эд нараас бол бас ирж байсан байх аа.Яг тэрнийг бол би хамтарч ажиллаж байгаагүй болохоор мэдэхгүй байна.
Ариун-Ундрах -
Тэр гадаад хүмүүстэй Монголчууд ямархуу харьцдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Ер нь л манай Монголчуудын нэг заншил бий ш дээ.Хүнд ер нь хүн ёсоор хандаж одоо яаж байх ёстой.Жишээлбэл хээр одоо нэг айлд ингээд очиход нь хүртэл нэг аягатай цай ингээд өгдөг,эсвэл одоо хээрээр ингээд нэг тэмээн дээр одоо ингээд айл нүүгээд явж байхад нь замыг нь тосоод ингээд нэг цагаан идээ одоо идэж уух юм бариад зогсож байдаг.Тэрэн шиг мөн ялгаагүй гадаадын хүмүүст бол тэр л сайхан сэтгэлээр хандаж,уулздаг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та болохлоор Орос орноос нөгөө ЗХУ-аас өөр орон руу явж үзсэн үү?
Лхагвасүрэн -
БНХАУ-д очиж үзсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь хэзээ вэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр нь сүүлд энэ ардчиллаас хойш,энгийн болоод нөгөө цэргээс тэтгэвэрт гарсныхаа дараа.
Ариун-Ундрах -
Гадаадад эд бараа яаж хаанаас олж худалдаж авдаг байсан бэ? Тэр нөгөө та Оросод сурч байх үедээ ч юм уу ер нь ямархуу байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Оросод байхдаа бас оюутнууд чинь ер нь нэг тийм наймаа хийдэг байсан ш дээ.ОХУ-д явахдаа савхин дээл,Дарханы нэхий дээл,тарваганы арьс ийм 3 юм аваачиж зардаг байсан юм.Тэгэхдээ тийм ихээр биш л дээ.Тэр чинь бол одоо ихээр явна гэдэг чинь авч байгаа ачаа маань ч сүүлд Москвад онгоцоор явахад бол бага жинтэй ачаа авч явна.Аа цаашаа явахад бол жилд нэг л удаа ирдэг байсан юм чинь.Тэр чинь хаа байсан Москва,Эрхүү дамжаад Карсандр руу чирж явна гэдэг чинь цөөхөөн л юм авч явдаг байсан учраас тийм л нэг ганц хоёрхоон төрлийн юм авч явж тэрнийгээ зарж борлуулаад тэрнийхээ дараа ирэхдээ аавдаа юм уу эсвэл одоо ах эгчдээ бэлэг дурсгал авчирч өгөх л тийм л хэмжээнд байсан.Тэрнээс бол тэр наймаа хийж ашиг хонжоо олох гэдэг бол толгойд ордог ч үгүй байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр тарваганы арьсийг хилээр яаж авч гарах вэ?
Лхагвасүрэн -
Нууж л гарна даа.Өөрийнхөө одоо чемодан дотор л тэр юман дотроо хийгээд л тэр аз тохиогоод шалгахгүй тохиолдолд тэгээд л гараад явчихна.Аа аз таарахгүй азгүй байвал тэрнийгээ хураалгаж л таарна.Тийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Баригдвал хураалгаад л
Лхагвасүрэн -
Тийм баригдвал хураалгаад л тэгээд явчихна.Гэхдээ би хураалгаж байгаагүй ээ.Цөөхөн нэг сайн яривал 5-10 ширхэг л тарваганы арьс авч явж байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд бас азтай юм тэ?
Лхагвасүрэн -
Тийм азтай.Би тэгэхэд юм болгонд бас азтай жижиг тийм азархуу юм байдаг юм болов уу гэж бодоод байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та тэнд сурч байсан юм чинь нөгөө тийм Орос ч юм уу эсвэл тэр өөр гадаад найз нөхөд байсан уу тэр үед?
Лхагвасүрэн -
Байлгүй яахав.Одоо гадаадын бүх л орнуудын одоо тэр социалист оронд суралцаж байсан оюутан,за академийн сонсогч нартай бол тийм найзууд бол байсан.Оросынхоос ч хамтарч байсан улсууд ч байсан,бусад орнуудаас ч байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр Оросууд бол хүнийхээ хувьд яг ямар хүмүүс байдаг юм бэ?
Лхагвасүрэн -
Оросууд бол ер нь тийм их гүндүүгүй сайхан ард түмэн гэж би боддог юм.Ямар ч нөхцөлд бол.Тэр яагаад вэ? гэх дээр ер нь бас нэг тийм ах дүүгийн холбоотой юм шиг,зүгээр хүний хувьд хандаад бас нэг ийм ийм юм чи тэрэн дээр алдаж байна,чи ийм юм нь бол ингэж зөв хийж байнаа гэж бас хүнийг нэг баярлуулчихдаг.За бас айлаар Орос найзынхаараа очиход бол хоол ундаар ингээд дайлаад өгчих,за бас нэг эндээс би Монголоосоо очихоор жижиг сажиг бас нэг одоо тийм дурсгалын зүйл аваачихаар тэрэнд хүн бас их баярладаг.Тийм л сайхан ард түмэн санагдаад байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Хоёулаа түрүүчийн ярилцлаган дээр таны нөгөө анх хот руу орж ирсэн тухай яриад байсан ш дээ тийм ээ? Аа тэгээд та ер нь хот руу орж ирэхээсээ өмнө энэ Улаанбаатар хотыг ер нь ямраар төсөөлж байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Улаанбаатар гэдгийг чинь би одоо өөрийнхөө сумаас за нэг 5-10 дахин том юм байна гэж бодсон чинь юу вэ? Хөдөөний тэр 5-6-хан байшинтай,за нэг 20-30 л айл байсан.Хөдөөний сумын төв гэдэг чинь тийм байсан ш дээ.Тиймэрхүү хэмжээнд бодсон чинь тэнгэрийн од шиг хар мянган юм байхаар чинь бүр гайхахгүй юу энэ чинь.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд та болохлоор яг тэр үеийн манай Улаанбаатар хотын амьдрал бусад одоо суурьшмал Оросын одоо Москва ч байдаг юм уу бусад хотуудаас ямар ялгаатай байсан гэж боддог вэ?
Лхагвасүрэн -
Үгүй ээ үгүй.Яг тухайн үедээ бол би бодож байгаагүй л дээ.Зүгээр сүүлд л одоо бодож байхад бол Москваг чинь би одоо тэр Москва орчмын үдэш гэж Оросын нэг сайхан дуу байдаг юм.Би тэрүүгээр л байнга боддог байсан байхгүй юу Москваг бол зүгээр ерөөсөө.Нэг их тийм намуухан гоё,мод нь сайхан сэвэлзээд л,тэрүүгээр нь Орос залуучууд сайхан бүчиж орой үдшийг өнгөрөөдөг ийм л юм бодож байсан.Үнэн чанартаа бол Москва суурьшмал их том хот учраас бол үнэхээр миний бодож байсны эсрэг л харагдаж байсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аа яг манай Монголын хувьд бол их өвөрмөц.Нөгөө нүүдлийн соёл иргэншилтэй учраас хот,хөдөө гэсэн 2 газартай болчихоод байгаа тийм ээ? Тэгээд танд хотод амьдрах,хөдөө амьдрах хоёрын аль нь илүү сайхан санагддаг вэ?
Лхагвасүрэн -
Зүгээр одоо бол би ер нь хөдөө амьдрах нь харьцангуй сайхан л гэж бодоод байгаа.Гэхдээ хамгийн гол нь хөдөө амьдрах нөхцөлийг нь төрийнхөө хэмжээнд л зөв бодлого явуулчих хэрэгтэй л гэж бодогдоод байна л даа.Жишээлбэл одооны энэ би сая чинь 2-р хорооны засаг дарга гэж 4 жилийн алба хаасан.Тэгэхэд чинь манай хороо гэхэд чинь л одоо энэ чинь 9000 орчим хүнтэй байна ш дээ.Аа тэгэхэд чинь хөдөөний сум гэдэг чинь бол нэг 2000 гаруй л хүнтэй байна ш дээ.Тэгэхээр бол би энэ чинь 4 дахин хөдөөний 4 сумын хэмжээний хүмүүсийг удирдаад байж байсан мөртлөө хөдөөний багын засаг дарга одоо тэнд нэг 50-60 л өрх байгаа ш дээ.50-60 өрх чинь яахав нэг 150-200 хүнтэй багын хэмжээний хүний цалинг аваад тэгээд тэд нарыг удирдаж зохион байгуулна гэдэг чинь бол бас энэ төрийн бодлого бол буруу явагдаад байгаагын шинж л дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та болохлоо яг социализмын үед ингээд л амьдарч байхдаа яг тэр социализмын үедээ амьдарч байхдаа тэр үед социализмыг юу гэж боддог байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Социализмыг бол одоо энэ бид нарын го амьдрах одоо ерөөсөө нийгэм л гэж бодож байсан.Яг л энэ нийгмээр яваад цаашаа коммунизм гэдэг рүү орчихвол одоо үнэхээр л сайн сайхан юм болох юм л гэж ингэж л бодож байсан хүн.
Ариун-Ундрах -
Бүр тэр социализмын яг цэцэглэлтийн үед ч юм уу социализмыг ингэж өөрчлөгдөнө гэж бодож байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Зүгээр энэ Монголдоо байхдаа бодоогүй л дээ.Зүгээр ер нь ОХУ-д байхад бол 81-82 оны үед бол ойлголто авчихсан л даа.Ерөөсөө энэ бол бас болохгүй юм байнаа гэдэг ойлголт бол авчихсан л байсан.Горбачев гараад ирсэн байсан.Өөрчлөн байгуулалт гэдгийг яриад эхэлчихсэн байсан.
Ариун-Ундрах -
Горбачев яг ямар ямар өөрлөн байгуулалт хийнэ гэж ярьдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Горбачев бол ер нь яахав нийгмээр нь өөрчлөх ёстой.Хүмүүсийн хандах хандлага нь өөр гэж бас л ерөнхий тийм лоозон яриад байсан болохоос бодит амьдрал дээрээ яг ингэж юмыг зөв хэрэгжүүлье гэсэн бас бодлого бол тааруухандуу явж байсан хүн юм уу гэж бодогдоод байгаа юм л даа.Тэр чинь бол нөгөө одоо 1991 онд чинь ЗХУ салан бутраад нөгөө ЗХУ-д чинь эргэлт гараад кремлийн цагаан ордон руу танкнаас буудаж байлаа ш дээ.Тэгэхээр бол энэ чинь бол бас л буруу үйл ажиллагаа зүгээр лоозон маягаар л явагдаад байсан.Одоо манай яг Элбэгдоржийн яриад байгаа юм л явагдаад байна гэж харагдаад байгаа юм л даа.
Ариун-Ундрах -
Бас зүгээр л яриад байсан уу?
Лхагвасүрэн -
Тийм бас л зүгээр хий л яриад байсан.Өөрчлөн байгуулалт гэж сайхан юм байгуулах ёстой гэж л яриад байсан болохоос яг ... Юм гэдэг бол жижиг ч байсан одоо тэр юмыг бол хийж л байх ёстой бодит юмыг хэрэгжүүлэх.Жижиг гэж ялгаж болохгүй.Жишээлбэл одоо манайхан ч гэсэн одоо яриад байна ш дээ.Одоо амьдралыг сайжруулна гэж яриад байна.Сайжрууллаа гэхэд чинь зүгээр яахав дээ нэг хорооны ч байдаг юм уу эсвэл цэцэрлэгт ч байсан,сургууль ч байсан ядахдаа тэр сургууль дотроо өөрөө орчин нь одоо цэвэр тохилог байх ёстой,эргэн тойрон модтой байж байх ёстой.Энэ л дэвшил гэж би бодоод байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Та ардчиллыг өөрөө дэмжиж байсан гэсэн ш дээ тийм ээ? Аа тэгээд яг энэ ардчилал гэдэг бол танд юу юу авчирна гэж та тэр үед бодож байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Зүгээр бол яахав ер нь бодлого маань төрийн хэмжээнд буруу явагдаж байсан гэдэг учраас энийг бол одоо өөрчлөгдөж зөв голдрил руу нь оруулах ёстой гэж би бодож ингэж дэмжиж байсан анхандаа.Үнэн чанартаа бол яг тэгэж ярьж байсан хүмүүс минь шал эсрэг өөрийнхөө зөвхөн одоо баяжих юм уу эсвэл цөөхөн бүлэг хүмүүсийн баяжих хэмжээнд.Тэгээд бусад ард түмнээ бол энэ чинь дутуу орхиод байна ш дээ.Тэр хэмжээнд ч гэсэн мөн ялгаагүй тэр улсуудыг дэмжиж байгаа өөр гадаадын байгууллагуудын үр нөлөө бас энэ дээр байгаа л гэж бодож байна.Энэ одоо хэвлэлийн байгууллагуудын бас зүгээр мөн ялгаагүй тэр хүмүүст үйлчилж байгааг бол бас буруу л гэж бодоод байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр яг ардчиллын үр дүн нь бол өөр гарсан байна тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм өөр гарсан.
Ариун-Ундрах -
Одооны яг энэ Монголд тогтчихсон байгаа ардчилал бол яг тэр ардчиллыг биелүүлэхийн төлөө зүтгэж байсан хүмүүсийн яг ардчилал биш байх тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Биш.Анх яг бодож байсан тэр бодол бол биш.Зүгээр бол яахав ерөнхий тийм бүх л одоо өнөө гадаад дотоодын аль ч орнуудад байдаг ардчиллын ерөнхий тийм систем бол манайд тогтчихсон л доо.Аа гэхдээ тэр бол яг зохих зөв шатандаа бол явагдахгүй байна л гэж бодоод байна.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд ардчилалд эмэгтэй хүмүүс ер нь ямархуу оролцоотой оролцсон бэ?
Лхагвасүрэн -
Ялгаагүй дээ.Тэнцүүхэн л орсон болов уул гэж бодож байна.Тэгэхдээ яахав ихэнхи нь эрэгтэйчүүд байсан болов уу л гэж бодож байна.
Ариун-Ундрах -
Тэр залуу эрэгтэйчүүд л байсан байх тийм ээ?
Лхагвасүрэн -
Тийм.Ер нь залуу хөгшин янз бүрийн л улсууд байсан л даа энэ чинь.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд социализмын үед албан тушаал дэвшихэд ер нь ямар ямар зүйлүүд нөлөөлдөг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Албан тушаал гэхэд бол зүгээр миний хувьд бол ерөөсөө ажил сайн хийж байж л цааш нь дэвшинэ гэдэг л ийм ойлголт байсан болохоос бол шууд очоод одоо нэг сайд болох ч юм уу шууд очоод нэг улсын их хурлын гишүүн ч байх юм уу ийм юм бол толгойд 1-рт орохгүй байсан.2-рт тэгэж хийдэг ч үгүй байсан юм.Яагаад гэвэл энэ дэс дараатай ингэж явж байж ажил бол сайжирдаг юм ш дээ.Тэгэхгүй бол одоо хэн нэгэн сайд очоод хийчихнэ гэвэл доод талых нь анхан шатны талаар бол ямар ч мэдэгдэхүүн мэдэц байхгүй байна ш дээ.Тэгэхээр л хий дэмий мөн ялгаагүй энэ худлаа ярьдаг яриа л үргэлжлээд олон жил давтагдаад манай ард түмний амьдрал тааруухан байгаа гол шалтгаан бол энэ шүү дээ.
Ариун-Ундрах -
Дарга ажилчдын хоорондын харилцаа нь ямархуу байдаг байсан бэ?
Лхагвасүрэн -
Тэр үед бол одоо ер нь одоо тийм ялгаа байгаагүй дээ.Ер нь тэр дарга цэрэг... Гэхдээ бол энэ чинь хүн удирдах хүн,цэрэг хүн хоёрын хоорондын ялгаа бол энэ чинь байна ш дээ ер нь.Жишээлбэл дарга бол одоо ийм юмыг хариуцсан ийм хариуцлага хүлээнэ,ийм шийдвэр гаргах ёстой гэдгийг бол тэр цэрэг нь ойлгож байна ш дээ.Аа би бол яг энийг хийе яг энэ өөрийнхөө урдаа тавигдсан ийм л юмыг хийх ёстой гэдгийг бол тэр зааг ялгааг мэддэг байсан учраас тэгэж л хандаж ажиллаж байсан.
Ариун-Ундрах -
За үнэтэй цагаа зарцуулж ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.
Лхагвасүрэн -
За баярлалаа.
Ариун-Ундрах -
За баяртай.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
