Buyantogtoh
Basic information
Interviewee ID: 990211
Name: Buyantogtoh
Parent's name: Horloo
Ovog: Olhonuud
Sex: m
Year of Birth: 1946
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: tusgai dund
Notes on education:
Work: Group (?)
Belief: Buddhist
Born in: Ih uul sum, Zavhan aimag
Lives in: Nalaih sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: accountant
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
democracy
work
politics / politicians
keepsakes / material culture
belief
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Буянтогтох гуай.
Буянтогтох -
Сайн.Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
За.Социализмын үед ажилд орох процесс нь ямархуу байсан бэ?
Буянтогтох -
Социализмын үед ажилд ороход бол мэргэжилтэй л байвал,орон тоо л байвал одоо тэгэж хахууль харах,барих юм уу тийм юм бол байгаагүй.Зүгээр ер нь эрүүл мэндийн үзлэгээр жаахан даа ялангуяа уурхайд бол эрүүл мэндийн талаар согогтой юм уу жаахан тийм хүмүүсийг бол ерөөсөө авдаггүй.Эрүүл мэндийн шинжилгээ өгнө.Тэгээд орон тоо байвал тэгээд л бүртгүүлж байгаад л тэгээд ордог.Тэрнээс одоо бусдаар хэлүүлэх барих юм уу тийм юм бол одоо байхгүй тийм байсан.
Ариун-Ундрах -
Мөн та тэр үед хувийн амьдрал,ажил хоёроо яаж зохицуулдаг байсан бэ?
Буянтогтох -
Хувийн амьдрал гээд ухаандаа одооныхтой адилхан хувийн хөрөнгө байхгүй учраас ихэнхи цагийг бол одоо улсын ажилд л зориулдаг байлаа ш дээ.Ихэнхидээ л улсын ажилд зориулна.Яагаад вэ? гэх дээр зэрэг одоо 7 хоногийн 6 өдөр нь ажиллана.Бүтэн сайн өдөр бол тэгээд л гэр ахуйн ойр зуурын юм.Тэрнээс одоо тэр үед чинь хашаандаа нэг төмс тариад юм уу тэрийгээ одоо арвижуулах юм уу мал руу гараад мал өсгөөд юм уу тэрэндээ цаг хугацаа тавих юм уу тийм юм байхгүй.Тэгээд л одоо энэ соёлын арга хэмжээний юм бол байхгүй ш дээ.Тэр үед чинь за яахав нэг гар бөмбөг тоглолоо,сагс тоглолоо гэхэд гадаа гудамжинд шороон дотор нэг сетка,нэг шийд хоёр зоочихоод л тэгээд л тэрэн дээр бол бүтэн сайн өдөр яахав гэхээс бусад цагт нь ихэнхидээ ажил төрөлтэй ийм л байсан.Тэгээд хувийн гэж одоо хөрөнгө байхгүй учраас бол хувьдаа ажиллаад байх юм ерөөсөө байхгүй.Ойр зуурын,гэр зуурын л юм байдаг болохоос биш.Тийм хэмжээнд л байсан.
Ариун-Ундрах -
Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг байсан бэ?
Буянтогтох -
Социализмын үед бол чөлөөт цаг энэ тэр гээд тийм нэг их олигтой юм байхгүй ш дээ.Ерөөсөө өглөө гараад л орой орж ирнэ.Тэгээд уурхайн хүнд хөдөлмөр бол илүү гараад байх юм байхгүй.Бүтэн сайн өдөр бол тэгээд л хүнд хөдөлмөрөөр ядарсан улсууд чинь гэр орноороо тэгээд л ойр зуурын ийм тийм юм хийгээд тэгээд л юу яадаг байсан.Тэгээд социализмын үед чинь амралтын сувилал ч бага байж,амралт сувилалтанд яваад байх ч мөнгө төгрөг ч байхгүй.Тэгэс ингэс хийгээд л тэгээд хааяа нэг зурагт ч гэж байх юм биш.Тийм соёл юм уу тийм юмнаас их хол байсан.Зурагт энэ тэр тийм юм байхгүй ш дээ ерөөсөө.Чөлөөт цаг гээд байх юм социализмын үед бараг байхгүй ш дээ.Яахав бүтэн сайн өдөр л чөлөөт цагтай.Тэгээд сард бол 24-25 хоногийг нь ажилчихна.Тэгээд 7 хоногт 6 хоногийн хөдөлмөр хийгээд л нэг хоног нь өнжинө.Тэгээд л гэр орны одоо хир буртаг ч юм байдаг юм ахуйн талын юм ажиллаж байгаад л дуусдаг болохоос биш.Тэгээд ер нь социализмын үед амралт сувилал ч бага байлаа.Тэр амралтанд яваад одоо очих мөнгө төгрөг ч ховор.Ер нь л ядуухан нийгэмд байсан даа бид нар.Тийм учраас чөлөөт цаг гээд нэг их юм байхгүй.Зүгээр яахав хааяа нэг бүтэн сайн өдөр бол гадаа зоочихсон тэр сагс,дэлгүүр хоршоогоор орох нэг тиймэрхүү л юм байсан.Тэрнээс биш одоо гадаадад явах барих,одоо номын санд очоод ухаандаа өөр юм яах энэ тэр юм байхгүй.Нэг л мэргэжил эзэмшээд л тэр лүүгээ л орчихсон бол ажил их шахуу байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед гардаг байсан кинонууд нь ямархуу байсан бэ? Юуны тухай гардаг байсан бэ?
Буянтогтох -
За ер нь одоо тэр үеийн кинонууд бол ихэнхидээ ер нь Зөвлөлтийн л эх орны дайны сэдэвтэй кинонууд.Энэ унших зохиолууд ч гэсэн л одоо дандаа Зөвлөлтийн зохиолууд тэгээд Монголын дээр үеийн одоо ухаандаа энэ Данзанравжаа юм уу Инжинаш юм уу одоо тэр сонгодог уран зохиолын Монголчуудын юу руу орох бол хориотой ш дээ.Хэвлэх ч үгүй,унших ч үгүй.Тэгээд өөрсдийн гүн ухааны тэр юм уу тэр юм бол цөм ерөөсөө үзүүлэхгүй.Ганцхан социализмын үед бол Зөвлөлтийн уран зохиолыг,Зөвлөлтийн л одоо өнөө юмыг л уншина.Тэгээд яахав ээ тэр үед бол Александр Дюмагын “ Усан доогуур хорин мянган бээр аяласан нь”,”Монте Кристо гүн” гэх мэтчилэн юм уу одоо тэр классик гуравдагч орны юм уу классик зохиолуудыг ямар азаар одоо ухаандаа орчуулж байсан юм.Одоо тийм зохиолуудыг бол бас уншиж байсан.Аа тэрнээс биш одоо бусдыг бол одоо дэлхийн нийтийн тийм сонгодог утга зохиол руу бол тийм гүн гүнзгий орж бол нэг их тийм юм байхгүй байсан.Зүгээр яахав Оросын... За кино бол хаа нэг үзлээ гэхэд л Зөвлөлтийн л 1941-1945 дайны л одоо энэ фашизмуудтай л байлдаж тухай л кинонууд гардаг болохоос биш үнэн чанартаа бол тийм бол бараг өөр юм байгаагүй,хаалттай.
Ариун-Ундрах -
Таны амьдралдаа хамгийн гол бахархдаг зүйл чинь юу вэ?
Буянтогтох -
Хамгийн одоо бахархсан зүйл юу вэ? гэхээр зэрэг 1-рт өдий нас наслахдаа бол янз бүрийн өвчин эмгэгт одоо нэрвэгдэж тахир дутуу болж юм уу тэр хүнд хөдөрмөр хийсэн дээ бол их зөв бас явж байсан учраас аваар осолд орж юм уу тахир дутуу болж тийм юм 1-рт болсонгүй.2-рт жаахан бахархалтай нь юу вэ? гэхээр зэрэг яахав ер нь өлсөөгүй,цангаагүй.Тэгээд их мөнгөтэй болоогүй юм аа гэхэд яахав нэг 4 хүүхэд өсгөөд тавьсан.Тэгээд 4-ийгөө нэг 3-ыг нь нэг дээд болгож авсан.Тэгээд одоо ухаандаа хань ижилтэйгээ бас өдий төдий амьдраад ирсэн нь болж байна л гэж ойлгох болохоос биш яг нэг миний амьдралд бол одоо тийм гадаадад яваад юм уу өндөр мэргэжил эзэмшээд юм уу одон медалиар шагнуулаад,гавъяа шагналаа үнэлүүлээд юм уу үгүй бол одоо ухаандаа одоо тийм баярлахаар тийм юм бол ерөөсөө тааралдаж байгаагүй.Зүгээр Монголчуудын нэг жирийн социализмын үеийн нэг иргэний хэмжээнд л амьдарч яваад л ирсэн.
Ариун-Ундрах -
Таны жигшдэг зүйл чинь юу вэ?
Буянтогтох -
Жигшдэг гэвэл одоо ухаандаа ер нь шударга бус явдал л одоо их жигшдэг би.Шударга бус явдал бол яг үнэн чанартаа Монголчуудад бол үе уламжлагдсан тэр түүхэндээ бол тийм шударга бус явдлыг бол үнэхээр тэвчдэггүй тийм ард түмэн байсан.Тиймдээ ч одоо ухаандаа өдийн түмэн ийм жоохон ард түмэн энэ 2 улсын дунд байсан 1-рт.2-рт жигшдэг зүйл гэх юм бол энэ одоо ухаандаа бусдыг шүтэх,эх орноо мэдрэхгүй байх,одоо үндэсний үзэл гээд их олон юм бий.Эх оронч үзэл гэдгийг бол бас одоо ухаандаа шүтэж биширдэг.Энэний эсрэг ярьж байгаа хүмүүст бол үнэхээр дургүй хүрдэг.
Ариун-Ундрах -
Жигшдэг үү тэ?
Буянтогтох -
Тийм.Одоо эх оронч үзэл,үндэсний үзэл,өөрийн түүх соёл гэдгийгээ л мэдэхгүй бусдыг дуурайж одоо харайж давхиад л тийм ч Америк сайхан,тийм ч Япон сайхан гэж ингэж байгаа юманд бол би үнэхээр зэвүүцдэг.Бид бол агуу ард түмэн гэдгээ мэдэхгүй учраас тэрийг дагаж харайсаар байгаад ингээд энэ оршихуй буюу амьдрахуйн дэг жаягаасаа алдагдаж байгаад л жаахан дургүй хүрдэг.Тэгээд хамгийн чухал юм шударга л байх хэрэгтэй.Дээр нь хүн энэрэнгүй байх ёстой.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед албан тушаал дэвшихэд юу юу нөлөөлдөг байсан бэ?
Буянтогтох -
За социализмын үед бол яахав дээ.Дээгүүрээ бол тэр нутаграхах,сургууль соёл төгсөх тэр талын юм нь одоо нэг их газар аваагүй юмаа гэхэд байсан.Тэр доогуурх албан тушаалд бол ихэнхидээ жаахан чадал чансааг нь хардаг тал байсан шүү.Тэгээд одооныхтой адилхан намчирхаад л тэгээд л одоо баян хоосноороо юм уу үзэл бодлоороо юм уу одоо тийм юм бол бараг байгаагүй.Хэн нь чадалтай байна уу? Гайгүй байна уу? Тэр нь одоо жаахан дээшээ дэвших юм уу ажил төрөл олох тийм шударга юм бол бас үнэхээр байсан.
Ариун-Ундрах -
Таныг амьдарч байх үед ямар ямар хүмүүс төрийн дээр байсан бэ?
Буянтогтох -
Намайг амьдарч байх үед бол ихэнхидээ нэг 40-өөд жил нь Цэдэнбал дарга төрийн дээр байсан.Тэгээд сүүлд нь Батмөнх гуай авсан.Тэгээд л ардчилалтай золгосон доо.
Ариун-Ундрах -
Энэ хүмүүс хэрхэн удирддаг байсан бэ? Монгол орныг?
Буянтогтох -
Ер нь Монгол орныг бол Монгол тал руугаа юум уу Монгол гүн ухаан руу орон бол одоогных шиг үед амьдарч байгаагүй ш дээ.Энэ одоо социализм гэсэн тэр том систем буюу Зөвлөлтийн тэр их үзэл бодлоор,Зөвлөлтийн командаар одоо тэгэж командлаж байсан.Зүгээр яахав ер нь Цэдэнбал дарга бол тэр том гүрний яг тэр бэрхшээлтэй хүчинд автагдаж байсан гэхэд бол яаж ийгээд өдий түмний Монголыг өдий түмний амьдрах хэмжээнд авчирсанд бол би бас зүгээр иргэн хүний хувьд бол гомддоггүй ээ.Тэртээ тэргүй түрүүний хэлж байгаатай адилхан агуу айхтар хүч үйлчилж байсан.Зүгээр Цэдэнбал даргыг эсэргүүцүүд юм уу өөрийнхөө санаа бодлоор явах юм бол ардчилал гэж юм уу дараа нь нэг юм гараад ирнэ ш дээ.Тэгээд марксист эрхшээлд жаахан орон байна гэдэг бол колоничлогдож л байсан учраас бол Цэдэнбал дарга бол үнэхээрийн хэрэг байхгүй,тэр үеийг ядууралд оруулсан гэж бол би хэзээ ч үздэггүй.
Ариун-Ундрах -
Батмөнх дарга гуай ямархуу удирдагч байсан бэ?
Буянтогтох -
Батмөнх дарга гуай бол одоо яг л тэр хүчинд автагдаж байсан хүн мөртлөө 1990 оны хувьсгалыг хийхэд бол асар их гавьяа байгуулсан.Батмөнх гуай бол одоо ухаандаа ардчиллын энэ гарцаагүй энэ зүйл иржээ гэдгийг бол мэдэж энэ одооны энэ бидний залуу үеийг одоо өдий төдий юм руу оруулахад одоо бүх хүмүүсийн амийг авч гарсан хүнийг би Батмөнх гуай л гэж боддог.Ирээдүйдээ юм бол,түүх бол одоо түүхийг өнөөдөр бичэхэд бол худлаа хардаг юм.Яагаад вэ? гэх дээр ардчилсан хүчнийхэн нэг түүх бичнэ,хувьсгалт намынхан нэг түүх бичнэ.Түүх гэдэг бол тодорхой хугацааны дараагаар бол үнэн шалгуур гарч ирдэг.Тийм учраас Батмөнх гуай бол хэзээд Монголын ард түмэнд их буян үйлдсэн,асар өндөр оюуны чадавхитай,Монголыг аварсан ер Монгол залуучуудад баярлаж ирээдүйд ардчилал руу ороход хамгийн том алхмыг хийсэн хүн бол Батмөнх гуай гэж үзэж байна.Батмөнх гуай бол ирээдүйд хөшөө босгосон ч гэсэн одоо гарцаа байхгүй түүхэнд мөнхөрч үлдэх хүн гэж Батмөнх гуайг боддог.
Ариун-Ундрах -
Ардчилал анх гарч байх үед та дотроо юу бодож сууж байсан бэ?
Буянтогтох -
Анхан ардчилал гарч байх үед бол одоо би тэр бараг социализмын үеийг мэдэх болохоос ардчиллыг бол үнэн чанартаа мэдэхгүй.Ямар ч нийгэм билээ? Хөмөрсөн тогоон дотор л байсан юм чинь.Гэхдээ яахав хүн болж төрсөний хувьд бол би энэ хөгжил,техникийн шинжлэх ухааны хөгжил,ахуйн хөгжил боловсролын хувьд бол энэ гуравдагч орнууд бол социалист оронд бол бас өндөр хэмжээнд байна даа гэдгийг ямар нэгэн хэмжээгээр нуугаад байсан ч гадарлаж байсан нэгдүгээрт.Аа хоёрдугаарт юу вэ? гэхээр зэрэг одоо ардчилал яг гарч байх үед бол одоо гарцаагүй юм байнаа,энэн рүү орохгүй юм бол болохгүй ээ гэсэн утгаар нь одоо ухаандаа дэмжиж анхны удаа л дэмжиж энэнд бас санал бодлоороо нэгдэж,жагсаал цуглаанд нь оролцож байсан.Одоо тэгээд бас чухал байжээ гэдгийг бол одоо бол бас ойлгож мэдэрдэг.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хүмүүс ер нь ихэнхи нь ардчиллыг маш сайн дэмжиж байсан уу?
Буянтогтох -
Яг 1990-ээд оны үед бол Монголын хүн амын за нэг үсрээд л 20% орчим нь л дэмжиж байсан болов уу? Яагаад вэ? гэхээр зэрэг ер нь анхны юм бүхэн одоо битүү,анхны юм бүхэн хэцүү тийм байдаг.Тэгээд чиг олон жил одоо ухаандаа энэ хөмөрсөн тогоо шиг дотор одоо энэ олон ургальч үзэл юм уу энэ хөрөнгөтний энэ хөгжил дэвшил тэр юмыг мэдэхгүй сохор дүлий байсан ард түмэн чинь одоо юу юуны духанд хүрэхгүй л цөмөөрөө энийг дэмжээд л аа энэн рүү оръё гээд л бужигнаад орчоогүй ш дээ.Тийм учраас бол нэг 15-20% орчим нь л гарцаа байхгүй болж байгаа юм,аа энэ бол Монголын гүн ухааны хуучин юмыг болоод шинэ юмыг цуглуулах гэдэг утгаар дээр үеийн Монголчууд бол ухаалаг ард түмэн учраас бол хөдөлж,өөрчлөгдөж,шинэчлэгдэж байдаг байгалийн жам ёсоо.Тийм учраас социализм бол үр өгөөжөө өгсөнгүй ээ.Бид нар бол 100-аад жил шахуу боллоо гэхэд бол олигтой хүрсэнгүй.Том эзэн гүрний кармаанд нь л байнаа гэдгийг бол ерөнхийдөө нуугдмал болохоос биш мэдэж байсан тийм ухаалаг ард түмэн л дээ.Тийм учраас бол анхны 90-ээд оны үед бол 20% орчим нь ардчиллыг дэмжиж байсан.Тэгээд өнөөдөр бол харин нэг 17-18 жилийн дараа гэхэд бол нэг бараг 50% орчим нь дэмжээд байна.Тэгээд яахав социализмын үеийг бүрэн төгс өнөөдөр орчоогүй байгаа явдал бол энэ хуучин үзэл бодолтонгууд юм уу энэ хуучны үзэл бодолтой улс орнууд болоод өнөөдөр энэн рүүгээ орж чадахгүй ийм гацсан байдалтай байна.Тэгээд яваандаа бол байгалийн өөрийх нь тэр шинэчлэгдэж өөрчлөгдөх хууль ёсны жамаараа л энэ бол гарцаагүй л орно л доо.Социализм бол устаж үгүй болно.Одоо нэг энэ коммунизмын үзэл бодлын хөгшчүүл голдуу нэг 40% орчмыг нь дэмжиж байна.Тэгээд нэг одоо 5-6 жил орчмын дараа энэ 40% орчмын чинь 10% гаруй нь өөр өөрснийхөө зүрхээр яваад өгнө.Тэгээд залуучууд бол ер нь социализмыг бол бараг мартах тийшээ тэгээд энэ бол гарцаагүй л энэ урсгал руугаа хүн төрөлхтний жам ёсны л явж байгаа л энэ зүйл рүү л орно л доо гарцаа байхгүй.Тэгэж л ойлгодог.
Ариун-Ундрах -
Ардчилал анх гарч байх үед таны амьдралд ямар ямар өөрчлөлтүүд гарсан бэ?
Буянтогтох -
Ардчилал дөнгөж гарч байхад бол нийт улсаараа ч гэсэн,айл өрхөөрөө ч гэсэн,хувь одоо айл өрх ч гэсэн тийм эдийн засгийн бааз суурь байхгүй.Зүгээр сардаа олсон мөнгөөрөө сарынхаа хоолыг аргалаад л,тэгээд л хувцас хунар юу байдаг юм тэрийгээ аргалаад л тийм байсан учраас хувь хувьдаа цуглуулсан ахуйн болоод тийм эд хөрөнгөний тийм хуримтлал байгаагүй учраас яг тэр одоо өөрөө үйлдвэрлэж чаддаггүй.Бүх зүйлүүдийг ихэнхийг нь Оросоос дэм тустай гардаг.Гадны зүйлүүдээр л тэжээгдэж байсан учраас бол маш их хүнд байдалд орсон.Дэлгүүрт бол бор давс,гоймон хоёроос өөр юм байхгүй болсон.Тэгээд харин одоо тэр үеийн энэ Бямбасүрэн гуай,ардчилсан залуучууд,тэгээд яахав хувьсгалт нам ч гэсэн цөмөөрөө энэ гадаадад гарах эрхийг өгч байж,гадаад паспортжуулж,энэ олон улсын харилцаа руу орж явсан тулдаа наймаачид энэ тэр гадагшаа явж олж ирж,өөрсдөө юм үйлдвэрлэж чаддаггүй юм чинь бид нар.Тэгээд тэднүүдийг одоо ухаандаа олж ирж ингээд хангаж барьж байж нилээн одоо юу ч гэсэн эхний 5-6 жил бол үнэхээр хүнд бэрхшээлийг давж туулсан.Зүгээр яг үзэл бодлын хувьд бол одоо ухаандаа эсэргүүцээд л,буудаад л,талаад л,ардчилагчыг юм уу үгүй бол нөгөө коммунистууд нь ардчиллыг,ардчилал нь коммунистуудаа тэгсэн юм байхгүй.Зүгээр яахав ер нь тийм урсгалаараа хэмжээний тэр нэг үзэл бодлоос нөгөө үзэл бодол руу гулсаж орсон.Тэгэхдээ бол тийм амар орсон юм гэдэг бол сүүлд нь цаг хугацааны хувьд бол их алддаг юм байнаа гэсэн тийм бодол бол одоо байдаг.Аа гэхдээ яахав тэр үед л цөмийг нь устгаад л,буудаад л,коммунистуудыг алчих хэрэгтэй ч гэж боддоггүй.Зүгээр яахав ер нь бол одоо хийх ёстой юмнуудыг ардчилагчид дутуу хийсэн.Жишээлэх юм бол одоо тэр үеийн коммунист намыг бол татан буулгах хэрэгтэй байсан байналээ.Аа тэр үеийн коммунистуудын бааз,хөрөнгө мөнгийг бол одоо ухаандаа хураах хэрэгтэй байсан байналээ.Тийм учраас тэр хуучин хөрөнгөн дээр,хуучин үзэл бодол дээрээ бол тууштай зогсоод өнөөдрийг хүртэл одоо саад болчихоод орох ёстой тэр өөрчлөлт рүү орж чадахгүйд нөлөөлөөд байна уу? гэсэн жирийн хүний бодол л доо.Зүгээр тэр би бол улс төр судлаач биш,зүгээр яахав ер нь жирийн хүний хувьд бол зөн билгээрээ ч гэдэг юм уу тэгэж л ойлгосон бодолтой байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед нөгөө Монголын соёл урлагийн салбарт ямар ямар хүмүүс байдаг байсан бэ? Тэр үеийг байлдан дагуулж байсан гээд тэгдэг ш дээ тийм ээ?
Буянтогтох -
Тийм.За яахав дээ социализмын үед бол тэгээд ихэнхидээ одоо реалист урлаг гэж ярьдаг даа.Тийм урлаг л ихэнхидээ байсан.Тэгээд яг өөрсдийнхөө одоо Монгол одоо ухаандаа урлаг,одоо тэр зүйлийг бас хориотой.Тэгээд тэр бусдын л одоо Зөвлөлтийн л урлагийг л их дефузизлэж л,тэднийг л оруулж ирж,тэрүүгээр л яаж байсан болохоос зүгээр яг өөрийнхөө үндэсний урлаг энэ тэр бол хаалттай ш дээ.Ямар ч баяр наадам боллоо гэсэн үндэснийхээ хувцсыг өмсөөд л,Монголынхоо уртын дууг дуулаад л ингэх ямар ч тийм эрх байгаагүй.Тийм учраас яг тийм үндэсний урлаг хөгжих тэр тал хаалттай байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Таныг бага байхад нөгөө та түрүүчийн ярилцлаган дээр нөгөө тоглодог тоглоом,янз бүрийн юмаа ярьсан ш дээ тийм ээ?Аа тэгээд тэр үед бол гэр бүлийн хүмүүжлээр л нөгөө цэцэрлэгийн насны хүмүүжлийг олгож байсан байх тийм ээ?
Буянтогтох -
Тэгэж байсан.Тэгэхдээ яахав социализмын сүүл хавьдаа бол 50-иад оны юм уу 60-70-аад оны үед бол цэцэрлэгээр хүмүүжиж байсан.Тэгэхдээ цэцэрлэг бол одоо зүгээр л одоо тийм хорих байдалтай,хоол өгөх байдалтай л,яахав нэг дуу хуур заах маягтай юм уу тийм хэмжээгээр.Тэгээд хүний хүүхдийг... одоо ч гэсэн тийм хэмжээнд ш дээ.Тэр хүний хүүхдийг цэцэрлэгжүүлж хүмүүжүүлнээ гэдэг маш утгагүй.Тэнд зүгээр хооллоод л,загнаад л,одоо тэгээд л тэгэсхийгээд л нэг юм байдаг байхгүй юу.Тийм учраас одоо энэ ухаалаг ард түмэн чинь бол хүн болох талаараа их анхаарч,одоо Япон энэ тэрт бол 2-3 жил одоо бараг 3-4 нас хүртэл нь гэрээр хүмүүжүүлж,тэр гэрээр хүмүүжүүлж байгаа хүмүүст нь улсаас цалин хөлс өгөх,тэр байтугай өндөр хөгжилтэй орнууд хоол хүнсээр нь хүртэл хангаж байна ш дээ.Хүнийг хүн болгох талаар бол бусад орнууд манайхаас их өндөр хэмжээнд тавигдаж байгаа.Одоо ч гэсэн манай цэцэрлэгүүд хоол унд муутай.Тэгээд л тэр хүмүүжил нь дуу заасан шиг тэгэсхийгээд байгаа ш дээ.Яг одоо хүнийг хүн болгох,тэр энэрэх хайрлах,одоо тэр Монгол ёс суртахуунаар хүмүүжүүлэх тэр талын юм бол яг хомс.Зүгээр л аваачаад л хашчихдаг,тэгэсхийгээд л тэгээд.Тийм учраас хүн бол энэ 3-5 насны хооронд л хүн болж байгаа байхгүй юу ерөөсөө.Аа гэтэл тэр үед нь одоо ингээд тийм одоо хашсан байдалтай юм уу тийм байдалтай л хүмүүжээд байгаа.Тийм учраас бол өнөөдрийн энэ орчин үеийн энэ хүмүүжлийн доголдол энэ бол энэнтэй л холбоотой гэж боддог.
Ариун-Ундрах -
Түрүүчийн ярилцлагаар та нөгөө найзынхаа тухай ярьсан ш дээ тийм ээ? Аа тэр хүн бас яг өшөө юу юу ярьдаг байсан бэ?
Буянтогтох -
Тэр бол одоо дэлхийн хөгжлийг бол одоо мухардалд оржээ.Энэ мухардлаас гарах арга бол одоо их эзэн Чингис буюу хаадын гүн ухааны энэ 4 ном бол одоо аварнаа.Одоо хүний хөгжил бол улам доройтож байнаа.Хүний хөгжлийг бол ухаандаа энэрдэг,хайрладаг,тусладаг,нийтэч байдаг тэр хүн гэдэг утгаар нь тэр оюунлагаас нь одоо ухаандаа хүний хөгжлийг үнэлэх болохоос өөр орчин үеийнх шиг одоо энэ нано технологи,гар утас,компьютер,интернэт,техникийн хөгжлөөр үнэлээд байнаа гэж хэн ч энийг хэлж байгаагүй.Одоо ч хэлэхгүй байна.Үнэн чанартаа бид хөгжөөд байна л гээд дэлхий ертөнцөө өөрчлөөд байгаа болохоос биш.Бид нар бол одоо ухаандаа техник сэтгэлгээ рүү шинжлэх ухаан тал нь хөгжөөд,хүн өөрөө ахуйн сэтгэлгээнд одоо ухаандаа хүлэгдээд,байгаль дэлхийгээ сүйтгээд,тэгээд одоо ухаандаа ингээд энэ гамшиг болж байна ш дээ.Дэлхий бол одоо ухаандаа хүн бол яг тийм материалжсан сэтгэлгээтэй.Одоо ухаандаа тэр оюунлаг биш,дандаа л одоо матери,материаллаг зүйл,ахуй,тэгээд л одоо ухаандаа техникийн шинжлэх ухаан руу бүх цагаа зарсан.Аа бусдыг одоо ухаандаа яаж туслах,яаж хайрлах,яаж нийтэч байх ийм тал руу бол орхигдуулсан 1-рт.2-рт юу вэ? гэх дээр зэрэг дэлхий ертөнцийн шинжлэх ухаанаас олж байгаа тэр капитал гэж бол дахин дахин ашиг олдог багажийг л капитал гэж байгаа юм ш дээ.Аа Чингисийн одоо гүн ухаанд бол багаж гэж юу вэ? гэхээр хүчийг оюунаар үржүүлснийг багаж гэнээ гэхэд л тэр одоо ухаандаа бүтээгдэхүүн хийдэг,оюун ухаанаар бүтсэн тэр зүйлийг баяжих хэрэгсэл болгоод,тэгээд тэр баялгийнхаа хуваарилалтыг бол хэдхэн хүн идээд,тэгээд одоо бусад нь бол ядуураад,тэгээд бол одоо энэ ардчилал зах зээл бол капиталист онол бол бас одоо хүн төрөлхтнийг сүйтгэсэн хэмжээнд ирээд өнөөдөр гарц хэрэгтэй байна гэж л ингэж боддог.Өөр одоо ухаандаа бид нар гарцаа... Тэгээд миний тэр үерхдэг нөхөр бол ерөөсөө гарц бол энэ ... Тэр Нүрзэд гэдэг хүн бол энэ гарц нь бол Монголын хаадын гүн ухааны онол юм аа.Энэ одоо ухаандаа алтан гэрэгэ,алтан аялгуу,алтан дэвтэр,алтан нууц гэж одоо энэ 4 номонд л байдаг гээд энэ бол Монголд өшөө байхгүй,хаанаас ч ирээд олохгүй,ганцхан Нүрзэдэд л байна.Тэгээд одоо энэ 2-3 ном нь орчин үед гараад,одоо тэгээд энэ зарим хүмүүс бол хулгай хийж барьж бичиж аваад ингээд хэний ч юмгүй болгочихоод ингээд л байж байна.Энэ бол гарцаа байхгүй хэзээ нэгэн цагт гэх юм байхгүй ойрын хугацаанд одоо энийг л энэ Монголын хаадын гүн ухааныг орчин үеийн шинжлэх ухааны энэ зах зээл,социализмын гурван үндсэн онолуудтай нийлж байж нэгдсэн тийм дэлхийн одоо том онолыг хэрэгжүүлж л бид нар энэ дэлхийгээ аварна гэсэн тийм бодолтой байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр Нүрзэд гэдэг хүн 15 үеэрээ уламжилж ирсэн сургаалиуд гэсэн ш дээ тийм ээ? Тэгэхлээр энэ 4 дэвтэр номыг бол Чингисийн сургаал гэж үзнэ ш дээ тийм ээ?
Буянтогтох -
Тэгэлгүй яахав Чингисийн сургаал.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр Чингисийн яг алтан ургийн удмын л хүн гэсэн үг үү?
Буянтогтох -
тийм тийм алтан ургийн хүмүүс л...
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд тэр олон үеийн туршид яаж яаж уламжлагдаж ирсэн бэ?
Буянтогтох -
15 үеэрээ л одоо ихэнхийг нь цээжилж уламжилж ирсэн байхгүй юу.Тэгэхдээ бол маш нууц байдалтай л одоо ухаандаа жишээлэх юм бол тэгэж ирсэн.Тэгээд хамгийн анхных нь эх үүсвэрийг бол Турьхан хатан гэж хатан байж байгаад Араб руу тэр анхны хувийг нь гаргасан гэсэн тийм түүхэнд үлдсэн байдаг юм.Тэр бол үнэн байх.Тэгэхдээ бол 1251 онд Тулуй гэж Чингисийн 4 дэхь хүү ... гэж хатан тэр 13 насанд нь Чингис хаан богтолж Тулуйтай суулгасан.Тэр хатан бол ахиж бичүүлж одоо энэ гүн ухааныг л Монголчуудад үлдээсэн ийм агуу юм байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр Нүрзэд гэдэг хүн чинь яг социализмын үед энэ тухайгаа судалдаг байсан гэсэн ш дээ тийм ээ? Яаж судалдаг байсан бэ?
Буянтогтох -
Нууцаар л судлахгүй юу.Ерөөсөө хэнд ч мэдэгдэхгүй.Ганцхан би мэддэг байсан,авгай хүүхдүүд нь мэддэг байсан.Тэгээд тэр үед одоо энийг л мэдэгдэх юм бол тэр чинь тэгээд шоронд орно шүү дээ.Эзлэн түрэмгийлэгч нарын гүн ухааныг судалсан гэдгээр зүгээр яг л буудуулах ял авна ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Баларна ш дээ тэ?
Буянтогтох -
Тэгнэ ш дээ.Тэгээд тийм учраас бол бараг үүдээ түгжиж байгаад л тэгээд судалдаг байсан.Судлахдаа бол тэр хуучин худан монгол бичгээс орчин үеийн монгол хэл рүү оруулах гэж л нэг үгийг хүртэл одоо 7-8 хоног л ноцолдож байж л тэгэж байж л одоо орчин үеийн хэл рүү оруулсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд энэ их олон жил хөдөлмөрлөж гаргасан номнууд юм байна тийм ээ? Аа тэгээд сая номнуудыг нь харахад бол саяхан хэвлэгдсэн юм шиг байна ш дээ.2009 онд гэчихсэн тийм ээ?
Буянтогтох -
Тийм тийм.Тэгээд хамгийн сүүлийх нь 2 дахь хэвлэл нь 2009 онд л гарсан байхгүй юу.Яг анхны хэвлэл 2002 онд гарсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө өөрийх нь тэр Нүрзэд гэдэг хүний үр хүүхдүүд нь ч юм уу одоо энэ уламжлагдаж ирсэн зүйлүүдээсээ ингэж үлдээсэн бол уу? Өөрөө зөвхөн ингээд ном гээд гаргачихсан юм уу?
Буянтогтох -
Хүүхдүүд нь бол тусгай мэргэжил энэ тэр одоо яагаад байгаа л даа.Тэгээд тэрийгээ хөөж яваад тэгээд яг энэ хаадын гүн ухаан юм уу Чингисийн түүх рүү ороогүй.Аа харин одоо Долгорсүрэн гэж хань нь одоо хүртэл амьдарч байна.Тэр бол үргэлжлүүлж одоо энүүнийг судалж байгаа байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Аа яг хүүхдүүдээс нь бол уламжилж судалж үлдээгүй юм байна тийм ээ?
Буянтогтох -
Тийм үлдээгүй байгаа.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр Нүрзэд гэдэг хүн бол яг энэ 21-р зуунд л авчирсан хүн гэж...
Буянтогтох -
Ай ай яг.15 үеээрээ л энийг хадгалж авчирсан л одоо тийм хүн байхгүй юу.Авчрах авчрахдаа зүгээр хадгалаад байгаагүй.Бүр судалж,шинжилж,одоо бүр орчин үеийн энэ хэллэг рүү оруулж ирж л байдаг амьдралынхаа чөлөөт цагийг л зарцуулсан хүн байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө кинон дээр гардаг шиг л тэгээд одоо эцэг нь нас барлаа гэхэд хүүхдүүддээ уламжлуулаад амаар үлдээх ч юм уу эсвэл тэр судраа өвлүүлж үлдээх ч юм уу тийм байдлаар л яг 15 үе дамжсан байна тийм ээ?
Буянтогтох -
15 үе дамжсан байхгүй юу.15 үе гэдэг бол нэг үеийг 60-70 жил гэвэл ухаандаа 700-800-аад жил яг л одоо байхгүй юу энэ чинь.Тийм байгаа биз дээ? 13-р зуун гэдэг чинь 700-800-аад жил л өнгөрч байна ш дээ.Чингисийн 800 жилийн ойг одоо хэдэн жилийн өмнө 10-аад жилийн өмнө тэмдэглэлээ гэхэд л яг л тэгэж 15 үеээ дамжуулж л ирсэн байгаа байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед Чингисийн тухай ярих маш их хориотой байсан гэдэг ш дээ тийм ээ?
Буянтогтох -
Хориотой... юу болохгүй тэр.
Ариун-Ундрах -
Ер нь тэгээд Чингисийн тухай янз бүрийн яриа нууцаар ч юм уу тиймэрхүү яриа гардаг байсан уу?
Буянтогтох -
Гаралгүй яахав нууцаар ард түмний дунд шүтээн нь гэж одоо ухаандаа шүтээн Монголчуудыг одоо өдий төдий үлдээсэн.Ер нь тэгээд Монголчууд бол агуу ард түмэн байсан учраас хэрвээ Чингис ийм өргөн хүрээгээр одоо дэлхийн энэ газар нутгийг эзлээгүй байсан бол өдийд Монгол үндэстэн байхгүй ш дээ.Тэр үед нь үгүй бол талыг нь Хятад аваад,талыг нь Орос аваад Монгол өнөөдөр байхгүй.Тийм өргөн хэмжээгээр одоо ухаандаа тарааж 400 гаруй жил одоо ухаандаа 420-иод жил энэ дэлхийд том цар хүрээтэй байсан учраас сүүл рүүгээл хумигдсаар хумигдсаар байгаад тэгээд л өдий түмэн газар нутагтай,өдий түмэн ард түмэн л үлдэж байгаа байхгүй юу.Аа тэгээгүй зүгээр нэг юу яасан бол тэр Чингис хаан чинь 1206 онд Сэлэнгэ мөрний хөвөөн дээр 13 вант улсыг одоо нэгтгэж одоо тэгэж туурга тусгаар Монгол улс болгож,Сэлэнгэ мөрний хөвөөн дээр одоо 1206 онд туурга тусгаар Монгол улсыг зарласан тийм гайхамшигтай.13 вант улсыг одоо нэгтгэж байж,тэрийг дэлхий рүү газар нутаг энэ орон зайгаа тэлсэний хүчинд л өнөөдрийн энэ хэмжээнд бид нар үлдсэн байхгүй юу.Хэрвээ зүгээр 13 вант улс хоорондоо тэрэн шиг хэрэлдээд л,нүдэлдээд л,зодолдоод л байж байсан бол Монгол өнөөдөр байхгүй.Чингисийн агуу их одоо тэр энийг чинь дэлхий нийтээрээ хүлээн зөвшөөрөөд мянганы хүнээр тодотгоод энэ судлаачид чинь одоо өнөөдөр ер нь дэлхий нийтэд нэг 30-40-өөд шахуу Чингисийн судлал ажиллаж байна.Одоо бүр эрч хүчээ авч байна ш дээ.Тийм Чингисийн талаар.
Ариун-Ундрах -
Яг тэр социализмын үед энэ ЗХУ-ын зүгээс ч юм уу эсвэл дээр байгаа дарга нарын зүгээс Чингисийг бол юу гэж хэлэх үү?
Буянтогтох -
Өө юу тэр бол одоо дугарах ч үгүй ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө муулж хэлдэг ш дээ.
Буянтогтох -
Тийм муулалгүй яахав.
Ариун-Ундрах -
Юу гэж муулах уу?
Буянтогтох -
Үгүй ухаандаа жишээлэх юм бол одоо яргачин байсан,бичиг үсэг соёлгүй байсан,майга хөлтэй,ногоон нүдтэй.Одоо тийм л ухагдахуунаар л ухаандаа энэ бол дэлхийг одоо жишээлэх юм бол хамгийн их яргачин байсан гэдэг утгаар нь л одоо ёстой дайсан хүнд бараг араатан,15 толгойтой атгир мангас шиг л юм л одоо ард түмэнд ойлгуулдаг.Тэгэхдээ бол ерөнхийдөө бол Монголын сэтгэл зүрхэнд бол энэ хүн бол бидний бурхан гэдгийг бол мэдэж байсан.
Ариун-Ундрах -
Ард түмэн өөрсдөө мэдэж л байсан тийм ээ? Тэр нь зүгээр хэлбэр төдий л зүйл байх тэ?
Буянтогтох -
Тийм.Тэгээд Монголчууд бол дандаа ингэж үр хүүхэддээ ухаандаа түүхээ ярьж барьж,үлдээж ингэж байсан ард түмэн учраас тэрийг бол Монголын сэтгэл зүрхэнд ийм гэсэн нь үеийн үед дамжиж өдийд бол сүрхий хүн үлдсэн хүн бол Чингис хаан.Ийм агуу ард түмэн байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр янз бүрийн юмнуудаа нөгөө аман хэлбэрээр уламжлуулдаг нь бас онцлогтой байсан байх тийм ээ?
Буянтогтох -
Тийм л байхгүй юу.Тэрүүгээр л одоо ухаандаа сэтгэл зүрхэнд нь үлдээж байсан тэр учраас Чингисийг бол хүндэтгэж байсан байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Таныг бага байхад тэр нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг зүйл яг яаж өрнөж байсан бэ?
Буянтогтох -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн бол ерөөсөө малыг нь хураагаад л авчихсан ш дээ.Тэгээд малгүй болгосон.Ер нь Монголчуудад одоо анхнаасаа мал л байсан юм ш дээ.Мал нь үндсэн хөрөнгө гээд одоо амжиргааны эх үүсвэр нь мал л байсан.Тэрийг нь авчих дээр зэрэг л тэгээд л дуусна даа.Социализмын үед бол одоо жаргаад байсан юм ерөөсөө байхгүй.Яахав ер нь тэгээд нэг малыг нь хураагаад авчихсан,тэгээд өмч хөрөнгөгүй болохлоор зэрэг яахав ажиллуулаад л нэг тийм хоол унд,эмчилгээний юмыг бол төр даахаас аргагүй болж л даасан болохоос үнэндээ тийм харгис талын л нийгэм байсан үнэн чанартаа бол.Яагаад гэхээр хөрөнгө байхгүй,гадаадад явж болдоггүй,юм үзэж болдоггүй,шашин шүтэж болдоггүй,соёлжиж болдоггүй,бусдын соёл руу орж болдоггүй,өөр бусад юмыг одоо ухаандаа шүтэж болддоггүй.Тэгээд л одоо нэг ажлын мал л байлгах гэсэн.Тэгэж байж нэг одоо жаахан цалин бага өгөөд байвал өшөө мундаг ажил хийнэ гэсэн тийм онол юм уу үзэл бодол ноёрхож байсан байх гэж боддог юм.Тэгээд бол одоо ер нь 1921 оны хувьсгал ялснаас хойш бол яахав зүгээр нэг жаахан хоцрогдсон технологиор хэдэн үйлдвэрүүд л байсан болохооси үнэн чанартаа тийм одоо техникийн дэвшилд хүрсэн үйлдвэр завод бол ажиллаж байгаагүй ш дээ.Ухаандаа жишээлэх юм бол савхины үйлдвэр гээд тэгэхэд л одоо бүүр хоцрогдсон одоо тийм савхи гэхэд л ухаандаа нэг моод муутай нэг савхи будаад л гаргадаг.Нөгөөх нь нэг бороонд нороод л эргээд л арьс болчихдог.Одоо гутлын үйлдвэр гэхэд л одоо ухаандаа нэг бакаль тийм юм л хийж байсан болохоос биш яг тэр дээд зэргийн дэлхийн нийтийн чанарын хэмжээнд очсон тийм техник технологи бол байгаагүй.
Ариун-Ундрах -
Энэ шашин шүтлэгийн хувьд ярихад социализмын үед шашин шүтлэгийг хориотой байх үед ард түмэн яг шашин шүтлэгийнхээ хэрэгцээг яаж хангадаг байсан бэ?
Буянтогтох -
Шашин шүтлэг хориотой учраас одоо шашны талын юмыг ерөөсөө ярихгүй.Зүгээр яахав ер нь Монгол уламжлалаар одоо хурим найр хийхэд юм уу одоо тэгээд нэг хүн амьтан бурхан болчихлоо гэхэд тэрийг яахав Монгол уламжлалаараа л гаргаж байсан.Тэгэхдээ бол одоо тэр ном унших,сэтгэл санаагаа ариусгах юм уу тийм талын юмыг бол хориотой л байсан л даа.Тэгээд л одоо ухаандаа шашин гэхэд бүр хориотой.Яахав зүгээр ер нь тийм бэлгэдлийн чанартай гэх юм уу ганцхан гандан хийд байсан.Тэгээд тэнд бол нэг хэдхээн лам нар яахав Төвд хэлээр ном уншаад тэгэсхийгээд л тэгээд л шашин бол хориотой.
Ариун-Ундрах -
Нээрээ оршуулга боллоо гэхэд нөгөө одоо бол аягүй их ном уншуулаад л янз бүрийн үйлдэл хийдэг ш дээ тийм ээ? Тийм зүйлийг социализмын үед яг адилхан хийдэг байсан уу? Өөр байсан уу?
Буянтогтох -
За яахав ээ ганц нэг лам эд нар авчраад л одооныхтой адилгүй ер нь хаалттай л байсан даа.Тэгээд одоо Монголын уламжлалын одоо тэр том баяр наадам,бие биенийгээ хүндэтгэх,танилцах,ах дүүгээрээ юу яах тэр цагаан сар,одоо бас баяр үндэсний юмыг чинь цөмийг нь хаачихсан тийм байсан ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд ардчилал гарсны дараагаар шашин эргээд яг сэргэсэн үү? Өөр эсрэгээрээ байсан уу? Та юу гэж боддог вэ?
Буянтогтох -
Ер нь бол энэ шарын шашин гэж одоо агуу шашин чинь бол Манжаар дамжиж орж ирсэн учраас бол шашныг бол Монголчууд одоо хүртэл одоо ухаандаа ер нь мухраар шүтдэг юм ш дээ.Мухар сүсэгтэй.Одоо ухаандаа жишээлэх юм бол социализмын үеийн энэ... Тэгээд Монголчуудын гүн ухаанд юу гэх дээр зуд болох юм бол нохой таргалдаг,зовлон ирэх юм бол лам таргалдаг гэдэг үг байдаг юм.Энэ бол одоо гүн ухааны хэллэг л д ээ.Одоо бол зуд болохын бол мэдээжийн хэрэг нохой таргална,аа зүгээр зовлон ирэхээр лам л таргалаад байгаа байхгүй юу.
Ариун-Ундрах -
Гайхалтай хэлсэн байна тэ?
Буянтогтох -
Тийм одоо мухар сүсэгтэй учраас лам нар нь таргалаад байна ш дээ.Одоо лам нар бол ланд уначихсан,хамбан дээл өмсчихсөн,тэгээд бизнес хийгээд л хүний юугаар одоо мухар сүсэгтэй ш дээ Монголчууд чинь.Би түрүүн хэллээ ш дээ.Одоо бурхан багшийн баян Намсрай гэхэд л одоо хүнийг баяжуулдаг ном биш.Энийг л уншиж мөнгө төгрөгөө яаж зөв зарах вэ? гэсэн л ном.Манал гэхэд одоо эрүүл мэндээ яаж зөв авч явах уу? гэсэн яг Монгол хэлээрээ уншиж байх ёстой тийм юмыг л ухаандаа тэр өнөөдөр уншуулахгүй,тэгээд Төвд хэлээрээ уншаад л тэгээд Монголчууд нэг сэтгэлийн амьтан болохоороо зэрэг ламд очдог,биеэ муудах дээр Манал уншуулахад хэдэн төгрөг өгдөг.Тэр Манал гэж хүнийг эмчилдэг ном биш.Хүн яаж өөрөө биеэ зөв авч явах уу? гэдэг л тийм л ном байхгүй юу.Тэгээд одоо хүртэл мухар сүсэгтэй.Тэгээд л одоо лам нар нь баяжаад л ард түмэн нь улам... Ерөнхийлөгч хүртэл одоо ичмээр байна ш дээ.Одоо сүм дуган нээгээд л,уул тахиад л,одоо тэгээд л одоо мухар сүсгээр ном уншуулаад.Төр байж байж одоо ухаандаа сая гандан дээр очиж шинэ жил цагаан сараар очиж мөргөөд л.Гандангын лам нар ирж төрд мөргөж байх ёстой ш дээ тэгэж ярих юм бол.Тэгээд цөмөөрөө ийм төртэйгээ,ерөнхийлөгчтэйгээ хүртэл ингээд мухар сүсгээр шүтчихсэн ийм л болж байгаа юм шив дээ хүү минь.
Ариун-Ундрах -
За ярилцлагынхаа төгсгөлд таниас асуух ёстой ийм 2 ерөнхий асуулт байдаг юм л даа.Тэрийг асууя.Таны амьдралд хамгийн гүн гүнзгий нөлөөлсөн үйл явдал нь юу вэ? гэдэг асуулт байна.
Буянтогтох -
Миний амьдралд одоо гүн гүнзгий нөлөөлсөн нь одоо хань ижилтэй болж одоо айл гэр болж,үр хүүхдээ хүний дайтай хүн болгох гэж ахуй... Анхны одоо эх үүсвэр болсон ахуй,гэр орон,хоол хүнс,хувцас хунар бэлдэх тэр зүйл рүү хөдөлмөрлөж орсон явдал байсан.Дараа нь нийгэм талаасаа бол одоо би бол социализмын үед л төрөөд ардчилалтай залгасан.За яахав өөрчилсөн гэх юм бол ардчилал миний амьдралыг их өөрчилсөн.Зүгээр яахав цаг хугацааны хувьд бол богино байна.Зүгээр хойшдоо бол Монголын амьдралыг өөрчлөх нь бол гарцаа байхгүй л юм ардчилал болж байна гэж бодож байна.Ардчилалд авах давуу тал нь юу вэ? гэх дээр хүнд жаахан эрх чөлөө өгдөг,үгээ хэлж болдог,төрөө шүүмжилж болдог,шашин шүтэж болдог,бусдын соёл болоод бусдын түүхийг үзэж болдог,өөрийнхөө түүхийг үзэж болдог,тийм оюун ухааны хувьд бол нээлттэй,тийм талаараа бол хүнд их өгөөжтэй нийгэм.Тийм учраас яваандаа бол Монголын ард түмэн сайхан болно гэсэн итгэл дүүрэн байдаг.
Ариун-Ундрах -
Дараагых нь болохоор таны амьдрал бусдынхаас юугаараа ер бусын онцгой гэж боддог вэ?
Буянтогтох -
Ер нь Монголчууд социализмын үед бол нэг л түвшинд байсан.Зүгээр одоо бол миний амьдрал бусдаасаа нэг их ялгараад одоо би тийм,би тийм ийм гэсэн одоо тийм юм бол үнэхээр байгаагүй.Би шинжлэх ухааны нээлт хийсэнгүй,би бол одоо ухаандаа гадаадад явж үзсэнгүй,одоо бусдын хөгжил дэвшил тэр зүйлүүдийг мэдэж ирсэн юм надад байхгүй.Тийм учраас жирийн л нэг Монгол айлтай л адилхан л амьдралынхаа үеийг дуусгаж байгаа ийм хүн.
Ариун-Ундрах -
За цагаа зарцуулж үнэтэй ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.
Буянтогтох -
За баярлалаа.Ахыгаа тоож ирж одоо энэ ухаандаа Монгол судлалаар энэ одоо том судалгаанд энэ хүн одоо бас надад хэрэгцээтэй юм хэлчих болов уу гэж бодож ингэж надаас ярилцлага авсан дүү хүүдээ баярлалаа.Тэгээд энэ цаашдын чинь одоо ийм Монгол судлалаар мэргэн ухаан гэдэг том сэдвээр ингэж цагаа зарж,ингэж судалж байгаа Монгол хүн байна гэдэгт ах нь баярлаж байнаа.Тэгээд өөрийн чинь судалгааны ажилд амжилт хүсье ээ.
Ариун-Ундрах -
За баярлалаа.
Буянтогтох -
За тэгээд хамгийн сүүлд чамд захихад үндэсний үзэлтэй,эх оронч үзэлтэй,Монголоо гэсэн үзэлтэй,бусад орноос дандаа дээгүүр тавьж одоо улс эх орныхоо төлөө,хүн ардынхаа төлөө санаа тавьсан эрдэмтэн хүн болоорой гэж ерөөе дөө.За ийм байна.Баярлалаа.
Ариун-Ундрах -
За баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
