Balgan

Basic information
Interviewee ID: 990198
Name: Balgan
Parent's name: Jamba
Ovog: Hazaadai
Sex: m
Year of Birth: 1942
Ethnicity: Buriad

Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: director of 'Hazaadai' women's hospital
Belief: none
Born in: Teshig sum, Bulgan aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder, seamstress
Father's profession: worker, handicraft master


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
family
work
illness / health
new technologies
repressions


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

За ингээд манай өнөөдрийн ярилцлаганд Балган гэж эмч хүн оролцож байна. Ингээд аа...Кембриджийн Их Сургууль аа....анторпологийн салбар одоо Монголч Эрдэмтдийн Олон Улсын холбоо хамтраад ийм “20-р зууны аман түүх” гэж ийм судалгааны төсөл хэрэгжүүлж байгаа. Энэ судалгаанд оролцохоор зөвшөөрч ярилцлага өгч байгаа танд баярлалаа.

Балган -

За зүгээр.

Хишигсүрэн -

За эхлээд та нэг өөрийгөө танилцуулах уу ямар газар төрж өсөв нэг хүний амьдралын түүх гэж нэг юм байна ш дээ.

Балган -

За.

Хишигсүрэн -

Тэрнээс 2-уулаа яриагаа эхлэх үү?

Балган -

За. Би 1942 онд юм даа. Одоогоор Булган аймгийн Тэшиг сумын Цаламын гол гэдэг газар...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Аа...малчин ард Жамбын нэгдүгээр хүү болж төрсөн юм. Тэгэхдээ бид бүгдээрээ буриад угсааны улсууд...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Манай эцэг бол одоогийн Заковский аймгийн...

Хишигсүрэн -

Оросын...

Балган -

Оросын Буриад улсын Заковский аймгийн Закон аймгийн нутаг газарт төрсөн.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Угаасаа манай гарал бол Түнхэнээс гаралтай. Бүр сайн ярих юм бол ойрд Монголоос гаралтай.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Баяд, Дөрвөд баруун аймгаас гаралтай. Баруун дөрвөн буриад гэдэг ш дээ. Монгол угсаатны одоо хойд талын улсуудыг нь монгол угсаатан, буриад үндэстэн гэдэг юм. Монголчууд бид чинь Монгол, буриад гэж янз бүрээр хэлдэг юм л даа. Янз янзаар ингэж хэлдэг юм л даа. Тэндээс эхлээд 8,9-н настай...9-н настай байхдаа нэгдүгээр ангид орсон. Манай аав бас зохих хэмжээний юм үзсэн хашир суусан. Хэлмэгдлийн 1930-н хэдэн онд 10-эн жилийн ял авч 1940 онд суллагдсан. 1940 онд 1-р 10-н жилийн байшин, энэ Цэдэнбалын, Чойбалсангын харш...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Их тэнгэрийн аманд байгаа. Эднийг чинь хаалгыг нь, цонхыг нь ширхэглэж ирж хийж байсан тийм хүн л дээ. Нэгдүгээр 10-н жмилийн хойд талд нь Сүхбаатар, Чойбалсан, Ленин дээр ханан дээр ингээд байдаг байсан юм. Одоо авчихсан байгаа байхгүй юу. Тэрнийг хийж байсан. Одоо авчихсан байсан. Тэрнийг хийж байсан. Хаалгыг хийж байсан. Аа...өндөр учраас доод талын өрөөнүүдийн цонхны доод хязгааруудыг манай аавын мөрөөр хэмжээ авч хийж байсан гэж байгаа юм. Тэгээд суллагдахдаа ялтангуудаас лам баригдсан ялтангуудаас хөдөлмөрийн хүндэт медаль...манай аав чинь авч байсан түүхтэй. Тэгээд...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Эхлээд би эцгээ сайн яръя гэж бодож байна.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Манай эцэг тэгээд 1946 онд одоо Монголын анхны хоршоолол байгуулагдахад...

Хишигсүрэн -

Ер нь яаж Монгол нутагт ирж сууришсан түүхтэй юм бэ?

Балган -

Энэ 1914 онд манай буриадуудыг дагаар оруулахад манай нутгийн, манай ээжийн аав Балжин гэж хүн хэсэг улсуудтай хамт Богдод ирж яаж байсан юм. Дагаар орж манай Булганы Тэшиг буриадууд , Хөвсгөлийн буриадууд бүгдээрээ Монголд ороод ирсэн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэрнээсээ өмнө Оросынх ч биш Монголынх ч биш ер нь цагаан хааны...цагаантан, улаантан гэж байхад хил хооронд ингээд нутаглаад хил хооронд нааш цаашаа нутаглаад ингээд л өөрөө үндсэндээ тэр нутаг нь мөртлөө хил хуваагдахад 2 тийшээ орсон байхгүй юу. Манайханы ихэнхи нь хойно байдаг юм. Цөөхөн хэсэг нь одоо энэ жил ноднингын тооллогоор 600 гаруй буриадуудтай Тэшиг сум. Ийм удамтай, ийм учиртай буриад угсааны Хүрхүд омгийн Хүрхүд Хазаадай гэдэг омгийн хүн дээ би.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энэ омгийн юугаар би нэрлэж Хазаадай гэж хувийн эмнэлэг байгуулсан. Тухайн үед дарлуулж явсан, Орос Монголын хооронд хэлмэгдэж явсан буриадуудын нэг. Тэгээд одоо элэнц, хуланцынхаа нэрийг сэргээж Монголын ард түмэнд буриадын ард түмэнд бас сайнаар хүнд буянтай юм гэж хүсдэг. Монголын үрс маш олон болтугай, Буриадын ард түмэн олон болтугай гэж би энэ мэргэжлийг үндсэндээ би 42 жил ажиллаж байна. 42 жилийн 11 жил нь гэртээ хариагүй. Илүү цагаар ажилласан. Ингээд би 51-н жилийн ажил хийж байна л даа. Одоо манай Гүнжинлхам баатар тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нөгөөдөх нь нэхмэлчин хэн билээ?

Хишигсүрэн -

Амгалан.

Балган -

Амгалан эд нар чинь байна ш дээ. Амгалан эд нар чинь 1962 онд сургуульд байхад чинь 1962 онд яг үйлдвэр дээр гарч байсан юм. Эд илүү цагаар л ажиллаж байж нөгөөдөх хөдөлмөрийн баатар авч байсан байхгүй юу. Тэрэнтэй адилхан эмнэлгийн ажилчин, сувилагч, асрагч гээд эмнэлгийн ажилчид илүү цаг хагас сайн өдөр л гэхэд л 16-н цаг энгийн өдөр 12 цаг бүтэн сайнд 24 цаг ингээд тооцоход л 10 гаруй жил гэртээ харилгүй ажилласан байгаа байхгүй юу. Миний хөгшин бол улсад 20-н жил ажилласан гэхэд 20-н жилд нь халдвартын эмч байсан. 20-н жил ажилласаны 7-н жил нь гэртээ хариагүй. Тэгээд 33-34 жил амьдарсан тэгэхэд бид 2 17-н жил гэртээ хариагүй, уулзаагүй байхгүй юу. Тийм утгаараа манай хүүхдүүд та хоёрын жаргахыг үзээгүй. Бид нарыг хаяаад явчихдаг. Толгойгоороо унаад толгойгоо хөдөлгөнө, гараа хугална. Эмчээс болоод манай хүүхдүүд эмч болоогүй ш дээ. Том охин маань эмийн мэргэжилтэй. Хүргэн эмч. Хувийн эмэгтэйчүүдийн эмнэлэгт ажиллаж байгаа л даа. Тэгээд манай хүүхдүүд эмч болж өгөөгүй. Тэгээд яахав дээ нэг хувийн эмнэлэг байгуулсан тэрүүгээрээ байж байгаа. Тэгээд 10-н жилд байхдаа ямар миний юм бий л дээ. Би бас зүггүй ч юм шиг тэгээд нинжин сэтгэлтэй тийм хүүхэд байсан байгаа юм. Багадаа спорт сонирхдог байсан. Сургуульд ороогүй хүүхэд л цанаар гулгадаг байсан. Бага сургуульд байхад чинь гэрээс...гэртээ сургуулиас оргоно ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Мориор багш ирээд л өвлийн хүйтэнд явган шавхардаж авч ирээд л. Ингэж багш нараа зовоож байсан л даа. Цанд явдаг байсан. Тэшүүрт явдаг байсан. Цанаар би бол спортын мастерын зэрэг хийж байсан. Теннисыг бол би 1958 оноос 1973 он хүртэл улсын чанартай тэмцээнд, бүх ард түмний спартакатад бүгдэнд нь орж байсан. Тэгээд л алт ч 2 удаа. 40-н жилийн ойгоор 1961 онд алт 2 удаа авч байлаа. Тэрний дараа мөнгө ч авч байлаа, хүрэл ч авч байлаа. Ингээд спорт сонирходог байлаа. Ингээд 10-н жилд байхдаа жишээлбэл би энэ юу байхгүй юу. Манай Булган аймаг спортоор мундаг байсан юм. Тэгээд энэ хотын 10-н жил, Сэлэнгэ энэ 10-н жилүүд бүгд нийлсэн...Сэлэнгэ, Булган, Төв аймаг нийлсэн ийм 10-н жилийн сургуулиудын спортын наадам болоход би теннисээр түрүүлж байсан юм. Сэлэнгэ аймгийн Эвлэлийн хороо нь надад ийм баярын бичиг өгч үнэмлэх өгч байсан юм. Теннисээр их явдаг байсан л даа. Тэгээд манай аав нөгөөдөхийг нь ийм одон авч байсан юм /одон үзүүлэв/...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1940-н хэдэн онд тийм. Хэлмэгдэлтийн энэ...дугаар...оо тийм тэгээд дараалалтай ярих юм бол тэгээд 10-н жилдээ теннис меннис тоглоод л сураад сайн онц төгсөөд л энэ хооронд би 5-н онцын төлөө 5-н онцын нөхөрлөл гэж тэр үед 1961 онд байгуулагдаж байсан юм. Монгол орон даяар хүчтэй өрнөж байсан юм. Тэгэхэд 10-н жилийн онц сурдаг сурагч нарыг нийлүүлээд Дашдулам гэдэг багш 5-н онцын төлөө нөхөрлөл байгуулаад тэгээд энэ хүнд ажил л даа. Цанаар явж мал үхэртэй айлд туслана. Зуданд нэрвэгдсэн айлын малыг хариулна. Янз бүрийн юм хийнэ. Тэгээд явсаар байгаад 1962 онд...1963 онд 5-н онцын төлөө нөхөрлөлийн идэвхтэй гишүүн байлаа. Тэгээд манай аав чинь 1958 онд 50-хан насандаа өөд болсон юм. Ходоодны ракаар...1931 он билүү дээ. Тэгээд 1941 онд суллагдсан хүн чинь 1950 хэдэн он гэхээр чинь 10-н хэдэн жил амьдараад тэгж байгаа байхгүй юу. Тэгээд ээжтэйгээ үлдсэн. Тэгээд ээж маань хөдөө нэгдлийн мал маллаад тэгсэн. Нэг дошин дээр нэгдлийн 2 үнээ үхээд. Нэг нь чононд баригдаад өрд унаад тэгээд 11-н сард Булган аймагт орж ирээд Булган аймгийн гар үйлдвэрт оёдолчингоор ажиллаад тэгээд.

Хишигсүрэн -

Та эцэг эхээс хэдүүлээ юм бэ?

Балган -

Би ерөөсөө эхээс ганцаараа. Харин манай аавын урд авгайн 2 хүүхэд бий. 2-уулаа байгаа. Тэгээд манай аавыг баригдахад нь за яадаг ч байсан алуулна гээд ээж аав нь аваачаад төрхөмд нь буцаасан. Тэгээд өөр хүнтэй суусан. Тэгээд манай аав шоронгоос суллагдаж очоод тэгээд манай ээжтэй суусан байна л даа. Тэгээд манай аав их нийтэч хүнд их тусламтайгаа. Ерөөсөө өөрийгөө боддоггүй тийм хүн байсан. Ёстой малгай тавиад манайх гэдэг тийм айл манайх байсан. Тийм л хүн байсан. Стрессээс болоод ходоодны ракаар 1-р эмнэлэг билүү...одоо 3- эмнэлгийн үүсгэсэн профессор тэр хүн над руу хэлсэн юм. Нас барангуут нь манай нэг хамаатан онгоцоор авч ирээд. Тэгээд ээжтэйгээ ганцаараа үлдсэн. Тэгээд ээжтэйгаа амьдараад л миний нагац ах болсон доо Бадам гэж байсан ноднин жил нас барлаа. Тэдний хаяанд амьдарч байсан. Би 11-н сард ээж аймагт ирэхэд би хөлдүү нойтон модоор би өөрөө шал хийгээд эсгий гэр бариад бид хоёр орж байсан удаатай л даа. Тэгээд хүмүүс сонсоход инээд хүрмээр мөртлөө амьдралын их том юм байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Та ер нь эмчийн мэргэжлийг тухайн үедээ ер нь яаж сонгож авч байсан бэ?

Балган -

Би одоо...манайд Бадам гэж Хөдөө Аж Ахуйн дээд сургуулийн доктор манай аавын төрсөн эгчээс гарсан хүн байсан юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд хожим нь 1970-н хэдэн онд хэлний ракаар өөд болсон юм. Тэгээд тэр хүн бүх ах дүү нараа бүгдийг нь хүний эмч болгосон. Яагаад уу гэхээр та нар Буриадууд нэг үе та нар дарлуулж байсан бол дараа нь бид нар харийн боловч ард түмэнд... монголын үрс олон болтугай. Энийг та л хийх ёстой гэсэн. Тэгээд мундаг хүн байсан л даа. Тэгээд ‘...’ Манай агь буриад 10-аад мянга байна. Хөгийн буриад нийлээд 20 гараад мянга байна. Манай Тэшиг сумын...Тэшиг сум Монголд хамгийн их эмчтэй газар байдаг байхгүй юу. Одоо ч хэвээрээ байгаа. Хамгийн томоос эхлээд Балганцэрэн гээд бас л манай хамаатан. Тэгээд л одоо төрийн шагналт ардын эмч Пүрвээ манай нутгийн буриад хүн. Дамдин гээд байна. Одоо байж байна. Тэр одоо хэдэнд жил ажилласан юм бэ дээ. 1960-н хэдэн онд төгссөн. Тэрний авгай нь эмч. Зарим нь хүүхдийн эмч, ретгены эмч, мэс заслын эмч.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Төрөл бүрийн мэргэжлээр эмч байдаг. Тэгээд яахав дээр Монголын ард түмэнд чадах чинээгээрээ туслаж тэгээд нөгөө 2000...сая 800-н жилийн ойгоор...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

2006 онд. Тулгар төр байгуулагдсаны 800 жилийн ой болж байгаа биз дээ. 800-н жилийн ойд. Тэгэхэд чинь Буриадын...Буриад улсын Улаан-Үүд хотод 2006 онд “Алтаргана” наадам зохион байгуулсан. Энэ нөгөө Тулгар төр байгуулагдсаны 800-н жилийн ойн хүрээнд Улаан-Үүд хотод “Алтаргана” наадам зохион байгуулаад Монголын буриадууд гавъяат өгсөн юм. Тэрнээс эмэгтэйчүүдийн эмчид Жамбын Балганд Буриад улсын гавъяат эмч, эрэгтэйчүүдээс Чимэдцэрэнгийн Цэдэн-Иш гээд эрэгтэйчүүдийн эмч байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд бас хүний гавъяат эмч өгсөн юм. Онигоо гарчихсан байдаг юм. Манай буриадууд тэгдэг юм. Монголын буриадуудаас хэлмэгдүүлэлтийн үед яаж нэг хоёр эрэгтэй, эмэгтэй үлдсэн юм бэ дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо зөндөө олон жишээ нь манай суманд 600 гаруй байгаа. Тэгээд Хэнтий мэнтий гээд зөндөө олон юм байгаа биз дээ. Энэ олон буриадуудыг эрийг нь одоо Цэдэн-Иш эмчлээд, эмэгтэйг нь товарищ Балган эмчилсэн. Тийм учраас Буриад улс энэ хоёрыг бас ажлыг нь үнэлж гавъяат өгсөн байхгүй юу гэдэг юм. За тэр нь үнэний ортой байх гэж боддог. Би жишээ нь одоо 1967 оноос хойш. Би залуу байхдаа бас Соёлч нөхөрлөлийн гишүүн байлаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Тэр нь юу хийдэг юм бэ?

Балган -

За группээрээ нийлээд бие биеэндээ очиж түлээ модыг нь хөрөөдөж өгнө. Түлээ модыг нь авч өгнө. Одоо тэгээд одоо оюутнууд чинь дотуур байранд байна тэднийдээ туслана барина. Тэгээд сургуулийн ажилд зохион байгуулалттай оролцоно. Социалист хөдөлмөрийн бригад юм даа. Тэгээд соёлч нөхөрлөлийн гишүүнийг сонгож авна. Нийгмийн талаасаа...

Хишигсүрэн -

Олон нийтийн...

Балган -

Олон нийтийн идэвхтэй бас их зүтгэлтэй хүний тоонд оруулаад байгаа юм л даа. Спортынхон байгаа юм бас...

Хишигсүрэн -

Ер нь ажиглаад байх юм тодорхой нэг мэргэжилтэй, эзэмшисэн мэргэжилдээ амжилт гаргасан карерь хөөсөн тэр улсууд оюутан байхдаа ер нь ажлынхаа бүх туршид манайханы хэлдэгээр тийм олон нийтийн ажлыг зохион байгуулагч байж таараад байгаа байхгүй юу.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Ер нь тодорхой түвшинд тийм лидер улсууд л хар багаасаа л тэгээд л ганц хичээл ном биш ерөөсөө тэр хүнийг л өөрийгөө илэрхийлэх юу байна уу ерөөсөө тэр газар л очдог.../инээв/

Балган -

Ерөөсөө өөрөө мэдэлгүйгээр нөгөө хажуу улсууддаа нөлөөлдөг маягын. Аяндаа татагдаад ороод ирэх жишээний. Тийм л юм билээ. Тийм л олон юмыг би мэднэ л дээ. Одоо би чинь хөдөө 1900-н Ангаах ухааныг би 1967 онд төгсөөд 1973 онд хотод орж ирсэн юм. Тэгээд миний хадам эцэг Лигдэнгийн Дамдинжав гээд Дорнот аймгийн Дашбалбар сумын...уугуул нутаг нь буриад хүн л дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд тэр манай тэр хөгшин бол 1952 онд Завхан аймгийн намын хорооны даргаар...Чойбалсангаас томилолт авч ажилласан хүн. Тэр цагаас хойш одоо 1990 он хүртэл улсын төлөө зүтгэсэн хүн. Сая жил болоогүй нас барлаа. Аж үйлдвэрийн гавъяат ажилтан. Энэ Дамдинжав гэдэг хүнийг бол бас өнчин өрөөсөн өссөн. Зовлон үзсэн. 9-н хүүхэдтэй. 3-н охин...3-н хүү 6-н охинтой. Би том охиныг нь авч суусан байхгүй. Дуламжав гэж халдвартын эмчээр олон жил ажилласан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэр бас гавъяа. Би чинь айлын ганц хүү. Тэгээд л одоо ганц хүн хэцүү ш дээ. Олон хүүхэдтэй орсоноороо бас зовлон гайгүй өнгөрсөн шиг байгаа юм. Одоо тэгээд бас одоо өөрөө хөгширлөө. Би ямар ч байсан ганц байсан хүн 3 болчихлоо. 3-н хүүхэдтэй. 3-н хүүхдийн том охин маань 3-н охинтой. Дараагийнх нь хүү охинтой. 6 уу?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Бага нь нэг хүүтэй. Ямар ч байсан хөгшин бид 2 тэр ачаа харсан. Манай хөгшин өөд болохынхоо өмнө ачынхаа зураг мургийг үзээд. Бичлэг ирүүлсэн. Тэгээд манай хүн...За тэгээд би сургууль төгсөнгүүтээ суманд очсон юм. Би ер нь хойшоо дуртай. 1968 онд байсан чинь хөвчид баавгайд баригдлаа гээд хүн ирээд. Очсон чинь хээр баавгайд эндээс нь ингээд авахуулчихсан ороолтоороо ингээд оруулаад боочихсон. Би тэгээд тэрнийг тэр чигээр нь хилээр 30-н км яваад хил гарч байсан. Наад тал нь Хутаг сум ортол 100 гаруй км. Аймаг ортол 300 км. Тэгээд 30 минут яваад л ороход л хил дээр очоод хилээсээ цаашаа яваад хүнийг амийг аварч байсан. Сонин дээр ч гарч байсан. Тэр залуу 4-р ангийн боловсролтой. Яамны сайдад бичээд Зөвлөлтийн ард түмэн ийм тустай байна гэж. Би хүний төлөө би ажиллаж болдоггүй юм уу гээд. Намайг эмч болгож өгөөч гээд. Тэгээд Дэмбэрэл сайд байсан. Сургууль төгсгөөд бага эмч болгосон. Одоо хүний төлөө зүтгэж яваа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Жишээ нь энэ. Тэгээд би 1971 онд...1973 онд...1971 онд эмэгтэйчүүдийн эмчийн мэргэжил дээшлүүлээд Булган аймгийн Хутаг-Өндөр суманд хөгшинтэйгээ авгайтайгаа гэргийтэйгээ гэх юмуу даа. Авгайтайгаа гэхэд хаашаа ч юм бэ. Тэгээд л тогооны хүнтэйгээ тийшээ явсан.

Хишигсүрэн -

Аа хаа /инээв/.

Балган -

5-н яам, 5-н төрийн байгууллагын үзлэг 1967 онд улсын хэмжээнд болсон ш дээ. Тэгээд манайд ойн цагдаагийн шалгасан хүмүүс за цагаан хэрэглэл байвал үзүүл гэсэн. Орны цагаан хэрэглэл байхгүй байна ш дээ. Хаана байна гэсэн чинь манай тогооны хүн мэднэ дээ. Тогооны хүн ирээгүй байна гэсэн чинь эмэгтэй хүнийг тогооны хүн гэж доромжиллоо гэж аймгийн дүнгийн хурал дээр манай тэр ойн цагдаа өвгөнийг донгодож байсан. Тийм учраас тогооны хүн гэдэг утгаар монгол хэлний биш гэж хүн ойлгох нь байна ш дээ. Соёлтойгоор манай гэргий гэж ярих дуртай. Тэгээд бид 2 яахав дээ 1970 онд гэр бүл болоод. Тэгээд одоо явж явж л хоосон юу ч үгүй л хоцордог юм байна ш дээ. Гэр орон гэхэд социализмын өмч байлаа. Тааруулаад цалинг нь өгчихдөг. 45 хоноод сургууль...төрсөн эхийг ажилд нь оруулчихдаг. Тэгштгэл ихтэй.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Та сая нөгөө төгсөнгүүтээ сумын эмнэлэг дээр очсон гэсэн ш дээ. Тэгэхээр энэ сумын эмнэлгийн их эмч гэдэг чинь маш универсал эмч байгаа ш дээ.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэнд чинь бүх төрлийн эмнэлгийн үйлчилгээ үзүүлж, бүх төрлийн нарийн мэргэжлийн эмчийн ажлыг хийнэ. Тэгэхээр тэр сумын эмч гэдэг бол...би сонсож байсан ш дээ. Суманд эмч хийж байгаад ирж одоо цаашаа мэргэшиж сайн эмч болсон юмаа гээд ярьж байхыг сонссон тэгэхээр та сумын эмч, эмнэлгийн талаар цааш нь дэлгэрүүлээд яриач?

Балган -

Би сумандаа очоод...манай сум бол нөгөөдөх дээр үеийн тэр сумын сүмийн дугана байсан. Тийм дугана байсан. Манай бага эмнэлгийн салбар тэнд нь байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр 1966 онд их эмчийн салбар болж яагаад...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Өргөжөөд тэгээд 15-н ортой...25-н ортой орчин үеийн эмнэлгийн би байрыг 1968 онд барьж дуусч ашиглалтанд оруулсан юм.

Хишигсүрэн -

Та тэнд байхдаа.

Балган -

Эмч байх хугацаандаа. За тэгээд эмч бол их юм бий л дээ. Яг өөрийн чинь асуултанд хариулахад бас хэцүү.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэнд очиход намайг чинь сумын захиргааны гишүүн болно, сумын дептат болгоно. За тэгээд машинтай ш дээ.

Хишигсүрэн -

Дарга нарын нэг.

Балган -

Дарга нарын нэг. Машинтай болчихсон байна. Сумын орлогч дарга хүртэл машин байхгүй. Нөгөө машиныг юм болгонд хэрэглэнэ. Хүн амын тооллогонд машинаа явуулна гээд ингээд дайчлана даа. За тэгээд эцсийн эцэст ном л хэрэг болдог. Би их номтой байсан. Тэр ном л хэрэг болдог. Тэгээд яваандаа тэгээд яахав тэнд ажиллаж байсан эх баригч нар, бага эмч нар ёстой архаг улсууд байна ш дээ. Тэр чинь аймар бөөн туршлага байдаг байхгүй юу. Тэднийг үндсэндээ харж бараг дадлага сурч байгаа байхгүй юу. Зүгээр очоод хүн төрүүлэх гэхэд л би савны амсар яаж нээгддэгийг ч би мэдэхгүй. Хуруу хийгээд үзлээ мэдэхгүй. Нөгөө эх баригч чинь 20-30 жил ажилласан. Ингээд ингээд үздээ ингээд гэж /дуурайж үзүүлэв/. Толгой нь энэ байна гээд заагаад өгдөг. Тийм маягаар сурсан. Ер нь тэгээд сурхад бол яг амьдрал дээр л сурдаг юм. Нэг ном уншаад л дараагийн юман дээр ингэх юм байна шүү гээд тэгэхэд тэр чигээрээ л байдаг тэрнээс биш яадаггүй. Дахиж алдахгүй байхын тулд номоо л хардаг. Номноосоо л багш хийдэг.

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Тэнд чинь дээр үеийн Монгол аргаар төрүүлж байсан эх барьдаг хөгшчүүд байдаг байсан. Тэгэхдээ би чинь ялангуяа тэр...би чинь 1967 онд очиход 40-өөд жилийн өмнө 60-70-тай чавганцууд байна биз дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Хярзан нь урагдаагүй л байдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Тэгээд тэрнийг их сонирхдог байсан байхгүй юу. Энд сурч байхдаа дадлага хийнэ. Хярзан урагдана, хайчлана, оёно гээд зөндөө л юм байдаг байхгүй юу. Хөдөө очсон чинь хярзан нь урагдсан хөгшин эмэгтэй хүн байдаггүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэр цагаас би жаахан юм боддог болсон байхгүй юу. Тэгээд ардчилал гарсаны ачаар би 1990 оноос...1989 оноос эхлээд хийж байгаа юм. Яг ардчилал мандах, сэргэлтийн үед оронгуут л энийг чинь яагаад л тусгай ор зохион бүтээгээд л одоо...

Хишигсүрэн -

Та ер нь яаж яаж эмэгтэйчүүдийн эмч болж яаж яг нарийн мэргэжилтэй болсон тэр процесс эхлэхдээ юунаас болсон. Тэгээд тэр яагаад тэр 1989 оноос хойш яагаад энэ уламжлалт төрөх аргыг их сонирхож судлав гээд....

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Энэ түүхээ яриач та...?

Балган -

Тэгээд эх баригч, эмэгтэйчүүдийнг эмч болоход манай нутгийн эмч нар л нөлөөлсөн байхгүй юу. Яагаад уу гэхээр за...манай ухаандаа нутгийн зөвлөл байна ш дээ. Эмч хүн байна, багш хүн байна, мал дээр байна. За Балган...одоо эндээс очиход бодлоготой улс очдог байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Яагаад гэхээр манай сумын Улаанбаатар хотод амьдарч байгаа манай сумын сэхээтэнүүд намар болохоор зэрэг суманд очдог байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Яагаад гээч тэнд очиж ээж аавдаа, ах дүү нартай өвсийг нь хадаж өгдөг. Хөдөлмөр хийж байна. Нөгөө оюуны хөдөлмөрөө биеийн хөдөлмөрөөр сольж амардаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Амардаг.

Балган -

Тэнд юу байна гөрөөс байна, гахай байна жимс байна тэрнийг идээд тосоо идээд тэгээд гоё амардаг. Нэг бодоход өвөлжин идэх малын тэжээл бэлтгэнэ тийм уламжлалтай.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Бөөн бөөнөөрөө очдог.

Хишигсүрэн -

Гоё уламжлал юм тийм ээ?

Балган -

Тийм. Тэгээд тэгэхэд чинь за Балган товарищ юуны эмч болох гэж байна гээд нөгөө эмч нар чинь асууна ш дээ. За чи юуны эмч бол. Эмэгтэйчүүдийн эмч бол энэ Монголд хэрэгтэй, манайд эмэгтэйчүүдийн эмч алга байна. За бол. Тэгээд намайг чинь 1971 онд шууд энд авч ирээд эмэгтэйчүүдийн эмчийн курст суугаад. 3-н сар суугаад л эмч болж байгаа юм. Ер нь яахав тэгээд оюутан байна гэдэг чинь оюутан байна гэдэг чинь ерөөсөө л энэ хуруу ийм байхад ийм байж магадгүй ингээд тавьчихаарай. Ийм байвал ингэчихээрээ ийм байсан бол ингэсгээд орхичихоорой ийм л одоо байхгүй юу. Энийг ингэхийн тулд яах юм бэ гэдэг аргыг нь тодорхой заадаггүй байхгүй юу. Суурийг нь зааж өгөөд болоо.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энийг нь ингээд...энийг ингэж цавчиж байгаад ингээд хийх аргыг нь мэргэжил дээшлүүлэхэд л хийдэг байхгүй юу. Тийм учраас Анагаах ухаан төгсөөд анх эмч болж байгаа хүн бол шушман байдаг байхгүй юу да ер нь. Тэгэхдээ одоо үед төгсөж байгаа эмч нар больчихсон байна.

Хишигсүрэн -

Буурчихсан.

Балган -

Бүр долоон дор. Энэ ярилцлага авч байхад эвгүй юм зүгээр...

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр.

Балган -

Би дуулсан эмч болж чадаагүй хүн, сургууль төгсөөгүй хүн хуурамчаар диплом авчихдаг байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Эмчийн дипломыг уу?

Балган -

Эмч гээд, эмч гээд. Хөдөө явна тийм ээ. Хөдөө явахдаа эмч гээд очино биз дээ. Хөдөө очихдоо би нөгөө эмэгтэйчүүдийн эмч болох гэж байгаа юм чинь эмэгтэйчүүдийн ном уншаад л байдаг байхгүй юу. 2 жил очсон чинь тийм ээ. Тэр бага эмчтэй эмнэлэг. Ингэнэ тэгнэ гээд заагаад өгдөг байхгүй. Тэгээд 2 жилийн дараа эмэгтэйчүүдийн эмчийн сургуульд суухгүй юу. Ингээд л дадлагжаад байж байгаа байхгүй юу. Ийм юуны сургалтын юман дээр Монгол улс засгийн газар анхаарахгүй болвол аюултай байна шүү. Тэгээд сая туршлага суулгахын тулд 2 жил эмчээр явуулдаг сайдын тушаал байна ш дээ. Туршилтын хугацаагаар ард түмнийг тоглуулж болохгүй гээд тэгээд тэрний цаана юу байгаа вэ гэхээр. Магадгүй тийм байж магадгүй би хардаад байдаг юм. Эмэгтэйчүүдийн эмч болох бол яахав дээ.

Хишигсүрэн -

Бодлогоор.

Балган -

Нутгий ардын нутгийн сэхээтэнүүдийн бодлогоор л тийм болсон.

Хишигсүрэн -

Нутгийн зөвлөл тэгвэл 1960,1970-аад онд тэгвэл байсан байна тийм ээ?

Балган -

Байлгүй яадаг юм бэ. Одоо Дорнот аймгийн Дашбалбар сумын нутгийн зөвлөл гэхэд байна ш дээ тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1950-н хэдэн оноос эхэлсэн байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

: Айхтар байна шүү.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Би одоо 1990-ээд оноос хойших л юм байх гэж боддог байсан ш дээ.

Балган -

Үгүй. Үгүй. Одоо манай нутгийн тэр, Дашбалбар сумын нутгийн зөвлөлийн дарга нь манай хадам Дамдинжав гэж хөгшин байсан байхгүй юу. Түүхэнд тэр чигээрээ байгаа. Тэр нутгийн зөвлөлийн тэр үүсэл нь бүр дээр үеээс яагаад уу гэхээр буриадууд гэхээр чинь харьцангуй бас юм үзсэн хойноос нилээн хатуужилтай. Юм туулчихсан, хатуужилтай, ухаалаг. Одоо зүгээр ярихад байна ш дээ тийм ээ. 21-н оны хувьсгалыг хэн хийсэн бэ халх дан хийгээгүй ш дээ. Буриадууд л гололсон байхгүй юу. Сэлэнгийн буриадууд, Дорнотын буриадууд, Хөвсгөл, Булганы буриадууд энэ чинь л бүгд Оростой Монголыг холбож өгөх гүүр болсон байхгүй юу. Ренчин гуай. Ренчин гуайн эцэг нь Алтанбулагт гүүр болж гэр орондоо амьдруулаад л тэр ялалтанд хүрэх ажлыг бүгдийг нь зохион байгуулж бүгдийг нь хийж байсан байгаа ш дээ. Тийм учраас одоо Монгол улсад 1921 оноос хойш 1925 оноос хойш 1960 оны төгсөх хугацаа хүртлэх хугацаанд байна ш дээ бүх мэргэжилд бүгд буриад байдаг юм. Мал дээр ч байна, хүн дээр ч байна, барилга дээр ч байна, газар тариалан дээр ч байна бүгд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Бүгд буриадууд тэр дундаа Сэлэнгийн буриадууд их байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг Монгол улсыг хөгжихөд буриадын ястаны буриадуудын оруулсан хувь нэмэр маш их. Тэгээд үндэсний үзэлтэн ч биш гэж юм биш. Ер нь яг үнэн чанартаа ярих юм бол буриадууд бол энэ Монголыг Монгол угсаатан...Нарма Монгол улс байгуулах гэж тэмцэж байсан ш дээ. Тэгээд сүүлд нь баригдаад алуулсан ш дээ. Энэ байгаль. Байгаль нуурын тэр хажуу талыг хар. Тэр Эрхүү, Эрхүү голыг хар, рашаан гэдэг тэр. Дэлхийн 10-н жанчивлангын нэг байна. Ийм сайхан газрууд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Эрхүү, Байгаль тэр чигээрээ. Байгалийн хойд талын буриадууд ийм сайн газрыг Орост орчихсон байгаа биз дээ. Хэнтий хангай соёоны гэдэг биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Өндөр сайхан нуруунууд хойд зүгийн чимэг болсон элсэн манхан далайнууд...юу билээ, ой тайга уулсууд...юу гэдэг билээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Гэдэг байхгүй юу. Тэгсэн чинь Хэнтий хангай соёоны уул гэдэг чинь аймар юм байхгүй юу. Тэнд очиж манай буриадууд зочилж, буйраа тахисан. Тэгээд тэр тэндэхийн ард түмэн...одоо Монголчууд нэмэлт хоол идэж байгаа байхгүй юу. Үгүй ээ монгол хүнд нэмэлт хоол гэж байх ёсгүй байхгүй юу даа. Монгол хүнд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энэ Хятад ч юмуу, Америк ч юмуу газрын тэжээл нь байхгүй болчихсон ийм ард түмэн л хэрэглэдэг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Америкчууд 70 оноос 80 оноос тарган ш дээ. Энэ чинь нөгөөдөх л...

Хишигсүрэн -

Натурал биш.

Балган -

Натурал биш дандаа хиймэл юм идсээр байгаад ийм болж байгаа байхгүй юу. Громаны эмгэгтэй болчихоод байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд манай малчин газраасаа аваад идэж байгаа байхгүй юу. Ийм эрүүл саруул идшинд хэрэггүй байхгүй юу. Тэгээд тэнд очоод зарим улсууд очсон нөгөө нэмэлт хоолоо зарах гээд заавар зөвөлгөө өгөөд байхгүй юу. Боль боль болих тий болих тий, рашаанаа идэж, арвай идэж ингэж хэлж байгаа юм. Рашаан нь бүх юм нь хангайд бэлэн байна. Надад ямар хэрэгтэй юм бэ цааш нь хий гэх мэтээр ингэдэг. Тэгэхээр зэрэг бид Монголчууд газар нутгаа, газар шороогоо дээд зэргээр хамгаалах хайрлах ёстой байхгүй юу. Энэ газар шороо гээд тэмцэл яваад газар шорооны төлөө тэмцэж хийж байгаа нөхөдүүд тэмцэл хийж байгаа нь маш зөв байгаа байхгүй юу. Өнөөдөр маш хэрэгтэй. Тэр улсууд түүхэнд алдаршина.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Гэх мэтээр Монгол хүний генийг хамгаалж үлдэх гэдэг асуудал маш чухал байна. Зарим улсууд абортыг одоо хоръё гээд байгаа байхгүй юу...

Хишигсүрэн -

Та нэг сонин юм хэлсэн. Би энний урд тал хөдөө очсон чинь эмэгтэйчүүдийн төрөлт их эрүүл байсан гэж ярьсан ш дээ тийм ээ. Тэрнийг би их анзаарлаа гээд.

Балган -

Тийм тийм.

Хишигсүрэн -

Би тэр саяны эмэгтэйчүүдийн эмч болох анхны мативийг анх тэр нэг ингээд л бодоод суугаад байна л даа. Тэгээд л ямар нэгэн байдлаар би таны тухай эмэгтэйчүүдийн эмчийнхээ хувьд хийсэн тэр их онцлог ажлуудыг л яриулахыг л хүсэж байна л даа.

Балган -

Тэр тэгээд дээр нь гадаад мэргэжилд яваагүй ш дээ. Өөрөө миний хамтран зүтгэгч эмч нар явдаг. Та одоо юу сурав гэдэг иймэрхүү иймэрхүү юм сурлаа гээд тэгдэг. Эмч тайлагнадаг. Оросын нэг ангаахын сэтгүүл байдаг юм. Найз нөхөдөөсөө олж аваад би шууд туршаад, онолын хувьд монгол хүн дээр биелдэг л байхгүй юу. Би чинь хөдөөнөөс ирээд 1973-1976 он хүртэл 2-р төрөхөд тасгийн эрхлэгч хийж байсан. Дамдинсүрэн гэж яаманд байсан манай ажил шалгаад. Балган гэж сайн хүн байна гэж мэдчихээд ирсэн байхгүй юу. Хотоос ирэнгүүт л Балганыг авсан. Тэгээд тэр хүний буянд явсан л даа. Тэгээд нэгдүгээр төрөхөд 1976-1988 он хүртэл ажилласан бий. 1988 онд Эх нялхасын төв шинээр байгуулагдахад манай нэгдүгээр төрөхөөс чинь 15,16-н эмч очсон юм. Тэрний нэг нь би л дээ. Тэгээд би тэнд нэгдүгээр төрөхөд байх даа л клиникт очсон. Тэднээс эхлээд миний үздэг хардаг, туршдаг барьдаг юмуу тийм ээ судалгаа хийдэг ч юмуу ийм юм нилээн эрчимжиж эхэлсэн.

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Тэгээд би ингээд...тэрний үр дүн бол 20-н жилийн дараа рентген зурагт гарсан. Тэгээд энд би 10-н хэдэн төрлийн...ашигтай загварын гэрчилгээ гэж байна, шинийг санаачлагч гэж нэг авсан байгаа, шинэ бүтээл гэж нэг авсан байгаа ингээд хотын эрүүлийн газрын...

Хишигсүрэн -

Эрэгтэй хүн болохоор бас /инээв/ эмэгтэйчүүдийн эмч болчихоод бас зохион бүтээх тал дээр бас ажиллаж байна тийм ээ. Тийм юм бас ажиллаж байна. Би бас тийм юм бодлоо. Би бас бодлоо шинийг санаачлаад.

Балган -

Тийм харин би чинь бас...

Хишигсүрэн -

Яг таны ажлын гол үр дүн дүгнэлт юу байсан бэ ер нь?

Балган -

Үгүй ээ би цаанаа Монголын шинийг санаачлагын нийгэмлэгт 1983 онд элсэж байсан ш дээ. Би шинийг санаачилдаг л хүн байсан байгаа юм. Тэгээд сүүлийн үед яагаад ийм байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха /инээв/

Балган -

Ийм юм өгчихсөн байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Гишүүнийг бат илэрхийлж байна ш дээ.

Балган -

Тэгээд одоо намайг ирээдүйтэй юм байсан юмуу мэдэхгүй. Тэгээд миний ажлын үр дүн жишээлбэл ингэсэн. Аа...дутуу төрөлт гэдэг асуудал дээр л би их олон жил ажиллаж байна даа. Аа...1983 онд Төв Хорооны тогтоолоор байхаа даа. Энэ дээр байгаа мартчихаад байна. Дутуу төрөлтийн 20-н ортой тасаг шинээр байгуулагдсан. Дутуу төрөлт Монголд их байна гээд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Эхийн 2-р тасгийн эрхлэгч байхад 20-н ор нэмээд дутуу тээлтийг эмчилдэг, дутуу төрөлтийг төрүүлдэг ийм тасаг нээж ажиллуулсан байхгүй юу. Тэрэнтэйгээ хамт дутуу тээлтийн эмгэг судлалын тасаг гэж шинээр байгуулаад одоо хүртэл миний шавь нар ажиллаж байгаа. Тэгэхэд дутуу төрөлтийг яаж дутуу төрүүлэхгүй байх уу. Дутуу төрлөө гэхэд ямар эмчилгээ хэрэгтэй гэхэд л би 2 ороо зайчлаж гаргаад л тэндээ жишээлбэл юу байдаг юм бэ. Аргууд сэдээд батлаад л үр дүнг нь тооцоод л тэгээд одоо бусад нь хэрэглэж байгаа юм. Одоо тэгээд залхуу болчихож дээ. Энийг хэрэглээд үр дүнд хүрье, одоо нөгөө эмч нар чинь яг үнэнийг хэлэхэд сэтгэлээрээ...

Хишигсүрэн -

Ажиллах.

Балган -

Ажиллахгүй болчихож. Тэгээд...

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр ерөөсөө эмчилгээний арга юм байна ш дээ. Таны стиваци болохоор зэрэг.

Балган -

Энэ бүгдээрээ эмчилгээний арга.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Харин би...

Хишигсүрэн -

Ямар нэг багаж техник байхгүйгээр ямар нэг эмчилгээний арга гаргаж ирээд.

Балган -

Эмчилгээний технологи шинээр гаргаж ирж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Жишээ нь 1989 онд 3-р төрөх засварт ороод манай Эх нялхасын төвд очсон байхгүй юу. Тэгээд нэг эмч хисвэр хийлгээд залуухан охид хисвэр хийлгэнэ дээ. Арга байхгүй шаардлагаар хийнэ ш дээ. Сав нь агшихгүй байхгүй юу. Сав нь агшихгүй болохоор яг тайрч хаяаад аваад байсан. Сайхан сайхан охидууд савгүй гарч байсан. Тэгээд би бас үгүй ээ энэ яагаад ингэдэг юм бэ. Савыг ямар аргаар авч үлдэх үү гэж өдөр шөний бодол болсон байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Миний дагалдан шавь нар байна ш дээ бас. Тэр үед олон жил ажилласан...2-3 жил ажилласан улс миний араас гүйнэ ш дээ. Тэгээд бий сав үлдээх арга эрсэн. Сав үлдээх аргыг л бий ерөөсөө санаачилсан байхгүй юу. Энэ дэлхийд байхгүй. Яг үнэндээ дэлхийд байхгүй байхгүй юу. Зүгээр савны ёроол дээр нь ганц оёдол тавьдаг арга байна. Энэ агшидаг зурвас байдаг байхгүй юу. Тэрэн дээр нь оёдол тавихаар нь зэрэг агших юм биз дээ. Бүр агшихгүй болсон хүн байна ш дээ. Тэгээд саваа авахуулж байгаа байхгүй юу. Арга байхгүйн эрхэнд. Тариа хийлээ барилаа. Тэгээд би ингээд ийм сав байхад чинь ингээд ингээд шаталсан оёдол хийгээд /гараараа үзүүлэв/ ийм болгоод...одоо ийм байхад энэ дээрээс нь ийм болгодог. Апираци хийдэг. Тэгээд гүйцээ хаячих. Тэгээд дараа нь цаг болоод, цаг бололгүй өөрөө агшидаг л байхгүй юу. Аяндаа тэжээлээ аваад. Тэгээд олон хүн над дээр ирсэн ш дээ. Миний аргыг хэрэглэдэг. Тэгээд одоо тэр 2-р төрөх хийнэ. 2-р төрөхөд хийнэ. Ууганбаяр эд нар хийнэ. Дараа нь энэ шинэ аргаар хийсэн. Энэ дэлхийд байхгүй. Үнэндээ. Яагаад уу гэхээр манай монголд чинь их атаархуу байдаг байхгүй юу. Балган нэг юм хийчихлээ гэхээр л өө Балган маань хийчихлээ яасан сайн юм бэ дэмжээд авъя гэх юм байхгүй. Манайх ийм муухай хорсолтой байдаг байхгүй юу. Дандаа ингээд тамын тогоо руу татдаг.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Ийм улсууд байхгүй юу. Дараа нь би...одоо энэ саяын жишээ...хүн ингээд цус алдсан хүн савыг нь авлаа тийм ээ. Цус их алдсан хүн сүүлдээ...2-3 литр цус алдахаараа сав нь агшисан ч гэсэн цусны бүлэгнэлт байхгүй болчихдог байхгүй юу. Тэгээд цус нь шүүрсээр байгаад үхчихдэг байхгүй юу. Тэгээд үхүүлээд байгаа байхгүй юу даа. Үхүүлээд байна гээд би бас бодсон байхгүй юу. Тэгээд би бас мэднэ ш дээ. Хирураг болчихож байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ л дээ.

Балган -

Тийм. Тэгээд гинжин оёдол гэж хийсэн. Одоо ингээд гинжилдэг. Гинж байдаг ш дээ тийм ээ. Гинжлээд гинжлээд байхаар чинь энийг татаад ингэчихнэ. Дараа энийг нь /гараараа хийж үзүүлэв/ ингэчихнэ. Энэ хооронд юу ч үлдэхгүй байгаа биз дээ.Жаахан л сул булцуу үлдэх юм бол шүүрдэг байхгүй юу. Тэгээд би ийм гинжин оёдол хийсэн байхгүй юу. Тэгээд цус тогтоод...тэр бол ерөөсөө маш хурдан хийх. Нэгдүгээрт бол...уул нь бүр төгс хийгээд савыг нь... тэгээд ийм л болсон. Энэ бас дэлхийн ямар ч номон дээр байхгүй. Дэлхийн номон дээр байхгүй шүү. Бичигдээгүй. Тэгээд энийг энэ хүний амийг аварлгүй хүн...эмч нар намайг тэгээд явуулаад байдаг байхгүй юу. Манай монголчууд яахав ээ... тэгэхдээ нэг нэгнийхээ ажлыг бас манай монголчууд...

Хишигсүрэн -

Үнэлдэггүй.

Балган -

Үнэлэх битгий хэл аа...шүүмжилэх хандлагатай ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Чи яагаад ингээд хийсэн юм. Батлагдаж байгаа юмуу алив үзье гээд нөгөө эмч үздэг. Бүлтэн гэж монгол орон даяар алдаршаад байгаа биз дээ. Тэгээд үзэх ёстой ш дээ. Хийх ёстой ш дээ. Яг ийм байдлаар алдаад л байгаа байхгүй юу. Тэгээд хэлэх ёстой ш дээ. Балганы гинжин оёдлын аргаар оёлоо гэдгээ хэлэхгүй. Манайд тийм улсууд байдаг байхгүй юу. За ийм байна. За тэр дутуу тээлтийг эмчилдэг. Дутуу зулбахаас сэргийлдэг ийм ком эмчилгээг би хийсэн байхгүй юу. Ганцхан тариа биш. Энэ тэнд нь тариа хийнэ. Дээгүүр доогуур нь тариа хийнэ. Арын байрлалаас нь хийнэ, урд доороос нь хийнэ гээд энэ комплекс эмчилгээ би хийсэн юм. Нэг татар хүн Анагаах ухааны сургуульд багшаар ирээд тэгээд тэр хүн зааж өгсөн юм. Тэгээд уйгагүй хийхийн төлөө явж байгаа хүн үр дүнг нь хардаг болохоос биш за ийм байдаг юмаа гэж ...аа, аа за гээд харчихаад явчих юм бол тэр хүн бараг хийж чадахгүйд хүрдэг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Би тэгээд хийгээд гарын авалга хийгээд аа...эмч нарт зөвлөөд өгсөн дөө. 2002, 2001 онуудад. Манай Эх нялхасын төв чинь сургалт авч бид багшилдаг байсан байхгүй юу. Нэг ийм 2-3 юм байгаа.

Хишигсүрэн -

Нэг аппарат байгаа гэсэн ш дээ.

Балган -

Айн?

Хишигсүрэн -

: Эмэгтэйчүүдийг төрүүлдэг аппарат зохион бүтээсэн гэсэн...

Балган -

Ор уу?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Аа тийм. /Түр завсарлав/

Хишигсүрэн -

За тэгээд.

Балган -

За тэгээд. Хазаадай эмнэлэг шинэ хэлбэрийн сандал хийлээ гэж. Сандал /инээв/. Сандал хийсэн байгаа байхгүй юу. За ийм юмнууд болсон. Монголд анх удаа хиймэл үтрээ хийсэн. Хиймэл үтрээ хийжээ гэж. Энэ давсага байна тийм үү?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Шээсний сүв нь байна. Шулуун гэдэс нь байна /зураг дээр үзүүлэв/. Энэ нөгөө эр хүний боожгоо алга. Мөн үү?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энийг хэвлийн хөндийн гялтан хальсаар нь хийдэг аргыг манай 1989 онд Москвад явсан эмч нар тэнд хараад үзээд ирсэн. Нэг эмч нь тэр эмчтээ хийнэ гээд багаж байдаггүй. Би ч яахав дээ зоригтой хүн чинь...

Хишигсүрэн -

Хярзан урагддаг шалтгаан бол ерөөсөө гарчигнаасаа тодорхой бичигдсэн байна ш дээ.

Балган -

Би ингэж бичсээр байгаад сүүлд нь энүүгээрээ эрдмийн зэрэг хамгаалахад ийм гаргачихдаг юм байна лээ.

Хишигсүрэн -

Та доктор бишүү?

Балган -

Доктор биш. Би эрдэм шинжилгээний ажилтан байгаагүй. Зүгээр л эмч. Зүгээр эмч би ингэж ажилладаг. Эмч хүн ингэж ажилладаг байх хэрэгтэй байхгүй юу. Ерөөсөө эмч хүн өөрөө дадлага дүгнэлт хийдэг. Дүгнэлт дээрээ харж авдаг...

Хишигсүрэн -

Та түрүүн...уучлаарай яриа тасалчихлаа. Нэг 1989 он, 1990 он гарснаар одоо нэг ёсондоо одоо таны ажил явах. Таны ажил чөлөөтэй явах гэсэн нэг санаа хэлчихсэн ш дээ. Тэгэхээр эмчийн ажил дээр ч гэсэн тэр нөгөө хаалттай нийгэм бас тодорхой түвшинд нөлөөлдөг байсан уу?

Балган -

Тэгэлгүй яахав.

Хишигсүрэн -

За тэр тухай та нэг ярь.

Балган -

Жишээлбэл одоо сая нөгөөдөх гинжин оёдол тавина тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нөгөөдөх “П” маягийн оёдол тавина. Цус тогтоодог. Сав агшаадаг. Сав үлдээдэг арга. Цус тогтоодог аргыг чинь одоо коммунист засгийн үед ярих юм бол сайдын тушаал гэж нэхнэ ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Сайдын тушаал дотор чинь эрүүлийг хамгаалахын эх баригч эмч хүн би ийм юм хийнэ гээд заагаад өгчихсөн байдаг байхгүй юу. Стандарт бус юм хийсэн байна гээд намайг авна ш дээ. Хиймэл үтрээ хийх тухай, хиймэл үтрээ хийхэд одоо гялтганаар хийнэ, сармагчингын гэдэс, адууны нарийн гэдсээр хүртэл хийдэг байхгүй юу. Тийм. Гялтганыг нь өөрийнх нь юмаар хийж байгаа байхгүй юу. Би 10-н хэдийг хийсэн. Хувийн эмнэлэгтээ 3 дахиа хийчихээд байгаа. Одоо нэг хийх байгаа. Энийг одоо улсын байгууллагын эмч нар хийхэд их хэцүү. Гэдсийг нь хагалчихвал яах юм бэ, урагш нь давсагыг нь хагалчихвал яах юм бэ больё больё гээд хийх хүн алга. Юу билээ...юу гэж асуугаад яриа...

Хишигсүрэн -

Аа...

Балган -

Аа...яагаад ийм болсон гэж үү?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Би энд...бид чөлөөтэй архи уудаг болчихсон ш дээ хүмүүс. 1990 онд аймар уудаг болоод 1990-н хэдэн оноос чинь хүн болгон архи уудаг болсон. Үгүй ээ сайхан ууж байгаа бол сайхан хэрэг. Энэ одоо архи уух...одоо их уухаа больчихсон байна. Архи уугаад байсан монголчуудын учрыг хэлбэл өчнөөн дөчнөөн тэр дарамтанд байж одоо сэтгэлээ тайвшруулах сэтгэлээ юм байхгүйгээр явсаар байгаад нэг дэлбэрсэн байхгүй юу. Тэгэхэд л сайхан нэг 100 гм уугаад нэг тайвшраад байгаа байхгүй гэх хүн байдаг л байхгүй юу даа. Ийм ийм учраас л миний ажлууд зоригтой гарч ирсэн. Намайг улсууд...манай дарга нар шүүмжилж байсан ш дээ. Одоо ингээд сав үлдээх арга хийлээ. Сав нь хоорондоо наалдвал яах юм бэ гээд ингээд л тэгээд л...

Хишигсүрэн -

Болохгүй.

Балган -

Болохгүй ээ. Би чинь зэрэгтэй эмч тэнд. Болно оо та нар яахыг хараарай. Тэгээд 3 хонгын дараа харахад л яг саван дотроо шархтай ингээд байж байгаа байхгүй юу. Бүр нэг цаг барьчихаад тэр хооронд арга хэмжээ авахад л болж байгаа байхгүй юу. Үгүй ээ ингэх арга байхад чинь савгүй болгож одоо хичнээн олон эмэгтэйчүүд савгүй болж, хүүхэдгүй болж зовж байна. За тэрний дараа бас юм гарч ирсэн.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

За энэ саваа авахуулсан улсууд яах уу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

За ингээд надад орж ирж байгаа байхгүй юу. Тэнгүүт би чинь үр шилжүүлэн суулгана гээд гаргаад ирсэн. Тэгээд би энүүгээр бас шинэ санаачлагын юм авсан байгаа энэ байгууллагаас. Мал аж ахуйн хүрээлэн гэдэг чинь нөгөө Алтанхуяг доктор ямааны үрийг шилжүүлээд олон ямаа...сайн үйлдрийн 25-н микроны юутай сайн үйлдвэр гаргаа биз дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэнд нөгөө сайн үйлдрийн уханы үрийг аваачиж суулгаж байгаа юм. Үрийг суулгана гэсэн үг. Алив Балган чи хүрээд ир гэнэ. Очоод ямааг нь барьж авч хагалаад л зүсээд л. Мал ч амар юм даа зүсээд л тэгээд л өндгөвчийг нь гаргаж ирж байгаад юмаа хийгээд дараа нь өндгөвчийг чинь тодорхой хугацаанд 72 цаг үр тогтоочихоод, инкобаторт байлгадаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Үр тогтонгуут нь ямааныхаа үтрээгээр хийж шахаад тэгээд үр тогтоодог байхгүй юу. Би ингэж 8-н жил ажилласан юм.

Хишигсүрэн -

Пөөх.

Балган -

Тэгж. Энэ ямар учиртай вэ гэхээр одоо улсууд...хүн тэгээд ямар юм бэ гэдгийг нь л тэрийг л шинжлэх ухааны суурийг л судлаж байгаа. Хүн дээр хийх, мал дээр хийх адилхан байдаг байхгүй юу. Яг адилхан. Адилхан амьтан юм чинь. Мал амьтан хоёрын ялгааг та мэдэх үү? би бааж байна, би тугал гаргаж байна гэж үнээ боддоггүй байхгүй юу. Зүгээр л хооллож, буханд ордог хүүхдээ...тугалаа гаргадаг л байхгүй юу. Аа...хүн бол би тэгж болохгүй. Хүүтэй болно. Охинтой болноо. Үр шилжүүлэн суулгана аа. Ингэж боддогоороо хүн гэж амьтан амьтанаас ялгаатай нь тэр. Тэгэхээр зэрэг мал дээр хэлэхэд...дэлхийн шинжлэх ухааны суурь нь дандаа л амьтан дээр туршдаг байхгүй юу даа. Одоо цагаан хулгана мулгана дээр чинь зөндөө туршиж байна ш дээ. Тэгээд манайд тийм юм байхгүй юм чинь ямаан дээр л харахаас өөр арга байхгүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Мал дээрээ.

Балган -

Тийм. Тэгээд үр шилжүүлэн суулгах талаар...хүргэнээ эмэгтэйчүүдийн эмч болголоо. Бид 2 лабротари байгуулж үзлээ. Одоо ч гэсэн байж л байгаа л даа. Аа...тэгээд...эхлээд тэр чинь нөхөр нь үргүй. Үргүйдлийн шалтгааныг нүдээ аниад мэдчихнэ ш дээ тэр чинь үр дамжуулах хоолой нээлттэй хаалттай гэдгийг нь мэдчихнэ. Өндгөн эс боловсорч байна уу гээд явахаар ойлгочихно. Тэгээд нөхөр нь үргүй. Авгай нь буруу юу байхгүй. Бүх юм нь хангалттай, нээлттэй үр боловсорч байгаа. Донорын үрээр хээлтүүлэг хийсэн л дээ. 2005 онд хийсэн тэрнийг чинь. Үгүй ээ биш. 2003 онд хийсэн юм уу даа. Одоо Өвөрхангай аймагт байгаа. Хөдөө явсан тэд нар. Тэгээд тэрнээс хойш олон хүн ирсэн л дээ. Нөхөр нь үргүй. Аа...нөгөө саваа авахуулсан эмэгтэй одоо асуугаад байгаа биз дээ. Хариу нэхээд байгаа ш дээ. Тэгэхээр зэрэг явсаар байгаад тийм аргыг 2-3 хүнд бид нар хийж үзээд болохгүй байсан л даа. Болж өгөхгүй байсан. Одоо Казакстан улсад хийх гээд 5-н жил үзээд дийлэхгүй байна.

Хишигсүрэн -

Таваа...?

Балган -

Өндгөн эсийг гадаад орчин үр тогтоох гээд хийж чадахгүй байна. Тийм байна. Эрхүү аль хэдийн хийсэн чадахгүй байна. Хятад одоо анханы төрсөн хүн бол 20-н настай одоо их сургуульд сурч байгаа. Дэлхий дээр бол Америк, Герман, Өмнөд Солонгос энэ гурав бол дэлхийд нэг номер. Нэг нэгийн дотор Америк нэг номер. Одоо явсаар байтал хоцорч байна. Өндгөн эсийг чинь одоо эм бэлгийн эсийг эр хүний эсийг нь шууд тариад хийдэг. Нийлэх нүү гээд инкобаторт хийгээд хараад ингээд нэг...одоо шууд тарьчихаад...товчлоод хийсэн улсууд Германд хийж байна. Америкт аль хэдийн хийсэн. Энэ дэвшил рүү одоо би хийж чадахгүй юм чинь нас ч өндөр болж байна хойч үед манай хүргэн мүргэн байгаа тэгээд л гадаад дотоодын улсуудтай холбоотой ажиллаж байгаа. Тэгээд манай хүргэн хийнээ. Жавхаатай их сайн залуу байгаа Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээлийн хүү бий. Тэгээд...

Хишигсүрэн -

Саваа авахуулсан эмэгтэйчүүд л бол ямар нэг байдлаар асуудал шийдсэн гэсэн тийм нэг ойлголттой боллоо ш дээ би тийм ээ.

Балган -

Тэгээд одоо нэгэнт Монгол улсад....Дэлхийд СВИ-гын Марина гээд том лабротари байна. Эд нартай дандаа холбоотой байдаг байхгүй юу. Хятадын энэ...ямар гэдэг билээ хойд талын Шанхай хотод СВИ-гын нэг салбар байгаа. Тэгээд юм хийж байгаа ш дээ. Ингээд би бас чадахгүй ч гэсэн холбоо бариад холбож өгч буян хийж л байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Энэ дээшээ харж одоо хэвтэж төрсөн хярзан урагддаг гээд энэ ярилцлага байна ш дээ. Тэгэхээр тэр нөгөө төрөх ор гэдэг юм чинь ямар нэг байдлаар Европ анагаах ухааны л ажлын үр дүн ш дээ тийм ээ.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр та яг энэ байдлаараа хэдэн тохиолдолд...одоо юу гэдэг юм бэ яаж баталсан бэ? Тэгээд тэр уламжлалт төрөх арга одоо таны өөрийн чинь тэр уламжлалт аргыг орчин үеийн аргатай хослуулж байгаа байдал ер нь ямар үр дүнд хүрэв ...?

Балган -

Ерөөсөө би ярилцлагаа ч өгдөг юм. Одоо хүнээс бусад амьтаныг бодьё. Тэмээ яаж төрдөг юм бэ ингэж байгаад төрдөг байхгүй юу /дуурайж үзүүлэв/, одоо монгол улсад дорно зүг рүү бол манай монголчууд тэмээчилж төрөх гэдэг юм. Тэмээ чинь ингэж төрдөг. Мал болгон л хажуулдаж байгаад төрдөг ш дээ. Өөдөө хараад төрдөг ямар амьтан дэлхийд байдаг юм бэ ямар амьтан байхгүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энийг цаад бурхан зааж өгсөн байхгүй юу. Ингэж л төрөх ёстой. Төрөхгүй бол цаад амьтан чинь бачимддаг юмуу яадаг юм бэ тэгээд ингээд төрдөг байхгүй юу. Мал...адуу, гүү гэхэд чинь л бараг босоогоороо ингээд унагаа унагаачихдаг байхгүй юу. Тэгэхэд яагаад хүн ингэж. Хүн бас дээр үед ингэж төрж байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо бас одоо Монгол хүнийг судладаг хүн ярьдаг л даа. Зөндөө л ярьж байгаа. 17-н сая жилийн тэртээ одоо парапета гээд сармагчин юуны...ямар хөндий гэдэг билээ. Одоо нөгөө Турк байдаг. Туркуудын угсаатны юу байдаг чинь. За Сэлэнгэ инээд биз дээ юуны хөндий гэдэг билээ...өө /хэсэг бодов/. Дорж 1970 онд бичсэн юм.

Хишигсүрэн -

Юун тухай юм бол...?

Балган -

Хүний...хүн бол Монголоос гаралтай юмаа гэж тэгээд тэр сармагчингын толгойн яс үзсэн чинь яг хүн шиг байсан байхгүй юу. Заамрын хөндий...тийм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд 5800 жилийн өмнө хүн амьдарч байсан байна аа гээд Өвөрхангайн хаана саяхан нодлин яваа биз дээ. Тэгэхээр зэрэг явж явж явж одоо галав юүлэхэд чинь...хэтэрхий холоос ярьж байна уу үгүй юу /инээв/.

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр.

Балган -

Галав юүлэхэд чинь Монгол чинь халуун дулаан уур амьсгалтай халуун орон байсан байхгүй юу. 40-н...манай он тооллоос өмнө 40-н хэдэн сая жилийн тэртээ Гимлайн өндөр уул ургаж эхэлсэн байхгүй юу. Ингээд өсөөд ирнээ дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Ард тал нь сэрүүн болоод ирнэ биз дээ. Эковатороос урагш халуун нааш хүйтэн болоод эхэлнэ. Халуун дулаан уур амьсгалтай байсан нөгөөдөх махчин динзоварууд, өвсөн тэжээлтэй динзоварууд гэдэг чинь үхээд тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд өндөр уулын чинь хойд хормойгоор ингэж нүүдэлсэн байхгүй юу. Тэгээд Өмнөд Африк хүртэл явсан байхгүй юу даа. Өмнөд Африкт олдсон хүн дүрст амьтаны яс байгаа байхгүй юу. Өмнөд Африкт хүн үүссэн гэж ярьж байна. Одоо бүр больсон. Хаана үүссэн гээч...?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Өөрөө мэдэх үү?

Хишигсүрэн -

Төв Азид үүссэн л гэсэн ш дээ.

Балган -

Төв Азид. Энэтхэгт үүссэн. Хамгийн сүүлд Энэтхэгт үүссэн тогтоогдож байгаа. Энэтхэгт үүссэн гэхээр Монголд үүссэнтэй адилхан байгаа байхгүй юу. Гимлайн өндөр өндөр уул байхгүй байхад манай Монголд байсан л байхгүй юу. Тэгээд Монгол хүн хүмүүсийн үүсэл гээд ярьдаг л биз дээ. Монгол төв Азид үүссэн. Монголоос... Монгол нутаг дээр хүн гэж хэлж байгаа. Хэлэхэд илүүдэхгүй. Энэтхэгийн өндөр уул...Энэтхэгт хүн бий болсон гэдэг чинь нөгөө аймар олон чулуу байдаг байхргүй юу. Чулуун дээр нөгөөдөх хүн дүрстэй ийм юуны зураг их байдаг байхгүй юу. Хүн дүрстэй амьтаны зураг хад чулуугаар дүүрэн байдаг юм. Тэгээд тэгээд хараад ирсэн чинь ээ...энэ чинь дээр хичнээн 100-н жилийн тэртээ хүн байсан байна шүү. Энэтхэгээс гаралтай гэж хэлээд байгаа. Тэгэхээр Монголоос гаралтай гэж хэлэхэд үгүйсгэхгүй болсон л доо. За тэгээд нөгөө юман даа ороё. Илүү юм их ярьж байна аа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1921 оноос өмнө...21-р зуунд, 1921 онд монголчууд шинэ засгийн газар гэдэг ч юмуу тийм ээ. 400000...600000 хүн байсан ш дээ Монголчууд...

Хишигсүрэн -

Тийм ардын хувьсгал ялж байхад.

Балган -

Тийм 600000 хүний чинь одоо 1000 хүүхдийн 50% нь үхдэг. Эхчүүдийн 40% нь бараг үхдэг. За тэгээд нэг яр тэмбүүндээ баригдсан гэдэг үндэстэй л юм билээ. Хоосон яриа биш. Богдын тэмбүү гэж богдыг муулж байгаа биш. Ерөнхийдөө Монголчууд тэмбүүтэй байсан байхгүй юу. Тэрнийг чинь харин хөөрхий минь оросууд 1958 онд анхны арьс өнгөний арми орж ирж улаан тариа тарьдаг байлаа ш дээ. Монголчууд чинь тэгж байж эрүүлжсэн ш дээ. Энэ бүгдийг манай хойч үе мэдэж байх ёстой. Илүүдэхгүй. Оросыг муулаад байдаг байхгүй юу. Оросын ард түмэн байгаагүй бол Монголчууд яах байсан юм бэ. Харин түшисэн нь зөв болсон байхгүй юу. За тэгсэн чинь энэ Европ дээшээ харж төрдөг чинь Европод тэгж төрдөг л байсан байна л даа. Тэгээд дэлхийн нэг том хүн дэлхийн нэг том бурхан эмч одоо номон дээр байдаг даа. Анхны юм зохиосон гээд. Үгүй ээ энэ чинь малаасаа ялгарах хэрэгтэй 2-уулаа гэж байгаад ярина биз дээ. Үгүй ээ дээшээ харж төр л дөө. Мал ч дандаа ингэж төрдөг юм байна. Дээшээ харж төрөөд гэсэн ийм юм зохиочихое. Тэрэндээ үндэслээд онолын юм хийлдэг байхгүй юу. Тийм тийм био хэмнэлээр тэгж тэгж төрнө. Тэрэн дээр очиж тулна. Тэрэн дээр тулна. Эрүү ингэж тулна. Тэгээд ингээд ингэж ингэж нар зөв эргэж юмуу. 180 градус эргэж ингэж хүүхэд төрнө гээд тайлбар хийгээд хийчихсэн байгаа байхгүй юу. Энийг мал ч адилхан...адуу ч адилхан бас л ингэж төрдөг байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг энэ ерөөсөө нэг л хүний та бид 2-ын л юу байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тохиолдолоор...

Балган -

Тохиолдолоор хийгээгүй. Ерөөсөө адгууснаас ялгах нэг арга нь байсан байхгүй юу. Хүн төрөхдөө...хүн төрлөхтөн төрөхдөө адгуусан амьтанаас ялгаатай байна дээшээ харж төрнө гэсэн байгаа байхгүй юу. Энэ нь одоо хамгийн том алдаа болсон. Энийг одоо дэлхийн улс орон хайж байна. Одоо жишээлэх юм бол энэ орон дээр ингээд...та 60-н кг-тай.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

60 кг-аар эндээс шал руу татах ёстой. Та өөрөө 10-н кг...10 кг ачааг ийш нь гаргана. Тэгэхээр 70 кг болж байгаа биз.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн.

Балган -

70 кг-ын хүчээр 18, 16 цаг өвдөнө. Багадаа 8 цаг өвдөнө. Гэж ойлгоход л 75 морины үзүүлэлттэй тракторын хүчээр ажиллаж байж хэвтээ байдалд хүүхэд төрнө гээд бичдэг юм. Бичсэн байдаг байхгүй юу даа. Тэгэхээр зэрэг өөдөө харж төрдөгийн чинь буруу нь энэ. Яахаараа хярзан урагддаг юм бэ гэж бас асууна тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Өөдөө хараад өвдөхөөр чинь дүл гээд дүлүүлдэг. Тэгээд одоо өөрөө төрж үзсэн байх. Үзсэн хүн чинь. Дүл гээд өө...дээшээ хараад дүлэхэд чинь бага аарцагын хөндийн цусан хангамж чинь эргэлддэггүй. Эргэлдэггүй болохоор чинь хөл бэмбийж хавдаад аймар юм болдог байхгүй юу. Эргэлтгүй болсон, цусан хангамжгүй болсон аяндаа урагддаг байхгүй юу. Хярзан урагддагын шалтгаан тэр байхгүй юу. Тэгээд одоо дараагаар чинь би чинь хярзанг чинь оёдог. Ураад л байх нь байна ш дээ. Ингэж төрүүлсээр байгаад монголчуудыг алж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэр хувьсгалаас өмнө эхчүүдий, нялхасын эндэгдэл их байсан нь юутай холбоотой вэ? Анагаах ухааны...

Балган -

Мэргэжил. Мэргэжилтэн боловсон хүчин байхгүй. Бага байсан. Байхгүй байсан. Лам нар л байсан юм чинь. Тэгэхдээ яахав дээ Монгол анагаах ухааны юм байж л байлгүй. Байж л байсан ш дээ. Эх барьдаг. Эхэс авдаг юм хүртэл айлд төрсөний дараа байж л байсан. Тийм юм зөндөө ш дээ. Манай тэр хүргэний эмээ ээж нь эх барьж байсан. Монгол аргаар хүн төрдөг байсан байгаа. Би тэр хүнтэй уулзаж маш их юм авсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Араг байна. Араг гэж ийм сараалж... мэднэ биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм араг.

Балган -

Өвдөхийг нь сааруулдаг юмаа гэж надад хэлж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Араг түшихээр үү?

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Гэдсээрээ...

Балган -

Чи одоо энэ даавуугаар дарахаар нэг цэг ёо ёо гэнэ биз дээ. Арагын энэ 5- юун дээр ёо гэх нь бага байна биз дээ. Тэгэхээр хүчийг нь сааруулж байгаа биз. Арагаа ашиглахдаа 7-н удаа ашиглана гэж байдаг юм. Тэрний оронд араг чинь татдаг байхгүй юу. ТЭр эх өөрөө араг дараад...хэдий чинээ даралт ихсэнэ саван доторхи даралт ихсэнэ. Тэгээд төрчихнө. Энэ яагаад буруу болдог гэхээр аарцгын хөндийн булчингуут хүчил төрөгчийн дутагдалд орсоноор юу...хярзан урагддаг байхгүй юу даа. Дээшээ хэвтээд, дээшээ ингээд босоод хагас суугаад ингээд байхаар цусны эргэлт эргээд дээшилнэ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Цусны эргэлт саардаг учраас л хярзан урагддаг байхгүй юу. Ерөөсөө л тэр. За тэгээд застое үүссэн байхад хүүхэд мөн адил хүчил төрөгчийн дутагдалд ордог байхгүй юу. Тэгээд төрөхөөрөө яах уу бүтэлттэй хүүхэд төрдөг байхгүй юу. Бүтэлттэй хүүхэд төрнө гэдэг чинь гэмтэлтэй хүүхэд байдаг байхгүй юу. Тэгээд аа, аа хоол идэе хоол идэе ийм хүүхэд төрүүлээд байгаа байхгүй юу. Энийг хүртэл сонинд бичсэн. Их олон бичсэн. Энэ их зөв арга санагдсан гэж хэвэх хүртэл нь сонинд бичүүлсэн. 1980 хэд, 1990 хэдэн онд. Тэгээд ерөөсөө л монгол аргаар төрөхөд хярзан урагддаггүй л гэсэн үг байхгүй юу даа. Тэгээд энэ нэг сандал байгаа биз.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Тийм байна.

Балган -

Түшлэгтэй ч сандал бий түшлэггүй ч бий. Энэ нөгөө хярзангын оёдол тавиулсан эхчүүдэд энэ дээр суухаар оёдол хүрдэггүй байхгүй юу. Одоо хярзангын оёдол хийлгэсэн хүн байгаа ш дээ. Чөлөөтэй суух ёстой байхгүй юу. Суух гэж яддаг байхгүй юу. Ингэж оёсон юмыг чинь ийм болно биз дээ. Тэгэхээр тэгшихэн суу гэж би энийг хийгээд өгсөн. Хярзангын оёлолд энэ хүрэхгүй.

Эмнэлэг дээр дандаа гар сандалууд байдаг юм. Тэгээд би энэ дээр орны тайлбартай 5-р зүйлийн юугаар хийчихсэн байгаа. Өөрийнхөө юун дээр. Үзнэ биз.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

За тэгэхээр энийг чинь бас ингэж байгаа юм. Энэ маш чухал. Яахаараа баруун хатавчиндаа монгол улсууд ингээд араг түшиж төрдөг юм бэ гээд. Одоо хөх бууцан дээр хүүхдээ хаядаг байхгүй юу. Суугаа байдлаар. Баруун хатавчиндаа байдаг учир бол эсгий гэрийн буурь энэ байгаа биз дээ тийм ээ. Энийг гэрийн жилийн 12 жилдээ хуваачихдаг юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо ойлгов уу. 12 жилд хувааж байна тийм үү?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

12 жилийг зураад тэгээд баруун хатавчин дээрээ бичин жил байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр хүн бичнээс гаралтай юмаа гээд байгаа юм. Монгол хүн бичнээс бүтсэн байна ш дээ. Тийм учраас баруун хатавчиндаа төрдөг.

Хишигсүрэн -

Бэлгэдэж.

Балган -

Тэгээд одоо гарлаа бэлгэдэж. Тэр хүн чинь тийм аргыг хэрэглэж тэр их агуу их сансараас мэндэлж ирсэн юм чинь тэр л журман даа төрөх ёстой гэсэн ийм том монгол ухаан байсан байхгүй юу. Тэгээд зүүн хойд буландаа эхэс мэхэсийг нь шороонд хийгээд булчихдаг байхгүй юу. Тэнд бас жил байдаг. Маш ухаалаг. За тэгээд. Илүү юм биш...

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр сонирхолтой. Сонин юм яриад байна ш дээ. Аа ха.

Балган -

Монгол гэрийг Зүгээр яахав чи мэдэх байлгүй дээ.

Хишигсүрэн -

Монгол гэрийг мэдэлгүй яахав.

Балган -

За ингээд дэлхий чинь байна ш дээ бөөрөнхий хэлбэртэй тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Бөмбөрцөг.

Балган -

Энэ газар дээр буухдаа хааш хаашаа 2 метрын голчтой буудаг юм. Дөрвөлжин. Дэлхийн дотор хуваачихсан юм байдаг биз дээ. Энэ чинь одоо хааш хаашаа 2 метрийн зай байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг энэ дөрвөлжингийн голч дээр хүн байвал сайхан амарна, сайхан унтана, сайхан зүүд зүүдлэж унтана. Одоо стрессгүй унтана. Урт насална. Эцсийн эцэст. Монголчууд яагаад ингэж хийсэн гэхээр хүмүүс Чингисийн үед...тэгээд хүмүүс ингээд ярихад улсууд одоо хүнд хэлэх л байх л даа. Тэгээд л чин одоо аавыгаа наанаа нэг сайн унтуулаадах юмсан гэж бодно ш дээ. Тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Танайд монгол 4-н нүдтэй нохой байгаа ш дээ?

Хишигсүрэн -

Байгаа.

Балган -

Байгаа. Нохой ч орой өглөө босоод хуцана. Аа...хэдэн өдөр ажиглаад бай нэг газар унтаад л байдаг байхгүй юу. Гэрийн хаана ч унтсан болно. Ар нь унтсан өвөрт нь ч унтсан хаана ч унтаж магадгүй. Тэр чинь нөгөө төв нь байхгүй юу. Энүүний чинь яг төв нь байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Нохой унтаж байгаа тэр цэг.

Балган -

Нохой өөрөө тэрийг мэдрэмжээрээ мэдэж байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Мэдэрдэг.

Балган -

Тийм мэдэрдэг. Тэгэхээр зэрэг монгол гэр яасан гэхээр зэрэг нохойгооо босгож байгаад жаахан урагш нь яг нөгөө миний оронд тааруулаад орыг нь тааруулаад эсгий гэрээ барьчихдаг байхгүй юу. Тэгэхээр энд миний нохой хэвтэж байгаа. Би энд унтах болж байна. Тэгээд би энд сайхан унтаж байна. Одоо унтахдаа...унтаагаараа өөд болдог ч юм шиг одоо ингээд их л лтэгсэн ш дээ. Монгол гэрийн асуудал энэ ш дээ. Монгол гэрийн асуудлыг одоо хүн болгоноос асуугаарай ингэж хэлэх хүн тун ховор. За жишээлбэл танай...

Хишигсүрэн -

Байшингаа тэгж баримаар юм биш үү. Ороо тэгж тааруулж.

Балган -

Тэгэлгүй яахав. Жишээ нь одоо торгоны зам байна ш дээ.Т Ингээд Хятадын энүүгээр явна ш дээ. Торгоны замаар явна ш дээ. Нилюмжинов авч явлаа. Нилюмжинов юу билээ. Халимгын юу чинь Нилюмжинов.

Хишигсүрэн -

Тийм Нилюмжинов.

Балган -

Энэ тэрийг яг тэгж оруулж бичээрэй за юу. Тэгэээд торгоны замаар аянчид 40-50, 100-н тэмээ ачаатай явж байгаа биз дээ. Нэг, хоёр тэмээн дунд 2 нохой ч явдаг юмуу бүү мэд. Нохой дүүрэн явдаг байхгүй юу. Монгол нохой. За ингээд ийшээ явлаа. За Налайхад ирлээ ойролцоогоор. Налайх ч хулгайчтай шүү Балган., чи хэн билээ?

Хишигсүрэн -

Хишгээ.

Балган -

Хишгээ. Тэгээд яах уу гэхээр нөгөө нохойд харагддаг байхгүй юу. Тэр анзаарч байгаа. Хоол удахаар ч юмуу нэг хэсэг унтаад явдаг ч юмуу тийм ээ. Тэгэнгүүт нь тэндээс нь нохойгоо босгоод /инээв/ оронд нэг тэмээгээ аваад тавьчихна биз дээ. Тэгэхээр чинь нохой чинь унтаж чадахгүй биз дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Шөнөжингөө л эргэлдэнэ. Хулгайч орж ирэхэд хуцаад л сэрнэ ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

За ингээд Улаанбаатар өнгөрлөө Дарханы замаар явсан чинь тэнд хулгайч байхгүй ээ. Дахиад нохойгоо хардаг байхгүй юу. Тэгэхээр нь би, чи бид 2 2-уулаа энд унтах ёстой байхгүй юу. Гудасаа тавиад унтчихна. Гэх маягаар торгоны замыг ингэж явж байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энэ их том номноос олдохоос биш зүгээр нэг хүний хэлсэнээр олдох ч үгүй. Энэ ертөнцийн таталцалын хуультай холбоотой л юм л даа. Ерөөсөө л ертөнцийн таталцалын хуультай холбоотой юм. Физикийн хуулиар дандаа тайлбарлагддаг. Аа...монгол маягаар төрөхөд хурдан төрдөг гэж байгаа байхгүй юу. Хурдан төрдөгийн учир юу вэ гэхээр зэрэг хэвтээ юмыг ингэхээр зэрэг энэд байгаа юм чинь гулгана биз дээ. Шингэн доторхи хатуу биеийн хууль гэж байдаг юм. Шингэн дотор гэж шингэн нь ус хатуу нь хүүхэд. Ингэхээр зэрэг усаа дагаад ийшээ эргэнэ биз дээ. Ингэж байгаад тэр чинь яах уу татах хүчээр өөрийн чинь 60 кг...энүүний 10 кг, 70 кг-ээр доошоо зүтгэнэ. Бүх хүч эндээс ингээд сум шиг доошоо давшилна. Ийм учраас төрөлт харьцангуй хурдан явагддаг.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Аа тэгээд хярзан урагддаггүй. Хавдаад л ёстой уруудатлаа хүүхэд тэнд байхгүй. Чөлөөтэй эргэлддэг байхгүй юу. Чөлөөтэй эргэлддэг нь цусны эргэлтэнд сайн. Гол судас гээд ар тал даа байдаг байхгүзй юу. Малынхаар бол. Хүнд ч адилхан ш дээ. Гол судасаа дагасан венийн судас гэж байдг. Венийн судас гэдэг нь өөрөө агшидаггүй. Энэ артер агшина. Энэ агшихад л дагж явдаг. Энийгээ дарчих юм бол хүчилтөрөгч авдаг энэ судас зогсоно. Зогсоно. Зогсоно гэдэг чинь амьсгаа дээрдэнэ. Дээшээ харж хэвтэхийн хор уршиг нь тэр байхгүй юу. Одоо хүн гарцаагүй хүчилтөрөгчийн гол судсан дээр ачаа дарчихаад байвал яах уу хүчилтөрөгчийн дутагдалд орноо доо.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ.

Балган -

Хүчилтөрөгчийн дутагдалд орохоор амьсгаадаад, дотор эвгүй болдог байхгүй юу. Яг тэрнийгээ дагаад хүүхэд бас хүчилтөрөгчийн дутагдалд ордог байхгүй юу. Энэ чинь л нөгөө бүтэлттэй хүүхэд төрөх нөхцөл болдог. Ингээд бол яах нуу энэ нуруу байгаа биз дээ. Энэ нуруу эндээ л харж байгаа биз дээ доошоо. Энэ нуруу дардаггүй байхгүй юу. Тэгэхээр яах уу хүчилтөрөгийн дутагдал байхгүй. За чи өөрөө хүнээс асуугаарай. Би бүр...манай ээж малаа хариулж яваад сайран дээр гаргачихаад моринынхоо сүүлнээс авч хүүг нь уячихаад өвөртлөөд давхиад ороод ирж байсан. Ээж төрсөний дараа яагаа ч үгүй. Яагаад уу гэхээр хүчилтөрөгчийн дутагдал...ах ах /амьсгаадаж үзүүлэв/ хүчилтөрөгчийн дутагдалаар толгой тархи тэр чигтээ дутагдалд орсон байдаг байхгүй юу. Өөдөө харж төрсөн хүн босоод явах юм бол тэр чигтээ унана. Монгол аргаар төрөхийн ач холбогдол энд байдаг байхгүй юу. За юу асуулаа 2-уулаа.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр ер нь бол...

Балган -

Хаячихна мартчихаж.

Хишигсүрэн -

Зүгээр зүгээр ер нь би юу анзаарсан бэ гэхээр таны ярианаас ямар нэг байдлаар анагаах ухааны салбарт ажиллаж байгаа бүх практик дээр ажиллаж байгаа эмч ч гэсэн ажилдаа тодорхой хэмжээний өөрчлөлт хийх шинэ юм сэтгэх, бүтээлчээр бодох өөрийнхөө тэр тухайн...ёстой тогтоож өгсөн стандартын бус аргаар ажилдаа хандахад нөлөөлдөг байсан гэсэн юмыг би ойлгосон ш дээ.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Ер нь бол 1990 оны үйл явдал бол таны олон жилийн туршид бодож сэтгэж явсан. Ажиглаж байсан юмнэуудыг яг биетээр хэрэгжүүлэх тийм том суурь болж өгчээ гэж ойлгож байгаа.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр манай судалгаанд нэг ийм асуулт байгаа тэгэхээр ер нь ардчилсан одоо тэр хувьсгал ялж байгаа гэж байгаа тэр 1990 оны тэр үйл явдалд та ер нь яаж хандаж байсан бэ? Тэр үйл явдал таны хувьд юу байсан бэ? Юу хүсэн хүлэж байсан бэ гэсэн нэг ийм асуулт байна.

Балган -

Тэгэхээр би 1967 онд төгсөөд 1967 оны өвөл бүх сумын эмч аймгийн төв дээр тайлан гаргадаг байхгүй. Тэгээд хотын намын хорооны том дарга нар ирээд л эрүүлийн хамгаалахын хөгжил нь ямар байна. Эхийн эндэгдэл яаж байсан бүгдийг нь яриулж тайлан тавиулдаг байсан байхгүй юу. Тэгэхэд би бага эмчээр ажиллаж байсан юм. Манай энэ эмч намайг ингэж ингэж дарамтлаад ажил хийлгэхгүй юм. Та нар...би “хөөе үүд онгойлгоорой бурхан эмч ирж явна үүдээ онгойлгоорой” гээд согтуу. Тэр бурхан биш байхгүй юу. Гэх мэтээр хуучин шинэ хоёрын хооронд их тэмцэл өрнөдөг байхгүй юу. Хаана ч, одоо ч адилхан. Тэгээд би тэгээд намайг манай эмч ингээд байх юм. Тэгээд би...тэр хүн ч бурхан ч бурхан л даа. Тэгээд чи бурхан биш би бурхан гэдэгтэй адилхан ард түмэнд ийм ойлгоод өгөөд байх юм ийм байдаг юмуу яадаг юм бэ манай дарга нар та нар мэдэж байгаа биз дээ. Үгүй ээ цаашдаа ингээд байх юмуу яах юм бэ гээд шүүмжилчихгүй юу. Тэгээд суманд очоод байж байсан чинь намын үүрийн дарга дуудаж байна. Чамайг Аймгийн Намын Хороон дээр чамайг нам тавьсан гэж байна аа гээд. Яагаад гэсэн чинь чи сайн ажиллаж байгаа ш дээ. Тэндээс ирсэн гэхгүй байна л даа. Тэгээд тэр хүүхдийг намд элсүүл гэсэн юм шиг байгаа юм. Тэгээд 1968 онд намд элсэж байсан юм.

Хишигсүрэн -

Намд элсэж.

Балган -

Тийм Ху намд элсэж. Элсэхдээ тэр чинь бас учиртай. Миний эцэг бол Жамба би чинь Жумба гэж бичсэн байгаа байхгүй юу. Одоо бий л дээ. Ганжуурын Жамба гээд ялтан хүн 10-н жилийн хорих авсан хүн байхгүй юу. Их муу юм байгаа бтз дээ. 1990 он хүртэл намайг эсэргүүний хүүхэд гэж ярьсан байхгүй юу. Би 1994 онд цагаадсан хүн ш дээ. Тэгээд Жумбын...Ганжуур овогтой Жумбын Балган гэж би өргөдөлөө овоглоод өргөдөлөө бичиж байсан.

Хишигсүрэн -

Өөрийгөө овоглоод.

Балган -

Ерөөсөө би 10-н жилд ч овгоо тэгж байсан. Тэгээд Жумба гэж байсан. Жумба гэж ийм нэртэй. Жамба гэж нэртэй байсан бол бараг явах шахана гэж хэлж байсан. Манай аавын дүү нар байсан л даа. Тэгээд 1990 онд нэг хүлээснээс гараад. Нэг өдөр Жамба болчихдог юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нэг ийм юутай. Хоёрдугаарт бол үнэн байхгүй болчихоож байгаа юм. Би чинь аймар шударга байсан байхгүй юу. Намын даргаа шүүмжилнэ. Нэгдэлийн даргаа шүүмжилнэ. Тэгээд тавиулна л даа би. Эцсийн эцэст маргадаг байхгүй юу. Шүүх дээр маргаж үзсэн би. Тэгээд би ялагдаад л үлддэг байхгүй юу. Шударга ёс байхгүйгээр үнэн гэж байхгүй. Би тийм л юм болсон. Шударга ёс хэзээ бий болох юм бол үнэн гэдэг юм хэзээ байх юм бол доо гэж би бодоод явж л байсан байхгүй юу. Саяын боддогыг чинь бүгдийг нь бодоод ингээд. Тэгээд хувьсгал...1990 оны хувьсгалаас гарлаа. Бүх юм чөлөөтэй боллоо. Тэгээд би аавыгаа цагаатгах гэж яваад. Би 1942 онд төрсөн гэж байсан 1943 юм байна лээ л дээ. 1943 онд төрсөн Жамбын Балган. Жамбын Балган 3-н настай буриад гээд хүн амын тооллого дээр байна аа. Тэгээд хүн амын тооллогоос юмаа аваад шүүхээр их явсан ш дээ. Тэгээд цагаатгаад цагаадлаа гээд сая төгрөг өгсөн. Урд авгайн 2 хүүхдэд нь би тус бүрт нь 250 мянган төгрөг өгсөн. Охин хүү 2 байдаг юм. За ингээд Жамба гэдгийг...Жумба. Жумбыг Жамба болгодогыг би өөрийн биеээрээ мэдэж байгаа биз дээ. За тэгээд дараа нь...

Хишигсүрэн -

Хувийн эмнэлэг байгуулсан.

Балган -

Хувийн эмнэлэг байгуулахаас гадна. Бие хүн чинь чөлөөтэй байх ёстой байхгүй юу. Нам дарамтлана. Би хувьсгалт намын намын үүрийн даргыг 4-н жил хийсэн. 2-р төрөхөд байхдаа. Ренчин гуайг хувьсгалын эсэргүү гээд 1973 онд 1974 онд барив даа. 1974 онд ч билүү. 1975 онд ч билүү. Бичсэн стаде бичсэнийг нь Ренчин гуайн буруу гээд. Би тэрнийг нь маргаж л байсан. Намын үүрийн дарга дээр Сүхбаатар дүүргийн нарийн бичгийн дарга хэн байсан одоо ч байгаа. Үгүй ээ энэ чинь одоо ямар буруу юм хийсэн юм бэ буруу гэхээр юм алга л байна ш дээ. Тэгээд Ренчин гуай буруу юм хийсэн байна буруу юм бичсэн байна гээд протокол бичээд л байж л байсан байхгүй юу. Тэгээд л шударга үнэний төлөө явсаар байгаад л...энэ юмыг хийхэд надад энэ хувьсгал чинь надад аймар хүч өгсөн байхгүй юу. Яадаг юм бэ. Монголд хүнийг ингэж төрүүлнэ гэсэн өөд нь харуулж төрүүлнэ гэсэн сайдын тушаал ч байхгүй. Үгүй ээ чи энэ чинь хуулийн цоорхойг ашиглах л ёстой байгаа байхгүй юу. Тэгээд л би энэ бүгдийг хийсэн.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд ийм юм болсон үр дүнг нь тооцсон. Тэгээд энэ эрхтэний зүй тогтолыг би...1960-н хэдэн онд биүү 1970-аад онд ч билүү монгол аргаар төрүүлээд цусан доторхи хүчил шүлтийн тэнцэлийг микроастровк гэдэг тусгай аппаратаар хэмждэг байхгүй юу. Хүүхдийн хүйнээс нь аваад, амьсгаа авангуут нь аваад л хэвлийгээр нь тогтоож байгаа байхгүй. Амьсгаа авсан хойно нь аваад ингэж тогтоогоод. 2 ээжээс аваад. Тэмээ ямаа хоёр шиг ялгаа гарч байгаа юм чинь. Ингэж төрсөн тэгж төрсөн тэмээ ямаа гарч байгаа байхгүй юу ингэж үр дүнг нь тооцоод л явсан ш дээ. Дүгнэлт гаргасан. Одоо би шинжлэх ухааны, оюуны өмчийн газар дэлхийд оруулж өг гэж үзээд байгаа. Араг гэдэг дэлхийд байхгүй ш дээ. Зөвхөн Монголд байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Би арагтай холбож тайлбарлаж байгаа ш дээ. Би одоо энийг л хэлнэ. Надад зөндөө материал байгаа 2-3 цаг ярихаар. Би Америкт очиж ярина. Инданчууд бол би киноноос мод ингэж түшиж төрж байхыг харсан юм.

Хишигсүрэн -

: Аа ха.

Балган -

Индан монгол угсаатай. Дэлхийн орон бүгд энэ бүгдийг бүгдийг нь оролдож байна. Энэ Азийн орнууд оролдож байна. Араг гэдгийг түшихгүй болохоос биш хажуугаараа төрж байна, суугаагаараа төрж байна. Энэ бас буруу л байхгүй юу. Ингээд хажуугаараа төрж байна. Янз янзаар л төрж байна. Одоо Ташкентад...аа Ташкент бишээ. Казакстан бишээ. Башкирт Монгол аргаар төрөх ор зохион бүтээсэн байна лээ. Тэгэхээр манайхан ярисаар байтал Монгол аргыг чинь нээчихлээ. Хятадууд миний юмыг сонирхоод л явж байсан. Энэ талаар би Солонгосын Сөүлийн телевиз байна ш дээ. Би хамтарч кино хийсэн ш дээ. Надад 2000 доллар л өгсөн. Би тэгээд өгсөн. Тэр үед Сөүлд гарч байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд хийсэн кино вэ?

Балган -

2004 онд хийсэн юм байна. 2003 оны сүүл 2004 оны намар юм байна. Ажил дээрээ төрөх гэж байгаа эхэд мөнгө өгч байгаад айл бэлтгээд юугаа...аргаа аваачаад төрүүлээд зураг авахуулаад би эх барьж аваад л.

Хишигсүрэн -

Тэр кино санд байдаг уу? Өөрөө үзсэн үү?

Балган -

Бичлэгийг нь үзсэн. Найруулга нь бол их гоё болсон гэсэн.

Хишигсүрэн -

Интернетээс хайвал олдоно ш дээ.

Балган -

Тэр одоо интернетэд...

Хишигсүрэн -

Тэр олон нийтэд зориулсан кино байсан уу мэргэжлийнхэнд зориулсан кино байсан уу?

Балган -

Олон нийтэд зориулсан. Тэр хүн чинь монгол ирж цаатангуудын амьдралыг цацдаг юм байхгүй юу. Монголчууд дээр үед ингэж төрж байсан. Би чинь аймар дээлтэй хүн зогсоод ингээд...

Хишигсүрэн -

/инээв/ Би нэг ийм юмыг дэлгэрүүлээд сонирхож байна л даа. Бас нэг сэдэв болохоор хэлмэгдүүлэлтийн сэдэв. Тэгэхээр таны аав хэлмэгдэж байсан. Нэг хүн ш дээ.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр танай аав хэлмэгдсэн баригдсан байх үеийнхээ тухай ярьдаг байсан уу? Та тэр...хэлмэгдүүллээ гэж тухайн үедээ ярихгүй ш дээ. Бариад л явчихна. Ар гэрийнхэн нь яаж хүлээж авдаг байсан юм бэ? Нутаг усныхан нь яаж хүлээж авдаг байсан юм бэ? Ер нь тэр түүхийг та яривал та юу ярих уу. Ямар үндэслэлээр тэр хүнд ялын тогтоол уншиж байсан байх уу тийм ээ?

Балган -

Энэ хүн нэг ийм юм байсан байхгүй юу. 1933 онд...за байз үзүүлнээ. 1933 онд тэнд байгаа. Наад дээр чинь миний аав байгаа /зураг үзүүлэв/. Миний аав ийм хүн байгаа юм. Энэ ходоодны рактай үедээ анх удаа зургаа авахуулж байгаа байдал нь тэр.

Хишигсүрэн -

Хм.

Балган -

Хотод орж ирээд.

Хишигсүрэн -

Хэдэн оны зураг вэ?

Балган -

1958 оны зураг. За би тэр 1933 онд хоршоодын...хоршооны холбоодын юу ч билээ нэг юм. Хаана байгаа билээ /юм хайв/. Буриадын захирагч гавъяат өгч байгаа байдал /зураг үзүүлэв/.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Сонин юм тийм ээ Монголын гавъяат аваагүй байхад буриадын гавъяат авч байна тийм ээ?

Балган -

Би Монголын гавъяатад 4-н удаа дэвшээд байхгүй.

Хишигсүрэн -

Өгдөггүй ээ.

Балган -

Хувьсгалт намаас гарчихсан юм чинь.

Хишигсүрэн -

Та Хувьсгалт намаас гарчихсан юм уу?

Балган -

1990 онд гарахгүй юу. Хэдэн нөхөдүүдтэй. Ху намд дургүй хүрээд.

Хишигсүрэн -

Өө бүр өөрөө өргөдөл өгөөд гарчихсан уу та...?

Балган -

Нөгөө яг 1990 он гарсаны дараа нөгөө байгууллагуудаар байсан нөгөө юуг чинь бүгд орон нутагт шилжээгүй юу. Тэгээд гарчихсан юм.

Хишигсүрэн -

Өө за.

Балган -

Тэгээд тэгээд би одоо нэг хөөцөлдсөн байхгүй юу. Тэгээд 1933 онд Хоршоодын холбооны гишүүн, эд хэрэглэгдчийн холбоо гэж байгуулагдаж байсан юм. 1943 онд би гарсан байдаг юм. 1946 онд тэнд нэг үнэмлэх нь бий л дээ. Хачин гоё үнэмлэх бий л дээ. Тэгээд аа...манай аав бол, миний аав...би 15-н настай байхдаа л би ааваасаа хоцорсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Манай эцэг чинь бол жигтэйхэн нийтэч одоо малгай тавибал манайх л гэсэн хүн байхгүй юу. Тэгээд тэр үед чинь буриадууд чинь их ядуу байсан. Олсон юмаа бүгдийг нь хүнд бэлгэнд өгчихдөг. Дүү нарыг нь одоо ахынх нь 2 авгай баригдаад алуулчихсан.

Хишигсүрэн -

Ахынх нь 2 авгай аа..?

Балган -

Ахынх нь 2 ах баригдаад алуулчихсан. Адилхан баригдаад 2-уулаа буудуулчихсан. Ганц ганцхан дүү нь үлдсэн. Аа...хойно буриадад бол нэг дүү 2 эгч нь байсан л даа. Сүүлд саяхан нас барсан. Тэднийгээ бүгдийг нь хүн болгож явсан. Бүгдэд нь гутал хувцас авч өгнө. Юу л байна өгнө. Шоронгоос гарахад тэндээ бол манай суманд ой тайгатай.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Модны артель байгуулсан улсаас. Манай аав тэнд мастер хийж байсан. Мастер хийнэ, нягтлан хийнэ. Тэгээд эмээл хазаар бүх юм хийнэ ш дээ. Тэгээд нааш нь Булганд авч ирж борлуулдаг байсан. Ойг ашиглаж байгаа байдал. Тэгээд цалинтай байсан. Тэгээд их тусч хүн байсан. Их тусч хүн байсан. Тэгээд сүүлдээ нөгөөдөх нь...

Хишигсүрэн -

Яагаад амьд үлдсэн юм бол..?

Балган -

Тэр чинь нөгөө 1941 онд чинь Чойбалсан чинь нөгөөдөх Ардын их хурал чинь болоо биз дээ. Ардын их хурлын илтгэл тавих гэсэн чинь Монголоор бичих хүн Орос гаргадаг хүн байхгүй. Буриад дийлэхгүй байна. Ганцхан дийлэх хүн байна. Хэн бэ гэсэн чинь Ренчин байна гэсэн. Ренчинг алах ял өгөөдт ганц худагт шоронд хийчихсэн байсан. Наад дээр чинь тодорхой бичсэн байгаа. Тэгээд Ренчин л орчуулна гэсэн тэгээд Чойбалсан Ренчинг авч ирээд юм бичүүлсэн байгаа юм. Орос Монгол дээр бичиж өгсөн. Тийм юм бичүүлсэн байгаа юм. Тэгж байж аа...Чойбалсан байдаг хүнээ алчихсан. Орос хэл мэдэх хүн байхгүй. Бүгдийг нь буриадын коментейрнийн харгайгаар алуулсан байхгүй юу. Тэгээд манай аав бол хэлмэгдсэн тухай асуудал байгаа юм. Ерөөсөө хэнд ч ярихгүй, архи уусан ч ярихгүй. Мөрөө хүнд тус дэм болно. Нуудаг хаадаг, ерөөсөө хэлдэггүй.

Хишигсүрэн -

Тэр үед...

Балган -

Тэр үед манай аав энэ нэгдүгээр 10-н жилийн барьж байхдаа нутгийн хүнтэй оргоё гээд Сонгинохайрхан ууланд бүтэн 3 хонож байсан гэж байгаа юм. Тэгээд манай аав ухаантай байхгүй юу. Ээ больё...майхантай байхгүй юу. Ерөөсөө 2-уулаа буцая гээд. Гэтэл нөгөөдөх нь буцалгүйгээр одоо авгай хүүхддээ, гэр орныхондоо майхан зайхан явуулаад өөрөө бие тушаагаад явчихсан байхгүй юу. Тэгээд оргоогүй тэгсэн ингэсэн гээд ингээд л хэлчихсэн байхгүй юу. Нөгөөдөх нь баригдах газраа баригдаад буудуулсан л байхгүй юу. Тэгээд их номч. Өөрөө бие дааж ном сурсан. Хуучин бичиг үсэг мэдэхгүй байсан. Артельд ороод л өөрөө заагаад л шинэ үсгийг нь ингэнэ ш дээ /амандаа дуугарч үзүүлэв/. Мэдэхгүй тэр юм уншиж л байсан байлгүй. Сүүлд нь манай Жамба ах багш тэгж бичдэг байсан гээд зарим нь тэгж хошигнодог ч юмуу тэгж шоолдог ч юмуу. Худлаа бичдэг Балган гэхийг Балдан ч гэх юмуу. Дорж ч гээд биччихдэг хүн байсан байна лээ. Ийм л тусч хүн байсан байна лээ. Булганы гар үйлдвэрийн холбооноос бол зөндөө шагнал авч байсан. Шатаранд авч байсан. Шатар тоглоно. Тэгээд сайн ажилтай. Мундаг ажилтай хүн байхад л 1937 онд л 1938 онд л барьж л байгаа байхгүй юу. Лам нарын хэргээр. Манай аав чинь хийдэд Булганы юунд ойрхон юунд лам болох гэж сууж байсан. Төрсөн дүүгээ хандармаа, удган болгох гэж “Дээрхийн хийдэд” явуулж байсан. Шашин шүтлэгтэй бөөгийн шашинтай тийм л хүн байсан. Лам байсан гээд барих бол...барих хүн олдохгүй болохоор хэсэг хүнийг барьсан байх.

Хишигсүрэн -

Барих хүн олдохгүй болохоор гэдэг чинь одоо.../инээв/

Балган -

Айн...барих хүн олдохгүй байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Харин тийм тоо нь гүйцэхгүй байсан болохоор...

Балган -

Тоо гүйцээсэн. Манай хамаатаны нэг хүн сумын дарга байсан байхгүй юу. Тэр үед. Сумын дарга нь бол сумын даргын аав нь миний аав 2 бол ах дүү хоёр байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр хүн бол өөрийнхөө авгын талын улсуудыг бүгд бариулаагүй. Тэр нь дандаа миний нагац ах, нагац эгч нагац тал даа байгаа байхгүй юу. Өөрийнхөө төрсөн дүү төрсөн ахыг бариулаагүй. Бүр тул ирсэн байхгүй юу. Ах дүү хоёр нэгнийгээ барьж өгч байна ш дээ. Ах нь дүү нараа барьж өгч байсан ш дээ. Тийм байдалд хүртэл орсон ш дээ. Тэгээд хэлмэгдүүлэлтийн буянаар ардчилал гарч...би Социал Демократ хүн л дээ. Соц Декийн хүн анхны хүн. Тэгээд Соц декээс ардчилсан намд орсон.

Хишигсүрэн -

Одоо намынхаа ажилд хэрхэн оролцодог вэ?

Балган -

Оролцодоггүй. Ямар ч замбараагүй байхгүй юу. Ху намын үеийн юм юу ч байхгүй.

Хишигсүрэн -

Зохион байгуулалт байхгүй.

Балган -

Зохион байгуулалт байхгүй. Нөгөө боловсон хүчний бодлог байхгүй. Өөрсдөө үзэж сонгож аваад дээш нь гаргаад мартчихна. Үхчихсэн хүн ч байсан бүртгэл нь яваад л байдаг байхгүй юу. Бас л шүүмжилдэг юм. За яршиг зүгээр Нарийн юмнууд зөндөө байдаг байхгүй юу. Элбэгдоржид сая өгөөгүй. Элбэгдоржоос өөр хүн байсан бол өгөх л байсан л даа. Манайхан яахав Энхбаярыг гаргая гэсэн хүмүүс олон байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Нам дотор.

Балган -

Ерөөсөө л Монголд. Тэгээд Элбэгдорж, Энхбаяр хоёрыг Энхбаяр нилээн хүчтэй байна Энхбаяр гарч магадгүй. Элбэгдоржийг жаахан өрсөлдүүлье гэсэн байх л даа. Нөгөөдөх нь Энхбаярыг явуулчихгүй юу. Ойлгож байна уу?

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Тийм. Тэгээд ардчилал гэж залуучууд их өгсөндөө тэр нь мундаг байх. Би ардчилалд өгсөн бол үнэнээ хэлэхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Балган -

Ялагдсан хүнд өгнө гэдэг чинь хүний нөгөө дайчин чанар байхгүй юу. Муу хүнийг яахаараа ингэж дарлаж байгаа юм бэ гээд дарлаж байгаа хүнтэй л үзэж байгаа байхгүй юу. Ямар үндэстэй гэж хүнийг ингэж дарлаж байгаа юм бэ гэж л ингэж унагадаг.

Хишигсүрэн -

2-уулаа яриагаа түр завсарлаад юу яая. Таны энэ материалуудыг цэгцэлж авъя.

Балган -

Тэгье зэгцэл.

Хишигсүрэн -

2-уулаа иргэж бас уулзлана аа

Балган -

Ёо ёо.

Хишигсүрэн -

/Инээв/

Балган -

Энэ дээр хараа Булган аймгийн Тэшиг сумын Ганжуурын Жамба буриад ястан. 1938 онд баривчлан 10-н жилээр хорих ял шийтэгжээ. Гэвч шударга хүн шоронд мужаан бол нэгдүгээр 10-н жилийн сургуулийн барилгад сайн ажилласан сайн мужаан байгаад 50-хан насандаа өөд болжээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Урт наслах ч байсан билүү. Хүү нь Балган гэж сайн эмч бий. Буриад хүн болж төрсөнийх гэмгүй байж байгаад Жамба шиг 10-н жил олон хүн амь насаа алдсандаа ингэж бичсэн байна. Энэ том дипломат хүн. За за

Хишигсүрэн -

2-уулаа энэ удаагийн яриаг завсарлая. 2-уулаа дараагийн удаагийн ярилцлагыг ойрын хугацаанд хийвэл хэзээ 2-уулаа хийх вэ.

Балган -

Аа мэдэхгүй.

Хишигсүрэн -

Би бүр танайх руу очсон ч болно. Ажил дээр очсон ч болно.

Балган -

Аяа...мэдэхгүй мэдэхгүй.

Хишигсүрэн -

Яаж байна их хүнд дурсамж сэргэж байна уу яаж байна?

Балган -

Үгүй ээ үгүй.

Хишигсүрэн -

Гайгүй юу.

Балган -

Тэр хамаагүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Таны ажил ер нь ямар байдаг вэ?

Балган -

Би одоогоор нэг эмч байхгүй байгаа. Ганцаараа байгаа

Хишигсүрэн -

Танай эмнэлэг ачаалал ихтэй юу гайгүй юу?

Балган -

Ачаалалтай болохгүй байна. Орос эмнэлэгт 9-н жил болсон юм. Лдоо шинэ газар луу нүүсэн чинь хамаагүй их хүн сайн очихгүй байна.

Хишигсүрэн -

Аа нөгөө эмнэлгийнхээ байршил өөрчлөгдөхөөр аа ха.

Балган -

Тийм. Одоо тэгээд телевизийн, 7 хоног телевизээр явуулсандаа. Одоо тэгээд жаахан сурталчилгаа хийнээ. Ерөнхийдөө тэгээд нас ч өндөр боллоо. Больсон ч яадаг юм бэ үхсэн баас.

Хишигсүрэн -

Та одоо хэдэн нас хүрч байгаа хүн билээ? Бараг л 60 уу?

Балган -

60-н 6,7 хүрч байна.

Хишигсүрэн -

Нилээн л...

Балган -

Нас байгаа биз.

Хишигсүрэн -

Нилээн л явчихсан. Сайхан байна ш дээ. Тэгээд ажлаа хийгээд ингээд.

Балган -

Манай гэр бүл энэ /зураг үзүүлэв/.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Би энэ зургуудыг ярилцлагын хавсарганд

Балган -

Өө...энэ CD-нд миний бүтээлийн зураг бүгдээрээ байгаа. Энийг ав хар сүүлт алсан байдал.

Хишигсүрэн -

Хууль зөрчиж байгаа зураг уу?

Балган -

Тийм ш дээ. Хүн болсоных хар сүүлтийн мах идье гэж Өмнөговь руу явж байлаа. За тэгээд хар даа хүүхэд мүүхэдийн зураг даа. Манай хөгшин энэ. Ижийгийн дараа 15-н жил амьдраад 2005 онд ходоодны ракаар алдсан. Би одоо бага охинтойгоо байдаг. Хүү маань Америкт байдаг юм. Авгай хүүхэдтэй. Тэд нар сайхан амьдарч байгаа.

Хишигсүрэн -

Та өөрөө сайхан ажил хийх бүрэн бололцоотой харагдаж байна ш дээ.

Балган -

Би юу.

Хишигсүрэн -

Би саянаас хойш ийм юм бодоод ирлээ. За энэ эрчүүд аюултай юмаа. Эмэгтэйчүүдийн эмч болсон ч гэсэн нөгөө толгой нь ажиллаад шинэ загвар бүтээгээд /инээв/ ерөөсөө зүгээр байхгүй. Эмэгтэй эмч бол тэгэхгүй ш дээ. Тэр байгаа байдал тэнд л ажиллана ш дээ. Тэгэхээр тэр эрэгтэйчүүдийн онцлог гэдэг юм бүх даже эмэгтэйчүүдийн эмч дээр хүртэл очиж гарч байдаг гэж бодоод л.

Балган -

Тэр аргагүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аягүй олон тийм шинэ бүтээлийн гэрчилгээ авч байсан байна. Бас нэг анзаарагдаж байгаа юм.

Балган -

Бас наадах чинь алтан медаль байгаа.

Хишигсүрэн -

Хийж байгаа юмыг үнэлдэггүй гэдэг чинь үнэн шүү тийм ээ.

Балган -

Үнэн үнэн.

Хишигсүрэн -

Манайхан ингээд бие биенийгээ гайгүй яваагаа дэмжээд урагшаа ахихыг бодохгүй тийм ээ.

Балган -

Хэцүү байнаа. За яахав.

Хишигсүрэн -

Аа ха

Балган -

Угаасаа бүр шалгарсан арга гэж хэлж болно. Монгол арга. Тэртээ тэргүй онолын үндэстэй. Би хийж чадахгүй юмаа гэхэд 21-р зуунд манайхан хийж л таараа. Яах арга байхгүй онолын үндэстэй. Сөрөг тал гэвэл гээд ингээд явчихаж байгаа байхгүй юу..... Ярилцлага: №24-02 Ярилцлагын хугацаа: 62 минут огноо: 2009 оны 06 сарын 01 Аудио файлын нэр: 004_interview_#24_J.Balgan_amantuuh_interviewer_Ya.Khishigsuren_2009_06_16 Ярилцлага авагч: Я. Хишигсүрэн

Хишигсүрэн -

За өнөөдөр Балган гуай бид хоёрын хоёр дахь уулзалт эхлэж байна. Тэгээд манай ярилцлагыг үргэлжлүүлж өгч байгаа танд баярлалаа.

Балган -

За зүгээр.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Би нэг ийм юм асуумаар байна. Бид хоёрын өмнөх ярилцлага дээр яг таны эмч хүнийхээ хувьд хэр зэрэг одоо нарийсч гүнзгийрч мэргэшиж тийм ээ. Аа...явж байгаа тэр яг...эмэгтэйчүүдийн эмчийн хувьд маш нарийн тийм юм ярисан. Одо би тэр нэг эрүүл мэндийнх нь салбарынх нь хувьд би нэг таниар яриулмаар байгаа байхгүй юу. Одоо эмч хүн үндсэндээ ингээд 1970-аад оноос хойш гэдэг чинь сүүлийн 40-өөд жилийн түүх таны анагаах ухааны салбартай холбоотой байна ш дээ. Тэгэхээр ер нь таны нүдээр...

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Таны харж байгаагаар Монголын одоо энэ анагаах ухааны салбар, эрүүл мэндийн салбар яаж ямар замналыг туулж хөгжиж байна. Их ерөнхий асууж байна л даа. Гэхдээ та ер нь юу гэж боддог вэ?

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Одоо хувьсгал дөнгөж ялж байгаа 20-р зууны эхэн үед ердөө л 600-хан мянган хүнтэй байсан гэж байгаа.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр яаж энэ төрөлт ингэж ахицтай хурдацтай явагдсан юм бэ. Төрийн бодлого байсан уу. Өөр эрүүл мэндийн асуудлаар энийг шийдсэн үү ч гэдэг юмуу үүнээс 2-уулаа яриагаа эхлэх үү?

Балган -

Болж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.a

Балган -

Үгүй ээ яахав 1921 оны Ардын Хувьсгалыг ярьдаг л даа. 600000 хүн амтай улс орныг ‘...’

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Юу яасан байгаа байхгүй юу ’...’ Улсын бодлого нь ерөөсөө цаанаасаа л ундраатай байхгүй юу. Нэгдүгээрт гэвэл 2 их гүрний дунд Монгол гэж үндэстэн үлдээд хоцорсон. Энэ их яагаад их үлдэж хоцорсон юм бэ гээд улсууд их боддог юм байна. Их тооцоо судалгаа хийдэг юм байна л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Маш их том 2 улсын дунд оршиж байгаа шүү дээ тийм ээ?

Балган -

Харин тийм. Яагаад үлдчихэв.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нөгөөдөх Гумилев бил үү?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Тэр номонд чинь одоо 200 жилийн дараа монгол үндэстэн устана гэж тэр номонд бичсэн байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Яагаад гэхээр өнөө 2 том гүрний дунд байгаа учраас аяндаа уусч алга болно гэж. Уусахгүй яагаад үлдсэн юм бэ гэхээр монгол гэдэг үндэстэн болвол цаанаасаа л оршин тогтнохын үндэсийн үндэсийг Чингис хаан тавиад өгсөн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Ер нь одоо хүнийг яаж хайрладаг юм бэ. Хүнийг яаж үзэн яддаг юм бэ. Ер нь үндэстэн байхын тулд яаж амьдрах ёстой юм бэ гэдгийг чинь Чингис хаан заагаад өгчихсөн байдаг байхгүй юу. Тэр одоо монголчууд чинь торгоны зам нээлээ, мөнгөн тэмдэгт хийлээ. Ерөөсөө тэгээд шуудан харилцаа хаана бий болвоо гэдэг чинь Чингисийн юутай салшгүй холбоотой.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энэ бол том монгол үндэстэний гений том юм явж байгаа юм л даа. Юу гэдэг юм бэ дээ. Уламжлал...гений гэж юу, үндэстэний юу. Монгол ген байж байгаа байхгүй юу. Энэ ген сайн байж байхын үндэс нь бас монгол уламжлалтай холбоотой л байхгүй юу даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд ерөөсөө монгол хүн ухаантай байна гэдэг чинь болвол монгол уламжлалт аргаар л аа...төрүүлээд төрөөд ирсэн болохоор сод ухаантай хүмүүс монголд л байдаг байхгүй юу. Энэ монгол аргаар төрөөд монголын хүн ам 6 сая болчих юм бол бараг дэлхийд дийлдэхээргүй л болно. Харин Европ аргаар төрөөд байх юм бол маанаг хүн ихсээд л маанагчуудын цэцэрлэг, сургууль байгуулаад ингээд байх юм. 21-р зуунд монгол аргаар төрөөд эхлэх юм бол монголчуудын ген улам сайжирна. Хүн төрөхдөө болвол мэдрэлийнхээ эсийн тодорхой хэмжээний эсийг үхүүлж байж төрдөг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Сайн...хэтэрхий үхсэн, тэр дундаа гэмтсэн нь бол маанаг хүүхэд болоод, жаал гайгүй шиг нь хагас дутуу төрөөд ер нь тэгээд ая тухтай төрж чадсан байгаа нөхцөлд бол генээ хадгалж үлдэх юм байлгүй яахав. Тэрэнд санаа тавьж чадахгүй байгаа юм. Ухаан далай гэдэг чинь тэрнээс уг сурвалжтай гэж би монгол төрөх аргатай л холбож тайлбар хиймээр байдаг. Зүгээр нэг...Европчуудыг бол олон хүн дотроос нэг...олон хүн дотор чинь ухаантай улс байгаа ш дээ. Тэгээд Монголын цөөхөн хүн амтай улсууд...монголчууд яагаад ингээд үлдээд байна вэ гэхээр зэрэг гентэй л холбоотой. Тэр утгаараа Монголчуудын оршин тогтнохын үндэсийн үндэс болсон байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Би л тэгж боддог. Ер нь эрүүлийг хамгаалахын одоо...хүн амаа хөгжүүлэхийн тулд бодлого бол гарцаагүй нөлөөлсөн ш дээ. 1925 оны одоо энэ юуны билээ. Алтанбулгийн билүү гэрээ байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1925 онд...

Хишигсүрэн -

3-н улсын...

Балган -

Хятадууд тийм. Мао чинь Монголыг гаргаад зөвшөөрчихсөн. Ингээд дайны дараа чинь Мао Сталинтай уулзаад Ар Монголыг манайд өгчих гэсэн чинь Сталин манайд гавъяа байгуулсан юм нь тэр л байдаг байхгүй юу. Монголын ард түмэн өөрсдөө л мэд гэж. Бид тэгэхэд чинь хүртэл Монгол улс тусгаар тогтносон улс байна гэдэг дээр 100% гарын үсэг зурж тусгаар тогтнолоо авсан ш дээ. Тэгээгүй нөхцөлд Хятадын талд очно ш дээ. Энийг бол Сталин бол Чойбалсанд хэлсэн л байхгүй юу. За чи 100% л наадахаа хий...ард түмнээ тэгж авахуул. Тэгээд нөгөө...та нар тусгаар тогтнолоо хамгаалах уу...бид хятадад орохгүй бие дааж хөгжинө гэсэн санлаа өг гэж бараг дээрээс тэгж хэлж өгүүлсэн ш дээ. Тэгээгүй бол сүүлд нь зөндөө юм байдаг ш дээ. Ерөөсөө Монгол хөгжих өө байлаа. Цэдэнбалын үед чинь, Төмөр-Очирын үед чинь бас л сэхээтэнүүд чинь ерөөсөө Монгол хөгжихгүй нь больё Хятадтай нэгдэе. Тэгж байж ирээдүйд хөгжинө Монгол гэсэн улсууд зөндөө байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Сүүлдээ Чингис хааныг өргөмжлөх, Чингис хааны өв үеийн мэдэж авах. Монгол гэдэн угсаагаа аврахын төлөө бид ингэж хийх ёстой иймийн тулд бид Чингисийг бид хүн ёсоор нь үнэлж дэлхийн тавцанд гаргах ёстой гэж анх Төмөр-Очир гуай гарч ирсэн. Тэгж Төмөр-Очир гуай хэлмэгдсэн. Тэгээд яахав дээ улсаа хөгжүүлэхийн тулд чинь Европын....Оросын анагаах ухаан нэвтэрээд Монголчууд одоо бараг 40-50 хувь нь яр тэмбүүтэй байхад чинь 1958 онд Оросууд ёстой улаан армиараа хөдөлсөн ш дээ. Улаан тариа хийдэг улаан арми гээд.

Хишигсүрэн -

Соёлын довтолгоотой их холбоотой тийм ээ?

Балган -

Соёлын довтолгооноос гадна тийм ээ. Яр тэмбүүнээс нь салгаж байж л энэ монголын хүн амын өсгөх боломж байна гэдгийг л...ийм л нөхцөл бүрдүүлсэн байхгүй юу. Тэгээд 1958 оны улаан тариа чинь монголчуудад их сайн болсон. Тэгж байж тэмбүү өвчин хорогдсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Би яг энэ дээр нэг юм тодруулаад асуучих уу? Зөвхөн тэр яр тэмбүүд хүн амын 50% нь хамрагдсан ч гэдэг юм уу энэ байдалтай байхад...байсан гэж байна ш дээ. Энэ чинь зөвхөн Монгол байсан үзэгдэл үү бусад улс оронд ч ижил байсан. Зөвхөн манай үзэгдэл үү?

Балган -

Одоо...манай онцлог юм даа.

Хишигсүрэн -

Юутай холбоотой вэ?

Балган -

Харанхуй бүдүүлэг, соёлгүй одоо нөгөөдөх...одоогоор бол нөгөөдөх сексийн асуудал дээр чинь одоо замбараагүй байсан юм уу даа. Одоо юу гэдэг юм бэ. Муугаар ярих юм бол мал шиг л байсан байхгүй юу. Тийм учраас бие биедээ хурдан дамждаг. Ялангуяа их хэлмэгдүүлэлтийн дараа буриадуудын 95% нь бэлэвсэрсэн. Хүүхнүүд бэлэвсэрсэн. 95%-ынх нь нөхөрүүд баригдсан байна ш дээ. Энэ үед чинь одоо үлдсэн цөөхөн цөөхөн эрэгтэйчүүд нь энд тэнд очиж хүүхэд хийгээд л ингээд л...тэгж л /инээв/ энэ олон хүмүүс төрсөн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээгүй бол одоо ихэнхийг нь бариад алчихсан байхад чинь одоо монгол хөгжихөө л байж байгаа байхгүй юу. Эх бичиж чадах хүн байхгүй. Ренчин гуайд цаазаар авах ял уншуулчихаад байхад Оросын буриадын нэг нөхөр ганцхан эх бичих хүн бол Ренчин гуай байна аа гээд. Ренчин гуай цаазаар авах ялыг...шоронд байсан юм чинь. Чойбалсан гаргаж ирж тэрнийг бичиж Ренчин гуай чинь цаазын тавцангаас буусан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Ингэж одоо бүр ухаантай, соёлтой бүх улсуудаа ‘...’ Оросуудын гайгаар алуулсан байхгүй юу. Өөрсөдийг нь өөрсөдөөр нь алуулаад өөрөөр хэлэх юм бол нөгөө номхон хүлцэнгүй гартаа байлгахын тулд оросууд бас тийм явуулага явуулж байсан байгаа юм. Тэгээд одоо монголын бүх....Чингисийн үеийн Монголын “байгаль нуур” ингээд тэр Сяны нуруунаас эхлээд тэр чигээрээ монголын газар нутаг биз дээ. Тэр Өвөр Монголын ийшээ нутаг гээд мундаг гоё нутаг байна ш дээ. Тэр чигээрээ...тула гэж байна. Тул байхгүй юу. Бүгд тэд нар чинь Өвөр Монголд байдаг юм ш дээ. Буриадад ч байдаг ш дээ. Гэх мэтээр Монголчууд тархсан. Гимлайн өндөр ууланд анх удаа монгол хүн гарсан. Хэн гэдэг билээ. Дэчинноров.

Хишигсүрэн -

Дэнзэнноров гуай.

Балган -

Дэнзэнноров гэж тэр тухай их мундаг нэвтрүүлэг гарсан ш дээ. Монголын угсаатанаас бол...тийм болохоор Монголчууд хаа сайгүй байна аа л гэж байгаа юм. Үнэхээр тарж бутарсан нь үнэн. Тэрнийг нэгтгэхийн төлөө Чингисийн үеээс эхлэж л явсан улбаатай. Тэр нь өнөөг хүртэл үргэлжилсээр л...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Бид өнөөдөр оршин тогтнож байна ш дээ. НҮБ-д орсон.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1962 онд үгүй ээ 1961 онд. Үгүй ээ энэ чинь тэгээд л...Оросын мэдэл л дээ. Оросын Коммунист Намын гадаад бодлогын нэг жанжин шугам нь Ар Монголыг Хятадад өгөхгүй байлгах. Тусгаар тогтонсон нутаг байхад энэ Монгол нутаг хэзээ нэг цагт Орост хэрэгтэй болно гээд алсын бодол байсан байхгүй.

Хишигсүрэн -

Хм.

Балган -

Тэгж үлдсэн байхгүй юу. Тэгээгүй бол ёстой аа...Мао гэсэн бол өдийд хужаагаар дүүрчихсэн. 1970-аад оны үед чинь одоо Монголын хүн амын 40 хувь хятадын эрлийз гэж ярьж байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Албан ёсны мэдээлэл үү?

Балган -

Ерөнхийдөө л албан ёсных.

Хишигсүрэн -

Аа за.

Балган -

Ер нь л нууц тийм...одоо бүү март заавал бич гэдэгтэй адилхан хүмүүс өндөө байсан ш дээ. Тэрний юугаар улсууд тэгж ярьдаг ш дээ. Эрүүлийг хамгаалах системийн хувьд Европийн эмнэлэг, Оросуудын буянаар л бид эрүүлжсэн байхгүй юу. Одоо тэгээд 1990 оны хувьсгалаас хойш л овоо өндийгөөд Оросуудаа муулаад ингэж байгаа болохоос биш Оросгүй байсан бол өдийн Монгол оршин тогтноход бэрх байхгүй юу. Харин Сүхбаатар, Чойбалсан тэргүүтэй...ер нь энэд чинь манай Оросын буриадууд л их гүн туслалцаа үзүүлсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Монголчуудын дээд боловсролтой хүмүүсийн худалч хүнд бараг 100% нь Сэлэнгэ, ялангуяа Сэлэнгэ талын энэ хойд талын буриадууд Монголын төрийг их барилцаж байсан ш дээ ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Гол нарийн чимэхлүүр ажлуудыг.

Балган -

Дандаа чимхлүүр ажлыг хийхэд тактик, улс төрийн тактик боловсруулахаас эхлээд хөгжил дэвшлийг яаж хийх үү гээд л ингээд коммунист дэглэмийг аваад тусгаар тогтносон улс Орос, Монгол хоёртой тэгээд цаашаа Хятадыг бүсэлж аваад ингээд л коммунизм гэдгийг байгуулж эхэлсэн юм биш үү.

Хишигсүрэн -

Одоо дахиад улаан тариагаа /инээв/ асуудаг юмуу. Улаан тарианы яг тэр компанит ажил гэж нэрлэж байгаа эмчилгээг хэрхэн хийж өрнүүлж байсан бэ үр дүнд нь яг мэдэгдэхүйц ямар өөрчлөлт гарсан бэ? Тоо баримттай юм байдаг л байх.

Балган -

Тоо баримт бий л дээ. Тэрнийг нь бол сайн мэдэхгүй. Зүгээр ер нь тэрний ачаар л төрлөхийн тэмбүүтэй хүүхэд төрөхөө байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа бүр төрлөхийн тэмбүүтэй хүүхэд төрдөг байсан юмуу?

Балган -

Тэгэлгүй яах юм бэ.

Хишигсүрэн -

Хөөх...

Балган -

Одоо ч гэсэн тэмбүүтэй хүн...аа жирэмслээд төрөх юм бол төрлөхийн тэмбүүтэй хүүхэд төрдөг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хамаргүй хүүхэд гэдэг чинь...

Балган -

Тэмбүүтэй гэхээр цусан дотроо тэмбүүний оношлогоо тавигдсан хүүхэд төрдөг байхгүй юу. Одоо сүүлийн үед жаахан замбараа...одоо бол харьцангуй тэмбүү бол ер нь 70,80-аад оны үед бол энэ бэлгийн замын өвчин маш их бага байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо 1990 оноос хойш л сүүлийн 20-н жилд бол замбараагүй болоод....

Хишигсүрэн -

Эргээд...

Балган -

Эргээд. Одоо нэг аюултай юм бол ДОХ байна.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм учраас 1 сарын 1 “Монголын нэг өдөр” байсан юм. Хариуцлаггүй замбараагүй сексдэлтээс болж Монгол улс монгол үндэстэн мөхөж мэднэ гэсэн ярилцлага өгсөн байгаа юм. Энийг одоо секс хийхдээ ариун цэврээ сахихыг мэдэхгүй. Нөхрийгөө байж байгааг мэдэхгүй хүүхнүүд байна ш дээ. Үгүй ээ тийм улсууд чинь ДОХ хэзээний авахад бэлэн байгаа байхгүй юу. Тийм учраас ДОХ-оос урьдчилан сэргийлж ДОХ-той тэмцэх шаардлагатай. Миний түрүүнд ярьсан даа. Улс анхаарах ёстой асуудлын нэг байхгүй юу даа.

Хишигсүрэн -

Аа...ер нь юу гэдэг юм бэ тэр нөгөө....

Балган -

Улаан тариа гэдэг чинь одоо ингээд ёстой аймар л өвчинөөс салсан байхгүй юу. Ёстой магтаж барашгүй. Оросын ард түмэний, Оросын анагаахын шинжлэх ухааны маш их тус. Юугаар ч үнэлж барашгүй. Тийм их тус дэмжлэгийг бол Оросын ард түмэн өгсөн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Би нэг ийм яриа сонссон юм. Та яг мэргэжлийн хүн юу гэж боддог уу. Тэр улаан тарианы үед чинь одоо нэг ёсондоо ариутгал, щприц, халдваргүй байдал хангах гэдэг юм чинь ахуйнхаа нөхцөлөөр хэцүү байсан байхгүй юу. Тэгээд манайд гепатит шар гэдэг өвчин маш хүчтэй түгээмэл байгаа байдал нь тэр улаан тарианы щприцээр дамжуулаад вирусыг нь тараасан гэсэн юм ярьдаг юм.

Балган -

Үгүй ээ үгүй ээ.

Хишигсүрэн -

Тийм үндэслэл байгаа юу.

Балган -

Байхгүй. Яагаад уу гэхээр урьднаас ярих юм бол бүр 1921 он биз дээ. Тэрнээс нааш 1960-н он хүртэл жалгын нэгээр л айлууд байсан байхгүй юу. Үгүй ээ жалгын нэгээр айл байсан гэхээртэр айлд өвчин хүрчихдэггүй л байсан байхгүй юу. Харилцаа холбоо гэж юм байхгүй. Та одоо энд ханиаж байхад ханиаж байна ш дээ. Тэнд ханиад битгий хэл морьтой хүн цөөхөн очдог байхгүй юу. Байдаг юм даа гэхэд говиор ярих юм бол байдгындаа очиж нэг авгай нарыг оролдож сээтэгнэх дуртай улсууд л очно уу гэхээс биш хаа хол мориор туулж очиж явж байж өвчин тарааж байдаггүй байхгүй. Тийм учраас жалгын жалга жалга даа ингээд амьдарч байсан аймаг аймаг хошуу нутгаараа хэсэг хэсгээрээ амьдарч байсан учраас шар гэж үндсэндээ тардаггүй байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Нөгөө щприцээр үүссэн гэдэг юм...

Балган -

Үгүй үгүй улаан тариа яг 1958 он гэж гархад шар өвчин гэж худалч хүнд бараг байхгүй л байсан байхгүй юу. Улаан тариа байсан бол одоо шар мар ДОХ МОХ чинь балрах нь байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин тийм.

Балган -

Тэгээд яагаад тийм байсан гэхээр нөгөөдөх нь зам тээвэр харилцаа хөгжөөгүй дов довондоо байсан учраас ханиад ч хүрдэггүй л байхгүй юу. Тэр чанраараа ухаандаа би ямар ч өвчин тусаагүй өссөн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Халдварт өвчин тусах тэр нөхцөл байхгүй.

Балган -

Байхгүй.

Хишигсүрэн -

Тэр нөгөө агаар...

Балган -

Тийм агаар нь сайхантай. Нөгөө газрын үржил шим нь. Малаас нь мал нь аль шитэйг нь идээд тэрнийгээ өөрсдөө хүртээд л ингээд л өөрсдөө ингээд хүрвийн аргаар боожоод байж байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нэхий дээлтэй, нэхий өмдтэй, нэхий хөнжилд чинь унтдаг л байсан ш дээ. Саяхан л байсан ш дээ ер нь.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм. Тийм учраас...

Хишигсүрэн -

Би нэг ийм юм мэддэг ш дээ. Хөдөөний хүүхдүүд гараа зүслээ тийм ээ.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Гар зүсэж цус гарахаар зэрэг нь тэр цусыг нь аваачаад бууцнаасаа аваад тэр юу гэдэг юм бэ дээ цус тогтоогч болгож бууцыг нь ашиглаж байгаа тийм юм харж байсан байхгүй юу. Хараад би юу гэж бодож байсан гэхээр хөөх...энэ цусанд нь халдвар ороод одоо яанаа гэж бодоход жишээлбэл үүний цаад шалтгаан нь юу вэ. Ингээд үзэхээр цаана нь юм байгаад байгаа байхгүй юу.

Балган -

Үгүй ээ тэр...

Хишигсүрэн -

40 градусын хүйтэнд нөгөө цаатангуудын хүүхдүүд чинь тийм ээ доогуураа нүцгэн вобше бүр одоо шалдан л явж байна ш дээ. Тэгээд одоо үхэж байгаа юм байна уу?

Балган -

Тэгээд нөгөөдөх дасан зохицох гэж аймар юм байна ш дээ хүн. Хүйтэнд дасан зохицох тэр чанраараа нөгөө хоол унд нь хүртэл зохицсон байдаг байхгүй юу. Барагтай бол ханиад тусахгүй. Одоо ингээд Даш гэж хүн байсан юм саяхан нас барсан. Их авъяастай хүн байсан юм. Тэгээд трактор барина. Гараа шалбалчихна. Нулмиад л газрын хар шороо авч ирээд наачихна.

Хишигсүрэн -

Харин тийм.

Балган -

Тэгээд л болоо зөв зүгээр. Ингээд жаахан яахаар зэрэг шарх явж байгаад нөгөөдөх чинь арилчихдаг. Ер нь яах уу гэхээр хүний шүлсэнд чинь шарх эдгээдэг пермент явдаг юм л даа. Байдаг байхгүй юу. Нохой чоно эд нар чинь долоосоор байгаад эдгээдгийн учир нь тэндээ байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Долоодог.

Балган -

Хүн бас мал тийм л байдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэр газар шорооных нь ариун чанарт байгаа байхгүй юу. Одоо бол ярихад хэцүү.

Хишигсүрэн -

Одоо аюултай.

Балган -

Одоо бол хортой газар байх юм бол тэгээд л алуулна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Одоо бол цианит натритай болсон.

Балган -

Цианит натритай бүр аюултай болсон. Хүн хүрээгүй хүний гар хүрээгүй ой тайгатай газар ла амьдрал байна.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Би баруун Европ руу явж байхад хүний гар хүрээгүй газар жишээ нь энэ ээ гээд тэрнийг хашаа барьчихсан. Тэрнийг мөнгө авч тэрнийг үзүүлдэг гэсэн. Тэгэхэд чинь Монголд одоо бол Эмиратын том эзний хүү сая Богд уулын баруун хормойд аймар том газар авчихсан хашаа барьчихсан. Үгүй ээ тэрнийг мэдэж байгаа байхгүй юу. Монгол гэж ийм сайхан газар. Нисэж ирээд амьдраад буугаад явж байгаа биз дээ. Энэ Монгол одоо үнэхээр улсуудын...гадаадын улсуудын хараанд өртчихөөд орчихоод байгаа юм л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд энэ унаган төрөхөө хадгалая аялал жуулчлалаа хөгжүүлье гэдэг чинь тэр байхгүй юу. Газраа ухахаа больё. Газраа ухалгүйгээр аялал жуулчлалаа хөгжүүлэхэд л монгол цаашаа хөгжих юм даа гэсэн улсууд бас зөндөө ш дээ. Ийм бодлыг баримтлаж байгаа хүмүүс зөндөө за яахав одоохондоо нэг ядуурлаас гарахын тулд газрын баялагаа жаахан ашиглая гэсэн улс төрийн бодлого явж л байна л даа. Ер нь цаашдаа ухаж төнхөхөө больё л гэж байгаа ш дээ. Хойч үедээ үлдээх ёстой ш дээ.

Хишигсүрэн -

Ер нь одоо юу гэдэг юм бэ одоо...таныг амьдарч байгаа энэ хугацаанд эрүүл мэндийн салбарт гарсан бодлогын шинжтэй том хэрэгжүүлсэн бодлогууд юу вэ. Энэ юуг хэлж байна вэ гэхээр яг улаан тариа гэдэг бол хүн ам өсгөх их том...

Балган -

Эрүүлжүүлэх.

Хишигсүрэн -

Эрүүлжүүлэх ийм их том...цаад үр дагавар нь хүн амын өсөлтийг маш...

Балган -

Аа...тийм.

Хишигсүрэн -

Хурдасгах шиг...

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Тиймэрхүү ямархуу юмнууд байсан бэ? Одоо би ажиглахад манайх хорт хавдар ялангуяа хоол боловсруулах эрхтэний хорт хавдраар нас барах нь их залуужиж байна тийм ээ?

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Энэ юутай холбоотой юм бэ. Энийг...энэ ямар бодлого байсан. Өөр магнайд ямар суурь өвчинүүд байдаг вэ?

Балган -

Үгүй ээ яахав дээ энэ чинь зам харилцаа...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Их хөгжсөн. Гадны ДОХ гэх мэт янз янзын халдварт өвчнийг мэдэхгүй л байхгүй юу даа манайхан. Баахан эмийг эр эмгүй л баахан хэрэглэсэн одоо. Хөл гарын өвчин ч гээд гараад байгаа байхгүй юу. Энэ чинь одоо олон улсын харилцаа хөгжсөнтэй холбоотой л байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо тэгээд одоо тэгээд Монгол улсын хөгжүүлэх монголын хүн амыг эрүүлжүүлэх нэгдсэн том...айхтар том юу явж байгаа ш дээ. 2020 он хүртэл явж байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Эрүүл монгол хүн.

Балган -

Эрүү монгол төсөл явж байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Тэр чинь л юм хэлээд байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэрэн дээрээ бид нар жаахан идэвхитэйхэн ул суурьтайхан ороод ажиллаад эхлэх юм бол монголыг тойрох юу байхав дээ. Дээр үед нэг 1970,1980-аад оны үед нэг нөхөр ярьж байсан юм. Надад нэг 50000 доллар байвал Монгол улсыг хөгжүүлэх мөн ч амархан байна аа гэж /инээв/. 50000 доллараар монголыг хөгжүүлэх мөн амархан байна шүү гэж.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгж хөгжүүлнэ гээд ярьж байсан байгаа байхгүй юу. Тэгэхэд чинь ямар сайндаа манай Монголчууд чинь одоогийн...УИХ-ын гишүүн гэхэд хаашаа юм бэ. Траншейны хүүхдүүдийг байлгаж бай гэдэг гэж байгаа юм. Яагаад тэр үү буурай хөгжилтэй орны тоонд багтаад гадны хөрөнгийг авъя. Гадны хөрөнгө ороод ирэхээр өөрсдөө тал хувийг нь идчихдэг л байхгүй юу. 10 төгрөг аваад л 5 төгрөгийг нь арилжааны банк руу хийгээд л 5 төгрөгийг нь кармандаа хийгээд л 5 төгрөгөө өсгөөд л цааш нь арилжаалж ард түмнийг шулаад л тэгж байгаа байхгүй юу. Ингэж байгаад Монголыг сөнөөх гэж байгаа. Одоо ер нь УИХ-ын гишүүд ч гэдэг юм уу ардчиллынхан гарч ирээд энийг үндэсээр нь өөрчлөхгүй бол Монгол хөгжихөд хэцүү болчихож байга абайхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Иймэрхүү юмыг хязгаарлаж дорвитой юм хийх хэрэгтэй юм. Гэхдээ асуудал тавиад байх бололцоотой байхгүй юу. Тэгээч гэж л Элбэгдоржийг ард түмэн сонголоо ш дээ. Тэгж чадах юм байгаа биз. Чадах л ёстой доо. Чадахыг л монголын ард түмэн үүрэг өглөө ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Ер нь Монгол хүний монголчуудын хамгийн их түгээмэл өвчилдөг өвчин юу байдаг вэ энэ нь юутай холбоотой вэ. Ялангуяа манай монголчууд..

Балган -

Тэр чинь ийм байхгүй. Аа ‘...’ зам харилцаа, дэлхийн улс орнуудтай их чөлөөтэй нэвтэрчихсэн улсууд. Тэр утгаараа манай Монголын одоо хөрс ногооноос авдаг шим тэжээлтэй юмыг малаа дамжуулж иддэг монголчууд одоо хязгаарлалт тавьж байна ш дээ. Сая юун дээр ярилаа. Монголын газар нутгийн 45% нь цөлжиж 70-н хэдэн хувь нь газрын үржил шим нь доройтож амьдрах нөхцөлгүй боллоо. Одоо мал өсөөд байдаг. Газар ийм байгаа малаа бэлчээрлүүлэх газаргүй болчихлоо ш дээ. Энэ чинь...ингээд ирэхээр зэрэг яах уу. Хятад чинь одоо Бээжингээс урагш зарим хотуудад хамгийн их хайрладаг хамгаалдаг юм нь жорлонгын баас л байдаг байхгүй юу. Доороос нь ухаж авдаг юмтай. Тэр баасыг аваачиж тариалангын бордоо хийж тариалангаа борддог байхгүй юу. Үгүй ээ одоо иймэрхүү юм л Монголд орж ирээд байна ш дээ. Үгүй ээ одоо ингээд хичнээн том ногоо энэ тэр чинь том том гардаг ш дээ. Тэрэнд дандаа генийг инженерчлэл хийчихсэн байдаг байхгүй юу. Яблоко хүртэл...яг хөрснөөс буулгаад ирсэн яблоког бид нар хятадынхыг иддэг. Иддэг юм бий л дээ. Манайхан чадал муутай. Дандаа тийм юм хийчихсэн. Одоо гений инженерчлэл гэдэг юм хийчихсэн. Ийм л тэжээл идэж байгаа бид нар чинь өвчинд амархан өртөмтхий болчихож байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэргээрээ монгол хүний ген, генийг устгаж байгаа байхгүй юу. Тийм учраас одоо монголчууд өөрсдийгөө одоо юу гэдэг билээ ‘...’ монголынхоо бүтээгдэхүүнийг яая гэдэг билээ?

Хишигсүрэн -

Эх орны бүтээгдэхүүнийг...юу эх орны үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг...

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Үндэсний үйлдвэрлэлээ...

Балган -

Үндэснийхээ үйлдвэрийг дэмжье гэдэг чинь тэр л байхгүй юу. Хятадаас элдэв янзын юм авч ирээд хүн хордоод л байгаа ш дээ. Аймар хүчтэй хор цацаж байж нөгөө яблоко, усан үзэмийг чинь хор...иддэг шавжийг чинь устагдаг. Ёстой нөгөө цианит юу байдаг юм бэ. Тусгай бордоогоор бордож байна ш дээ. Тухайлбал Америкт ч байна. Германд ч байна. Ноднин жил энэ жил ч билүү. Одоо энэ пиво, ундаа эд нар цаасан савтай дөрвөлжин савтай, цаастай ундаа манайх хийгээд л байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Үгүй ээ би л тэгж дуулсан юм. Тэр юм тэр дотор тал нь дандаа тугалган хамгаалалт байдаг байхгүй юу. Шингэнээ гадагш нь алдахгүйн тулд тодорхой хувийн тугалгатай байж байж энэ цаасан уут чинь ундаа хийдэг байхгүй юу. Тийм хоосон хайрцаг, савалсан хайрцаг авч ирдэггүй л байхгүй юу. Вагон вагоноор нь ийм том том юм авч ирээд энэд үйлдвэрт оруулаад л машиндаад л хэрчээд л хайрцаг хийгээд л. Нөгөөдөх ундааг чинь хэдэн тонноор нь авч ирж устай холиод л хийгээд бидэнд уулгаж байгаа байхгүй юу. Энийг шинжлэж үзэх ёстой. Ингэж Америкт 2-3 үйлдвэр хаагдаж байсан. Энд тэрний байх ёстой тэр тугалга стандартны хэмжээнээсээ тугалгын хэмжээ хэтэрсэн байна. Тэгээд хаасан. Одоо тэгээд хамгийн муу, одоо удахгүй хугацаа нь дуусах гэж байгаа тийм л ундаа савныхаа цаасыг л тонн тонноор нь вагоноор нь нааш нь өгч байгаа ш дээ. Тэгээд удах юм бол ер нь монголчууд тэр цаасан ууттай юмнаас их идэж уух буруу байхгүй юу. Дандаа хар тугалга идэж байна гэсэн үг. Хар тугалга ихтэй одоо ялангуяа дээр үед чинь манайх чинь одоо Жанжин Сүхбаатарын хэвлэлийн үйлдвэр гэдэг ш дээ. Хар тугалган дээр ажилласан эмэгтэйчүүдийн хүүхдүүд чинь гаж буруу хөгжилтэй хүүхэд гардаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Хм

Балган -

Хар тугалганы хор. Тэрэнтэй адилхан бид нар дандаа буруу хоол идээд байх юм бол Монголын монголчуудын ген нь цаагуураа устаж байгаа байхгүй юу. Тийм учраас манай хүн судлалынхан одоо монгол генийг яаж цэврээр авч үлдэх вэ гэдэг асуудал эрдэмтэдийн толгойг гашилгасан том асуудал болж тавигдаад байна ш дээ. Нэг хоёр хүн ярьдаг. Нөгөөдүүл нь олигтой хийхгүй. Үр ашгаа бодоод байдаг. Монгол генээ хайрлахгүй байна ш дээ. Юм олж байвал Монгол хүн яах нь падлий байхгүй. Бусдыгаа алчихаад өөрсдөө яах гэж байгаа юм бэ. Бусдыгаа бүгдийг нь алчихаад ер нь хаашаа явах гээд байгаа юм бэ. Уул нь ухаантай шиг одоо улсууд бий л дээ. Их олон л байгаа байх л даа. Байлгүй яах вэ. Тэгэхдээ л Монгол хүний генийг цэвэр ариун авч үлдэхийн тулд үндэснийхээ үйлдвэрлэлийг дэмжье гэдэг чинь цаад утга нь тэр л яваад байгаа юм. Тийм учраас л...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм учраас л...

Хишигсүрэн -

Би нөгөө таны сэдвийг өөрчлөөд ийм юм асуумаар санагдаж байна. Ер нь манай юу гэдэг юм бэ тийм ээ. Одоо эр эмийн харилцааны яг манай монголын гэж хэлж болох уламжлал ер нь юу вэ? Жишээлбэл казакуудыг бол асар их нарийн дэг журамтай гэдэг ш дээ тийм ээ.

Балган -

Тийм тийм.

Хишигсүрэн -

Манай онцлог юу байсан. Социализмын жилүүдэд ямар байсан юм бэ. Ахиад одоо Социализм чинь дотроо бас үе шатанд хуваагдана ш дээ. Эхэн үе, дунд үе, төгсгөл үе гээд яг одоо яаж байна?

Балган -

Дээр үеийн монголчуудад бол нөгөөдөх сүй тавьдаг ёс байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо тэр бол мундаг том юм. Зурхайн аргаар, монгол аргаар, зурхайн шинжлэх ухаан гэдэг чинь том шинжлэх ухаан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

За манай та бид хоёрын эрэгтэй эмэгтэй хүүхэд. Энэ 2 жилээрээ, мэнгээрээ бүх юм нь таарах юм байна. Танай удамд ухаантай том том хуварга байна. Тайж нар байна. Манай удамд ч том том ухаантай толгой сайтай улсууд байна гэхэд л нөгөө зурхайгаа хараад л багад нь суулгадаг. Багад нь суулгах...нөгөө Чингисийн чинь аав тэгдэг биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Чингисийн эцэг...

Хишигсүрэн -

Есүхэй баатар.

Балган -

Тийм. Тэр чинь энэ чинь л монгол үндэстэнийг цэвэр ариун үлдээх нэг л арга л байсан байхгүй юу. Одоо тэр чинь казакууд казактай суухдаа ер нь их ёстой. Ер нь бол манай монголчуудын ерөнхийдөө нэг 10-20 хувь нь нэг тийм юм. Тухайн үедээ монголчууд дунд чинь том том улсууд байгаа ш дээ. Тэр чинь л тэгж юм хийж байгаад. Нөгөө муу ядарсан Балган мэтийн малчин чинь тэгээд нэг айлын охиныг аваад суусан болоод үлдэж байна. Би авгайгаа авгай болох хүнээ гэж мэдээгүй. Нэг л охин байсан аваад суучихсан. Саяхан байхаа зурагтаар, энэ Боловсрол сувгаар гарч байх шиг байдаг юм. Ямар нэртэй билээ нэг нэртэй тэр чинь. Тэгээд л тэр бас л Түвд үндэстэнийг л авч үлдэх гэсэн Түвдийн том бодлого л доо. Том үндэстний дэргэдэх бага үндэстэн чинь...өөрийнхөө үндэс угсааг хамгаалах тийм.

Хишигсүрэн -

Хамгаалах тэр харизмаа их сайн хөгжүүлсэн.

Балган -

Хөгжүүлэхийн төлөө толгойтой улсууд нь тэмцэж ард түмнээ уриалан дуудаж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэрний дараа ямар ч байсан өсөх нь байна ш дээ. Хөгжих нь байна. Тэгэхгүйгээр зүгээр ингээд одоо...одоо үеийн...одоо ч харин 1990 оноос хойш чөлөөтэй болсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Яг Социализмын үед ямар болсон юм бэ?

Балган -

Социализмын үед ямар бол аа...энэнтэй суувал сайн, энэтэй суух...

Хишигсүрэн -

Одоо тэгээд феодалын улирсан, баларсан ёс заншил гээд тэрнийг чинь бүр авчихсан ш дээ. Тэгэхээр гэр бүлийн харилцаанд ямар өөрчлөлт авч ирж байсан бол гайгүй л байсан байх. Одоо тэр янз бүрийн бэлгийн замын халдварт өвчин их байсан гэдэг чинь замбараагүй байсан гэсэн үг биш үү? Одоо тэр хувьсгалын...

Балган -

Тэр бол яахав дээ ийм өвчин ингэхээр тусдаг юм гэж мэдэгдэхүүн байхгүй. Тийм учраас ийм өвчтэй байна. Ийм юм гардаг юм байлгүй гээд явж байдаг. Тэгээд тэмбүүтэй хүүхэд гараад л байдаг. Төрөлхийн тэмбүү гараад л байдаг. Эмчлүүлэхгүй хүн явсаар байгаад яадаг билээ. Тэмбүүгийн өвчлөлийн тухай үзүүлсэн монгол кино зөндөө байдаг биз дээ. Бүр эмчлүүлэхгүй явсаар байгаад хамар нь ундаг биз дээ. Богд одоо Богд яртай гээд юунаас хүн юу...гээд бараг Богд чинь гүн ухаантай хүн байсан юм бишүү.

Хишигсүрэн -

Ямар утгаараа.

Балган -

Монголын бүрэн эрхийн төлөө, монгол үндэстэнийг аврахын төлөө Богд ламыг чинь их юм хийсэн гэж яриад байгаа ш дээ. Ер нь Социализмын үед чинь Богд шиг муухай хүн байгаагүй ш дээ. Яр тараадаг гээд.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Үнэмшээд л байдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Ярын бол монгол даяар тараасан гэнэ гээд.

Хишигсүрэн -

Тэр хүн өөрөө тийм өвчтэй хүн байгаагүй гэж та бодож байна уу?

Балган -

Тэгж байна.

Хишигсүрэн -

За.

Балган -

Тэрнийг чинь одоо бол би бол тэгж л хэлнэ. Яахав дээ шашин гэдэг ухагдахуунаар шашнаас...шашин муу юмаа шашнаас болж ард түмэн мунхарч байна. Эннээс болоод монголын ард түмэн босож чадахгүй байна гэсэн бас нэг тийм урсгал орж ирээд л тэгээд Богдыг чинь муулаад л доог тохуу хийгээд л. Одоо харин нилээн Богд чинь Монголын тусгаар тогтнолд хувь нэмэр оруулсан хүн гэж одоо буцаад байгаа юм бишүү.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Та халуун юм хийлгэх үү? /унд уух эсэхийг нь асуулаа/

Балган -

За яахав. Чи юу асуулаа надаас...?

Хишигсүрэн -

Харин хамгийн гол нь би тэгж асуусан ш дээ. Манай тэр уламжлалт үе тэгээд 20-р зуун. 20-р зуун чинь дотроо бас үеүүдтэй байгаа ш дээ.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

1958 он гэхэд л харахад...

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэрнээс хойших үе, 1990-ээд оноос хойших үе, эр эмийн харилцаанд гарч байгаа энэ тийм гэр бүл маягийн өөрчлөлт юу байсан юм бэ?

Балган -

Өө тэгээд...

Хишигсүрэн -

Анх удаа хэллээ ш дээ тиймээ. Ерөөсөө сүй тавиад юу яачихдаг байсан. Яг тэр сүй тавьсан байдлаараа гэр бүлийн чанд байдал хадаглагддаг байсан гэж ойлгох юмуу?

Балган -

Болно.

Хишигсүрэн -

Сүй тавихаа больчихсон тэр үед яасан.

Балган -

Одоо...

Хишигсүрэн -

Нийгэмд тодорхой түвшинд одоо дээдэс ч гэдэг юмуу одоо боломжтой айлууд нь ухамсартай улсууд тэгдэг бол барлагууд нь ямар байх уу тийм ээ?

Балган -

Аа ха. Тэгээд одоо муу сайн ч бас юмаа үзүүлж харуулдаг. Танай манай хүүхэд таарах юм бол суулгая гэсэн юм байсан л байхгүй юу явж л байсан байхгүй юу даа. Ерөөсөө л болохгүй ядуу улсууд яахав дээ хоорондоо суугаад л тэгээд мань мэт төрөөд яваа л байлгүй дээ /инээв/. Ер нь би одоо...ер нь 1960-аад он хүртэл. 1960-аад оноос 1990-ээд он хүртэл тийм нэг бодлог байсан л даа. Нам...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

МАХН ганц намтай. Намын үзэл суртал гэж аюултай чанга байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха .

Балган -

Юу...гэр бүл үймүүлсэн хүн гэхэд чинь намын хурлаар хэлэлцээд намаас хөөх хүртэл арга хэмжээ авч донгодож хүний гэр бүлийг энэ хүн үймүүллээ гэж намын үүрт өргөдөл бичиж ирж байсан хүн зөндөө ш дээ. Би намын үүрийн даргыг 2-р төрөхөд 2 удаа улиран сонгогдож 4-н жил би намын үүрийн дарга хийсэн юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгэхэд гэр бүл үймүүллээ гээд хүн өргөдөл бариад тэр хүний тухай нөхөр минь чи гэр бүл битгий үймүүл ваа...тэгвэл сайн хүн байх юм бол, эрдэмтэй номтой сайн хүн байх юм бол одоо Ху намд л элсэж байж цааш явдаг байсан болохоос биш. Ху намд ороогүй хүн бол ямар ч сайн хүн орохгүй гэсэн хүн яадаггүй. Хүчээр оруулдаг. За тэгээд орохгүй гэсэн хүн өнгөрдөг л байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо энэ чинь аспирантуурт сургуульд явуулна гэхэд чинь л Ху намд элсүүлж байж явуулдаг. Гадаадад жолоочоор сургахаар явуулах гэхэд л Ху намд элсүүлж явдаг байсан. Элчингийн жолооч хүртэл Ху намд элсэж байж явдаг байсан. Хүчээр элсүүлдэг. Ху намд орж байж нөгөө эрдмийн зэрэг хамгаалах зам нь чөлөөтэй болдог байсан. Энэ бол...энэ диктатур нь нэг талдаа хэрэг болж байсан байхгүй юу. /гаднаас хүн орж ирж түр завсарлав/. Намын жанжин шугам гэж хатуу байсан л даа. Энэ чинь бас нөгөөдөх гэр бүл салалтыг багасгах нэг аргаа. Их том аргыг хийж байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд чөлөөт байдлыг нь алдагдуулж байсан. Нууцаар амраглаж байсан хүмүүс зөндөө л байсан л даа. Байж л байгаа ш дээ. Одоо 2 авгайтай, хэд хэдэн авгайтай Дундад Азид зөндөө л байдаг биз дээ. Түүнтэй адилхан 1970-аад он хүртэл 2 нөхөртэй 1 авгай байдаг ш дээ. Байж л байсан. 1970-н хэдэн онд 1973, 1972 онд Булган аймгийн Хутаг суманд ажиллаж байхад л 2 нөхөртэй авгай байж л байсан. 2 нөхөртэйгээ ингээд байж л байдаг. Авгай нь хэдийд нь хаана ээлжилж ордог юм байгаа биз дээ. Сүүлд нь...

Хишигсүрэн -

Нэг гэрт үү?

Балган -

Нэг гэрт амьдардаг. Тийм юм байсан. Хаана ч байсан.

Хишигсүрэн -

Бусад улсууд тэрнийг яаж хүлээж авах уу?

Балган -

Тэр хүүхнийг л ярьдаг л байсан. Тэр нь энийгээ тэгдэг юм гэнэ билээ. Энэ нь энийгээ тэгдэг юм гэнэ билээ. Найртай энэ 2 бас тэгээд ээлжилдэг юм байгаа биз гээд муулна ш дээ /инээв/. Тэр чинь бас нэг талаар аягүй зөв байсан байхгүй юу. Тэр нэг нөхөртэй...нэг авгай...нэг нөхөр бол 2,3-н авгайтай байж л байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Нууц л байсан болохоос биш. Тэр чинь бас л 2 нөхөртэй нэг эмэгтэй хүн байна гэдэг чинь тэр ÷èíü áàñ ººðºº ñàíààã íü õýëýýä ë áàéãàà áàéõã¿é þó. Áàñ èíãýâýë ÿàñàí þì áý íºõä¿¿ä òà íàð. Ýìýãòýé õ¿í îäîî ýðýãòýé÷¿¿ä íü îëîí áîë÷èõîîä ýðýãòýé÷¿¿ä íü îäîî ýíý íóòàãò öººõºí áàéíà ø äýý. Èíãýâýë ÿàñàí þì áý. 2 íºõºðòýé, 3-í àâãàéòàé íýã íºõºð áàéõàä ÿàäàã þì áý ãýñýí èéì ë þìûã õóóëèàð õîðèãëîñîí ÷ ãýñýí áàéæ ë áàéñàí. ßàæ ÷ ÷àääàãã¿é. ßàäàã þì áý ìàíàé ä¿¿, ìàíàé íàéç, ìàíàé õàìààòàí èéì áàéõàä ÷èíü õóóëü ÿàõ þì áý. Àëáàí ¸ñîîð íýãýíòýý ñóóñàí áàòàëãààòàé. ͺ㺺äºõ íü áîë áàéãàà ë áàéõã¿é þó. Ýíý áîë åðººñºº ìàíàé íàìûí æàíæèí øóãàì áîäëîãî íü õ¿í àìàà ºñãºõèéí òóëä ãýð á¿ëèéã ñàëãàõã¿é áàéõ ÿìàð àðãà çàì áàéíà òýãæ òýðíýýñýý, ñàðíèõ… ãýð á¿ëèéí ñàðíèëòûã áàãàñãàõààð çýðýã òà íàð îëîí õ¿¿õýä ãàðãàà÷ ãýæ îäîí ìåäàëü ºãººä ÷è 9-í õ¿¿õýä ãàðãàñàí áàéíà ãýæ 1-ð çýðãèéí îäîí ºãººä èíãýõýýð çýðýã ÷èíü òºðºëò èõñýæ áàéãàà áàéõã¿é þó. Îäîî ñàÿ çàëóó ãýð á¿ëä 500000 òºãðºã, îëîí õ¿¿õýä ãàðãàñàí õ¿íä ãýýä èíãýýä èðýõýýð çýðýã ñàÿ îäîî ñ¿¿ëèéí 5-í æèëä õ¿í àì òºðºëò àéìàð èõñýæ áàéíà ø äýý.

Хишигсүрэн -

Õàðèí òèéì.

Балган -

Óëààíáààòàð õîò òºðºõºº äààõã¿é áîëîîä áàéíà ø äýý.

Хишигсүрэн -

Àà õà.

Балган -

Íýã ¸ñîíäîî áîë õ¿í àìûí íÿãòðàë òàë õóâü íü Óëààíáààòàðò áàéãàà ÷ ãýñýí åð íü…

Хишигсүрэн -

Òºðºëòèéí õýìæýý…

Балган -

Òºðºëòèéí õýìæýý õàðüöàíãóé èõ áàéãàà áàéõã¿é þó.

Хишигсүрэн -

Òà ýíèéã åðººñºº øóóä þóòàé õîëáîæ áîäîæ áàéíà óó? Øóóä òºðèéí áîäëîãîòîé õîëáîæ…

Балган -

Àëèéã…?

Хишигсүрэн -

Îäîî òºðºëò èõ áîëîõîä íèéãìèéí õàëàìæèéí áîäëîãî…

Балган -

Àà õà. Îäîî òýð ÷èíü…

Хишигсүрэн -

Øóóä õîëáîîòîé ãýæ…

Балган -

Òýð ÷èíü òºðèéí áîäëîãî áàéõã¿é þó.

Хишигсүрэн -

Òýãýõýýð íèéãìèéí õàìãèéí íºãºº îðëîãî, àæèë áàãàòàé óëñóóä òýð ìºíãºíèé òºëºº ë õ¿¿õäýý òºð¿¿ëæ áàéãàà áîë îäîî èõ ñàéí áèø õ¿¿õýä õ¿ì¿¿ñ èõ ãàðãàæ áàéíà ãýæ /èíýýâ/ îéëãîæ áîëîõ óó?

Балган -

¯ã¿é ýý òýãýõäýý þó ë äàà. Ýð¿¿ë áàéõ ¿íäñèéã íü øèíæèëãýýãýýð òîãòîîíî ãýæ áàéíà ø äýý. ÄÎÕ áàéõã¿é ýý, ÿð áàéõã¿é ýý ãýýä á¿õ òºðëèéí ìýðãýæëèéí øèíæèëãýý õèéäýã áàéõã¿é þó. ªâ÷èí áàéõ þì áîë øóóä ýì÷ òàñàëäàã. Òèéì ó÷ðààñ ýíý ÷èíü ñàéí õ¿¿õýä òºðºõ ¿íäýñèéã òàâüæ ºã÷ áàéãàà áàéõã¿é þó. Øèíæèëãýýãýý áàòëààä ºã÷èõºæ áàéãàà þì. Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä ìîíãîë÷óóä õ¿íýý çºâ òºð¿¿ëæ ÷àääàã áîëîõ õýðýãòýé áàéãàà áàéõã¿é þó. Õ¿íýý çºâ òºð¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ø äýý. Õÿðçàíã íü óðààä ë áè õÿðçàíã íü ìºí㺺ð î¸îîä ë èíãýæ áàéõàä ÿàæ ìîíãîë òºðºëò óäèðäàæ ÷àäàõ óó ÷àäàõã¿é ø äýý.

Хишигсүрэн -

Áàñ íýã èéì þì òîäðóóë÷èõ óó?

Балган -

Àà õà.

Хишигсүрэн -

Ñîöèàëèçìûí ¿åä áàðàã äóíäæààð 7-8 õ¿¿õýäòýé 6-í õ¿¿õýäòýé áàéñàí ø äýý. Àéëóóä.

Балган -

Òèéì.

Хишигсүрэн -

Òýãýõýýð òýð ÷èíü íºãººäºõ õ¿¿õýä ãàðãàõ äóðòàéäàà ãýõýýñýý èë¿¿ ÿíç á¿ðèéí æèðýìñýíýýñ õàìãààëàõ àðãà áàéõã¿é…

Балган -

Òèéì àðãà ìýäýõã¿é ë…

Хишигсүрэн -

Òèéì áàéñàí ãýæ èõýíõè íü ÿðüäàã.

Балган -

Òèéì ø äýý.

Хишигсүрэн -

Òýãýýä òýð ¿åä åðººñºº àðãà íü áàéãààã¿é þìóó ýñâýë áîäëîãîîð åðººñºº òýð àðãûã çààäàãã¿é áàéñàí óó? Åðººñºº õ¿í àìàà ºñãºõ áîäëîãûí үр дүн нь ерөөсөө тэр гондом нь ч юмуу тэр жирэмсэнээс хамгаалах янз бүрийн арга хэмжээг эрүүл мэндийн байгууллагын зүгээс явуулдаггүй байсан биш биз дээ...? Аборт харин...

Балган -

Үгүй ээ үгүй. Монгол хүнийг л олон болгох талд л ямар арга байна тэрнийг л монголчууд засаг төрийн улсууд бас бодож байгаа ш дээ. Одоо энэ явагдаад байгаа тэр...одоо ингээд Увсын Тариалангын хотонгууд чинь цус ойртоод хэлгүй, дүлий. Би 1984 онд сар ажиллаж байсан Увсад. Цус ойртсон хүн мэдэгддэг байхгүй юу. Дүлий байдаг. Тийм учраас нөгөөдөх л энэ чинь Монгол хүний монголчуудыг генийг одоо бүрэн идэвхижүүлж генийг нь сайн байлгахгүй байхын нэг муу тал нь бол энэ аймагчилж, сумчилж, бригад болгож хуваачихаар Улаанбаатарт шилжих юм бол үхтэлээ одоо хэдэн жил хөөцөлдөж байж Улаанбаатарт ирнэ. Нөгөө сумаас өөр суманд очих юм бол өргөдлөө хийж байж ингэж байж очдог. Сайн ухаантай гэдэг юмуу. Тэр үедээ боловсролтой гэж байсан хүмүүс сум дамжуулж л охиноо бэр өгдөг. Бэр авдаг байсан байхгүй юу. Тэр чинь нөгөө Монгол генээ хадгалахын төлөө л бас нэг бодлого байхгүй юу. Ард түмний өөрийнх нь бодлого байсан. Энэтэй ингэх юм бол ингээд маанаг хүүхэд гараад байх шиг байна. Тэр сумын тэрэнтэй, ухаантай айлын хүүхдийг л хүүдээ авч өгье гэж ярих нь байна л даа. Тэгээд тэдний охиныг бэр болгож авч байсан байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Яг наадахыг чинь ярихаар надад санагдаж байна. Манай сум болохоор 2,3-н баг. Сумын төв тэгээд малчин 2 баг байдаг байхгүй юу. Тэгээд хараа нэгдүгээр бригадынх нь болохоор ар талаараа Туватай хилэлдэг. Нөгөө талаар Ногоон нуур сумтай. Тэгээд нөгөө талаараа зөвхөн өөрийнхөө сумын нутаг 2-р бригадтай...

Балган -

Нэг талаараа Туватай, нэг талаараа хасагтай.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр сумын төвийнхөнтэй малчин хүн суудаггүй ш дээ. Ер нь бол тийм амьдралын шаардлагаар гэрлэхгүй суухгүй. Нөгөө бригадтайгаа суухгүй хоорондоо 1-ынхэн 2-ынхон гээд асуудалтай...

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд нэгдүгээр бригадынхан хоорондоо суусаар байтал миний сонсож байсан нь ерөөсөө хамаатан садан биш айл байдаггүй гэж байгаа юм. Хэдхэн өрх айл байгаа ш дээ. Тэгээд цаашаагаа явна гэхээр нэг нь хил дээр, нөгөөдөх нь казактай хилэлдэг /инээв/. Аа...нөгөө 2-р бригад нь болохоор дотроо гэрлээд байна. Тэгээд Ховд сум гэж сумынхантай хилэлдэг учраас ганц нэг тохиолдол сууна.

Балган -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Ер нь чухал санаа гэж үзэж байна ш дээ. Ер нь засаг захиргааны хувиарлалт нь...

Балган -

Монголын цус ойртолт...

Хишигсүрэн -

Хөдөөдөө хөрвөх тэр боломжийг хаачихаж байгаа байхгүй юу.

Балган -

Хаасан байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Хм.

Балган -

Тийм учраас одоо засаг захиргааг томруулая гэж зарим улсууд асуудал тавиад байдаг байхгүй юу. Булган аймаг, Архангай аймаг гээд. Булган аймаг Архангай аймагтай нийлдэг ч юмуу, Архангай аймаг Булган аймагтай нийлдэг ч юмуу хошуу болж тэгэхээр зэрэг нөгөө нэг жалгын хүмүүс чинь өөр жалгын хүмүүстэй нийлэхээр чинь монголын ген сайжрана биз дээ. Энэ чинь бас ийм бодлог явуулая гэсэн толгойтой хүн зөндөө байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгээд болохгүй байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Би таниас нэг асууя. Одоо та бид 2 яриад энэд ийм юм байна ш дээ. Учрыг нь олчихлоо ш дээ.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Засаг захиргааны хувиарлалт ийм байдаг гээд. Энийг тодорхой түвшинд шийдэх улсууд ч гэсэн ойлгож байгаа байх л даа.

Балган -

Цөөхөн хүн ойлгодог хүн юмаа.

Хишигсүрэн -

Шийдэхгүй байгаа шалтгаан нь юу вэ. Яагаад ийм мэдээжийн юмыг маш хурдан хугацаанд шийдэх юмыг Монголд шийдэж чаддаггүй юм бэ. Та юу гэж боддог юм бэ?

Балган -

Тэрнийг шийдэхэд чинь бас нүсэр их ажил ш дээ. Ер нь тэгээд явж явж л нэг л одоо...яг одоо цөөхөн хүний бизнесийн ажил болчихоод байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хм

Балган -

Одоо ингээд иргэний паспорт солиод хачин хавтгай юм өгчихлөө. Одоо жолоочын юу гэнэ. Одоо иргэний ‘...’ /утас дуугарч ярив/.

Хишигсүрэн -

За Балган гуай нэг ийм ювм асуумаар санагдаж байна. Манай судалгаан дээр нэг ийм сэдэв байдаг байхгүй юу. Эрх мэдэл ба албан тушаал гээд. Тэгэхдээ социализмын үеийн. Тэгэхээр яг эрүүл мэндийн байгууллага дээр би бүр юу яаж асуумаар байгаа юмаа.

Балган -

За.

Хишигсүрэн -

Эрүүл мэндийн байгууллага дээр байдаг тэр эрх мэдэлтэй хүн албан тушаалтан гэж ямар хүн байсан бэ одоо тэгээд эмч, дарга эмч жирийн асрагч, сувилагч нарын харилцаа ямар байсан бэ гээд асуучихмаар байна...? /инээв/

Балган -

Тийм энэ яахав дээ. Эрүүлийг хамгаалах систем чинь дандаа мэргэжлийн улсууд сайдаас эхлээд байдаг байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Нэг ч мэргэжлийн биш хүн байхгүй.

Балган -

Байхгүй. Одоо харин 1990 оны хувьсгалаас хойш өө...мэргэжлийн бус хүн тавьчихаад доод талдаа мэргэжлийн хүнээ боолчлоод нөгөө том дарга яваад байдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо Болд байна ш дээ. Батлан хамгаалахын сайд. Болд ямар цэргийн мэдлэг байхгүй ш дээ. Энэ мэтээр яамны сайдууд зөндөө л байна ш дээ. Манай Ламбаа гуай бол багш хүн ш дээ. Эмнэлгийн талаар ямар ч мэдлэг байхгүй. Доод талынх нь улсуудаа шахаад нөгөөдүүл нь юу гэж хэлж байна. Аа...тэгье тэгье гэж байгаа байхгүй юу. Тэгсэн чинь нөгөөдөх...

Хишигсүрэн -

Хийх зүйлээ ч үзэж чадахгүй ажлаа удирдаж чадахгүй.

Балган -

Тийм. Тэр бол...

Хишигсүрэн -

Мэргэжлийн удирдлага заавал шаардагддаг салбар гэж байдаг.

Балган -

Тэгэлгүй яахав.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр эрүүл мэндийн...

Балган -

Ялангуяа эрүүл мэндийн салбар бол жинхэнэ мэргэжлийн хүн удирдах ёстой байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Үгүй дээ л одоо эмзүйч байх хэрэгтэй. Ядаж.

Хишигсүрэн -

Бага эмч.

Балган -

Одоо манай тэр дэд сайд Цолмон нэгдүгээр эмнэлгийн эмч нарын тангараг өргөх ёслол дээр очоод Ламбаа сайд ирсэн бол тангараг өргөх байсан болов уу ёстой би мэдэхгүй байна гэж хэлээд ингээд...олон эмч нарын өмнө ярьж байсан. Бас үнэн л байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Энд би ирсэн учраас хамт тангаргаа өргөж байна. Аа...Ламбаа сайд ирсэн бол багш хүн эмч биш хүн чинь тангараг өргөх юмуу яах юм бэ. Энэ ч бас цаана нэг юм хэлээд л авч байгаа байхгүй юу. Тийм учраас ямар ч юунд мэргэжлийн хүн л явах ёстой. Тэр Социализмын үед дандаа мэргэжлийн хүн байсан. Дээрээс эхлээд их эмч нь дарга...

Хишигсүрэн -

Хамгийн бага эмнэлгийн байгууллага хүртэлээ...

Балган -

Бүгд. Би ухаандаа нэг салбарын эрхлэгч гэхэд л би эмч...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

/Утас нь дугарч утсаар ярив/

Хишигсүрэн -

Дарга эмч гэж ямархуу хүн байх уу? Ямар хүн нь дарга болох уу?

Балган -

Ерөөсөө манай агуулга, сургалтын систем дотор эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулагч гээд бүр тусгай анги байсан.

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд...?

Балган -

Өө...1960-аад онд байж л байсан ш дээ. Эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулалтаар төгссөн. Хамгийн том Цагаан гэж Дорнотын буриад хүн. Сайн ажиллаж байсан. Тэр бол эрүүлийг хамгаалахын зохион байгуулалтаар мэргэшсэн улсуудыг гаргадаг байсан байхгүй юу. Тийм улсуудыг даргаар тавьж байсан. Дэмбэрэл сайдын үед тэр нь явж байсан. Тэрнээс хойш тэр алдагдсан даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Би яг ийм юм асуух гээд байна л даа. Мэргэжлийн сайн эмчийг, нарийн мэргэжлийн их сайн эмчийг мэргэжлээр нь эмчийн ажил хийлгэхгүйгээр дарга болгодог байсан. Дарга эмч яг мэргэжлээрээ ажилдаггүй. Бас нэг энэ байгууллагын онцлог байна ш дээ.

Балган -

Тийм тийм. Яахав тэгээд ер нь сайн хүнээр аваачаад дарга хийлгэчихдэг байхгүй юу. Тэр сайн хүнийг мэргэжлээр нь хүчийг нь шахах ёстой байхгүй юу. Ашиглах ёстой. Энэ сайн гээд...энэ сайн гээд опираци сайн хийдэг хэрнээ хүнтэй ажиллаж чаддаггүй хүн байж болно ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Тэгээд аваачаад тавьчихдаг. Зарим нь унагдаг л байхгүй юу. Тийм учраас зохион байгуулах тусгай мэргэжлийн хүн байх ёстой гэж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Эмч нарын нөгөө нэг их эмч, сувилагч, бага эмч, асрагч гэсэн тодорхой маш тодорхой. Тэгээд эмнэлгийн дарга. Аа...тэд нарын хоорондын ажлын харилцаа тэр нэг эрх мэдлийн ялгаанаас болоод нэг тийм онцлог байсан уу?

Балган -

Үгүй ээ яахав дээ. Тэр бол...

Хишигсүрэн -

Ерөөсөө тэр онцлог арилаагүй байж болно ш дээ. Социализмын үед байсан онцлог одоо болтол байгаад байж...

Балган -

Одоо ч арилахгүй байгаа.

Хишигсүрэн -

Ямар харилцаа байдаг юм бэ?

Балган -

Үгүй ээ яахав дээ. Дээрээс нь нам диктатурддаг байсан байхгүй юу. Яг тэр диктатураараа л ажил явдаг байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Одоо ч гэсэн тэр диктатурын арга хэрэглэж л байгаа. Ажил ажиллахгүй бол боль. Уураа хүрэхээр...ер нь тэгж л байсан ш дээ. Одоо орчин үед бол ер нь тэгүүлж байх ч хүн байхгүй. Аа...тэгж ажиллах үндэсгүй болсон. Тийм учраас одоо орчин үед бол хүнтэй ажиллах арга ухаанд л суралцах ёстой байхгүй юу. Дээдсүүд мөн адил. Хүнээ удирдаж...хүнээ удирдана гэдэг чинь л монгол хөгжих үндэс биз дээ. Хүнээ удирдаж чадахгүй бол Монгол улс үрэн таран болно биз дээ. Ерөнхий сайд Баяр бол ийм тактикаар ингэж ажиллахгүй бол болохгүй гэдгийг мэдэж байх шиг байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Баяр чинь их л мундаг хүн ш дээ. Би...юу билээ нэг юм бий. Миний хийсэн ...миний одоо хийж байгаа, ярьж байгаа ажил хэрвээ буруу гараад ирэх юм бол би толгойгоороо хариуцана. Энэ их гоё зүйр үгтэй. Гоё зүйрлэл хэлсэн юм. Тийм учраас миний би толгойгоороо хариуцана та нар тэгээд энэ дээр шүүмжлэлтэй хандах нь хандаад сайжруулах юмаа хэлээд тэгж л бид нар хамтарч ажиллахаас биш ганц би удирдаад...ганцаараа удирдаад бүтэхгүй ш дээ. Олон хүн дундаас санаа гардаг ш дээ гэх маягийн юм хэлсэн шүү.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм юм бий. Тийм учраас одоо...одоо Хувьсгалт нам болвол хуучны арга барилаасаа салж чадахгүй байгаа учраас л жигүүр болчихоод байгаа байхгүй юу даа. Одоо энийгээ болиоч ээ энэ чинь хэтэрхий байна аа. 5-р бүгд онц их хурал дээрээ ярьсан. Шүүмжилсэн.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн.

Балган -

Хүрэлсүх чинь одоо Нямдорж хэн Энхбаярыг чинь ганц Энхбаяр дан Хувьсгалт намыг удирдаж боловсон хүчний бодлого алдагдаж байна гээд аймар шүүмжилж байсан ш дээ. Тэгсэн чинь одоо юуны үеээр л сонгуулийн үеээр далдагнаад л 2-уулаа гүйгээд явна лээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тийм л байсан бол явах л хэрэгтэй. Явж чадахгүй л байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Тэгж байж одоо...үгүй ээ яахав дээ тэгж ярьснаараа бол буруудахгүй л дээ. нөгөө жигүүрийн ажлыг хүчтэй болгож жигүүрүүддээ бас өөрөө санаагаа өгч л байна л даа. Тэрнийг нь аваад одоо аа...та нар энийгээ хэлээч би энийг хэлээд өгье л дөө. Та нар энийг өлгөөд цаашаа яваач гэсэн санааг өгөөд л байгаа байхгүй юу. Одоо бол ялагдал хүлээсэн нилээн өөрчлөлт болох байлгүй дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Тэгээд энэ бол Коммунизм, Коммунист дэглэм, хүмүүс нь нурлаа ч гэсэн одоо коммунист арга барилаар хүний ажил муулаад бодлого, засаглалын хэнийрхэл арилахгүй байна ш дээ. Тэрнээсээ салж чадахгүй байна. Тэгэхдээ манай Хувьсгалт намын боловсон хүчний бодлог мундаг байсан байхгүй юу. Манай Оросын школ л доо. Бодлого их сайтай, боловсон хүчин сайн бэлддэг байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

1990 оноос хойш сүүлийн 20-н жилд боловсон хүчний бодлого алдагдаж байгаа гэж яриад байгаа ш дээ. Манай Ардчилсан Нам гэхэд л боловсон хүчний бодлого их муутай ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Одоо чухам сайжирсан юмуу үгүй юмуу. Одоо...1990-н хэдэн он 2000 онд чинь боловсон хүчний бодлого гэж байхгүй бид нараар, ард түмнээр сонгуулчихаад л нөгөө намын гишүүдээ мартчихдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Балган -

Өөр тийшээ хараад тасраад алга болчихно. Тэгж шүүмжилдэг байсан байхгүй юу. Та нар биднээр дэмжүүлж гарчихаад л ард талдаа бид нарыг харахгүй байна ш дээ та нар. Хоолны мөнгө өгч, нэг ажилд оруулах юм байхгүй. Та нар тэнд баяжаад л эцсийн эцэст бид хохироод байж байгаа ш дээ. Болиоч дээ та нар гэж шүүмжилнэ ш дээ.

Хишигсүрэн -

Ер нь Социализмын үед эмч нарын хүрэлцээ ямар байсан бэ? нарийн мэргэжлийн эмч нар, ерөнхий мэргэжлийн эмч нар шаардлага хангаж байсан болов уу. Би нэг ийм тоо сонсож байсан ш дээ. Нэг хүнд оногдох эмч сувилагч эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлдэг хүнийх нь тоогоор Монгол улс бол тоон үзүүлэлтээр бол аягүй өндөр гэж...?

Балган -

Аа ха тийм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Яг тийм байж чадсан уу?

Балган -

Хүн амд тооцоод үзэхээр мундаг байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Чанарын хувьд ямар байсан бэ?

Балган -

Ядаж нөгөө /инээв/ Монгол нөгөө жаахан юм чинь гадагш нь явуулдаггүй. Байгууллагын шугамаар явдаг. Явсан хүмүүс нь олигтой юм сурч ирдэггүй тийм л байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Балган -

Би байгууллагын шугамаар явж байгаагүй. Би тэр шугамаар явсан хүмүүсийн юмыг сонсоод Оросын эх баригч эмэгтэйчүүдийн сэтгүүл уншаад өөртөө дүгнэлт хийгээд, ямар ч эмч хүн бол өөрийнхөө мэргэжлийг сайн эзэмших ёстой. Зоригтой зогсох ёстой. Зүгээр нэг мод харуулдаад л хөрөөдөөд яваад байдаг мужаан бол ондоо. Мэс заслын эмч байна ш дээ эмч байна. Толгой муу. Тэгсэн мөртлөө гоё опираци хийдэг хүн байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Балган -

Тийм. Толгойгоо чи сайн цэнэглээч дээ гэж би шавь нартаа хэлдэг байхгүй юу. Чи сайн хийж байна аа. Толгой чинь муу чи онолын хувьд хоцорч байна.

Хишигсүрэн -

Опираци гэдэг чинь нэгэнт сурчихсан. Шинэ юм давтагдахгүй ш дээ. Технологио баримтлаад сурчихсан.

Балган -

Харин тийм ингээд л байгаа байхгүй юу. Мод харуулддаг хүн харуулдаад л сурчихсан байхгүй юу. Сайн харуулддаг мужаан байна ш дээ. Тэрнийгээ сайн хийдэг. Онолын хувьд толгой муу ч гэсэн тэрнийгээ сайн хийдэг манай практикийн эмч нар байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Онолын хувьд сайн эмч практик дээр маш ижил сайн байдаг уу?

Балган -

Аа...аймар онол мөртлөө гар нь хүрдэггүй хүн байна ш дээ. Энийг хослуулна гэдэг их төвөгтэй.

Хишигсүрэн -

Тийм байхаа.

Балган -

Ямар ч юмыг нэг юмыг шинжлэх ухааныг онол практик хослуулаад явдаг хүн тун цөөхөн байхгүй юу. Заавал нэгэн дээр нь хоцорч байдаг заавал нэгэн дээр нь төрүүлж байдаг. Онолын юм байдаг гээд тэрнийгээ практикт нэвтрүүлдэг. Үр дүнг нь тооцдог нь цөөн ш дээ. Ер нь цөөхөн л байдаг юм. Би энний чинь төлөө аа...одоо насаараа л явж байгаа байхгүй юу. Би эрдэм судлалын хүн биш л дээ. Зүгээр эмч хүн. Тэгэхдээ өөрийн дадлагатай. Өөрийнхөө ажилд дүгнэлт гаргаж явж байж л ингэж ажиллана ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм байхгүй юу. Тэгэхээр би нэг ийм юм түрүүнээс хойш асууя гэж бодоод байлаа. Та сая Оросын мэргэжлийн сэтгүүлүүдийг уншаад өөрөө юу яадаг байсан гэсэн ш дээ. Өөрийнхөө түвшинд дүгнэлтээ хийчихдэг ойлгочихдог. Хаана байна уу гэдгээ мэдчихдэг.

Балган -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр та ер нь яг өөрөө эмчийнхээ асуудлаар өөрийнхөө мэргэлтэй холбоотойгоор гадаадад явж мэргэжил дээшлүүлж байсан уу?

Балган -

Үгүй.

Хишигсүрэн -

Эсвэл хувиараа эмнэлэгтэй харилцаатай байсан уу?

Балган -

Би ерөөсөө гадагшаа явж үзээ ч үгүй. Яваа ч үгүй. Нэг удаа удаа явах гэсэн чинь манай ээжийн бие муудаад. Дахиад нэг тийшээ явах гэсэн чинь манай авгайн бие муудаад Москва явж чадаагүй. Тэгээд явуулдаггүй. Тэгээд дандаа арын хаалганд үлддэг байсан. ../Гаднаас хүн орж ирэв/

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact