Chuluunbaatar
Basic information
Interviewee ID: 990209
Name: Chuluunbaatar
Parent's name: Yondon
Ovog: Tahilchiinhan
Sex: f
Year of Birth: 1954
Ethnicity: Dariganga
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: Red Cross educator
Belief: Buddhist
Born in: Ongon sum, Sühbaatar aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: industry seamstress / feltmaker
Father's profession: Худалдаа бэлтгэлийн удирдах газарт ажилчин
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
childhood
repressions
cultural campaigns
work
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
childhood
schoolchildren's life
children's upbringing
secondary school
repression
belief
men - women
cultural campaigns
private life
industrialization
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Саранцэцэг -
Заа,сайн байна уу,та?
Чулуунбаатар -
Сайн,Сайн байна уу?
Саранцэцэг -
Заа, би танд аман түүхийн төслийн талаар танилцуулсан болохоор одоо ярилцлагаа эхэлье.Юуны өмнө өөрийгөө танилцуулахгүй юу? Та одоо аль нутгийн хүн бэ?Хэдэн онд төрсөн бэ? Амьдралын тухайгаа ярьж өгөхгүй юу?
Чулуунбаатар -
Заа, миний нэр бол Чулуунбаатар аа. Миний эцэг бол Ёндон гэж нэртэй хүн байсан.Би болохоороо Сүхбаатар аймгийн, Онгон сумын, Шарбулаг хэмээх газар төрсөн.
Саранцэцэг -
Заа. Хэдэн онд төрсөн билээ, та?
Чулуунбаатар -
1954 онд.
Саранцэцэг -
Аан за. Заа, бага ахуй үеийнхээ тухай ярихгүй юу,та?
Чулуунбаатар -
Заа би хөдөө төрсөн боловч аймгийн төв дээр өссөн. Хүүхэд ахуй цаг маань Сүхбаатар аймгийн Баруун-урт хотын төв дээр л ер нь өссөн дөө би.Тэгээд хүүхэд ахуй цагтаа ээж аавынхаа гар дээр байсан, бидний үед чинь нээх их ясли цэцэрлэг гэж байгаагүй.Тэгээд өөрснөө ихэвчлэн дүүгээ асрах дүү нараа хүмүүжүүлэх, гэрээ цэвэрлэх тэгээд сургуульд сурах ийм ажил байсан. Бага анги сургуулиа бол Сүхбаатар аймгийн 1 дүгээр 8 жилийг тэгээд 1 дүгээр арван жилийг 10-р ангиа би Сүхбаатар аймагт төгсөөд тэгээд Улаанбаатар хотод орж ирсэн дээ.
Саранцэцэг -
Та чинь эцэг эхээс хэдүүлээ билээ?
Чулуунбаатар -
Би эцэг эхээсээ 10-лаа. Дээрээ нэг ахтай, доороо бол найман дүүтэй. 4-эрэгтэй,4-эмэгтэй дүүтэй.
Саранцэцэг -
Өө за. Заа та сургуульд бага ангид бага сургуульд анх орж байсан үеэ, сургуульд ер нь юу голлон сурав? Сургуулийнхаа амьдралын талаар жаахан дэлгэрүүлж ярихгүй юу?
Чулуунбаатар -
Биднүүс ч одоо яахав дээ, ерөнхий боловсролын сургуульд бол ерөнхий боловсролын сургуулийн программын дагуу л хичээлүүд ордог байлаа. Заа хүүхэд ахуй цагтаа би ер нь бол юм юманд оролцох дуртай, тэгээд бас дуу хөгжим, уран зохиол, хэл уран зохиолын хичээлийг илүү онцлох одоо бусдыгаа бас манлайлагч тийм байсан. Аа хүүхэд ахуй цагтаа бол яахав, ерөнхийдөө 8 жилийн сургууль төгслөө гээд гэр орноосоо сургуульдаа явах, сургуулиасаа гараад гэр орондоо ирээд тэгээд дүү нараа асрах ийм л үйл ажиллагаанууд бол үргэлжилнэ. Аа харин 10 жилд болоод ирэхлээр зэрэг 10 дугаар ангиа 9 дүгээр ангид ороод ирэхлээр зэрэг амьдрал арай сургалтын арга хэлбэр ч гэсэн арай өөрчлөгдөнө ш дээ. Энүүгээрээ өөр байсан юм байлгүй бид нар чинь Сүхбаатар аймгийн анхны шинэ арван жилд төгсөлт нь анхны 10 төгсөгчид нь болсон.Тэгээд манай ангид ихэвчлэн хөдөөнөөс сумаас ирсэн хүүхдүүд байдаг байсан. Тэгээд л би ангийнхаа хүүхдүүдтэй их дотносог байсан. Нэг байрнаас бид нар чинь наймуулаа нэг ангид явдаг байсан, одоо байр гэдэг маань аймгийн төв дээр чинь одоо үйлдвэрийн байр, барилгын байр, нэгдэлчдийн байр эд нар гээд тэнд бас тийм тусдаа хэсэг хороололууд байдаг байсан байхгүй юу.Тэгээд бид нар болохоороо нөгөө үйлдвэрийн байрныхан.Үйлдвэр гэдэг маань аль үйлдвэр нөгөө оёдлын үйлдвэр үү,модны үйлдвэр,төмрийн үйлдвэр энэ тэр гэсэн үйлдвэрүүд ажилладаг нээх хэсэг юм улсууд тийм одоогоор бол хороолол маягийн юм л даа.,тэгж амьдардаг байсан тэр байрнаас бол наймуулаа, 2 эмэгтэй тэгээд 6 эрэгтэй ангийнхаа, тэгээд л бид нар яахав, өглөө гараад л сургууль руугаа хэдүүлээ хүүхэд ахуй цагтаа тоглоод л, чулуугаа өшиглөөд л, лаазаа өшиглөөд л, тэгээд л сургууль руугаа гүйчихдэг.Тэгээд би бол ер нь хүүхэд ахуй цагаасаа эхлээд жаахан ойр дотно дандаа хөвгүүдтэйгээ ойр дотно үерхдэг, арай жаахан эршүүд зантай, арай жаахан бандирхуу маягийн зантай. Тэгээд энэ зан чанар маань чинь одоо ч гэсэн эвдрээгүй гэж боддог юм. Миний найз нөхдүүд ч гэсэн. Тэгэхдээ би хамт олондоо их нэр хүндтэй гэж боддог юм. Яагаад гэвэл одоо хүүхэд ахуйд цуг 10 төгсөж байсан хүүхдүүд хөдөөнөөс ирсэн, нөгөө хүүхдүүд маань байранд байрладаг,тэгээд тэд нарыгаа би аягүй их гэр орноороо авчирна аа. Тэгээд л гэртээ авчраад л нөгөөдүүлтэйгээ Сүхбаатарынхан чинь будаатай цай уудаг тэгээд л будаатай цай уугаад л, тэгээд тэд нар маань ч гэсэн миний гэр орныг., бид нар чинь нөгөө бэлтгэлд гарахаараа гэрээ нүүлгэдэг.Тэгээд гэр мэрийг минь нүүлгэлцэж өгдөг, одоо тэгээд тэгж байсан хүүхдүүд маань бид нар аягүй их бие биенийгээ санадаг. Яагаад гэвэл би дандаа найзуудыгаа гэр лүүгээ л дуудах тийм хүсэлтэй байдаг, өөрөө аягүй олуулаа өссөн хэр нь дээрээс нь ангийнхан нь гарч ирээд бужигнуулчихдаг, тийм хүүхэд байсан байхгүй юу. Одоо тэр маань ч гэсэн бүр насанд хүрсэн хойно ч гэсэн манай ангийнхан надгүйгээр манай ангийнхан цуглаж чаддаггүй байсан. Яагаад гэвэл намайг хамгийн их санадаг, тэгсэн хэрнээ би аягүй сахилгагүй хүүхэд байсан байхгүй юу, ангидаа эмэгтэй хүүхэд хэрнээ яг эрэгтэй хүүхэд шиг. Тэгээд л парт мартан дээр чинь үсэрч харайна, ангийнхаа охидуудыг бас эрэгтэйчүүд шиг зарим үед шоглочихно. Тэгсэн хэрнээ аягүй их хайрладаг.Тэгээд тэд нар маань намайг аягүй их дурсаж хайрлаж явдаг, тэрэндээ би аягүй хүүхэд ахуй цагтаа их бахархаж явдаг байхгүй юу. Тэгээд тэр маань ер нь өнчин өрөөсөн хүүхдүүд гэрээсээ хол байгаа хүүхдүүдэд би аягүй их хайртай байдаг юм, байнгын дурсамж байдаг тэрний маань дурсамж гэвэл одоо хүний гавьяат эмч Бүлтэнгээс эхлээд миний ангийн охидууд байна тэгээд одоо ч гэсэн нар ангийн охидууд, ангийн хүүхдүүд гэнэ. Тэгээд манай анги бол аягүй онцлог. Яагаад гэвэл 10 төгсөөд бид нар 5 жил дараалан, дандаа 5 жил болоод манай анги одоо 20 жилийн ой гэж хийж байсан. 25 жил 30 жилийн ой гэж анги төгссөнийхөө уулзалтуудыг хийж байсан. Энүүгээрээ нутаг орондоо очно, бид нар ангиараа цуглана, хөдөөгүүр явна, түүхэн дурсгалт газруудаараа явна, аялна, тэгээд сурч байсан сургуульдаа ангидаа хүртэл ингэж ордог байсан. Тэр маань миний хүүхэд ахуй цагийн хамгийн гоё дурсамжтай үе. Одоо ч гэсэн би ангийн охидууд, ангийн хүүхдүүд гэж ярихдаа их бахархаж явдаг даа.
Саранцэцэг -
Заа танай анги хэдэн хүүхэдтэй байв? Та ингээд бүр бага хүүхэд байхдаа аав ээж хоёр чинь ажилдаа явчихдаг байсан байлгүй, тэгээд тэр үеэсээ жаахан дурсаж ярихгүй юу, аав ээжийнхээ талаар?
Чулуунбаатар -
Манай аав ээж хоёр бол ер нь тэгээд олон хүүхэдтэй юм чинь манайх нээх тийм баян чинээлэг ч биш дундаж амьдралтай. Ээж аав хоёр маань хоёулаа ажилчин, тэгээд ээжийн маань ээж гээд эмэг эх маань бид нартай цуг явдаг байсан. Тэгээд эмэг эх маань л бид нарыг өсгөсөн дөө. Манай эмээ ээж болохоороо бид нар чинь нутгийн аялгаараа “гөеө” гэж нэрлэдэг, “гөеө” маань тэр нутаг орныхондоо бас их алдартай. Тэр байрныхандаа манай гөеөг авгайлаад “шаваа гөеө” гээд дууддаг, шаваа гөеөгөөс хавийн хүүхдүүд айдаг, тэгсэн хэр нь хавийн хүүхдэд нь хоол унд хийж өгдөг, тэгсэн хэрнээ аягүй их сургааль айлддаг, тийм хөгшин байсан. Миний удам болохоор зэрэг манай аав чинь уг нь дээр үед лам хүн байсан гэсэн. Миний ээжийн тал бас их лам талын тийм, Буддагийн лам талын хүмүүс байсан. Тэгээд манай хөгшин ээж, аав бүр тийм одоо Монголын ёс заншил, түүх, цээрлэх ёс заншлыг бид нарт аягүй их заадаг, тийм хүн байсан. Тэгээд бид хоёр миний ах бол одоо зураач хүн байлаа л даа, багаасаа зураг зурдаг юм. Гар зураач хүн. Тэгээд ах маань бол ерөөсөө зураг зурах л тийм хоббитой тэрийгээ зурж байдаг би болохоор зэрэг гэр орны бүх л зүйлийг цуглуулах, ээж аавынхаа оронд дүү нараа асрах, гөеөтэйгээ нийлээд 2-уулаа,тийм л ажлыг их хийдэг байсан. Аав маань яахав, ерөөсөө номхон дөлгөөхөн, туранхай, тийм эцэнхий өндөр хүн байсан. Аав маань намайг 9 дүгээр ангид байхад нас барсан. Би аавдаа их хайртай. Аав маань надад их хайртай. Би чинь одоо аавынхаа өврөөс бараг аягүй том болтлоо аавынхаа өвөрт байдаг унтаж байсан. Тэгээд аав маань эрхлүүлдэг, тийм айлын эрх хүүхэд байсан. Яагаад эрх байсан гэвэл манай ахын дээд талд 3 хүүхэд ерөөсөө хүн болоогүй, нас барсан гэсэн. Тэгээд би аягүй тийм жаахан эрхдүү өссөн, тэгээд эрэгтэй нэртэй, тэгээд нэг охидууд тогтдоггүй байсан тийм хүмүүстээ манай монголчууд чинь эрэгтэй нэр мэр өгдөг байсан ш дээ. Тэгээд би эрэгтэй нэр мэр өгч, тэгээд намайг их энхрийлж өсгөсөн болохоор манай хөгшин ээж намайг барагтай хэрийн юм идүүлэхгүй, ах бид хоёрыг тэгээд ах маань ч бас аягүй тийм, нөгөө хүүхэд тогтдоггүй, айлын хоёр том хүүхэд байсан болохоороо бид хоёр эрхдүү, ах маань ч гэсэн бас энхрий нэртэй, Бадарч гээд нэг жаахан тийм одоо модоор нэг үүргэвч хийгээд ахад маань үүрүүлчихсэн байсан, тэр маань нэг нөгөө “Бадарчингийн үлгэр” гээд байдаг ш дээ, бадарчин гээд л одоо нэг үүргэвч үүрээд л явдаг тийм нэг хүн байдаг байсан гэж байгаа юм дээр үед. Тэгээд бид нар яг хараагүй л дээ. Тэгээд тэр хүний Бадарч шиг гэсэн нэр өгч байж манай ахыг бас хүн болсон гэж боддог тэгж ярьдаг байхгүй юу.Тэгээд л манайхан ер нь ээж маань хөгшин ээж маань тэр бурхан тахилаа тавина социализмын үед нууж мууж хааж авч байсан тэгээд одоо ч гэсэн бурхан тахил нь манайд байдаг л даа.
Саранцэцэг -
Таны одоо яг хүүхэд ахуй үед нутаг орны байдал ямархуу байв?Таны амьдарч байсан тэр газрыхаа тухай ярихгүй юу?Яг тэр Монгол орон чинь ямар онцлогтой түүхэн үеүд нь байсан юм болдоо?
Чулуунбаатар -
Манай миний нутаг орны яг төрсөн нутаг бол аягүй гоё, тийм элсэн дээр би ёстой яг жинхэнэ торгон элсэн дээр унасан хүүхэд гэж ярьдаг юм, намайг. Тэгээд би болохоор аймгийн төв дээр өсөхлээрээ болохоор зэрэг аймгийн төв дээр байлаа гэхэд л хүн болгон л ажилтай тэгээд л хүүхдүүд нь байж байдаг. Хүүхдүүд бид нар зуны амралтаараа бас өөрснөө өөрсдөндөө хөөрхөн тохирсон ажлаа хийчихдэг. Манай ээж оёдлын үйлдвэрт байсан болохоороо би ээж дээрээ их очно оо, ээж дээрээ очоод бас цахилгаан машин дээр суугаад юм оёчихно, юу оёхуу гэхлээр зэрэг гэрийн бүрээс, цаваг одоо монгол гэрийн одоо нимгэн цагаан цаваг, гэрийн бүрээс, бээлий эд нарыг бол цахилгаан машин дээр оёчихдог байсан. Аа тэгээд тэрэнд нь бас бид нарт хөлс өгдөг байсан байхгүй юу. Тэгээд ээжийгээ дагаад зуныхаа амралтаар би номныхоо мөнгийг өвөртлөнө гээд олчихдог хүүхэд байсан.Тэгээд нутаг орны хувьд бол тийм аягүй гоё, манай нутаг чинь газраас нар ургаж гардаг, ийм талын нутаг.Тэгээд сэвэлзсэн их салхитай, тийм тэр үед аягүй их салхитай байсан.Тэгээд аягүй хурц нар гардаг.Тэгээд бид нар манай онцлог чинь манай нутаг чинь аягүй гоё, тийм мах нь их амттай, яагаад их амттай гэхээр таана хөмөөл их ургадаг байсан юм.Тэгээд таана хөмөөл гэдэг ургамал нь жижигхэн тачирхан ногоон ургамал. Бид нар тэрийг зуныхаа даалгаварт хийдэг байсан байхгүй юу.Тэгээд бид нар тэрийгээ түүж хоолондоо хийнэ, давсална. Тэрийг чинь одоогоор бол тэрнийг консервлэж давсалж байна ш дээ, тэрэн шиг даршилна, тэгээд нөгөө аарцтай дараад, зоодой гэж хийнэ. Тэгээд зуны даалгавар бид нарт аягүй сургуулиас тэгж өгдөг байсан байхгүй юу. Тэдэн ширхэг зоодой хийгээд ир гээд. Тэгээд хөмөөл таанаар хийж ир гээд л. Тэгээд л бид нар хүүхдүүд нийлээд л хөмөөл, таананд их явна аа. Тэгээд л аягүй тэгж явж байхдаа манай нутаг чинь нөгөө модгүй, дандаа аргал, дандаа малынхаа баасыг хатаагаад, дандаа аргал хөрзөнд түлдэг, тэгээд бид нар хүүхэд байхдаа аягүй тийм аргал түүдэг байсан байхгүй юу. Аргал түүх гээд л шуудай ингээд тэгээд уул нь арганд уул нь аргал түүдэг байхгүй юу. Тэгсэн нөгөө төвийн хүүхдүүд чинь араг гэж байхгүй. Дандаа шуудай аваад л тэгээд ангийнхаа хүүхдүүдтэй байрныхаа хүүхдүүдтэй нийлээд л аргал түүгээд л, хэдэн гүвээ даваад л яваад л, хэдүүлээ аягүй гоё зугаатай. Тэгээд нэг хөдөө гэрийн нөхцөлд тэгж амьдарч бид нар чинь, аргалаа түүчихдэг, ногоогоо түүчихдэг, тэгээд л бас амьдрал ахуйд сурч л байсан байгаа юм.Тэгээд манай монголчууд чинь нөгөө олон хүүхэдтэй юм чинь ер нь олон хүүхэдтэй айлууд аягүй тийм өвөл идэх ногоо могоогоо аягүй их бэлдэж авдаг, аргал түлшээ аягүй их бэлдэж авдаг, тийм онцлогтой байдаг л даа.
Саранцэцэг -
Таны одоо хүүхэд ахуй бага нас чинь одоо яг бусад хүүхэдтэй харьцуулахаар онцлогтой, арай өөр байсан юм шиг санагддаг уу, одоо ?
Чулуунбаатар -
Санагдалгүй яахав. Яагаад гэвэл би цөөхөн хүүхэдтэй айлын дэргэд бол олуулаа өссөн, нэгдүгээрт нь тэрүүгээрээ нэг онцлог. Хоёрдугаарт гэвэл би хүүхдүүдтэй тэр их сонин л доо. Одоо бол нөгөө үйлдвэрийн байрныхан гээд л ярихаар их сонин санагддаг байхгүй юу, их гоё ч юм шиг. Тэгээд үйлдвэрийн байрныхан гэхээрээ нөгөө бид нар үйлдвэрийн байрны найман “атаман” гэж байдаг байсан байхгүй юу.Яагаад уу гэхлээр олуулаа байдаг болохоор юм болгонд бүгдээрээ нийлчихнэ, хичээлээ таслахаараа нийлнэ, юм үзэхээрээ нийлнэ, сургуулийнхаа ажилд нийлээд оролцоно. Дандаа л наймуулаа салахгүй явдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд л тэр маань их хүүхэд ахуй цагийн миний онцлог байдаг юмаа. Одооны хүүхдүүд тэгж гэртээ нэгийгээ цуглуулаад тэгнэ гэж байхгүй ш дээ. Бид нар чинь наймуулаа, нэгнийхээ гэрт өнөөдөр одоо манай гэрт очоод маргааш Ганбаатарын гэрт ч юм уу, ингээд нэг нэг гэрээрээ ээлжлээд, гэр гэртээ оччихно.Тэгээд л тэндээрээ гэр мэрээ нүүлгэх мүүлгэх тэр ус мусаа авах бүгдээрэнг нь нийлж хийдэг байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Одоо ингээд таны бага үе байхад хүүхдүүд эцэг эх хоорондоо ямар харьцаатай байсан, одооны хүүхдүүдийг харж байхад ямар болоод өөрчлөгдсөн байх юм?
Чулуунбаатар -
Ер нь бид нар бол их хүмүүжилтэй байсан юм шиг боддог юмаа, яагаад гэвэл нэг нэгнийгээ хүндэлдэг. Одоо бид нар чинь хүүхэд байхдаа арван жилийн хүүхэд байхдаа хөдөө ингээд ямаа самнахаар явчихна. Хавар ангиараа. Тэгээд л явж байдаг тэгээд л тэгэхэд чинь бас нөгөө тариа бригад дээр очоод л аравдугаар ангид байхдаа есдүгээр ангид байхдаа бид нар чинь нөгөө тариа хураах, ургацынх нь ажилд нь оролцчихно.Тэгээд л ер нь их хамт олонсог байсан юм шиг бодогддог байхгүй юу, тэр маань яахав, одоо гэсэн 35 жилийн дараа гэхэд бид нар хамт олноороо манай ангийн өвөө, манай ангийн эмээ гэж ярьдаггүй ш дээ. Манай ангийн охидууд манай ангийн хөвгүүд л гэж ярьдаг.Тэгээд ер нь их тийм хамт олныг хамруулсан, хүүхдийг багаас нь ер нь тийм их хамт олныг хамруулсан ажилд оролцуулж байвал их сайн байдаг юм шиг санагддаг юмаа.Тэр маань бол яахав дээ, хүүхдүүд нөгөө одоо хүн хүнээ хайрлах гэдэг л тэрнээс эхэлдэг байх гэж боддог байхгүй юу. Одооны хүүхдүүд нэг байшинд ороод ганцаараа нэг компьютер хараад л тэгээд нэг өрөөнд ороод л аав ээжтэйгээ муудалцах юм бол нэг өрөөнд л орчихно.Тэгээд бас бид нарын ах байсан хүүхэд ахуй цагийн өссөн монгол гэрийг би бас хүүхдэд бас их зөв хүмүүжил өгдөг, монгол хүндээ их тохирсон гэр орон гэж боддог байхгүй юу. Яагаад гэвэл монголчууд ер нь монгол гэртээ байхдаа бол илэн далангүй, ээж аавынхаа хийж байгаа юмыг харна, ээж аавдаа тусална, хэн нь хичээлээ хийж байна, хэн нь юу хийж байна, бүгд ил тод. Аа одоо бол ерөөсөө нэг дөрвөн хананы цаана орж түгжчихдэг, ээжийн өрөө аавын өрөө тэгээд ч юм уу, юуны өрөө гээд одоо хүүхдийн өрөө гээд ингээд тусгааралчихсан, дандаа тэгээд тэр дөрвөлжин ханаар тусгааралчихсан учраас орчноосоо их тусгаарлаад, амьдралыг мэдэх тал дээр их муу болчихдог гэж боддог байхгүй юу. Тэгээд л бэлэн крантнаас усаа аваад л. Тэгээд одооны хүүхдүүд бол гэрээ цэвэрлэж мэдэхгүй, хоолоо хийж мэдэхгүй ш дээ. Одоо бид нар бол одоо жишээлвэл монгол хүн гэхэд хониныхоо гэдсийг яаж арилгачихаад идчихдэг юм гэдгийг хүртэл мэднэ. Аа одооны хүүхдүүд бол тэр болгоныг бол төв газрын хүүхдүүд бол мэдэхгүй, тэрүүгээрээ л бид нар ер нь их онцлог хүмүүжилтэй байдаг гэж боддог байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Танай одоо ангид бүүр одоо сумаас юм уу, гэр нь одоо бүүр хөдөө байдаг хүүхдүүд хүрч ирж дотуур байранд байдаг байсан байхаа.
Чулуунбаатар -
Тийн ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь бол сургууль дээр нь дотуур байх гэж байдаг даа, хөдөөний хүүхдүүд хүрч ирээд байх айлгүй ч юм уу, тийм хүүхдүүд дотуур байранд ордог. Тэгээд тэр дотуур байранд оруулахдаа эцэг эхчүүд араас нь санаа зовдог байсан болов уу, дотуур байранд байгаа хүүхдүүд ер нь ямархуу байдаг байсан?Та тэр талаар ярихгүй юу?
Чулуунбаатар -
Дотуур байранд байгаа хүүхдүүд ер нь аягүй гоё. Нөгөө тийм байранд байгаа юм чинь аягүй тийм, бүгдээрээ л нийлдэг ш дээ. Юм олдвол боорцгоо хуваагаад идчихнэ. Аа гэрээс ирсэн юмаа хуваагаад идчихнэ.Тэгээд одоо ч гэсэн дотуур байранд байгаа хүүхдүүд чинь арай л ер нь айлд байснаас илүү гэж боддог юмаа би. Яагаад гэвэл өөрөө чөлөөтэй, өөрийнхөө хийе гэсэн юмыг хийчихнэ, байрандаа тэгээд хичээлээ хийе гэвэл хийчихнэ. Айлд байгаа хүүхэд бол эдний хоол хэзээ болох бол гэж дотроо боддог байсан байх гэж боддог байхгүй юу, би ч гэсэн оюутан байхдаа дотуур байранд байдаг байсан л даа, гэхдээ аягүй гоё байдаг байсан. Бид нар тавуулаа. Тэгээд 3 охин 2 банди байдаг байсан. Тэгээд бид нар чинь бас юмаа ирэнгүүтээ манайд юм ирсэн шүү гээд л охидуудынхаа байранд хуваагаад идчихнэ. Нөгөө эрэгтэйчүүдэд ирсэн бол танай хөвгүүдэд эргэлт ирсэн шүү, гэрээс юм ирсэн шүү гээд л хуваагаад л идчихдэг. Энэ тэр тийм байсан байхгүй юу. Аа тэгэхээр чинь бид нар чинь яг тийм тухайн үед бол бас нэг хүн хүнээсээ бас нэг юмаа одооны хүүхдүүд шиг тийм аминчхан байгаагүй л гэж хэлэх гээд байгаа юм л даа би, тийм. Нийтлэг байсан л гэж үзээд байгаа юм.
Саранцэцэг -
Таныг одоо ингээд бага байхад ер нь жүжиг мүжиг, кино их хэр гардаг байсан?Та тэрийг их очиж үздэг байв уу, хамгийн их сэтгэлд үлдсэн кино, жүжиг гэвэл юу байна, танд?
Чулуунбаатар -
Бид нарын үед чинь жүжиг кинонууд их байдаг л байсан л даа. Гардаг байсан. Бид нар чинь улаанбулан гэж байдаг байсан байхгүй юу, одоо жишээлбэл.,
Саранцэцэг -
Сургуулийн улаан булан уу?
Чулуунбаатар -
Үгүй.Үйлдвэрийн улаанбулан гээд одоо манай үйлдвэрийн ажилчид чинь өөрсдөө улаанбулантай.Тэгээд одоо жишээлбэл нөгөө нэг төмөр замын соёлын ордон мордон гээд л тасархай ингээд л Офицерын ордон гээд л тэр үед чинь байдаг шиг аймгийн төвүүд дээр чинь албан газрууд бүгдээрээ улаанбулантай байдаг байсан байхгүй юу, тэгээд тэр улаанбуланд чинь бүгдээрэнд нь бүжиг явуулна, орой үдэшлэг мүдэшлэг тэгээд кино. Тэгээд би их кино үздэг хүүхэд байсан байхгүй юу. Манай ангийн нэг охин Баатарсүрэн гээд охин одоо бага эмч хүн л дээ, тэрний аав нь кино механикч. Тэгээд бид хэд кино их үзнэ ээ, тэгээд аав нь Энэбиш гээд нэг өвгөн аягүй сайхан зантай, жижигхээн хөх өвгөн байдаг байлаа л даа. Тэгээд л нөгөө ангийнхаа охины аав дээр очоод л кино үзэх гээд л, заримдаа нуугдаж үзнэ ээ. Нөгөө “Ардын элч” милч энэ тэрийг чинь үзэх гээд л. З аа тэгээд л орой энэ тэр үзэх гэхлээр чинь орой томчуудтай гээд үзүүлэхгүй ш дээ,.хүүхдүүдэд өдрийн цагаар үзүүлнэ. Томчууд нь тэгээд орой бол тэгээд хүүхдүүдийг кино минонд оруулдаггүй байсан байхгүй юу, тэгэнгүүт нөгөө киноны пүтик гээд л байдаг байсан байхгүй юу ар талаас нь гардаг. Тэгэхээр нь бид хэд нуугдаж байгаад л Энэбиш ах дээрээ очоод л киноных нь пүткээр кино үзчихдэг. Жижигхээн цонхоор, бүгдээрээ ингээд л шаваарч харж байгаад л бүгдээрээ нууцаар бараг нэг нэг нүдээрээ хардаг байсан байх, тэгж байгаад л кино үзнэ л дээ. Тэгээд л тэр үед чинь бид нарыг жаахан байхад ”Ардын элч”,”Анхны алхам” энэ тэр гээд л кинонууд байдаг л даа, тэгээд би “Анхны алхам”-ыг би их гоё кино гэж боддог юм. Манай нутгийн ч залуу тоглосон.Тэгээд их гоё кино гэж боддог байхгүй юу. Аа тэгээд бид нар болохоороо жүжиг мүжиг бас их үзнэ ээ, өөрснөө би бас өөрөө драмын талыг аягүй их сонирхдог л доо. Яагаад гэвэл би их яруу найраг, шүлэг их уншдаг хүүхэд байсан сургуульд байхдаа. Тэгээд драмын театрт орно тэгээд заримдаа бид нар чинь соёлын ордонд ингээд бид нарыг чинь зарим үед концертонд оруулдаг байсан байхгүй юу. Заримдаа нэг мандлин гээд модон хөгжмөө бариад аягүй их явна аа.Тэрийг нээх сайн тоглохгүй, тэгсэн хэрнээ бүгдээрээ мандлинаа чирээд л өөрөөсөө том мандлин чирчихээд хэдүүлээ тэгээд би их жаахан байсан байхгүй юу биеэр. Тэгээд л их явдаг байсан байхгүй юу, тэгээд л бид нар ер нь урлагт бас их холбоотой байсан юм шиг боддог юмаа, тэгээд ч ер нь би том болсон хойноо ч гэсэн ер нь урлагаар их сайн дурын уран сайханчаар би ажилласан, тэгээд дараа нь ярьж өгье/инээв/үргэлжлүүлээд.
Саранцэцэг -
Заа,ер нь болвол тэр үед боловсрол.., боловсролыг төр яаж удирдаж байсан гэж боддог вэ? Сургуулийн сургалт ер нь ямархуу явагддаг байсан бэ? Та тэр талаар ярихгүй юу?
Чулуунбаатар -
Ер нь сургуулийн сургалт бид нар чинь багш нараасаа айна. Ер нь тэгээд сургуулийн ахмад ангийнхнаасаа ч гэсэн айдаг, тийм хүмүүжилтэй байсан. Яагаад гэвэл яг энэ чинь нөгөө нэг тэр үед чинь одоо нэг социализмын үед бол захиргаадалтын гэж ярьдаг байсан л даа. Ер нь багш нар энэ тэр бол нэлээн хатуу зарчимч шаардлагатай, одооныхтой харьцуулах юм бол тийм биш ш дээ, бэлэнчлэх сэтгэлгээ байхгүй, бид нар яг л өөрийнхөө толгойгоор л сургахын тулд багш нар маш их шиг хатуу шаардлага тавьдаг байсан. Бид нар ч гэсэн их хариуцлагатай сурдаг байсан. Тэгэхээрээ ер нь социализмын үед ер нь захиргаадалтын арга их хийсэн байх гэж би боддог юмаа.Тэгээд бид нар чинь багш нарыхаа өөдөөс нээх юм эд нар хэлж чадахгүй ш дээ айгаад. Тэр битгий хэл тэр ахлах ангиийнхныхаа өөдөөс ч юм ярьж чадахгүй ш дээ, тийм л байсандаг.Тэгээд сургалтын систем бол одооныхоо бодвол яахав дээ, тийм боловсронгуй байгаагүй ч гэсэн хүүхдийн хүмүүжлийн тал дээр маш их тийм захиргаадалтын аргаар гэхдээ л сайн хүмүүжилтэй байсан бол уу гэж боддогиймаа.
Саранцэцэг -
Заа ер нь бол одоо ингээд бодож байхад таны амьдралд гүнээр нөлөөлсөн тийм үйл явдал их байдаг уу?Сайнаар ч ярьж болно, муугаар ч байж болно.Энэ л одоо миний амьдралд нөлөөлсөн юм даа гэж боддог, тийм юм байна уу?
Чулуунбаатар -
Заа, миний амьдралд яахав дээ, би чинь нөгөө ер нь олон өнчин дүү нараа сүүлдээ ч аав маань ч нас бараад л, ээж маань нас бараад л ер нь бол дүү нараа их өсгөсөн л дөө. Гэхдээ ер нь надад яг гүнээр нөлөөлсөн юм гэвэл ерөөсөө л би багаасаа ерөөсөө тийм бие даагаад сурчихсан.Тэгээд хүмүүсийг аягүй тэгж нөгөө дүү нараа дандаа өсгөсөн болохоороо тийм нэг дүү нараа ч удирдах, аа төрөл садангуудаа ч их нөлөөлөх тийм байсан л даа. Би яагаад гэвэл манай аав ээж ч гэсэн хэлдэг байхгүй юу, тэгээд ганцаараа л нэлээн дуутай шуутай нь хүмүүстэй их ярьдаг, тийм нийтлэг чанартай байсан байхгүй юу тэр их миний амьдралд нөлөөлсөн гэж боддог. Яагаад гэвэл бүх л юмыг өөрөө зохицуулдпаг байсан юм чинь хоол ундыг нь зохицуулна, хувцсыг нь зохицуулна, дүү нарынхаа идэж уухыг нь зохицуулна, тэгээд харин би нээх их дүү нарыгаа тэгж хүүхдүүдээ ч гэсэн би аягүй тийм хүмүүжүүлсэн. Ингээд цагийн хуваарь хийчихнэ хүүхдүүддээ, тэгээд л өнөөдөр одоо чи гэрээ цэвэрлэнэ шүү, аа чи маргааш жижүүр шүү гэх мэтчилэнгээр цагийн хуваарь их хийчихдэг байсан л даа, тэр мэр маань их нөлөөлж байсан байх л даа гэж боддог юмаа. Тэгээд тэр маань намайг нээх бэлэнчлэх юманд сургаагүй, ажлын хэнхэгтэй болгосон юм шиг байгаа юмаа, тэгээд би бол зарчимч нэг хийсэн юмаа хийсэн шиг хийдэг, тийм чанараасаа шалтгаалаад энүүгээрээ л их баяртай байдаг, бахархаж явдаг, манай найз нөхдүүд миний ер нь ойр орчмынхон ч гэсэн бахархдаг. Аа миний ах дүүс хамаатан садан ч гэсэн надаас асуудаг юм ш дээ. Манай ах хүртэл би амьдралаа яах уу, ах нь тэгэх үү энэ тэр гээд надаас асуудаг байхгүй юу. тэгэхээр би нэг арай гэр орон дотроо төрөл төрөгсөддөө ч гэсэн би аягүй их ах дүү нараа ч гэсэн мэддэг, тийм тал дээрээ их арай өөр өссөн гэж бодоод байдаг юм ш дээ. Тэр маань ч гэсэн миний амьдралд одоо ч гэсэн нөлөөлж явдаг гэж боддог юмаа.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ер бусын бөгөөд онцгой гэхээр юм санагддаг уу? Тийм зүйл байна уу, тэгээд та тэрийгээ яагаад бусдаас нэлээн онцгой содон гэж боддог юм, та тэр тухай ярихгүй юу?
Чулуунбаатар -
Заа байз, онцгой содон гэхлээр чинь одоо юу ч гэж хэлмээр юм бэ дээ, бусдаас онцгой гэхээр нээх тийм онцгой нь ч юу юм бэ, онцгойроод байх нь ч юу юм, онцгойрох гэхээр яг энэ удаа би тулгамдаад нэг их онцгойрох талынхаа юмыг сайн ч мэдэхгүй л байна. Ер нь явцын дундаа онцгойрох юмс нь гараад ирэх байх гэж бодож байнаа.
Саранцэцэг -
Заа, танай одоо гэр бүл хамаатан садан дундаас хэлмэгдсэн хүн байдаг уу?Та одоо хэлмэгдлийн талаар юу гэж сонсож байсан бэ, та одоо тэр талаараа ярихгүй юу?
Чулуунбаатар -
Би ер нь хэлмэгдэл маш их байсан гэж боддог байхгүй юу, аа би сонсож л байсан л даа. Миний удмаас ч гэсэн хэлмэгдлүүд нэлээн хүмүүс оролцсон гэж боддог юм тийм. Яагаад хэлмэгдүүлдэг байсан гэвэл би нөгөө нэг хүүхэд байсан болохоороо даанч анзаарахгүй өнгөрсөн. Одоо тэгээд тэр хэлмэгдсэн хүнийгээ сэргээе гэхлээр зэрэг хаанаас юугээ ч олох учраа олдоггүй, яагаад гэвэл ингээд нэрийг нь мэддэггүй байхгүй юу. Нэрийг нь их нууцалдаг байсан байгаа юм. Тэр хэлмэгдлийн үед. Миний ээжийн овог болохоор зэрэг яг жинхэнэ эцгээрээ биш юм шиг байгаа юм. Тэгээд манай нэг эмэг гөеө маань байдаг байсан л даа, хальт би нэг сонссон байхгүй юу, хүүхэд байсан болохоор чинь бид нарт нэг их нарийн ярьж байгаагүй. Тэр манай ээжийн маань аав болохоор зэрэг нэлээн том лам хүн байсан байгаа юм. Тэгээд тэр үед тухайн үед чинь нөгөө лам хүний хүүхэд мүүхдийг хавчигдах, мавчигдах тийм юм л байдаг байсан юм шиг байгаа юм.Тэгээд ээжийн маань өөрийнхөө ахаар юм уу нэг л ахаараа овоглосон сураг байдаг байхгүй юу. Тэгээд тэрийг бол одоо хүртэл яаж чаддаггүй, аа манай аав лам хүн байсан гэж байгаа юм. Тэгээд аав маань лам байхдаа манайхан ер нь тийм тахилч удмынхан байсан, тахилч удмынхан ерөөсөө ингээд..,
Саранцэцэг -
Таны өвөөгийн аав уу?
Чулуунбаатар -
Миний өөрийн аав бол лам хүн байсан. Одоо манай нэг ээжийн талын өвөг болохроо бас их гавж цолтой, тийм том хүн байсан гэдэг юм. Тэгээд манай ээжийн талд нэг ийм Гомбосүрэн гээд хүн байсан гэж байгаа юм л даа. Өндөр Гомбосүрэн, Баян Гомбосүрэн гээд байсан гэж байгаа юм. Тэгээд тэрэнд бид нар бас харамсаж явдаг байхгүй юу. Тэр хүнд яагаад гэвэл манай тэр Гомбосүрэн гэдэг өвөө бол манай хөгшин ээжийн тал л даа. Хөгшин ээж талын бид нарын одоо нагац, нагац өвөө, өвөгийн өвөг ч юм уу,тэгээд тэр хүн болохоор их гүйлгээ ухаантай хүн байсан гэж байгаа юм.Тэгээд тэр манай нагац ах их ярьдаг юм л даа, тэгээд тэр гүйлгээ ухаантай тэр өвгөн маань юу гэхлээр урагшаа Хятад руу ч яваад наймаа хийчихдэг, тийм мундаг хүн байсан гэсэн. Тэгээд тэрийг манай тэр Гомбосүрэн өвөг болохоороо “нударган баян” гэж нэрлэдэг байсан гэж байгаа юм.Тэгээд манай нөгөө нагац эмээ, бас ээжийн маань ээжийн маань манай хөгшин ээжийн одоо эгч дүүсийн нэг хөгшин болохоор зэрэг тэгж байсан байхгүй юу, тэгээд тэр манай Гомбосүрэн өвөөг болохоор зэрэг нударган баян байсан гээд хөрөнгийг нь хурааж байсан гэж байгаа юм.Тэгээд хөрөнгийг нь хураахлээрээ зэрэг яаж байсан гэхлээр тэрэг тэргээр тийм хувцас, дээл хувцас энэ тэрийг нь цуглуулж бүүр шатааж байсан гэж байгаа юм. Тэгээд тэрийг би ер нь харамсаж боддог байхгүй юу, тэр монголын тийм юмнууд хадгалагдаж байх тийм юмыг яагаад тэгээд хүн ардад нь ч тарааж өгдөггүй байсан юм, шатаадаг байсан юм болоо гэж боддог байсан байхгүй юу. Тэр хүний хөрөнгийг тээ нударган баян гэж хэлмэгдүүлээд, хөрөнгийг нь шатааж байсан гэж байгаа юм.Тэгээд тэрэнгээр нь тэрэг тэргээр хуйтай торго шатаалгаж байсан гэж ярьдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд аягүй их тийм үхэр малтай тийи хүн байсан гэсэн, тэгээд тэр хүний хөрөнгийг тэгж шатааж тэгээд манайханд бол манай удамд бол хэлмэгдэж явсан улсууд бол нэлээн байсан юм шиг байгаа юм. Даанч бид нар хүүхэд ахуй цагтаа томоогүй балчир байсан, тэгээд бид нарыг хүүхэд байхад нөгөө манай дээдчүүл чинь нэг их тэгж ярьдаггүй ч байсан юм уу, бид нар ердөөсөө чихнийхээ хажуугаар талаар л өнгөрөөчихдөг байсан юм шиг байгаа юм.Тэгээд хэрвээ тэрийг нь ноцтой сонсоод ухаантайхан шиг байсан бол би өдийд нэлээн их юм мэддэг байсан байх байх гэж боддог байхгүй юу, тэгээд манай ээжийн тал бол их уран тийм хүмүүс байсан гэж байгаа юм, тэгээд тийм ухаантай тийм хүмүүс маань их хэлмэгдэж явсан, тэгээд тэд нарыг бол одоо хэлмэгдүүлэлээс гаргахад одоо юм бол байдаггүй л дээ, тэгээд хэлмэгдлийн үеийн талаар бол хүмүүс их одоо л их илрүүлээд л тийм хэлмэгдсэн хүмүүсээ цагаатгаад л байгаа нь их бахархууштай юм даа гэж боддог юм. Би харин өөрийнхөө удмын талыг олж чадаагүйдээ харамсалтай явдаг. Ер нь бид нар ч гэсэн ер нь бол хэлмэгдэж явсан гэж боддог байхгүй юу, манай өөрийн аав бол лам байж байгаад яагаад ламаа больчихсон юм бас ах дүүс нь ч бас мэддэггүй байхгүй юу. Тэгэхээрээ тэр хэлмэгдүүлэлт тэр лам хүний хүүхэд байсан тэр нууцлаг байсан юмнуудыг би одоо хүртэл би боддог байхгүй юу, манай хөгшин ээж айхтар хүн байсан болохоороо бурхан тахилаа хүртэл нууж далд хадгалдаг байсан байхгүй юу, тэгж байж л авч үлдсэн, өв уламжлаллаа авч үлдсэн тиймээ. Тэгээд ерөөсөө социализмын үед бид нар ч бас хэлмэгдүүлэлтэнд орсон гэж боддог байхгүй юу, хэлмэгдүүлэлт яг эрт дээр үед нь яваад өнгөрсөн гэж боддоггүй, бид нарыг үед ч бас байсан байхгүй юу. Яагаад байсан бэ гэхлээр зэрэг нөгөө 20 дугаар тогтоол гарсан ш дээ. 20дугаар тогтоол гарахад чинь бид нарыг ингэдэг байсан ш дээ. 36 нас хүрээгүй аа 4 хүүхэд гаргаагүй бол нөгөөд хүүхэд гаргахад хүсээгүй жирэмслэлтэнд хамгаалалт хийж өгдөггүй байсан ш дээ.Тэгээд л тэр үед чинь тийм олон хүүхэд төрүүлдэг. Аа тэгээд л бид нар чинь жил дараалан, жил хагас болоод л хүүхэд гаргадаг. Тэгээд л жаахан холдуулъя спираль тавиулъя гэхээр тавиулахгүй, чи 36 нас хүрээгүй, чи 4 хүүхэдтэй болоогүй байна гэнэ. Заа энэ хүүхдийг гаргахгүй баймаар байна, аборт хийлгэе гэхээр нөхрийх нь гарын үсгийг аваад ир гэнэ. Аа үгүй бол гэр бүлийн улс зөвшөөрөөгүй гээд хийхгүй гэнэ, тэгээд би хэлмэгдэж явсан гэж боддог байхгүй юу. Заа 2 дугаарт нь яагаад та энийг хэлмэгдүүлэлт гэж бодоод байгаа юм бэ гэж хүмүүс гайхаж магадгүй. Тэгэх юм бол хамгийн сүүлд нь 20 дугаар тогтоол гаргахаараа та 4 хүүхэд гаргачихсан гээд 4 хүүхэдтэй ээжүүдийг чинь тэтгэвэрт гаргасан байхгүй юу, нөхөн олговор гэдэг юманд гаргаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэрэнд чинь харамсалтай ээжүүд олон байдаг байхгүй юу. Яагаад гэвэл 36-хан настай ээж хүртэл нөхөн олговорт гарчихсан байсан ш дээ. Тэгээд би тэр олон хүүхэд гаргасан ээжүүдийг их хэлмэгдүүлсэн гэж бодож явдаг ш дээ. Энийгээ орчин цагийн хэлмэгдүүлэлт гэж би бас хэлдэг юм л даа, орчин цагийн хэлмэгдүүлэлтэнд орсон хүмүүс.
Саранцэцэг -
Заа.Танай таныг одоо бага байхад танай гэр бүл бурхан тахилаа тавиад зул мул тавьдаг, тийм юм байсан уу?Хажуу айлд чинь ч гэсэн тийм юм байдаг байсныг мэддэг үү?
Чулуунбаатар -
Тэр чинь бол уул нь манай ээж мээж тахилаа өргөнө. Тэгээд тийм шоголтой ном гэж байдаг л даа, манайд тийм нэг тэр номыг ингээд гэрээ тойруулдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд би тэрнийг учрыг нь олохгүй. Бид нар нөгөө хүүхэд байсан болохоороо тэгээд хоёр гурван ийм жижигхэн шоголдой ном байсан. Тэгээд манай хөгшин ээж болохоороо орой харуй бүрий болонгуут л гэрээ тойруулдаг байсан байхгүй юу, бид нар нөгөө номыг нь бариад л гүйчихдэг, 3 тойроод ир гэдэг байсан байхгүй юу, өөрөө залбирч залбирчихаад, тэгээд нөгөө зулаа өргөчихөөд, тэгээд нөгөө номоо 3 тойруулаад ир гэнэ, тэгээд 3 тойроод ирснийх нь дараа хөгшин ээж, манай аав бүгдээрэнд нь ингээд адис өгдөг байсан байхгүй юу. Тэр шоголтой номоороо адис өгдөг. Гэхдээ тэр бүхэн нууц л байдаг байсан л даа. Далд л байдаг байсан. Айлуудад нь гэсэн далд байдаг байсан. Далд байсныг нь би аягүй сайн мэддэг байхгүй юу. Яагаад гэвэл дандаа авдар савандаа хийдэг, социализмын үед. Гүнгарваатай ч юм уу тийм байдаг. Тэр үед чинь манай ээж намын гишүүн тэгээд намын гишүүн хүн чинь бурхан тахилтай байж болддоггүй байлаа ш дээ, социализмын үед. Тэрийг бол бид нар сайн мэддэг.
Саранцэцэг -
Цагаан сарын үеэр юм уу ямар нэг зовлон гарах, эсвэл хүүхэд өвддөг ч юм уу, тэр үед танай аав тэр бурхны тэр номноосоо уншдаг байсан уу?
Чулуунбаатар -
Манай хөгшин ээж их уншина аа. Аав бол их нууц л даа. Аав тэрийгээ яагаад тэгдэг байсныг нь би одоо гайхаад байдаг байхгүй юу. Манай аав бол ерөөсөө тэгдэгггүй байсан, манай хөгшин ээж бол ном уншина. Ам нь гэмтсэн хүүхэд байхад манай хөгшин ээж бурхны ном ч юм уу, амандаа нэг юм уншаад, монголын ийм уламжлалт ёсны юм байдаг ш дээ, хүүхэд халуураад байхад толгой дор нь судартай номыг дэрлүүлээд унтуулчихдаг ч юм уу, тийм юмнуудыг би аягүй мэддэг юмаа, хүүхэд байхдаа. Аягүй сайн мэддэг байсан.
Саранцэцэг -
Тэгэхдээ бол их нууц, тэрийгээ хажуу айлдаа ч бараг мэдэгдэхгүй ?
Чулуунбаатар -
Нууц, хажуу айлдаа ч бараг мэдэгдэхгүй. Тэгэхдээ цээрлэл аягүй их байдаг байсан байхгүй юу. Одоо тэр цээрлэл аягүй их хүмүүжил байсан гэж боддог, би одоо. Одоо ахмад хүний дээд талд нь сууж болохгүй ээ нүгэл ээ, одоо нөгөө толгой идэхэд хамаагүй одоо түрүүлж дал маланд хүрэхгүй, ээж аавынхаа хажууд далыг мөлжихгүй, тиймэрхүү цээрлэлүүд аягүй их байдаг байсан байхгүй юу. Манайх аягүй тийм цээрлэл дунд өссөн. Ерөөсөө тэр бол ёс гэж боддог байсан байхгүй юу. Хүн ороод ирэхэд заавал ч үгүй дээш нь суулгааад цай хийж өгнө, одооны хүүхдүүд бол гэртээ хүн ороод ирэхэд түрүүлж босоод цай хийж өгөхгүй ш дээ.Тэгэхдээ манайхны Сүхбаатарынхны нэг онцлог байдаг хүнийг хүндлэх, хүнлэг чанар их байдаг байхгүй юу. Заавал ч үгүй хоосон аяганд цай хийж өгдөггүй, тэр бол манай нутгийн онцлог ш дээ. Яагаад гэвэл бусад газарт болохоор зүгээр л аяганд ингээд цай хийгээд өгдөг, тэгэхэд манай нутагт заавал ааруул, ээзгий юм уу аяганд нь хийнэ, эсвэл будаа хийж өгдөг байсан. Тэгээд будаатай цай их уудаг байсан. Тэгээд л заавал ч үгүй будаатай цай чанана, өглөө, өдөр, орой дандаа будаатай цай чанана. Тэгээд л будаатай цайгаа аяганд заавал ч үгүй юм хийж өгнө. Үгүй бол боорцог моорцог хийж өгдөг цайнд нь. Тэр одоо манай нутгийн л юм даа, одоо ч гэсэн ер нь тийм шүү.
Саранцэцэг -
Монголд нэг соёлын довтолгоо явагдсан энэ соёлын довтолгоо яг яаж явагдаж байсан талаар ярьж өгөхгүй юу ?
Чулуунбаатар -
Соёлын довтолгоо мэдэлгүй яахав. Соёлын довтолгоонд чинь бид нар одоо тэр үед чинь эмнэлгийнхэн одоо айл хунараар их явдаг байсан ш дээ. Тэгээд айлуудаар явахаар чинь нөгөө гар нүүрийн алчууртай юу, тэгээд нөгөө аяга тавагных нь алчуур хаана байна, хичнээн ор дэрний хэрэглэлтэй юм гээд шалгадаг байсан ш дээ. Тэгээд тэрний чинь угааж арчсаныг нь үзнэ. Гэр орны нь шалгана. Бид нарыг хүүхэд байхад чинь бөөн юм болдог. Тэгээд манай ээж соёлын довтолгооныхон ирэхнээ гээд тэгдэг, тэгээд л тэд нар ирнэ гэхлээр бид нар ёстой айж өгнөө. Аяга тавгаа угаана, гэр орноо цэвэрлэнэ, хүүхдүүдийнхаа хумс хурууг нь авна, ер нь сургуульд ч байхад гэсэн бид нарын ариун цэврийг байнга үздэг байсан ш дээ. Толгойг нь үзнэ, тэр үед чинь хөдөөний хүүхдүүд чинь үс мүсээ самнаж чадахгүй, угааж чадахгүй, бөөс хуурстай болчихдог байсан. Тэгээд тэрийг чинь их шалгадаг байсан байхгүй юу, тэгээд л өглөө очиход ангийн багш хумс үзнэ, ангид хүртэл ариун цэврийн комисс гэж байдаг байсан ш дээ. Тэр хүүхдүүд чинь шалгана. Гараа угааж уу, хумсыг нь үзнэ. Нусны алчуур, гутлын алчуур гээд бүгдийг нь авч явдаг байсан ш дээ. Гутлын алчуур, нусны алчуурыг чинь кармалж явдаг байсан ш дээ. Тэгдэг байсан. Тэгээд тэр бол соёлын довтолгоонд чинь хамаарч л байсан байлгүй, тэгээд байрууд чинь үйлдвэрийн байрууд чинь соёлын довтолгоо ирэхнээ гээд гудамжаа хүртэл цэвэрлэдэг байсан. Тэрийг би их сайн мэдэж байна аа.
Саранцэцэг -
Соёлын довтолгооны комисс ирээд шалгаж үзээд шаардлага тавьдаг. Тэгээд буцаад ирэхэд нь тэр шаардлагыг нь биелүүлээгүй тохиолдолд ямар арга хэмжээ авах вэ?
Чулуунбаатар -
Мэдэхгүй.Торгодог л байсан гэсэн ш дээ.Хэдэн төгрөгөөр торгож байсныг мэдэхгүй соёлын довтолгооныхон ирээд л торгоно гээд л сандарцгаагаад байдаг байсан. Тэр үедээ цөөхөн ч гэсэн мөнгө л авдаг байсан юм байлгүй, тэр чухам ямар үнээр торгодог байсныг би мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Соёлын довтолгооны үеээр ямар ямар салбарт хамгийн их өөрчлөлт гарсан бэ? Жишээлэхэд одоо боловсролын салбарт л гэхэд бичиг үсэг хоцорсон улсуудаа бүлгэмээр бичиг үсэгтэй болгож байсан гэж ярьдаг.
Чулуунбаатар -
Харин би тэр бүлгэмийг сайн мэддэггүй юмаа. Манайх чинь аймгийн төв дээр байсан болохоор бүлгэм гэж мэддэггүй, хөдөөгөөр харин тийм бүлгэм гэж байсан юм шиг байгаа юм. Зүгээр тэр соёлын довтолгооны үеэр чинь бас соёлын тал дээрээ бас нөгөө нэг сонин уншлага, лекц мекцэнд л их суулгадаг гээд их байсан ш дээ. Албан газрууд чинь өглөө чинь манай ээж мээж ....өө сонин уншлагатай гээд л өглөө чинь яагаа ч үгүй эрт босоод л ёстой нээрээ бараг л аягатай цайгаа дутуу уугаад л, тэгээд л цаг боллоо гээд л тэгдэг. Тэр үед чинь цаг их нарийн барьдаг байсан. Орой болохоор чинь лекцтэй гээд л явдаг. Бид нар ч гэсэн сүүлд ажилчин болсон хойноо улс төрийн дугуйлангууд хичээллэдэг байсан, залуучуудын, намын чиглэлээр тэгээд тэрний тэмдэглэл хөтөлнө, сонингийн хайчилбар хийнэ, манай ээж аав ч гэсэн хийдэг л байсан ш дээ. Тэгээд л сонингийн хайчилбар хий гээд л бид нараар наалгана. Тэгээд л товчлол мовчлол тэмдэглэл, эд нарыг нь байнга шалгана. Тэгээд би тэрийг нь их сайн мэддэг юмаа. Ээж мээжид сонин дээрээс юмыг нь хайчилж өгнө. Одоо жишээлвэл хууль дүрэм тэгээд л нөгөө их хурлын ямар нэгэн их хурал болно ш дээ, их хурлын материалуудыг хүртэл аягүй их товчлуулаад л тэгээд л нөгөө сонин дээрээс нөгөөхийг нь бичиж чадахгүй бол сонингийн хайчилбаруудыг наадаг байсан байхгүй юу. Тэгээд тийм тусгай тусгай дэвтэртэй. Бүгдээрээ, манай аав ээж энэ тэр дэвтэр мэвтэртэй байдаг байсан ш дээ. Бид нар ч гэсэн сүүлдээ тийм дэвтэр мэвтэртэй байдаг байсан ш дээ. тэрүүгээр чинь оноо тавина ш дээ. Тэгээд л би нөгөө амждаггүй байхгүй юу, нөгөө үйлдвэр мүйлдвэр дээр очихоор чинь нэг ийм самбартай, самбар дээрээ нөгөө нэг улаан тугийн зурагтай, онгоцны зурагтай, юуны мэлхийний зурагтай, эсвэл гахайны зурагтай самбарууд байдаг байсан байхгүй юу, тэгээд тэр соёлын довтолгооны үед чинь бас нөгөө айлд гахай тавина гэж нэг юм байдаг байсан байхгүй юу. Би тэрийг бас аягүй сайн санаж байна аа. Тэгээд нөгөө нэг нөгөө айл нь аягүй муухай айл байна ш дээ тээ, цэвэрлээгүй мэвэрлээгүй айлд гахайн зураг юм уу, тийм юм авчраад тавьчихдаг байсан байхгүй юу, тэгээд тэрнээс хүмүүс аягүй жигшдэг. Тэгээд нөгөө яг тийм улс төрийн нөгөө ажил мажлын дүгнэлтээр гэхлээр зэрэг нөгөө ажилд муу хүмүүсийг чинь нөгөө мэлхийн дээр суулгах юм уу, гахайн дээр суулгана гээд тэгдэг байсан байхгүй юу. Тэрнээс хүмүүс үхтлээ айна тэгээд л аягүй бол улаан туг ажлаараа байлдаж нөгөөхөд чинь аягүй чармайдаг байхгүй юу. Тэрийг би аягүй /инээв/ сайн санадаг юм ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь бол соёлын довтолгооны одоо яг хэрэгтэй гэж улс үзээд тухайн үед явуулсан уу?
Чулуунбаатар -
Ер нь тухайн үедээ бол их хэрэгтэй байсан байхгүй юу, яагаад хэрэгтэй байсан гэхлээр зэрэг хөдөөнийхөн чинь нэг нөгөө манай энэ нүүдэлчин ард түмэн хэцүү ш дээ. Мал хунараа дагаад тэр соёлын довтолгоонд байхгүй байсан бол хэцүү л байх байсан гэж боддог юм. Тэгээд би бас соёлын довтолгоонд нөлөөлсөн юм гэвэл оросуудыг гэж боддог юм аа. Орос ах нар оростой их нөхөрлөснөөр манай монголчууд ер нь соёлын довтолгоонд орж орос ах нартай нөхөрлөсний юунд тийм их соёлыг сурсан гэж боддог байхгүй юу. Тэрэн дээр соёл гэж юм маань ариун цэврийнх нь хувьд ярихад бол манайхан чинь арай ондоо ш дээ. Ер нь нэг Азийн орны Хятад мятад, Солонгос энэ тэр явж л байхад амьдрал нь манай монголчуудын амьдрлаас хоёр шал ондоо ш дээ. Манайхан бол нэг жаахан цэвэрхэн даавуунд ороод унтахаар аягүй гоё амарчихдаг ш дээ. Тэрнийг бол би Европоос сурсан манай соёл гэж боддог байхгүй юу. Аа тэд нар бол өмссөн хувцастайгаа ч юм уу, тийм юутай ч юм унтчихдаг. Тэгээд нөгөөдүүл чинь амарсан болчихдог. Тэгэхэд манай монголчууд бол нэг их сайхан амарсан болддоггүй ш дээ. Тэгэхээр би энийг бол Европоос сурсан соёл гэж боддог байхгүй юу. Тэгээд энэ нь тэр соёлын довтолгоонд ч гэсэн бас их нэмэр болсон байх гэж боддог байхгүй юу. Нөгөө аа “Сэрэлт” кинон дээр нэг орос эмч гардаг ш дээ тээ, тэгээд Думаа эмээ ямар л байлаа даа, тэгээд тэр хоёрт үзүүлж байсан улсуудын тэр ариун цэвэр ямар байлаа даа, тэгээд нэг орос эмч ажиллаад, тэнд чинь одоо угааж, арчаад, ямархуу болгож байлаа. Тэр мэр юм бол манай монголчуудын нийгэмд, манай нийгэмд бол бас нөлөөлсөн л гэж би бодож явдаг ш дээ.
Саранцэцэг -
Та хүмүүсийн амьдралд үнэхээр сайн нөлөөлсөн гэж бодож байна уу?
Чулуунбаатар -
100% үнэхээр сайн гэх нь ч хаашаа юм, тэгэхдээ л өөрчлөлт хийсэн. Дорвитой өөрчлөлт орсон гэж боддог байхгүй юу. Яагаад гэвэл тэгээд соёлын довтолгооны үеэр гэдэг чинь тэр хүмүүс соёлын довтолгоо ирнэ гээд сэтгэлд нь бас их өөрчлөлт орсон, соёлын довтолгоо байгаагүй бол тэр хүмүүс соёлын довтолгоо ирнэ гэж тэгж сандарч юм хумаа цэвэрлэж яарч ингэж тэгэхгүй л гэж боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Яг эрүүл мэндийн салбарын талаас гэж ярьвал өөрчлөлт гарсан уу, энэ соёлын довтолгооны үеэр хүмсүүдэд эрүүл мэндийн үзлэгийг орос эмч нартай хамтарч хийж байсан гэж сонссон юм байна?
Чулуунбаатар -
Мэдэхгүй, яг орос эмч нартай явсныг мэдэхгүй. Аа бид нарыг чинь арван жилийн сургуульд байхад эрүүл мэндийн үзлэг аягүй их хийдэг байсан байхгүй юу. Одооны арван жилийн сургуульд бол хийдэггүй ш дээ. Одоо жишээлвэл арьс өнгөний үзлэг хийнэ, тэгээд бүх хүүхдүүдийг чинь арьс өнгөний чинь үзлэгт оруулна, тэгээд цусыг авч шинжилдэг байсныг би аягүй санадаг байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь тухайн үедээ бас жаахан бэлгийн бойжилтоор нь хардаг байсан л даа. Арьс өнгөний үзлэг энэ тэр үздэг хийхэд чинь. .Аа манайхан чинь одоо дээр үеэсээ л нөгөө жаахан арьс өнгөний өвчин ихтэй байсан юм гэж байгаа юм ш дээ. Тэгээд манайханд бол арьс өнгөний үзлэг хийж байхад бол бид нар бол биеэрээ үзэж байсан л даа, одоо жишээлвэл одоо модонд хөвөн ороогоод, эмэгтэй хүүхдийг нь, эрэгтэй хүүхдүүдээс тусдаа үзлэг энэ тэр хийдэг, тэгээд цусыг нь авдаг байсан. Аа жаахан бэлгийн бойжилт муутай ч юм уу, хаашаа юм. Би өөрийгөө бэлгийн бойжилт тухайн үедээ муу ч байсан юм уу гэж боддог байхгүй юу. Манай ангийн нэг гурван охин би хөгтэй юм яръя л даа, би. ..3 охин байдаг байсан юм, бид 3 аягүй жаахан туранхай жижигхэн ангидаа. Арван жилд байхдаа ш дээ. 9 дүгээр ангид байхдаа. Нэг удаа арьс өнгөний үзлэгт орж байхгүй юу, тэгээд л манай ангийнхнаас цус аваад л, тэгээд л бид гурвыг орсон чинь бид гурвыг ерөөсөө үзээгүй байхгүй юу, тэгэхэд бид гурав чинь нөгөө тийм одоогоор бол эмэгтэй хүүхдийн өсөлт бойжилт, одооны хүүхдүүдийн чинь мээм нь аягүй эрт ургачихдаг ш дээ, тэгэхэд бид гурвын тэгэхэд мээм ч ургаагүй байсан, заа тэгээд л заа бид гурвыг үзчихээд л заа гар гар тэгээд. Манай ангийнхан бүгдээрээ л цусаа авахуулаад л, нөгөө охидууд нь үзүүлээд л, тэгээд тэр доогуур дотуур үзлэг үзлэг энэ тэр хийдэг байдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд бид гурвыг үзээ ч үгүй байхгүй юу. Тэгээд л бид гурав аягүй хөгжилтэй, манай ангийнхан аягүй хөгжилтэй тэрийг ярьдаг байхгүй юу. Заа нөгөө муу гурван бацаан гээд л /инээв/ тийм. Тэрэн дээр аягүй их инээдэмтэй. Тэгээд л тэрэн дээр би одоо боддог юмаа, одооны энэ ерөнхий боловсролын сургуульд бол тийм арьс өнгөний үзлэг мүзлэг хийдэггүй ш дээ. Тэр үед бол тухайн үед бол бас тэр хүмүүст бол бас их нөлөөлж л байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь бас эмэгтэй хүнд биеэ авч явахаас өгсүүлээд, бид нарын хувьд бол нөлөөлж л байсан байх.
Саранцэцэг -
Монголд нэгдэлжих хөдөлгөөн ер нь яаж явагдаж байсан бэ? Яг хувь хүн нэгдэлд гишүүнээр элсэхэд ямар журмаар нэгдлийн гишүүнээр элсүүлдэг байсан, та тэр талаар ярьж өгөхгүй юу?
Чулуунбаатар -
Яг нэгдэлжих хөдөлгөөнийг би нээх ёстой сайн мэддэггүй юм, үнэндээ. Би яагаад гэвэл ерөөсөө л нэг төвийн хүүхэд аав ээж маань ажилчин байсан болохоороо бараг нээх нийгэмчлээд байх мал хунар ч намайг мэдээ орсон цагт байдаггүй байсан. Аа хуучин бол ерөөсөө яахав, нэгдэлдээ малаа өгөөд тэгээд нийгэмчлэл явагдаж байсан л гэж нэг бүдэг бадаг л ярьдгийг нь сонссон зүгээр. Уг нь манайх мал хунараа өгч л байсан юм байналээ. Тэгээд чухам яг хэдэн мал аваад яаж байсан юм, ёстой мэддэггүй байхгүй юу. Тэр үеийн талаар ёстой мэдлэг муутай.
Саранцэцэг -
та 10-р ангиа төгсөөд дараа нь яасан билээ?
Чулуунбаатар -
Би чинь аравдугаар ангиа төгсөхдөө их хэцүү амьдрал их хүнд байсан л даа. Би чинь есдүгээр ангид байхад миний аав нас бараад, тэрний дараа хоёр нэг дүү маань аваарт орж нас бараад, 16-тай дүү маань. Тэрний дараа 8 настай нэг дүү маань өвчнөөс болоод нас бараад, тэгээд л бүх л амьдрал миний нуруун дээр ирсэн. Миний ах цэрэгт явчихсан байсан. Тэгээд одоо аавыгаа оршуулах, дүү нараа өсгөх тэр ажил бүгд бөөнөөрөө миний нуруун дээр ирсэн байсан. Хөгшин ээж, ээж хоёр маань ээж маань одоо аавыг өнгөрснөөс хойш аягүй их өвдөж байсан. Тэгээд байсгээд л эмнэлэгт хэвтчихдэг байсан. Тэгээд хэдэн дүү нараа өсгөөд, би аравдугаар ангиа төгсөхдөө конкурсдаад Анагаахын дээд орох гэж байсан чинь амьдралынхаа байдлаас болоод орж чадаагүй. Тэгээд л миний амьдрал ерөөсөө Дорнод аймаг.., миний ангийн багш аягүй сайн хүн байсан л даа, Дүүрээ гээд хүн байсан. Тэр маань чи ер нь яахаараа сургуульгүй хоцордог юм бэ, Дорнод аймагт худалдааны техник мэргэжлийн сургуульд намайг явуулж байсан байхгүй юу. Чи нэг нэг жил сураад ир миний охин, тэгээд дараа нь амьдрал чинь боломжтой болохоороо зэрэг дотоодод сургуульд ор гэж байсан байхгүй юу. Тэгээд би тэрэнд нэг жил сураад худалдагч болоод, худалдааны 1-р зэрэгтэй худалдагч, би Худалдаа Эдийн Засгийн Дээд Сургууль авсан ч гэсэн тэрэндээ амьдралын шаардлагаар явж чадаагүй, тухайн үедээ. Тэгээд л техник мэргэжлийн сургуулиа би онц төгсөөд, Сүхбаатар аймгийн одоо дээр үед дарга нарын дэлгүүр гэж байсан ш дээ тээ, тусгай үйлчилгээтэй, тэнд болохлээрээ зэрэг ерөөсөө аймгийн дарга нар тэгээд гадаадын мэргэжилтнүүд ордог. Тэр дэлгүүрийн худалдагчаар анх эхэлж одоо ажилласан юм даа би. Тэгээд тэнд ажиллаад, хэдэн дүү нараа одоо жинхэнэ одоо ажилчин ангид тэгж орж, хэдэн дүү нараа тэжээдэг байсан. Ихэнхийг нь сургууль соёлтой болгосон, дүү нараа тэгж байгаад явуулахыг нь хүртэл явуулсан. Тэгж байж байгаад л би чинь эчнээгээр худалдааны нягтлан бодох болсон ш дээ. Тэгээд ажил амьдрал маань худалдагч ..., тийм.., худалдагч хийж байгаад, тэгээд эргээд заа би чинь овоо хэдэн жил тэндээ байгаад, тэгээд хэдэн дүү нараа өсгөөд, заримыг нь сургуультай болгоод, тэгээд би амьдралд хань ижилтэй болсон байхгүй юу. Тэгээд л хань ижилтэй болоод л Сэлэнгэ аймаг руу орж суурьшсан. Сүхбаатар аймгаасаа ер нь амьдрал маань гайгүй болоод тэгээд Сэлэнгэ аймагт би нөхөртэйгээ суугаад, Сэлэнгэ аймгийн Цагаантолгойн сангийн аж ахуйн худалдааны байгууллагад ажилд орсон. Тэгээд л эндээс ажил амьдралын минь гараа эхэлсэн юм. Сэлэнгэ аймгийн Сант сумаас би хүүхэдтэй болсон, гэр бүлтэй болсон, Аа амьдралын маань ажлын маань залуу насны маань хамаг юм тэнд өнгөрсөн л дөө. Тэгээд ингээд л би хүүхэдтэй болоод л би чинь, гурван дөрвөн хүүхэдтэй болсны дараа би нягтлан болсон байхгүй юу, Сант суманд болохоороо би худалдагчаас аваад хоршоо дарга хүртэл тийм ажил хийж байсан л даа. Худалдааны дарга хийсэн. Тэгээд энэ хугацаандаа би барааны мэргэжилтэн болоод, тэгээд би иймэрхүү ажлуудыг хийж ажиллаад байж байгаад 2000 онд л хот руу орж ирсэн л дээ.
Саранцэцэг -
Та одоо Сэлэнгэ аймгийн Сант суманд хэдэн жил, хэдээс хэдэн оны үед ажиллаж, амьдарч бэ?
Чулуунбаатар -
Би чинь Сэлэнгэ аймгийн Сант суманд чинь 1976-2000 он хүртэл бүх л залуу насаа тэнд өнгөрөөсөн л дөө. Тэгээд сум, сангийн аж ахуйн амьдрал ер нь хүний амьдралын түүхийг бараг л тэндээс л мэдэрч эхэлсэн гэж хэлж болно доо.
Саранцэцэг -
Социализмын үед ер нь яаж хүмүүсийг ажилд авдаг байсан юм бэ? Бодвол та одоо сургууль төгсөөд очиход ер нь сургуулиа төгсөөд очиж байгаа хүүхдүүд бол ямар ч байсан томилолт өгөөд, тэр аймагт оч тэнд оч гэж явуулдаг байсан байхаа. Хэрэв одоо сургууль төгсөөгүй, мэргэжилгүй хүн ажилд орох болоход ямар журмаар ажилд авдаг байсан бэ?
Чулуунбаатар -
Аан, би бол мэргэжилтэй байсан болохоор ерөөсөө мэргэжлийн үнэмлэхээ үзүүлээд л тэнд чинь социализмын үед чинь ерөөсөө техник мэргэжлийн сургуулиудад чинь суралцсан зэрэг олгодог байсан ш дээ. Одоо жишээлбэл, худалдааны байгууллагад худалдагч боллоо гэхэд чинь 1-6 зэрэгтэй, барилгачин боллоо гэхээр зэрэг чинь 5 зэрэгтэй ч юм уу, хуульч боллоо гэхэд дөрвөн зэрэгтэй ч юм уу, ингээд зэрэгтэй байсан байхгүй юу. Зэрэг гэдэг маань ерөөсөө тэр хүний сурч байх хугацаандаа өөрийнх нь чадварыг үнэлсэн үнэлэмж өгч байгаа. Одоо жишээлвэл би онц дүнтэй нэгдүгээр зэрэгтэй төгссөн бол намайг нэгдүгээр зэрэгийн худалдагч гээд хаана ч гэсэн ажилд дуртай авна. Тэгээд мэргэжлийн зэргээрээ цалин урамшуулал нь ч өөр ш дээ. Тэгээд тэрэнгүүрээ цалинждаг байсан байхгүй юу. Зэргийн урамшуулалттай, тэгээд одоо бол тийм зэрэг гэж байдаггүй. Байдаг юм уу, үгүй юу сайн мэдэхгүй байна, тэгээд тэр нэгдүгээр зэрэг авахын тулд 1-рт хүн чинь сурахдаа чармайна, 2-рт ажилтай болохлээрээ зэрэг тэр хүний ахуй амьдрал нь ч гэсэн бас арай өөр үнэлэгддэг байхгүй юу. Гуравдугаар зэргийн худалдагч очлоо гэхэд нэг их хүн тоогоод байхгүй ш дээ, дээхнэ үед чинь. Тэр үед чинь тэгээд одоо нэгдүгээр зэргийн худалдагч гэхлээр тухайн үедээ бол үнэлэгдэнэ, аа бас манлайлагч байсан байхгүй юу, тийм л ялгаатай байдаг юм. Сургалтын систем дээр социализмын үед бол ялгаа байсан нь бас энэгүүр харагддаг байх гэж би боддог ш дээ. Гэхдээ ажилд орох тийм хүндрэлтэй биш байсан ш дээ. Ажил ч ер нь их элбэг байсан юм шиг байгаа юм, тийм. Аа цалин мөнгөний хувьд бол мөнгөний юу бол манай тухайн үед бол мөнгөний ханш бага байдаг байсан болохоор чинь бид нар чинь нэг 1-р зэргийн худалдагч нэг 320 төгрөг энэ тэр авдаг байсан ш дээ, тийм. Тэгээд юмных нь үнэ ч гэсэн тухайн үедээ тийм байдаг байсан. Одооны одоо 300 хэдэн мянга ч авдаг юм уу хаашаа юм, тийм л цалин авдаг байсан. Ер нь худалдааны байгууллагын ажилчдын цалин ер нь их бага байсан юм гэлээ, гэхдээ бид нар бас ажлыг нэлээн үнэнч хийдэг байсан. Тэгээд өөр одоо ялгаатай тал нь гэхлээр зэрэг аа нэгдүгээрт ажлын мэргэжлийн үнэмлэхтэй хүнд бол ажиллах бололцоо их таатай байдаг байсан. Аа чухам нөгөө сургууль соёл төгсөөгүй улсууд бол тийм нарийн мэргэжлийн ажлыг хийж чадахгүй ш дээ. Нөгөө нэг үйлчлэгч, ажилчинг бол одоо аягүй сайн авдаг байсан байналээ л дээ. Ер нь жишээлвэл, оёдлын үйлдвэрт чинь ороход эхний ээлжинд заавал мэргэжилтэй байх шаардлагагүй ш дээ. 10 төгссөн хүүхдүүд чинь шууд л үйлдвэрт очоод л ажиллачихдаг байсан.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрт голцуу юу хийх үү?
Чулуунбаатар -
Үйлдвэрт чинь ерөөсөө оёдлын үйлдвэрт бол дан эмэгтэй, модны үйлдвэрт бол эрэгтэй, арав төгссөн эрэгтэй хүүхдүүд сайн сайн мужаан, тэр үед чинь нөгөө бид нар чинь нөгөө ийм байсан байхгүй юу. Одоо нэгдүгээр курсын худалдагч хий гээд гээд мэргэжлээр нэг хүүхдийг авч дагалдуулдаг байсан байхүй юу. Сайн ажилчдад заа одоо оёдлын одоо тавдугаар зэрэгтэй ч юм уу, тэргүүний сайн бүтээлчин ч юм уу заавал нөгөө залуу ингээд мэргэжилгүй төгсөөд ирсэн хүмүүсийг нь дагалдуулж ажиллуулаад байсан байхгүй юу. Тэгээд дагалдуулаад л ингээд нөгөө мэргэжил олгуулчихдаг байсан болохоор тэгэхээр тэрийгээ багш гээд л бид нар чинь шавь гээд л би хүртэл хоёр гурван охидуудыг тэгж худалдагч болгож өгч байсан. Эхний нэг жилдээ ч юм уу, одоо нэг 3,4 сар намайг дагалдаад л,тэгээд мэргэжилгүйгээр худалдагч хийж байгаад л, дараа нь тэгээд л нэг мэргэжлийн курс гэж одоо тэр үед одоо одооны ангиллаар дамжаа гээд цөөхөн хоногоор курст суулгаад, худалдагч хийлгэж байсан. Тэгээд оёдолчин гэхэд л тийм юмыг төгсөөд л, тэгээд л тэр хүн чинь мэргэжилтэй болоод ирэхлээр аа зэргийг бол ахиулдаг ш дээ, үйлдвэрт ч гэсэн худалдаанд ч гэсэн, аа нэгдүгээр зэргийн хүн бол ахиулахгүй, яагаад гэвэл 1-р зэргээс дээш гэж байхгүй юм чинь. Аа гуравдугаар зэргийн худалдагч бол дахиад л одоо нөгөө курсдээ яваад, шалгалтуудаа өгөөд, дахин сураад тэгээд ирэхлээрээ зэрэг сайн сураад, шалгалтуудаа сайн өгчих юм бол зэргээ ахиулна. Тэр бас одоо нөгөө цалин жишээлвэл одоо барилгын салбар л гэхэд техник мэргэжлийн, хөдөө аж ахуйн салбарууд байна ш дээ, трактор комбайн жолооч нар чинь бүгд тийм зэрэгтэй ш дээ. Тэгээд тэд нар чинь нөгөө зэргээ ахиулаад, цалингаа нэмүүлж болдог байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Тухайн үеийн улсууд одоо ажилд хандаж байгаа байдал нь ямар байсан юм, одоо хүмүүс ажилд хандах хандлага нь ямархуу болоод байна?
Чулуунбаатар -
Тухайн үеийн хүмүүсийн ажиллах чадвар маш хариуцлагатай байсан л даа. Жишээлбэл одоо манайхан бол захиргаадалтын үе л гэж ярьдаг юм ш дээ, тийм. Монгол хүндээ захиргаадалт хэрэгтэй л байсан юм шиг байлээ. Одоо бол бид нар хүнд хатуухан үг хэлж чадахгүй ш дээ, тухайн үед бол хүн цохиод авч байсан ч хатуу үг хэлж байсан ч юм бодохгүй байсан шүү, ер нь тийм хаашаа юм, тийм сайхан сэтгэл нь ариун цагаан байсан юм уу гэж боддог юм. Одоо чинь нэг ардчилал ярьчихаад л ардчилсан нийгэмд та тэглээ гэнэ үү гээд л ардчилсан нийгэмд би чөлөөт эрхтэй хүн гэчихээд л одооны ялгаатай тал нь гэвэл ерөөсөө манайхан бол одоо их эрхээ мэддэг, үүргээ мэдэхгүй байгаа байхгүй юу. Аа тэр үед тухайн үед чинь нөгөө үүрэг хариуцлага аягүй ихтэй үүргээ аягүй сайн мэддэг, тэрүүгээрээ ялгаатай. Эрс ялгаатай гэж боддог байхгүй юу. Би чинь одоо нэг ажил үүргээ авчихсан юм чинь, тэр үүргээ л өөрөө сайн биелүүлж байх ёстой, тэгвэл би одоо цалинтай шагналт цалин авна, урамшуулал авна гэдгийг мэднэ. Одоо чинь болохоороо эрхээ эдэлнэ, тэгээд л ажил хийнэ үү байна уу, миний дурын асуудал. Дуртай, дургүй нэг юм хийсэн болно доо гээд л өдөр хоног аргацаах ийм байдалд орчихоод байна л гэж бодож байгаа ш дээ.
Саранцэцэг -
Та одоо яг өөрийнхөө хийж байсан ажилд хэр дур сонирхолтой байсан бэ?
Чулуунбаатар -
Би ч ажилдаа дур сонирхолтой л байсан л дөө. Би ч одоо худалдааны байгууллагад тасралтгүй би 20 жил ажилласан. Тэгээд би ер нь аягүй олон хүүхэдтэй ш дээ, би чинь. 4 банди, 2 охинтой. Тэгэхдээ би ерөөсөө хүүхэдтэй гэж түүртдэггүй байсан. Хүүхдүүдэээ цэцэрлэгт өгчихнө, 40 хоноод, төрчөөд 40 хоноод би хүүхдүүдээ би яслид бүртгүүлчихдэг байсан. Тэгээд яслид өгчихөөд, тэгээд л 45 хоноод ажилдаа орчихдог байсан, бид нарын үед чинь. Тэгээд хүүхэд гаргалаа ч гэж боддоггүй, хүүхэдтэй байна ч гэж түүртдэггүй байсан, бидний бас бахархал юм шиг байгаа юм. Заа, ажилдаа аягүй дуртай. Ажилдаа дуртайгийн юу гэвэл би заримдаа нөгөө яслид хүүхдээ хөхүүлэхээ мартчихдаг байсан ш дээ. Ажил дээрээ очоод нөгөө ажлаа хийсээр байгаад хүүхдээ хөхүүлэхээ мартчихна. Тэгээд манай чинь гурван хүүхэд, эхний гурван хүүхэд гурвуулаа зэрэг шахуу ясли цэцэрлэгт явдаг байсан, тэгээд тэр үеийн хүмүүс чинь аягүй сайхан байсан. Ээжүүд нь ингээд л очоод л бид нар чинь 11 цагт хүүхдээ хөхүүлнэ яслид, цагаар хөхүүлдэг байсан л даа яслид, тэгээд очоод л цагаар хөхүүлэхэд чинь .... өө нөгөө хэнхэг чинь ажилдаа яваад нөгөө хүүхдээ хөхүүлэхээ мартчихсан байна гээд хэн нэгэн ээж нь хүүгээ хөхүүлчээд, хөхүүлчихдэг байсан. Манай хамгийн том хоёр хүүхэд лав нэг нь гэхэд нэг очиход 7,8 ээжийн мээмийг хөхчихсөн байдаг байсан ш дээ. Хэн нь ч хамаагүй хөхүүлчихнэ, тэгээд л заримдаа багш нь өө нөгөөдөх чинь мартчихсан явж байна гээд л багш нь хүртэл хөхүүлчихдэг байсан ш дээ. Би манай тэр үеийн ээжүүд их гоё байсан гэж боддог юмаа. Одооны улсууд бол айлын хүүхэд хөхүүлчихвэл буруудах болов уу гэж боддог байхгүй юу, тэгээд л багш нь хооллоод л хөхүүлээд л тэгээд л бид нар ажлаа хийгээд, өглөө ингээд хүүхдүүдээ босгоод л, яслидаа хүргэж өгчихөөд л нөгөө нэг сонсголдоо суугаад л, улс төрийн дугуйландаа суугаад, лекцендээ суугаад л тэгээд дээрээс нь клубээс салахгүй, манай нөхөр клубын ажилтан байсанл даа. Тэгээд сайн дурын уран сайханч гээд явна, улс төрийн дууны тэмцээнд орно, уралдаан тэмцээнд орно тэгээд орой морой чинь ерөөсөө ажлаасаа ирээд л хүүхдүүддээ хоолыг нь хийж хөхүүлчихээд л, тэгээд л оройныхоо ажилд яваад өгнө ш дээ. Одоо тэгээд л шөнө нь 10, 11 гээд л ирээд л унтдаг, тэгээд л өглөө 8 цаг гэхэд чинь ажил дээрээ бэлэн байгаад л тухайн үедээ тэгээд л болоод л байсан байгаа юм. Аа авч байсан цалин болохлээрээ зэрэг тухайн үед бид нартаа бол болж л байсан л даа. Цалин маань, хэдэн хүүхдээ өсгөөд л, цалингаа зохицуулаад л, захаасаа хэрэгтэй юмыг нь аваад л тэгээд болгоод л байсан байгаа юм. Тэгээд хураасан эд хөрөнгө гэж харин байдаггүй /инээв/.
Саранцэцэг -
Таныг ажил хийж байх үед хэцүү шантармаар зүйл тохиолдож байв уу?
Чулуунбаатар -
Ажил хийж байх үед ч тийм нэг их одоо бодоход би нэг их ажлаас шантарч байгаагүй санагдаж байгаа юм.Аа амьдралд бол би харин хэдэн дүү нараа өсгөөд дутагдах гачигдах юм надад зөндөө л байсан. хоолтой хоолгүй байх үе миний хүүхэд ахуй үед бол тохиолддог л байсан. тэгэхдээ би амьдралаас шантарч байгаагүй амьдралаас ч шантарч байгаагүй, ажлаас ч шантарч байгаагүй. одоо ч гэсэн би хүүхдүүддээ тэр арга барилаар сургасан. тэгээд ч ажлаас нээх их шантардаггүй би тийм их нийтлэг хүн байсан л даа, ажлаас би орой ирчихээд л тэгээд тэр үед чинь намар болохоор аягүй их ажилтай байдаг юм ш дээ. нөгөө сангийн аж ахуйд байхад чинь оюутнууд очдог, хэдэн зуун оюутнууд очно ш дээ сангийн аж ахуйд. тэгээд хэдэн арван машин нөгөө баазынхан очно. тэгээд нэг их тийм нийтлэг байсан, яагаад гэвэл манай найзууд энүүгээр бахархдаг байсан болохоор би бахархаж ярьмаар санагдаж байгаа байхгүй юу. тэгээд оюутнуудад чинь нөгөө хайрцаг хайрцгаар нь боов, чихэр, консерв нөөцлөх ёстой болдог.Би өөрөө барааны мэргэжилтэн байсан учраас тэгээд л бид нар үүрээр ингээд л бараандаа явна ш дээ. аймаг руу 400гаад км газар бараандаа явна. тэгээд бараандаа явахаараа чиргүүлтэй нэг 30-аар юм уу “камаз”-аар ингээд 2,3-н машинтай яваад л намрын ургацын тэр юуг ачиж ирдэг байхгүй юу. тэгээд л бид нар чинь үүрээр явчихаад л маргааш орой нь эргээд ирнэ ш дээ. 400гаад км газар ирэх очихын 800гаад км газар яваад ирдэг. бид нар бас тэгээд УБ-руу бараанд явдаг.Тэгж байхад би шантарч байгаагүй гэж боддог байхгүй юу. тэгээд л орой нь ирж хоол ундаа идчихээд л сэлэнгийнхэн чинь аягүй их ногоо иднэ, манай хадам аав, манай хадам дүү нар миний хүүхдүүдийг аягүй их өсгөлцсөн. Миний хадам дүү нар аягүй олуулаа, манай хадам тал чинь бас олуулаа, 16лаа ам бүлтэй байсан байсан.Тэд нар аягүй их тус дэм болдог байсан. миний хадам эмэгтэй дүү нар миний хүүхдүүдийг өсгөлцөж өгсөн.Миний амьдралд хамгийн их бахархаж явдаг юм тэр үед тэр байсан.Тэгэхдээ миний хадам аав бүх намрын ногоогоо хураачихдаг байсан болохоороо тэр болгон миний амьдралд нөлөөлж байсан байгаа юм.Одоо бодоход 2 га газар бүх хүүхдүүдийнхээ ногоог тарьдаг байсан байгаа юм.Тэгээд ажлын бус цагаар тэгээд л би чинь орой ирээд л нэг 20-ийн цагаан түмпэн байсан юм даа, том 20 литр ордог. цагаан түмпэнгээр л байцаатай салат хийхэд л өглөө болоход л дуусчихдаг байсан юм даа.Тэгээд тэрийг бодохлээр зэрэг би тэгээд хэдэн хүүхдүүдээ хооллоно, найзуудаа хооллоно, тэрнээс гадна би баазынхныг их хооллодог байсан байхгүй юу,тэгээд яагаад жолооч нарыг хооллодог байсан юм бэ гэвэл тэд нарыг бараанд их гуйж авч явна. бараа татуулах гээд, энэ бол тэгээд миний дандаа л түмэн олны төлөө хийж явсан ажил байхгүй юу. тэр ард түмэн тэр олон хүүхдүүдийг тэр тарианд очсон хүмүүсийг бараагаар таслахгүй, хоолоор таслахгүй гээд тэрийг аргалахын тулд манай хоршоо дарга Балжинням гээд хүн байсан юм.Бид хоёр тэр баазынхныг аягүй их хооллоно.,хоёр гэртээ аваачаад л хуваагаад л хооллодог.Манай гэрийн гадаа орой ингээд л ажлаас очиход арваад машин энэ тэр байдаг байсан ш дээ. тэгээд л нөгөө түмпэнгээр дүүрэн байцаан салат хийнэ нөгөөдүүл маань нөгөө Чука-гийн салатыг очиж идье гээд л очдог гэж байгаа юм тэгээд л манай нэг сумын нарийн бичгийн дарга авгай ...Пээ чи яаж амьдрана аа, чи энэ олон хүүхдүүдийг хооллоно, энэ олон жолооч нарыг хооллоно гээд л тэгдэг байсан бахйгүй юу. тэгэхэд манайх юугаар ч дутагддаггүй л байсан байхгүй юу. олон хүнийг хооллосноороо хүн хоосордоггүй л юм байна гэж боддог байсан байхгүй юу. тэгэхэд тэрний нэг дурсамж нь яагаад гэвэл би тэр хүмсүүдийг олон хүмүүсийг хооллож байснаар миний ээж өвдөөд, тэгэхэд тэр хооллосон олон жолооч нар надад аягүй их тус болж байсан.Хүний нутгийн хүн ч бий,манайхан чинь нэг аймгаас нөгөө аймагт очихоороо хүний нутгийн хүн гэдэг ш дээ. тийм бас яриа байдаг. хаа байсан Дорнод тал нутгаас хангайд оччихсон хүн чинь хүний нутгийн хүн байлаа. хүний нутагт байхдаа би хүний нутгаас очсон хүмүүст аягүй их тусалдаг байлаа, нутгаасаа очсон оюутнуудад, бас их тусалдаг байсан.Тэгээд тэр маань эргээд л миний амьдралд нэмэр болдог байсан.Би ээжийгээ нас барахад аягүй их сэтгэлээр гутарч байсан.Тэр үед ээж маань хэдэн хүүхдийг өсгөлцөж байлаа.Тэгээд ээжийгээ нас барахад их гутарч, тэгээд миний сэтгэлд надад тэнхээ өгсөн юм бол надад тэр олон түмэн байсан юм. Аягүй их тус болж байсан юм. ээжийг маань хөдөөлүүлэх тэр бүх л үйл явдалд оролцож байсан тэр нь надад амьдралын их урам зоригийг өгч байсан даа.
Саранцэцэг -
Танай тэр нөхөр яг Сэлэнгийн Сантын хүн үү?
Чулуунбаатар -
Манай нөхөр болохоороо уул нь аав нь Орос талын буриад хүн л дээ. Тэгээд аав нь хувьсгалын үед Оросоос орж ирсэн бас л хэлмэгдэж байсан байх л дөө, тэр оросууд хэдэн настай аавыгаа аав ээжийгээ дагаж дүрвэж Архангайгаар орж ирсэн буриад. Сэлэнгийн районы Сэлэнгийн одоо Цөх гол гэж буриадад байдаг л даа.Тэндээс л одоо аав ээжтэйгээ Архангайгаар орж ирсэн, нуугдаж ирээд Монголд амьдарсан.Тэр дайны үед л тэгж орж ирсэн. Манай хадам аав хэдэн настай гэлээ дээ, тэгээд л Архангайгаас авгай аваад, тэр чигээрээ насаараа Монголд амьдарсан. Тэгээд хадам ээж маань Архангай, хадам аав маань бас буриад, тэгээд манай нөхөр болохоороо юу болох юм /инээв/ Өөрөө УБ-т төрсөн тийм хүн л дээ
Саранцэцэг -
Та болбол үйлдвэрийн байранд амьдарч байсан, тэгэхээр үйлдвэрийн ажилчдыг сайн мэддэг байхаа, ер нь үйлдвэрт ажиллаж байгаа хүмүүсийн цалин хөлс нь ямар байсан, үйлдвэр ажиллаж байгаа хүмүүсийн зэрэг дэвийг яаж ахиулдаг байсан бэ,үйлдвэрт ажилладаг улсуудын ахуй, амьдрал ямархуу байдаг байсан бэ?
Чулуунбаатар -
Үйлдвэрт ажиллаж байгаа улсууд чинь тэр үед нормоор ажилладаг байсан. Норм гэдэг маань нөгөө нэг төлөвлөгөө нормтой л байсан байхгүй юу. Намайг хүүхэд байхад би тэрийг хүүхэд байсан ч гэсэн аягүй сайн мэддэг байхгүй юу.Одоо жишээлвэл 1000 гэрийн бүрээс оёно гээд тэгэхэд одоо нэг хүн 300 гэрийн бүрээс сардаа оёно гэх жишээтэй тээ. Тэгээд тэр чинь нормтой нормоо биелүүлнэ гээд манай ээж тэгдэг байсан байхгүй юу. Эсгүүрчин байхад чинь манай ээж аймар ийм урт лангуун дээр одоо бодвол 40,50 см ийм урт ямбуу даавууг., ямбуу даавуу гэж байсан цагаан даавуу, гэрийн бүрээс оёдог, гэрийн бүрээс оёдог тийм даавууг эвхсээр байгаад, тэгээд нэг ийм нэг одоо бодоход хагас автомат хайчаар тэрийгээ ингээд хөрөөдөөд, эсгүүр гаргаж байгаад, хэдэн зуугаар нь тийм гэрийн бүрээс хийдэг байсан байхгүй юу. Тэгээд би тэрийг яагаад их сайн мэдэж байнав гэхлээр хүүхэд байхдаа зуны амралтаар аймар урт 20 метр цагаан бүрээсийг 2 талд нь ингээд үдээд, хүргэж өгдөг байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр үед үйлдвэрийн ажилчид нормоор ажилладаг байсан. Модны үйлдвэр ч гэсэн нормтой байсан ш дээ. Би тэрийг аягүй сайн мэддэг юм.Төмрийн дархан бас нормтой ажилладаг, тэдэн зуух хийнэ, тэдэн гэрийн мод хийнэ гээд нормтой байсан байхгүй юу.Тэгээд бүгдээрээ нормоороо цалинждаг байсан ш дээ.Тэгээд л төлөвлөгөө нормоо хийх юм бол үндсэн цалингаа авдаг, тухайн үед яг хэдэн төгрөг авч байсныг нь мэдэхгүй, авдаг мөнгийг нь мэдэхгүй, яг тэгж цалин авдаг гэдгийг нь мэддэг байсан.Тэгээд нормоо биелүүлэхийн тулд үндсэн цалингаа авахын тулд тэр хүмүүс чинь.., аа тэгээд нормоо давуулан биелүүлнэ гэж байдаг. Одоо жишээлвэл би нэг ноднин нэг амралтанд амарлаа, Гүнжинлхам гээд баатар амарч байсан, оёдлын, Хөдөлмөрийн баатар. Тэр эгч тэгж байгаа юм. Аймар олон хүүхэдтэй байсан юм байна л даа. Тэгээд нөхөртэйгээ хоёулаа нормчин, үйлдвэрийн нэхмэлчин, тэгээд тэр таван хүний ажлыг гэнцаараа хийдэг байсан.Тэгээд тэр нэхмэлийн цехийн машин дээр 5 хүний дамжлага ингээд байдаг. Би тэгээд залуу байхдаа ажиллаж байсан, тэгээд хүүхдүүдээ хүртэл би ингээд, бид хоёр хоёулаа нэхмэлийн үйлдвэрт ажиллаж байсан. Аягүй 2 сайхан хөгшин ноднин амарч байсан. Тэгээд 5 хүний ажил хийнэ гэдэг чинь тэр хүний амьдралд 5 хүний цалинг л авч байна ш дээ.Тэгэхээрээ л тэр үед хүмүүс социализмын үед тийм ажилсаг, тэр их юмыг оёж, тэр их юмыг хааш нь шингээж байсан юм бол оо гэж би хааяа боддог юм ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо тэр үйлдвэрийн тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тэр үед хэр их мэдээлэл цацагддаг байсан бэ? Үйлдвэрт ажиллаж байгаа улсууд өөрийн нормт ажлаа хийхээс гадна өөр ямар олон нийтийн ажилд оролцдог байсан бэ? Үйлдвэрийн ажилчдын хангамж ямар байсан бэ?
Чулуунбаатар -
Тэр үед чинь ийм байсан юмаа. Социалист уралдаан гэж байдаг байсан.Тэгээд тэр чинь социализмын төлөө бригад гэж байсан байхгүй юу. Тэр бригад болохоороо тэд нар чинь нэг ийм тусгай нэг тэмдэгтэй, тэр манай ээж.., би тэр үйлдвэрийн тэрийг яагаад мэддэг юм гэхлээр ээж маань тэр гавшгайчийн тэмдэгнээс гадна социалист хөдөлмөрийн төлөө бригад чинь нэг, хоёр, гурав гэсэн тэмдэгтэй байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь бригад байгуулаад, манай ээж тэр бригадын дарга байсныг аягүй сайн мэддэг юм. Тэр бригадын дарга байгаад, бригад нь нэг арван хэдэн хүүхэн ч юм уу, бригад болдог байсан. Тэр бригадыхан аягүй их хамтардаг байсан байхгүй юу, нийлээд одоо нэгнийхээ амьдралд зовлон тохиолдвол хуваалцдаг, баяр тохиолдвол хуваалцдаг, тэгээд тэр бригадынхаа эрхийг авах гэж одоо тэр мандатаа авах гэж юу авах гэж аягүй хөдөлмөрлөдөг байсан байхгүй юу. Би тэрийг аягүй мэддэг юм.Тэрэн дээр нь болохдээр чинь зэрэг урлаг соёлд оролцох, дугйланд оролцох, бүх л юмнууд нь тэр бригадынх нь үүргэн дээр нь байдаг байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь бригадынхаа нэгдүгээр төлөө бригадынхаа нэгдүгээр зэргийг хамгаалсан гээд, тэгээд хоёр гурваа хамгаална гээд тэд нар чинь 3 зэрэгтэй цэнхэр тэмдэг манай ээжид байдаг байсан.Тэгээд тэд нар чинь дараа нь 5 жилийн төлөвлөгөөтэй байдаг байсан байхгүй юу.Нэгдүгээр 5 жилийн төлөвлөгөөгөө биелүүлсэн, 4 дүгээр 5 жилийнхээ төлөвлөгөөгөө биелүүлсэн гээд гавшгайчийн тэмдэг гээд нэг том тэмдэгтэй байсан.Тэгээд тэр чинь социалист хөдөлмөрийн төлөө бригад байгуулчихаад, дараа нь тэр чинь тэр гавшгайчийнхаа тэмдгийг авах гэж 5 жилийн ажил хийдэг. 5 жилийн ажлыг 2 жилд багтаана энэ тэр гэдэг тэгж хөдөлмөрлөдөг байсан ш дээ.Тэгээд манай ээжид хүүхдүүдтэйгээ ажиллах зав бараг байдаггүй байсан байх даа гэж би боддог юм.Тэгээд тэр үед хэвлэл гэж одооныхтой адилхан ийм олон байхгүй ш дээ.Тэгэхдээ туханй үедээ нэг сонин монин дээр гарч л байсан байх. Хааяа нэг аймгийн сонин монин дээр мэдээ гардаг, тэгээд бүр их сайн ажиллаж байсан хүмүүс төрийн дээд шагнал авч байсан, УБ-т ирж авч байдаг байсан. Одоо тэгж их ажиллаж байсан хүмүүст чинь “Ударник” гэж тэмдэг байсан. Тэрнийг цөөхөн тооны хүмсүүд л авдаг байсан байх.Тэгээд тэр Хөдөлмөрийн баатар маатар бол бараг олддоггүй байсан ш дээ.Тэгээд тэр олон жилийн ажил хийсэн, 5 жилийн ажил хийсэн хүмсүүд миний амьдралд зөндөө тааралдаж байсан. 20 жилийн ажил хийсэн хүн өнөөдөр 20 жилийн ажлыг 10 жилд хийсэн хүнд насосын бульдозерчин хүн гэхэд өнөөдөр Хөдөлмөрийн баатар аваагүй хүн надтай тааралдаж л байгаа. Өөрөө тэгж ярьж л байгаа юм, би 20 жилийн ажлыг ингээд 10 жилд хийчихээд, Хөдөлмөрийн баатар авч чадаагүй гэсэн хүн одоо ч гэсэн миний амьдралд тааралдаж л байгаа юм. Би тэгээд ээжийгээ тэр үед аягүй их боддог байхгүй юу, тэгж хөдөлмөрийн баатар байхгүй байлаа гэхэд хөдөлмөрийн хүндэт медаль ч авч чадаагүй ш дээ, тухайн үедээ. Тэр шагнал урамшилд их харамч байсан байгаа юм шиг байгаа юм.Тэр хүний хөдөлмөрийг үнэлдэггүй, харин нэг өрөөсгөл тал байсан юм шиг байгаа юм, намын гишүүнийг аягүй хувьсгалт намын гишүүн л болохлээр зэрэг намын гишүүн биш бол төлөвлөгөө норм биелүүллээ ч гэсэн үнэлгээнд ордоггүй юм шиг байгаа юм. Тэгээд бид нар намд их залуугаараа элсэж байсан ш дээ, намд элсэх гэж бөөн юм болно. Тэр ч гэр бүлийн асуудал, тэрэн дээр бас жаахан хүний эрх зөрчигдөж байсан байгаа юм. Тэгээд нам чинь оролцохгүй юм байдаггүй байлаа ш дээ, дээр үед чинь. Гэр бүлийн тогтворгүйжилт, ажлын төлөвлөгөө мөлөвлөгөө үйлдвэр биш ч гэсэн төлөвлөгөөтэй ш дээ. Худалдаа бэлтгэлийн анги гэхэд аймар их төлөвлөгөө гэж байна, түүхий эд бэлтгэлийн төлөвлөгөө гэж байна, барааны төлөвлөгөө гэж байна, барааны үлдэгдэл гэж байна, тэгээд энэ чинь янз бүрийн тийм доголдсон бас захиргаадалтын үеийн юмнууд, алдаатай юмнууд зөндөө л байсан л даа, хүн амьдрал дээр гараад ирэхлээр. Аа харин үйлдвэрийнхний хувьд бол тэгж их хөдөлмөрлөсөн юм бол харамсалтай нь шагнал урамшлаа авч чадаагүй амьдрал нь нэг их тийм сайн байгаагүй ш дээ. Аа дарга нарын амьдрал бол тэр үед арай ондоо байсан. Тусгай хангамж гэж байдаг байсан ш дээ, дарга нар, тийм л байсан.
Саранцэцэг -
Тэр үйлдвэрийн ажилчдын зэрэг дэвийг ахиулахдаа эхлээд сургалт явуулаад, дараа нь зэрэг дэвийг ахиулдаг байсан уу?
Чулуунбаатар -
Өө тэр чинь зэрэг дэвийг ахиулахдаа баахан л шалгалт малгалт авдаг байсан юмаа. Баахан л шалгалт аваад л, баахан л хууль дүрэм уншаад л, товчлол хийгээд л ээж маань гүйцэхгүй болохоор нь би хүртэл хийж өгч байсан юм. Тэгээд тэр нь ажлын гол үзүүлэлт төлөвлөгөө норм биелүүлэлт. Гол нь л төлөвлөгөө нормын биелэлт, тэгээд худалдааны байгууллагад чинь ч тэр ш дээ. Төлөвлөгөө норм биелүүлэхгүй бол цалин хасчихдаг.Тэгээд нэмбэл жаахан шагналт цалин өгдөг.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрийн ажилчидын ажлаас гаднах соёл хүмүүжлийн ажил гэж юу байсан бэ? Соёл хүмүүжлийн ажил гэдэгт нь юу орох уу?
Чулуунбаатар -
Заа, тэгээд л сонин уншлага муншлага, тэгээд л тэмцээн тэрэнд чинь орохгүй юм байдаггүй байсан.
Саранцэцэг -
Хөнгөлөлттэйгээр үйлдвэрийн ажилчдыг амралт сувилалд явуулна гэдэг юм байх уу?
Чулуунбаатар -
Тийм юм байгаагүй байхаа, тийм амралт мамралтанд хөнгөлж явуулж байна гэж би сонсоогүй. Ер нь зарим төв газар УБ-т гэсэн худалдааны ажилчдын амралт оёдолчдын амралт гээд байдаг ш дээ. Харин аймгийн төвд байхгүй. Хөдөө, мөдөө байхгүй ш дээ. Энэ хооронд чинь хот суурин хоёрын л ялгаа байсан юм шиг байгаа юм, тийм.
Саранцэцэг -
Социализмын үед эрэгтэй, эмэгтэй улсуудын байдал ямархуу байсан бэ, одоо яаж өөрчлөгдөөд байна гэж боддог вэ?
Чулуунбаатар -
Тэр үед байна ш дээ, адилхан л хөдөмөрлөдөг байсан гэж боддог юмаа. хүүхдүүдээ тэжээдэг. Одооны нийгмийг харахад юу яаж байна ш дээ, ер нь ихэвчлэн эмгтэйчүүд нь л өрх гэрээ авч явж байна ш дээ. Тэгээд эрэгтэйчүүд нь их сул чөлөөтэй болсноос архидалт ихсээд, гэр бүл салалт ихсээд, тэгээд амьдралдаа арчаагүй үлдсэн эмэгтэйчүүд, тэгээд өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд олон болж байна ш дээ. Одооны энэ нийгэмд би бас урагшаа хойшоо 2, 3 хилээр зарим үед явдаг л даа. Ингээд харж байхад үнэхээрийн ачааг нь эмэгтэйчүүд үүрч байгаа юм. Одооны энэ наймаачдыг харж байхад бол эмэгтэй улсууд л нөгөө ачаагаа чирээд л, тэгээд л Оросын хилээр гарах гээд л тэд нар чинь хамаг ачаагаа биеэрээ нуугаад л, ороогоод л, аягүй тийм харамсалтай. Юмнууд байдаг байхгүй юу. Би юун дээр нэг их харамссан юмаа. Энэ хойд хөрш Орос, Монгол хоёрын хил хилийн энэ нэг муухай зарчим бас байдаг юм байна лээ л дээ. Орос ах нарын хилийг чөлөөт хил болгоно гэчихээд одоо хичнээн жил ч ярьж байна. Энэн дээр би бас энэ улсууд бол бас одоо тухайн үедээ бол хөөрхий эмэгтэйчүүдийг хэлмэгдүүлж байна даа гэж боддог байхгүй юу. Би эмэгтэй хүн болохоороо эмэгтэй хүнийг аягүй их хайрладаг, их харж явдаг. Тэр нь юугаар харагдаж байна уу гэхлээр тэд нар амьдрахын тулд наймаа хийж байна, тэгээд Орос руу хүмүүсийн барааг гаргаж өгдөг. Оросын хил рүү хойш нь бараа гаргадаггүй ш дээ. Хилээр хойш нь давуулахгүй. Одоо тэдэн кг гэдэг юм уу, 30 кг ч гэдэг юм уу хязгаар тавьчихсан.Тэгээд л нөгөө Монголын хилээс нөгөөдүүл чинь аваад гарчихна, хөөрхий хэдэн эмэгтэйчүүдийн биеэрээ дүүрэн ороогоод өвлийн хүйтэнд, тэгээд дээрээс нь скочоор ороогоод, тэгээд машинд ч сууж чадахгүй бараг, өөрийгөө хүүхэлдэй болгочихсон. Тэгээд л тэрийг нь оросууд хараад, инээгээд л зогсож байдаг. Тэрэнд би 2 жилийн өмнө явж байгаад аягүй харамссан, төр засаг яагаад ингээд нэг хилийг нь чөлөөтэй болгоод энэ хэдэн эмэгтэйчүүдийн амьдралыг, хэдэн хүний ч гэсэн амьдралд нэмэр болоод, ийм том улс төрийн.., иймхэн асуудлыг яагаад шийдэж чаддаггүй юм болдоо гэж хувь хүнийхээ өмнөөс би их харамсаж явдаг юм ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь социализмын үед эмэгтэйчүүдийг дэмжсэн төрийн ямар бодлогууд байсан бэ?
Чулуунбаатар -
Ер нь тэр үед чинь эмэгтэйчүүдийг дэмжсэн тийм айхтар бодлого явуулж байгаагүй. Би лав тийм айхтар бодлогонд орж байгаагүй гэж бодож байна. Ер нь эмэгтэйчүүд бол тэр олон хүүхдүүдтэй ээжүүд байна яахавдээ, нэг олон хүүхдүүдтэй ээжүүдэд бол жилдээ нэг хэдэн төгрөг өгдөг байсан байх. Тухайн үедээ хэдэн төгрөг өгдөг байсан юм дээ, цөөхөн юм л өгдөг байсан байх. Ер нь хөдөөгүүр зарим хөдөөгүүр явахад бол эмэгтэйчүүдийн байдал хүнд ш дээ. Хот хүрээ гэж мэдэхгүй, аймгийн төвөө ч орж үзээгүй, тийм улсууд бол зөндөө л тааралдаж байсан. Тийм юм харахлээр төрийн бодлого нь эмэгтэйчүүдийг дэмжих тал дээр муу л гэж боддог, аль ч нийгмийнхээ үед муу л гэж боддог.
Саранцэцэг -
Заа, хоёулаа яриад 1 гаран болсон байна, энэ удаадаа хоёулаа ярилцлагаа өндөрлье. Дараа дахин уулзаад, ярилцлагаа үргэлжлүүлье.
Чулуунбаатар -
Заа,заа баяртай.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
