Girtgaabazar
Basic information
Interviewee ID: 990227
Name: Girtgaabazar
Parent's name: Tüvshinjargal
Ovog: Darig
Sex: m
Year of Birth: 1937
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: tusgai dund
Notes on education:
Work: musician, retired
Belief: Buddhist
Born in: Tsagaan Uul sum, Hövsgöl aimag
Lives in: Nalaih sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
cultural campaigns
collectivization
work
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Гиртгаабазар гуай.
Гиртгаабазар -
Сайн.Сайн байна уу? Сайхан зусч байна уу?
Ариун-Ундрах -
Сайхан зусч байна аа.Та сайхан зусч байна уу?
Гиртгаабазар -
Сайхан зусч байна аа.
Ариун-Ундрах -
За та энэ судалгаанд ярилцлага өгөхийг зөвшөөрч байна уу?
Гиртгаабазар -
Зөвшөөрч байнаа.
Ариун-Ундрах -
За.Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Гиртгаабазар -
За би Доржийн Гиртгаабазар гэдэг.Одоо 74 хүрч насаллаа.Соёлын байгууллагад ажиллаж байсан.Ийм л хүн дээ.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.Хаана төрсөн бэ? та.
Гиртгаабазар -
Аа би Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул суманд 1937 онд төрсөн юм.37 онд төрөөд тэгээд тэндээ нэг 1-р ангидаа нэг хагас жил суугаад алс холын баруун хязгаар Баян-Өлгий аймгийн казак сургуульд очиж сурсан.Манай нэг ах маань тэнд Баян-Өлгийд энэ хилийн заставт хилийн сумангийн дарга байсан юм.Тэгээд тэрийгээ дагаад би яваад Баян-Өлгий аймгийн төв дээр очиж сурсан даа.3-р ангид ортлоо суусан.Аа миний төрсөн нутаг бол Хөвсгөл аймаг бол их сайхан үзэсгэлэнтэй,сайхан нутаг шүү дээ.Тэгээд Баян-Өлгий аймгийн тэр юу бол бас л их сайхан нутаг байналээ.Тэгээд Баян-Өлгий аймгийн тэнд одоо нэг 3 жил гаруй болоод Улаанбаатар хотод ирсэн.Одоо Улаанбаатар хотод ирээд 1954 онд хөгжим бүжгийн сургуульд орсон.Хөгжим бүжгийн сургуульд ороод 59 онд 5 жил суралцаж төгсөөд л,тэгээд л суралцаж төгсчихөөд л улсын симфони хөгжимчин,аа ардын армийн үлгэр жишээ үлээвэр хөгжимд хөгжимчин.Ингэж 6 жил ихэнхидээ хийсэн.Тэгээд л хөдөө гараад явсан даа.Хөгжмийн багшаар Өвөрхангай аймагт хөгжмийн багшаа хийгээд л тэрнээс хойш тасралтгүй дандаа хөгжмийн багш,хөгжмийн удирдах даргаар ингэж ажиллаж байгаад л 31 жил тэгэж явсан.Тэгээд бусад өнөө өөр төрлийн ажлууд хийсээн.Миний товчхон суралцсан амьдрал маань ийм л юм байгаа юм.Хөгжим бүжгийн сургуулийг 59 онд төгсөөд миний багш нар одоо Гончигсумлай байна,Хайдав байна.За тэгээд тэр одоо тухайн үеийн Дамдинсүрэн гуай байсан.Тэгээд тухайн үеийн тэр хөгжмийн том зохиолчид,том том одоо мундаг профессорууд л хичээл зааж ингэж төгссөн хүн дээ.Аа гарсан хойноо ардын жүжигчин Намсрайжав,Бярваа хоёрын удирдлаган дор байсан.Тэгээд дараагаар нь бас ардын жүжигчин Цэрэнпэл гуайн удирдлаган дор байсан.Ингэж байж байгаад өөрөө биеэ даагаад л тэгээд хөгжмийн багшаар ингээд л явсан даа.За хэд хэдэн аймгийн 10 хоногт оролцсон.Хөвсгөл аймгийн,Өвөрхангай аймгийн соёл урлагийн 10 хоног хийлээ.Мөрдорж багш байсан.За тэгээд л одоо тэрнээсээ хойш хөдөө ганцхан хөгжим биш бүжиг,жүжиг найруулна,жүжигт тоглоно.Одоо тэгээд л оролцохгүй юм байдаггүй ийм л болсон юм даа.Тэгээд Нямын Цэгмид гэж байсан,ардын жүжигчин.Тэрэнтэй хамт нэг 5-7 жүжиг найруулж тоглосон.Одоо энэ П.Хорлоо гуайн жүжиг.... Тэгээд Ванган гуайн,Лодойдамба гуайн,одоо энэ Ойдов гуайн тэр том зохиолчдийн жүжгүүдээс найруулж хөдөө сумдад,Өвөрхангай аймаг,Хөвсгөл аймагт нэг 6 сумыг аймагт нь 10 хоног ирсэн.Тэгээд л хөгжимчинөөр 3 жил ажилласан даа.Тэгээд ажилласан юу бол ер нь тасралтгүй ажилласан энэ урлагт.Тэгээд хамгийн сүүлд энэ Баянзүрх суманд байж байгаад Баянзүрх сум маань татан буугдахаар болоод тэгээд Налайх хотод шилжиж суусан.Шилжиж суунгуутаа харин урлагийн биш нэг дэнгийн ажил,аа хороон даргын ажил ингээд 3 жил хийсэн.За тэр хоорондоо яахав энэ Ар Жанчивланд олон нийтийн эрхлэгчийг нэг жаахан хийлээ.Тэгэж байгаад л тэгээд тэтгэвэртээ гараад тэгээд цэргийн газар энэ тэр янз бүрийн,янз бүрийн ажил хийгээд л.Ингээд одоо чөлөөт уран бүтээлч гэдгийг хийгээд байж байгаа.Одоо нэг 80 шахам 100-аад дууны ая зохиож хийсэн.Хөдөө одоо энэ ялангуяа 80 оноос хойшхи миний уран бүтээл бол тэгэж л хийсэн.Тэрнээс өмнө бол,2000 оноос өмнө бол миний хийсэн уран бүтээл бол,яг бие дааж хийсэн зохиол бол их бага байсан.Аа зүгээр уран бүтээл яахав концерт найруулах энэ тэр байлгүй яахав,зөндөө л юм байсан.Миний урлагаар явж ирсэн түүхийн товч нь бол ийм байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
За.Хоёулаа бүр эхнээс нь ярья гэхээр та нөгөө төрж өссөн нутаг ус,ээж аавынхаа тухай ярьж өгөөч?
Гиртгаабазар -
За.Миний төрсөн нутаг бол Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сум гэж тэр Хөвсгөл аймгийн баруун хойно хилийн Тувагын залгаа,Тувагын хил дээр шахуу байдаг юм.Миний төрсөн нутаг бол Тувагын хил дээр бараг энэ Агар гэдэг газар төрсөн.Миний төрсөн аавыг бол Далантай гэж хүн байсан.Малчин,малчны гаралтай хүн бий.Миний ээж бол Түвшинжаргал гэж хүн байсан.Би бол эхээсээ 9-үүлээ төрсөн юм гэнэлээ.Тэгээд 7-уулаа байснаас одоо 4-үүлээ байна.Төрсөн нэг ах байна,хоёр дүү маань байна,тэгээд өөртэйгөө 4-үүлээ байна.За тэгээд би Хөвсгөл аймагт бол ээж аавынхаа гар дээр л ингэж одоо хөдөө л тоглож өссөн хүн дээ.Хил дээр шахуу,тэр одоо их сайхан байгальтай газар байгаа юм.Тэнд л одоо чулуун тоглоомоо өрөөд,тэгээд л ингээд л тоглож байсан.Тэгээд манай аав нэг хэсэг агент гэдэг юм хийж байсан юм нэг хэсэг.За манай ээж бол яахав ээ дандаа саальчин,малчин.Одоо нэг их ч баян айл байгаагүй манайх.За нэг саалийн хэдэн үнээтэй,нэг 100 гаруй хоньтой,нэг хэдэн адуутай.Ийм л айл байсан манайх.Хөдөөнийх ер нь.Тэгээд би чинь их бага наснаасаа эхлээд өөрийнхөө нутгаасаа гараад том ахыгаа дагаад явчихсан хүн байгаа юм.Бүр багаасаа дагаад.Тэгээд нутагтаа бол очдог юм,хааяа очдог.Хамгийн сүүлд нь энэ 79 онд очсон.Тэгээд л нутагтаа албан ажлаар бол явж байсаан.Хөвсгөл аймгийн нилээн олон сумдаар явсан.Одоо тэр сумдын урлагийн байгууллагуудын юмын хийж байсан.Аа тухайн үед ч одоо тэгээд л намын үзэл суртлын ажил гээд л одоо би чинь одоо тийм л юманд их явдаг байсан л даа.Аа тэр үед чинь одоо ажилгүй хүн гэж байдаггүй ер нь.Хаа очиж социализмын үед ажилгүй хүн байж болдоггүй.Ер нь аль ч оронд тийм,социалист орнуудад тийм байсан.Ажилгүйдэл гэж байхгүй.Ер нь ганц нэг ажилгүй хүн байх юм бол тэрнийг чинь шууд баривчилж аваачаад ажилд оруулдаг ийм үе байсан.Тэгээд л одоо би чинь одоо нөгөө намын үзэл суртлын ажлыг л одоо хийгээд одоо явж өгнө дөө.За тэгээд л намын байгууллагаас ямар юм хий гэнэ тэрийг л одоо тэгээд л хөдөлмөрчдөд малчдад ухуулна,ярина.Ингээд л машинтай,хэдэн уран сайханчидаа аваад л ингээд явдаг байсан.За нөгөөтэйгүүр бол яахав тэгээд нэгдлийн ажилд л ингээд ямаа самнахаас өгсүүлээд бүх ажилд л зарагдаж явна шүү дээ ер нь.Тэр бол бидний үндсэн ажил биш байсан юм.Бидний үндсэн ажил бол урлаг,уран сайхнаа л хийгээд байх ёстой байхгүй юу.Тэгтэл нэгдэлд бол одоо тэр зарагдах,ямаа самнах,тэр сумын төлөөлөгчөөр тийшээ ноолуур хөөвөр авах төлөөлөгчөөр тийшээгээ,хадлан авах бригадыг байгуулах хадлангийн төлөөлөгчөөр тийшээгээ ингээд л гэх мэтчилэнгээр ингээд явдаг байсан.Сургууль төгстлөө ер нь Баян-Өлгий аймагт бол нэг 4-5 жилийг авчихсан даа.Казак хэл мэдэхгүй,казак сургуульд орчихсон.Нэг тэрлэг цүнхтэй.Тэрэндээ нэг ганц нэг ном хийчихсэн.Тэгээд сахилгагүй тэрэндээ хэдэн чулуу хийчихсэн.Тэгээд л казак хүүхдүүдтэй байлдаж тоглодог.Тэгээд Баян-Өлгий аймгийн хойд талд голын тэрэн дээр нь отрядын төв байсан юм.Тэндээс тэр Өлгийн төв рүү ингэж сургуульд явдаг байсан.Тэгээд л казакаар яриад энэ сургуульд багш яриад л байна.Юуг нь мэдэхгүй.Тийм юманд тэрүүхэндээ суугаад л явдаг ийм байсан.2 дахь,3 дахь жилээсээ нэг жаахан ганц нэг үгтэй болоод казак сургуульд тэгэж байсан хүн дээ би.
Ариун-Ундрах -
Аа бүр Казак сургууль гэж байдаг байсан юм байна ш дээ тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Байсан юм,тийм.Казак сургууль,Казакийн 10 жил байсан бүр тэр байтугай.Казак бага сургууль байсан.Монгол хэл дээр бараг ордоггүй,дандаа казак хэл дээр хичээл ордог байсан юм.Тэгээд тийм юманд байж байгаад тэгээд сүүлд нь энд ирээд л 8-р сургуульд орсон юм.Амгалангийн 8-р сургууль гэж одоо байж байгаад тэгээд тэрнээсээ өшөө газар шилжээд одоо 13-р сургууль гэж байгаа.Тэрэнд ороод,тэгээд л 10 төгсөөд л,тэгээд хөгжим бүжгийн сургуулиа төгсөөд ингээд л одоо 50-н хэдэн жил ингээд урлагаар явчихлаа л даа.
Ариун-Ундрах -
Тэр Хөвсгөлд,яг өөрийнхөө Хөвсгөлдөө ч юм уу сургуульд сурах боломжгүй байсан учраас Баян-Өлгийд очиж Казак сургуульд сурах болсон уу?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ.Хөвсгөлд бол манай сумын сургууль байсан юм.Тэнд сурч байхад миний хамгийн том ах тэр Баян-Өлгий аймгийн тэр хилийн заставт байсан юм.Тэгээд ахыгаа дагаад явчихсан юм.Тийм учраас би тэгээд тэр өөрийнхөө юунд суралцаагүй.Аа тэр суман дээрээ бол дотуур байранд суугаад 1-р ангидаа нэг юм сууж байсан юм.Тэгээд гэрээ санаад л жоохон ч байсан.Тиймэрхүү байж байгаад нэг 6 сар хиртэй суугаад,тэгээд л ах маань амралтаараа ирээд намайг аваад явчихсан юм байгаа юм,Баян-Өлгий аймаг руу.Тэгээд тийшээ очоод суучихсан юм.Тэгээд одоо 3 сургууль дамжсан.Баян-Өлгий аймгийн тэр Казак сургууль,аа 13-р сургууль,Амгалангийн 8-р сургууль,хөгжим бүжгийн сургууль.Энэ 5 сургууль дамжсан хүн дээ би.
Ариун-Ундрах -
Таны аав ээж ямархуу хүмүүс байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Манай аав бол хэзээний малчин,малчны хүүхэд байсан юм.За тэгээд Лувсангийн Далантай гэж байсан.Лувсан гэдэг тийм бас нэг тайж хүн байсан гэж ярьдаг юм байналээ.Би мэдэхгүй.Тэгээд аав маань бол 61 насан дээрээ нас барсан.Аа ээж маань бол 85 хүрч байж нас барсан.Их өндөр насалсан.Манай ээжийн тал бол их өндөр настай.Аавын тал бол ер нь нас богино,өндөр насалдаггүй ийм л улсууд юм шиг байналээ.Тэгээд ээж маань бол саальчин хүн байсан.Одоо тийм их алиа,тийм янз бүрийн алиа алиа яриатай,дуулчихдаг.Тийм их хөгжилтэй тийм хүн байсан.Манай ээжийг бол манай энэ хөгшин сайн мэднэ.Тийм л хүн байсан даа манай ээж аав хоёр.
Ариун-Ундрах -
Та хэдэн онд төрсөн гэлээ?
Гиртгаабазар -
Би 1937 онд.37 оны чухам төрсөн сараа би мэддэггүй юм аа.Энэ манай нэг ах л байдаг юм.Асуувал мэдэх нь үү үгүй юу? Тийм учраас би нөгөөдөх ордын юугаар өөрийгөө мэдэхгүй байгаад байгаа юм.Сараа мэдэхгүй байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хүмүүс төрсөн бараг зарим нь оноо ч мэддэггүй байсан юм шиг байналээ тэ? Нөгөө бичиг баримт байхгүй учраас.
Гиртгаабазар -
Харин тийм.Тэр чинь төрсний гэрчилгээ гэж байгаагүй юм шиг байгаа юм.
Долгор: Тийм.Одоо үхэр жилтэй хүн манай өвгөн.37 оны үхэр.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд бага сургуульд сурах ямархуу байсан бэ? танд.
Гиртгаабазар -
Өө бага сургуульд сурах ер нь хэцүү байлгүй яахав тэр чинь одоо.Аа тэгээд л би чинь нэг хэсэг айлд сууж байсан,байранд сууж байсан,өөрийнхөө суманд нутагтаа бол.Тэгээд л ер нь тэр хичээлийн хэрэглэл,материал гэж ч юм байхгүй.Нэг муу ийм хонхор шилтэй байдаг байсан юм.Самбар гэж байдаггүй,нэг хавтгай ийм цааш шиг юм.Тэрийг тортог хөөгөөр хөөдчихнө ш дээ.Тэрэн дээрээ ингэж зурж бичдэг.Иймэрхүү байсан.Амьдрал бол хүнд байсан.Тэр үед чинь одоо дотуур байрны хоол гээд л өгдөг.Тэгээд их өлсдөг байсан.Аа тэр нэг байрны хоол нэг юм иддэг байсан.Аягүй их өлсөнө.Хүнд л байсан,хэцүү байсан.Тэр үед багш нар бол тийм өндөр боловсролтой багш нар байгаагүй.Нэг 4-5 төгссөн улсууд л боловсон хүчин муутай байсан учраас тийм улсуудыг багшаар тавьдаг байсан ш дээ.Тэгээд тэр улсууд маань одоо яахав дээ одооны боловсрол мэдлэгтэй тийм өндөр юутай биш.Хэцүү л байсан.Тэгээд харин тийшээ Баян-Өлгий рүү очиход бид 10 жилд нь байсан.Тэгсэн мөртлөө казак хэл мэдэхгүй,казак сургуульд ямар ч юм байгаа юм мэдэхгүй хэцүү байлгүй яахав.Цүнхэндээ нэг хэдэн чулуу хийчихсэн л ямар сайндаа тэгээд л байлдаж тоглодог.Юу ч казак хэл мэдэхгүй.Тэгээд нэг 2 дахь жилээсээ эхлээд нэг ганц нэг юутай болоод.Тийм бага сургуулийг би тэгэж л өнгөрөөсөн дөө.
Ариун-Ундрах -
Танд казак сургууль,тэр монгол сугууль хоёрын ялгаа ч юм уу нийтлэг талууд нь ямархуу санагдсан бэ?
Гиртгаабазар -
Өө тийм,Монгол сургууль нь бол яахав нөгөө өөрийн үндэсний хэл энэ тэрээ яадаг болохоор зэрэг сайхан байлгүй яахав.Тэгээд ирээд би тэр нэг 13-р сургуульд орсон юм.13-р сургуульд ороход би янзын түүхтэй хүн.Казак сургуульд сурч байгаад 13-р сургуульд ирэхэд чинь 4-хөн халх хүүхэд байсан.Бусдад нь цэвэр Хятадын эрлийз,Хятад байсан.Дандаа Хятадаар ярьдаг тийм улс байсан.Тэгээд одоо тэндээсээ нэг 2 жил болсоон.Тэгээд Амгалангийн 8-р сургууль шилжсэн юм байгаа юм би.Тэгэхэд яагаад тэгэж шилжиж байсан юм гэвэл манай тэр надтай явсан ах маань л тэр амгалан дээр нэг ...-ы дарга байсан.Хужир буланд нэг дарга байсан юм.Тэрийг явсан газар руу нь яваад байсан хүн л дээ.Баян-Өлгийд сумангийн дарга байсан.Тэгэхэд л тэгээд л тэгэж л сурч байсан даа.Монгол сургуульд сурахад бол яахав бичиг,энэ хотод ирээд сурахад бол сурах бичиг энэ тэр байдаг л,олдох боломжтой л байсан.Дэвтэр харандаа юмтай юмтай л болчихсон ийм л үе байсан даа.Тэгээд би өөрөө нөгөө ахыгаа дагаад ингээд явчихсан болохоор тэр цэргийн амьдрал тэр үед чинь норм их мундаг сайтай байсан ш дээ.За тэгээд л тамхи гэхэд л 30 хайрцаг тамхи,30 хайрцаг шүдэнз,мах,гурил,будаа,элсэн сахар гээд бүгд үнэгүй,бүгд нормтой.Тэгээд тэрийг би нилээн багаасаа тэр цэргийн юун дотор хоолоор тэр сайн юман дээр тууччихсан хүн байгаа юм,хаа очиж.Бага сургуульд багаасаа гараад л,Хөвсгөлөөсөө гараад л.Тэгээд л хөгжим бүжгийн сургуульд ортол ер нь би тэгээд ахынхаа дэмжлэгэтэйгээр тэгээд байгаад байсан хүн л дээ.
Ариун-Ундрах -
Анх хөгжим бүжгийн сургуульд яаж орсон бэ? Та ер нь яагаад дуу хөгжмийг сонирхох болсон бэ?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ хөгжим бүжгийн сургуульд яахав би ер нь сонирхдог байсан.Манай тэнчээ чинь нэг ийм юу байсан юм.Миний муухан мэдэхэд л бөө гэж юм их байдаг байсан юм.Бөө байна,лам байна.Лам чинь ингээд дамар дугаргаад ингэдэг.Бөө чинь ингээд хэнгэрэг цохиод л ингээд л юм яриад байна.Би чинь хурга мал гээд ингээд явж байгаад л нөгөө чулуу цохиод л,чулуун дээр юм цохиод л тэгээд бөөг дуурайгаад ингэдэг байсан.Тэгээд хөгжим бүжгийн сургуульд би оръё гээд ахыгаа гуйсан байхгүй юу.Тэгээд л өөрөө мэд гээд л тэгсэн.Тэгээд л очсон чинь намайг тэр Гончигсумлай багш шалгаж авч байлаа,ардын жүжигчин.Тэгээд тэнцсэн юм байгаа юм.Тэгээд л одоо яахав хөгжим бүжгийн сургуульд ороод би сурлагаар сайн байсан.Морин хийл хөгжмийн ангид байсан.Тэгээд л 5 жил болоход онол үзээд дууссан.Одоо Хайдав гуай байна.Энэ том том багш нар чинь миний багш нар байсан.Ингээд хөгжим бүжгийн сургуульд тэгэж л орсон юм даа.
Ариун-Ундрах -
Анх яг яаж шалгаж оруулсан бэ? Юу юу...
Гиртгаабазар -
Өө тэгсэн ритм гэж байдаг,тоншиж ингээд.Тийм юм шалгана,дуу хоолойг шалгана,хамгийн гол нь сонсгол шалгана.Одоо тэгээд өнгө дараад л тэрийгээ дагуулаад л аялуулаад тийм 3-4 төрлийн юу шалгасан,мэргэжлийн юу бол.Ерөнхий боловсрол бол тийм шалгалт аваагүй,шууд л зүгээр орчихож байгаа юм.Тэгэж орсон доо.
Ариун-Ундрах -
За таны хүүхэд насны мөрөөдөл юу байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Хүүхэд насны мөрөөдөл ч одоо... одоо яахав дээ би одоо хүүхэд настай байхдаа яахав энэ ер нь би тэр хөгжим бүжгийн сургуулийг их сонирхдог байсан.Тэнд нь ороод тэр нэг хөгжимчин болчих юмсан гэж боддог байсан.Аа тэр маань харин биелэсэн,бараг сургуульд байхдаа биелэсэн.Тэгээд би спортод их сонирхдог байсан.Аа гүйж харайдаг байсан,боксын юунд ч явдаг байлаа.Шатар их сонирхдог байсан.Би шатарт их сонирхдог байсан.Тэрүүгээрээ жаахан явах юмсан гэж боддог байсан.Тэгээд сүүлийн үед бол шатар энэ тэрээ тоглохоо ч больчихоод тэгээд ажил ахуй ч ихтэй болоод л ингээд л яасан даа.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд таныг тэр ажилж байх үед соёлын довтолгоо гэдэг зүйл өрнөж байсан байх тийм ээ? Тэрний тухай ярьж өгөөч?
Гиртгаабазар -
Өө тэр соёлын довтолгоо гэдэг чинь жинхэнэ өрнөж байсан тэр үед.Төрийн 3 яамны үзлэг гэж явж байсан юм.Тэр нь яахав эвлэлийн төв хороо, соёлын яам, үйлдвэрчний зөвлөл гэсэн 3 газар байгаа юм.Тэр төрийн 3 яамны үзлэг гэдэг нь.Аа тэр соёлын довтолгоо гэдэг нь одоо энэ улс даяар ер нь олон жил явсан ш дээ.Тэгээд тэр соёлын довтолгооны ажлаар чинь би Увс аймагт явж л байлаа.Тэгээд энд тэнд Өвөрхангай аймагт явж л байлаа.Тэр соёлын довтолгооны үед чинь тэр айлуудын тэр цагаан хэрэглэлээс өгсүүлээд л,тэгээд л тэрийг чинь одоо тэгээд хэвшүүлэх.Манай Монголд хэвшдэггүй тийм байсан.Ямар сайндаа л цагаан хэрэглэлээ дэргэдээ ингэж тавьчихаад нөгөө хиртэй юмандаа унтдаг байсан гэж ярьдаг.
Ариун-Ундрах -
Хир болгохгүй гэж үү?
Гиртгаабазар -
Тийм.Төлөөлөгч хүрээд ирвэл нөгөөдөхөө нөмрөх байхгүй юу.Тэгэж хүртэл байсан юм.Тэгээд л соёлын довтолгооны үед ч одоо тэгээд л ялангуяа энэ Баянзүрх суманд ирсэн үедээ бол аягүй их зочин их ирдэг сум байсан юм.Зочин их ирдэг байсан учраас айлуудыг бэлтгүүлдэг.Айлуудыг бэлдүүлэхэд чинь тэр авгай хүүхдүүдийг нь тэр хувцас хунар бүх юмыг нь угааж өгнө,аяга шаазанг нь хүртэл угааж өгдөг.Улсууд сумаас бригад очоод одоо чинь.Тэгээд л тэрэн дээр чинь хүртэл би явж л байлаа.Тэгэж байгаад тэр хогыг нь цэвэрлүүлнэ,гадаах хогыг нь цэвэрлэнэ,өөрснөө цэвэрлэнэ.Тэгээд соёлын довтолгоо чинь тэгээд тийм л явж байлаа даа.Тэгээд ер нь тэр үед чинь их хатуу диктатуртай,их сахилга баттай байсан ш дээ.Ер нь айхтар юутай.Харин нэг илэн далангуй хамаагүй юм ярьчихаж бас болдоггүй тийм шүүмжлэл ил чөлөөтэй болсон.Тийм учраас тэрнийг сайн яахгүй бол хэцүү л.Нэг бодлын сайхан л байсан соёлын довтолгоо гэдэг бол.Соёлын довтолгоо чинь 2 дахиад 3 ч үе явсан юм байгаа юм.Тэгээд сүүлд нь төрийн 3 яамны үзлэг гэж болоод тэрэнд л орсон юм.Тэгээд тэр нь төрийн 3 яамны үзлэг нь болохоор зэрэг айлуудын цагаан гэрийн бүрээс,тэрнээс эхлүүлээд л гэрийн унь,тооно тэр юмыг л арчих цэвэрлэх,шинэчлэх ийм л ажил хийж байсан.Тэр үед яахав амьдрал,улсуудын хүмүүсийн амьдрал ядуухан байсан.Нөгөө цалин багатай иймэрхүү л байсан учраас хэцүүхэндүү байсан,зарим нь ч гайгүй байсан.Тэгээд яахав ээ соёлын довтолгоо чинь бол их хэрэг болсон юм.Тэр хүнийг улсуудыг соёлжиход их хэрэг болсон,бичиг үсэг явахад ч хэрэг болсон.Бичиг үсгийн талаар бол Монгол чинь одоо ер нь нилээн эрт бичиг үсгийн талаар тайлагдсан орон гэж зарласан ш дээ.Тэгээд энэ бүүр одоо настангууд хүртэл тэгээд нэг самбар бариад бүлгэм гэдэгт суудаг байсан.Тэр бичиг үсгийг ер нь манай нэг 60-аад он гэхэд чинь манайх бүрэн бичиг үсэгжсэн орон гэж зарлагдсан ш дээ.Тийм байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд соёлын довтолгоо хэзээ яг анх эхэлсэн бэ?
Гиртгаабазар -
За тэр чинь 60-аад оноос л эхэлсэн юм даа.60-аад оноос л эхлээд тэгээд соёлын довтолгоо гэдэг чинь гол нь тэр улсуудыг соёлжиход хэвшүүлсэн.Тэгээд л кино,за тэгээд л юм үзүүлэх,намын ухуулгыг тэр хөдөлмөрчдөд хүргэх,ойлгуулах энэ талаар л.Тэгээд их хэцүү л дээ.Нэг хурал болоход чинь нөгөөдөхийг чинь заавал товчооныхон тэмдэглэл хөтлүүлнэ.Заавал тэмдэглэл хөтлүүлээд тэрийг чинь товчлуулна, бичүүлнэ.Дараагаар нь шалгалтаа авна.Их,бага хурал одоо болоход чинь заавал тэрнийг чинь яагаад л шалгалтаа авдаг.Тэгээд одоо гадаад орнуудыг ЗХУ-ын коммунист намын хурал ч болдог л байсан.Тэрийг чинь хичээл шиг конспектлуулаад шалгадаг байсан.Тийм үе байсан юм аа.Их хатуу ширүүн бас шаардлага сайтай л байсан үе дээ бас ч.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд тэр хувь хүмүүсээс юу юу шаарддаг байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Хувь хүмүүсээс одоо тэр хүнтэй мэндлэхээс эхлээд л шаарддаг байсан даа.Тэгээд гараа угааж хэвших,тэр одоо ариун цэврийг яг тогтмол хэвшүүлэх,аяга шаазанг байнга хэвшүүлэх,хүүхдүүдээ тэгэж сургах,бичиг үсгийг өөрийгөө боловсруулах.Одоо ийм зүйлүүдийг их шаарддаг байсан ш дээ.Тэр шаардлагууд бол манайд их сайн туссан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд тэр соёлын довтолгооны үр дүнд Монголд яг ямар ямар салбарт чухал өөрчлөлтүүд гарсан бэ?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ тэр соёлын довтолгооны өөрчлөлт ялангуяа энэ соёлын байгууллагууд дээр ер нь маш их том өөрчлөлтүүд гарсан ш дээ.Одоо энийг чинь одоо тэгээд тэр үйлдвэр аж ахуйн газрууд байна.За тэгээд тэр үйлдвэр аж ахуйн газруудаас гадна соёл урлагийн байгууллагууд байна.Хөдөөгийн соёл урлагийн байгууллагууд гэдэг бий болсон.Улаан гэр гэдэг байсан.Тэр нь арай хөгжөөд клуб болоод,тэр клубууд болоод тэр чинь одоо тэр соёлын довтолгооны үед чинь клубууд чинь хөгжимтэй болгож өгсөн,номын сантай болгож өгсөн.Тэгээд ингээд магнитфон бичлэг Польшийн тийм юмтай болгож өгсөн,хөгжимтэй болгож өгсөн.Соёлын довтолгоо нилээн ашиг олоод байгаагүй.Тийм юмыг улсаас бас хөөрхөн зардал гаргаж өгсөн юм.Одоо тийм тийм юмнууд,тэр фондууд тэр ихтэй бас.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд үүрэг даалгавар өгчихөөд хүмүүсээ шалгаад явдаг байсан ш дээ тэ?
Гиртгаабазар -
Шалгана, дандаа шалгана.Дандаа шалгана.Тэр аймаг бол төвөөс ирээд л, аймаг нь болохоор сум руу, сум нь болохоор баг руугаа ингээд шалгалт авдаг, шалгадаг ийм байсан.Соёлын довтолгооны үед байсан заасан юу юу байсан байна уу? Ямар ямар өөрчлөлт гарсан байна уу? Шалгалт авдаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд шалгалтын үеэр шаардлага хангаагүй тохиолдолд юу болдог байсан бэ?
Гиртгаабазар -
За шаардлага хангаагүй тохиолдолд одоо ер нь хурал зөвлөгөөнөөр шүүмжилнэ, оруулна.Тэгээд бараг зэмлүүлнэ,зэмлүүлнэ дээ ер нь.Тэгээд ажилгүй хүн байх юм бол одоо ухаандаа тэрийг чинь албан хүчээр баривчилж аваачиж ажилд оруулна.Тийм л байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгвэл соёлын довтолгоо Монголд бол нилээн эерэгээр нөлөөлсөн...
Гиртгаабазар -
Нөлөөлсөн, их сайн нөлөөлсөн.Одоо тэр чинь соёлын довтолгооны хамаг гол нөлөө нь тэр юу нь.Сүүлд нь арай өөрчлөөд арай томруулаад төрийн 3 яамны үзлэг гэдэг болсон юм.Тэр нь бол эвлэлийн төв хороо, Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн төв зөвлөл, соёлын яам энэ 3.Тэгээд энэ 3-ын тэр төрийн 3 яамны үзлэг чинь бүр өшөө сайжруулсан.Энэ 3-ын үед чинь тэр даавуугаа нөмөрч унтаад хэвшчихсэн байсан үе.Одоо яахав овоо бас нэг зарим нь гайгүй бичиг үсэгт суугаад сайн болчихсон үе.Эднүүд одоо материаллаг баазаар нь хангах л ийм зорилготой байсан юм.Тэр материаллаг баазаар ч үнэхээр хангасан л даа.Үйлдвэрчний төв зөвлөл бол хамгийн баян байгууллага нь байсан, нилээн тусладаг ийм.Тэрүүгээрээ дамжуулаад хөдөөгийн соёлын байгууллагууд бий болоод, хөдөөгийн соёлын байгууллагуудаараа дамжуулаад тэр соёлын байгууллага нь хөдөө орон нутаг, хөдөлмөрчдийг ингэж шаардаж шахдаг ийм л болсон юм байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Соёлын довтолгоонд хүмүүс хэр идэвхитэй оролцсон бэ? өөрсдөө?
Гиртгаабазар -
Аа идэвхитэй оролцсон.Тэгээд сүүлд нь бол айдаг байхгүй юу нөгөөх чинь.За нөгөө соёлын довтолгоо чинь ирнэ гэнэ, нөгөө улсууд чинь ирнэ гээд л тэгээд авдран дотор нь нөгөө нөмөрч унтдаг даавуу нь хүртэл бэлэн байж байна, за тэр үхэр саахдаа өмсдөг халаад нь байж байна.Албан ёсоор хийж өгдөг,улсаас бүр хийж тавьж өгдөг байсан бүр.Нэг ийм жигдийг ногоон даалимбан халаадууд саальчдад.Тийм л байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та бас нөгөө нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөний тухай мэдэж байгаа байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Тийм.Нэгдэлжих хөдөлгөөн чинь одоо 1959 онд л эхэлсэн ш дээ.Тэгээд нэгдэлжих хөдөлгөөн чинь бол малчин ардууд чинь малаа нийгэмчлээд, тэгээд энэ нэгдлийн болгоод ингээд яасан юм.Тэгээд сүүлд нь яахав тэгээд нэгдэлжих хөдөлгөөн ялсны 10 жилийн ой гэж 1969 онд болж байсан юм.Тэрүүгээр их том хурал энэ тэр болж байсан.За нэгдэлжих хөдөлгөөнд тэр үед чинь зарим хүн чинь 1000 малаа нийгэмчилж байсан, зарим нь 800 малаа нийгэмчилж байсан, зарим нь 2,5,10 малаа нийгэмчилж байсан.Өөрийн гэсэн хэдхэн малтай үлддэг.Өөрийн гэсэн ер нь 10-н хэдхэн толгой малтай үлддэг,илүү байж болохгүй гэсэн тийм заалттай байсан юм.Аа хангайн бүсэнд 75 толгой нэг айл, говийн бүсэнд 50 толгой байна, илүү байж болохгүй гэсэн ийм заалттай байсан.Нэгдэл байхад.Тэгээд сүүлд нь одоо албан хаагчдыг бол 16-аас дээш малтай байж болохгүй гээд сүүлд нь бүр 8 толгойгоос илүү байж болохгүй гэж ингэж байсан.Тэр бол харин буруу юу байсан,тэр буруу л байсан юм байгаа юм.Тэр малын хязгаарыг тогтоохгүй байсан бол мал өшөө их өсөх л байсан.Улсуудын амьдрал өшөө сайжрах л байсан.Ийм байсан юм байналээ.Тэгээд сүүлд нь дахиад яахав дээ нэгдэлжих хөдөлгөөн ч ингээд тарлаа, нэгдэл тарлаа, нэгдлийн малыг нь буцаагаад энэ малчдадаа өгчихлөө.Одоо тэгээд одоо иймэрхүү мал бол өсөж байна.Тэр үед чинь 20-н хэдхэн толгой л байсан.Одоо чинь 40 гаруй сая толгой малтай болчихоод байна.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд тэр хувь хүмүүс нь нэгдэлд яаж элсдэг байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Хувь хүмүүс нь нэгдэлд элсэхдээ яахав нэг тийм гишүүдийн хурлаар ордог юм.Нэгдлийн гишүүдийн хурлаар ороод өргөдлүүдийг нь аваад, тэгээд одоо энийг элсүүлэх үү? Яах уу? гээд ингээд элсэнэ.Тэр хүн өөрөө би хичнээн толгой малаа өгөөд ингээд ингээд оръё оо гээд ингэдэг байсан.Зарим нэгэн элсэж ороогүй, огт ороогүй хүн бий, байдаг юм.Тэднүүд бол нэгдэлд орохгүй,ороогүй гээд л ганц нэгэн... Одоо энэ манай Баянзүрхт хүртэл 2 айл байсан.Бас нэгдэлд ороогүй.Тэгээд тэрийг чинь шаардаж шахаад л байдаг байсан.Нэгдэлд орсонгүй гээд шийтгэдэггүй.Аа тэр албан журам энэ тэр нь илүү өндөр байсан ийм л юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр хүмүүс нь яагаад нэгдэлд орохгүй гээд байсан юм бол
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ тэд нь одоо өөрийн бодлоор бол малаа өгөхгүй л байсан байхгүй юу.Өөрсдөө л малтайгаа байх гээд байсан.Цөөхөн малтай ард шиг болох гээд.Тэгээд малаа л өгөхгүй үндсэндээ л тэгээд байсан.
Ариун-Ундрах -
Аа тэрнээс өгөөгүй хүмүүсийг бол тэгэж шахаж шаардаж авахгүй юм байна ш дээ тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Ер нь л ухуулгын журмаар бол шаарддаг л байсан шүү ор гэж.Тэгээд ихэнхи нь орчихоор тэгээд тэр улсууд чинь дагаад тэгээд орохоос аргагүй болоод л.Тэгээд яахав нэг нэгдэлд ороод малчид мал малаа малчингуудтай болоод, хариулдаг энэ тэртэй болоод ингээд заримд нь бол урам ороод, тэгээд зарим нь энэ хэрэгтэй юм байна гээд тэгээд заримд нь яахав тэр нэгдлийн юманд цалин хөлс өгөөд л ингээд эхлэх дээр зэрэг л за ер нь зүйтэй юм байна гээд ороод эхэлсэн л юм байналээ л дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд анх нэгдэлжүүлэлтийг хүмүүс ямархуу хүлээж авсан бол? Та тэрийг сайн мэдэх үү?
Гиртгаабазар -
Анх нэгдэлжүүлэлтийг бол 59 онд чинь би одоо сурч байсан даа.Сураад төгсөж байсан үе дөнгөж.Аа тэгсэн үед чинь тэр талаар би сайн мэддэггүй юм аа.Ер нь нэгдэлжих хөдөлгөөнд орох нь зүйтэй гэсэн ухуулга, сурталчилгаа л яваад эхэлсэн юм байгаа юм.Тэгээд л зарим нь одоо зөвшөөрөөд л, зарим нь зөвшөөрөхгүй гээд л одоо ер нь ямар ч байдаг юм бол мэдэхгүй л ийм манан дотор л явж байсан юм байналээ.Тэгээд нэг хэсэг элсээд л, элссэн улсууд нь яахав тэгээд тэдэнд нь цалин өгөөд ингээд эхэлсэн.Тэгээд нэг гурил будаа өгөөд,цалин өгөөд ингээд эхлэх дээр зэрэг урамшаад, тэгээд ингэдэг юм байна, тэгээд л нөгөө улсууд нь дагаад л ингээд ороод ингэсээр байгаад л ер нь бүтэн улс даяараа нэгдэлжих хөдөлгөөн болчихсон юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр ухуулга сурталчилгааг бол төр захиргааны зүгээс явуулна биз дээ?
Гиртгаабазар -
Тэгнэ.Одоо тэр намын төв хороо гэж байсан даа.Одоо тэр нам захиргааны байгууллагаар ер нь тувт.Тэрүүгээрээ дамжуулаад хөдөөний соёлын байгууллагууд, хөдөөний намын байгууллагууд.Одоо сумд гэхэд сумдын намын үүрүүд байсан юм.Тэднүүд байна, одоо сумын үүр, баг байна.Тэднүүд чинь ухуулаад л одоо тэгээд дээр дээрээсээ намын төв хороо чинь өнөө гишүүн албан тоотуудыг тийм албан тоот ирсэн, тэрийг биелүүлнэ.За тэгээд сүүлд нь тэр чинь ухуулга сурталчилгаа хийсэн, хичнээн өрх элссэн байна тэрэнд.Бас шалгалт авна.Дүнгий нь гаргадаг ийм л байсан юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөнийг хэвлэл мэдээллээр ямархуу зарлаж, юу мэдээлдэг байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Өө тэр бол одоо яахав дээ.Энэ нэгдэлжих хөдөлгөөн одоо орж эхэллээ.Их сайшаалтай, төчнөөн төчнөөн ийм өрх элслээ, төчнөөн мал нэгдэлжих хөдөлгөөнд нэгдэлжлээ.Их мундаг бичдэг байсан тэр чинь.Их сайшаагддаг байсан.Тэгээд одоо тэд нарыг чинь урамшуулдаг байсан,шагнадаг байсан.Тэгээд нөгөөдөх элсээгүй улсууд нь жаахан уймарч ингэж байж байгаад л тэгээд яах уу, яах уу гээд ингээд элсээд л ингэж байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө зарим кинон дээр хүмүүс малаа нуугаад л байдаг ш дээ.Тиймэрхүү зүйл тохиолдох уу?
Гиртгаабазар -
Аа тийм.Тиймэрхүү зүйл тохиолдож байсан юм байналээ.Зөндөө тохиолдож байсан.Тэр малаа нууна гэдэг чинь нөгөө нэгдэлжих хөдөлгөөнд малаа нийлүүлж өгч нэгдэлд орчихоод, өөрийнхөө тоотой малыг илүү авч үлдэж байхгүй юу.Илүү авч үлдээд, илүүгээ нуугаад тэр нөгөө нэг кинон дээр гардаг шүү дээ.Нөгөө 2 шургааг чирээд явж байдаг.
Ариун-Ундрах -
Тийм.Баригдчихдаг тэ?
Гиртгаабазар -
Баригддаг.Тэр чинь байгаа юм тэр.Илүүг авч үлдчихээд л.
Ариун-Ундрах -
Ер нь баригдахгүйгээр нууж чадсан хүмүүс байдаг болов уу?
Гиртгаабазар -
Өө тэр мэдэхгүй, байдаг байх аа.
Ариун-Ундрах -
За.Тэгээд тэр ухуулгачид нь бол ирээд ямархуу юм ярих уу?
Гиртгаабазар -
Одоо яахав дээ.Төв хороо, төв хорооны даалгавраар явж байна, төв хорооны шийд гарсан.Нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөн манай улс даяар ингээд өрнөж байгаа.Ингээд энийг одоо төв хорооны тэр юуг сурталчилах ийм л ёстой гээд л тэр албан бичиг өгнө.Тэрний дагуу л доод доод түвшингийн нөгөөдөх соёлын байгууллагууд, намын байгууллагууд нь тэрийг чинь хөдөлмөрчдөд ухуулаад л ингээд явдаг л ийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед нийт Монгол даяараа хичнээн нэгдэлжих хөдөлгөөн байсан бол? Та тэр тухай мэдэх үү?
Гиртгаабазар -
Байдаг нь нэг 300 гаруй нэгдэл байсан байх аа гэж ярьдаг байсан юм даг.Одоо бол мэдэхгүй байна аа.300 гаруй 300-н хэд гэлээ? Тийм нэгдэл байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр нэг нэгдэл гэдэг нь одоо яг хэр том, ямархуу зохион байгуулалттай байх уу?
Гиртгаабазар -
Одоо нэг нэгдэл гэдэг чинь нэг сум нэгдлийг хэлж байгаа юм ш дээ, сум.Тухайлбал тэнчээ чинь яахав нэг одоо нэг 10-н хэдэн толгой малтай нэгдэл ч байдаг.100-аад мянган толгой малтай,хамгийн дээд тал нь 130-140 мянган толгой малтай ийм нэгдлүүд байсан.130 мянган толгой малтай нэгдэл бол сайн, баян нэгдэл гэдэг байсан.Малын хувьд бол ер нь тэгээд 20-иос доошгүй л толгой малтай нэгдэл байсан.Одоо нэг аймаг гэхэд нэг 20 хэдэн нэгдэлтэй.Ухаандаа энэ Төв аймаг гэхэд чинь одоо 19 нэгдэлтэй байсан.Нэг сумыг л нэг нэгдэл гэж байгаа юм ш дээ өөрөөр хэлбэл.Тийм байсан.Аа сангийн аж ахуй гэдэг байсан.Сангийн аж ахуй нь бол тусгай тэр нэгдлээс өөр байдаг байсан.Тэднүүд нь яахав нэг улсын төсвөөр хөрөнгөждөг.Тэгээд дандаа газар тариалан эрхэлсэн ийм байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр нэгдэл нь ямар ямар үйл ажиллагаа явуулдаг байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Өө нэгдэл бол ер нь бүх төрлийн үйл ажиллагаа явуулна ш дээ.Одоо сүүн завод, сүүгээ одоо ингээд завод байгуулна.Тэр сүүгий чинь сүүн заводод өгнө, одоо Улаанбаатарт өгнө.Улаанбаатарт бол атрын одоо хөдөлмөрчид сүүний үйлдвэрт өгнө ш дээ.Тэндээс нь одоо боловсруулж тараг одоо юу болгодог юм ингэдэг.За тэгээд тэр чинь ноос байна.Ноосоо ноосны юу билээ тэрэнд өгнө.Тэгээд бүх л юм, адууны хөөвөр, хялгас байна.Тэрийгээ гадаадад өгөөд экспортын юмнуудад нэгдлийн чинь бүх юмыг хангадаг байсан.Тэр сүү, тараг, өрөм одоо тэгээд л ноос, ноолуур.Аа газар тариалан байна, малын тэжээл тарина.Тэрийгээ улсад тушаана.Нэгдэл төмс тарина, тэрийгээ улсад тушаана.Аа олон төрлийн хөдөө аж ахуйн машинтай.Өвс хадлан төлөвлөөтэй, маш их өндөр төлөвлөгөөтэй.Өвсөө хадаад бэрээслэнэ, тэрийгээ улсын фондонд.Ингэж нэгдлүүд чинь улсыг ингэж тэжээдэг байсан юм.Нэгдэл чинь тэгэж л улсыг хөл дээр нь босгосон юм.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр нэгдлүүд тэгээд ер нь ашигтай ажиллаж байсан байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Аа тухайн үедээ ашигтай ажиллаж байсан, ашигтай ажиллаж байсан.Ашигтай ажиллаж байсан учраас л тэгээд хамгийн сүүлд нь яахав тэгээд энэ ардчилал гарч ирэхэд л энэ малыг малчдад нь өгөх нь зүйтэй гэсэн юм хаа хаагүй л гарч байсан байх.Тэгээд ер нь нэгдлийн хүчээр л улс чинь хөл дээрээ зогссон ш дээ.Ашигтай ажилласан нэгдэл.Аа ашиггүй ажилласан нэгдлүүдийг бол их зэмлэдэг, заримыг нь тараадаг, заримтай нь нийлүүлдэг ийм байсан юм.Их алдагдалтай, их өртэй.Одоо газар тариалан гээд л байна.Одоо ухаандаа мал нь их олноороо үхэж хоргоддог ийм байсан.Хадлан тариагаа сайн авдаггүй, техник багатай, зохион байгуулалт муутай ийм нэгдлүүд байсан л даа.Тийм нэгдлүүдийг бол сольдог, хольдог, шийтгэдэг, дарга нар нь шийтгэдэг, аа заримыг нь тараадаг ийм байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдлүүдийн олж байгаа тэр ашиг нь хувь хүмүүс, малчдад яаж оногдох уу?
Гиртгаабазар -
Өө тэр хөдөлмөрийн өдрийн хөлс гэж байдаг юм.Төчнөөн өдөр, төчнөөн байгууллага төчнөөн төгрөг авна.Төчнөөн кг ааруул тавьж өгвөл төчнөөн кг авна, цагаан тос бол улсад тушаавал тийм төгрөг авна.15 үнээ саахад ухаандаа нэг саальчинд 15 үнээ ноогддог байсан юм.Ингээд өглөө үүрээр шахуу босоод л ингээд саадаг ийм байсан.Аа тэд нар чинь дандаа тус бүрийн хөлстэй.Ингээд тэр үед чинь яахав мөнгөний юу бага ч байсан, зарим улсууд ер нь 1000 дөхүүлээд авдаг тийм саальчид малчид байсан.Тэр үеийн одоо бараг 700-800 төгрөг чинь их мөнгө шүү дээ.Ухаандаа 100 төгрөгөөр чинь нэг цай байсан, нэг шуудай гурил авчихдаг ийм байсан.Тийм тийм юман дээр зарим сайн ажилладаг улсууд нь бол их сайн, зарим нь бол баяжсан.
Ариун-Ундрах -
Аа нэгдэлд ажиллаад тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Тийм.Олон баатар төрсөн, олон сайчуул төрсөн нэгдэлд ажилласнаар.
Ариун-Ундрах -
Эмэгтэйчүүд бол саальчин, тиймэрхүү ажил л хийх байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Тэгнэ, тэгнэ голдуу л ер нь саальчин л даа.Заводон дээр ер нь саальчингууд байна.За тэгээд янз бүрийн ажил хийнэ л дээ.Талхаа барина, гоймонгоо үйлдвэрлэнэ.Ингээд бүх л юмаа хийнэ л дээ.Оёдлын цех байгуулчихна.Тэгээд сургууль, цэцэрлэг, ясли тийм л юмнуудад... Зарим нь бол нэгдлийн байгууллагын харъяа байгууллага нь болно.Цэцэрлэг, ясли энэ тэр чинь улсын байгууллагынх байсан юм.Улсын төсөвтэй клуб байна ухаандаа сургууль байна, цэцэрлэг, ясли байна.Нөгөө бусад тэр талхны үйлдвэр энэ тэр нь бол нэгдлийн харъяа, нэгдлээсээ цалинждаг ийм байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд нэгдлийг сүүлд нь хэрхэн тараасан бэ?
Гиртгаабазар -
Одоо нэгдэл одоо яахав тэгээд нэгдэл гэж нэг л биш ээ дээ гээд л эхэлсэн юм байгаа юм.Нэгдэл гэж нэг л биш л гээд л сонин дээр ч гараад л, сурвалжлагч нар ч бичээд л ингээд л байсан юм.Заримд нь дутагдалтай болоод л, алдагдалтай болоод л, аа зуд турхан ч их болоод л, мал нь их хоргодоод, тэгээд ер нь тэгээд тийм болоод эхэлж байсан юм аа.Тэгэж байтал тийм юу ярьсаар байгаад, ярьсаар байгаад тэгээд тарах нь зүйтэй болоод тэгээд малын малчдад нь өгөөд ийм болчихсон юм.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд тэр малыг малчдад нь өгөхдөө хэр зөв шударгаар тарааж өгсөн бол?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ яахав нөгөө анх элсэхдээ би төчнөөн толгой мал өгч нэгдэлд элссэн гэдэг бичиг данс юм байдаг юм байналээ.Яг тэр журмаар нь л өөрсөнд нь өгөөд л.Аа тэр малгүй байсан улсуудад ч гэсэн мал өгсөн.Тэгээд л малжуулсан даа, бүх улсуудыг малжуулсан юм байгаа юм.Аа албан хаагчид хүртэл сумын төвийн бригадын албан хаагчдад хүртэл мал хуваарилсан.Сум нэгдэлд л ажиллаж байсан хүн болгонд мал хуваарилсан.Одоо энэ хотод ажиллаж байгаа мань мэтийн юмнууд бол ойлгохгүй л дээ.Тэгээд нэгдэлд ажиллаж байсан хүн болгонд мал хуваарилаад.Аа тэгээд тэр улсууд нь зарим нь одоо тэгээд мянгат малчинтай болчихлоо, зарим нь 2000-3000 малтай ч болчихлоо.Одоо ингээд л тэр нь өсөөд ийм л болчихоод байна.
Ариун-Ундрах -
Аа яг танай гэр бүлийн хувьд нэгдэлд малаа яаж өгсөн бэ? Ямархуу оролцсон бэ?
Гиртгаабазар -
Манайх бол тийм малтай ч байгаагүй,нэгдэлд ч байгаагүй.Нэгдэл гарсан хойно мал ч аваагүй ердөө тийм.
Ариун-Ундрах -
Заа.Тэгээд та өөрийнхөө амьдралынхаа туршид хийж байсан ажил, уран бүтээлүүдээсээ дэлгэрэнгүй ярьж өгөөч? Нөгөө түрүүн ярьсан ш дээ тийм ээ? Тийм тийм ажил хийж байсан гээд.Аа яг уран бүтээлийнхээ хувьд эхнээс нь яаж эхэлж байсан бэ? Ямархуу байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Одоо уран бүтээлийн хувьд бид хөгжимчин хийж байсан, улсын симфони ... хөгжмийн баярт.Тэгээд л тэрнээс гараад л Өвөрхангайд очоод л тэндээс л уран бүтээл маань эхэлсэн юм даа.Уран бүтээл эхэлнэ гэдэг чинь нөгөө концерт найруулахыг хэлж байгаа юм, жүжиг найруулахыг хэлж байгаа юм.Аа энд тэнд очиж сумдыг зохион байгуулж соёл урлагийн байгууллагын 3 хоногийг хийлгэх,концерт хийх тэрийг хэлж байгаа юм.За соёлын яамны томилолтоор энд тэнд сумдад явж тэр урлагийн үзлэгүүдийг хийлгэж байсан юм.Тэр маань уран бүтээлд орж байгаа юм.Тэгээд бүжиг найруулаад хөгжмийг нь бичих жишээтэй.Эд нар л байгаа юм даа.Тэгээд миний уран бүтээл яахав дээ би сүүлийн үед хэдэн дуунууд, нэг 16 ч зохиолч байв уу.Тэгээд Гайтав гуайгаас эхлээд Налайхт нэг 2-3 хүн байсан, зарим нь нас барчихлаа.Доржсүрэн, Гүррагчаа гээд за тэгээд хэд хэдэн улсууд Бавуудорж гэж Завханы нэг хүн байдаг юм.Гэх мэтчилэнгийн нийтдээ нэгийг нь нэг, хоёрыг нь хоёр, арвыг нь арав гэсээр байгаад нэг 80-аад дууны ая, 16 зохиолчийн 80-аад дуунд ая хийсэн.Тэр маань яахав миний уран бүтээлийн гол болж байгаа юм.Би уран бүтээлийнхээ юмыг бол нэг их айхтар өөрийгөө сурталчилж нэг их чадахгүй байгаа юм.Тэрэнд одоо надад 1-рт бас нэг хөрөнгө мөнгө дутаж байна.Тэрийг чинь бичдэг юм ахиад, одоо бичсэн зохиолоо дахиад найруулга хийдэг юм.Найруулга хийлгүүлье гэх дээр мөнгө ордог юм.Тэгээд мөнгө ороод энэ чинь дуулуулна, дуучин байна.Тийм тийм юмнаас болоод жаахан өөрийгөө сурталчлах юм нь дутмаг байгаа.За аятайхан аятайхан дуунууд бий.Гэхдээ тэндээс юм бий л дээ.Энэ уран бүтээлийнхээ тайлан тоглолтыг Налайхт хийсэн.Тайлан тоглолт маань сайхан болсон.Миний дуунуудыг бүгдийг нь дуулсан.Налайхын одоо нас бардаг Пагмажав байна, одоо энэ цагдаагын дуучин Бат-Эрдэнэ байна,Эрдэнэ-Од байна.Гэх мэтчилэнгийн нилээн хэдэн дуучид.Хотоос ардын дуу бүжгийн биш ээ, хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгын дуучин, за тэгээд дуурийн театрийн 2 дуучин ирлээ, за тэгээд хөгжим бүжгийн сургуулийн хэдэн багш нар ирлээ, 4-5 гавъяат ирлээ, ардын жүжигчин Хайдав багш маань ирлээ, за тэгээд хамт сурч байсан нэг ангийнхан маань байсан.Энэбиш гээд доктор байдаг юм, Хөнхөр гээд үлээвэр хөгжмийн зохиолч байсан нас барчихлаа.Тэднүүд маань цөмөөрөө ирж тоглолт маань сайхан болсон.Хүүхдүүд маань их сайхан дэмжсэн.Налайхын соёлын ордонд тайлан тоглолтоо хийсэн.Тэгээд одоо тэрнээс хойш нилээн хэдэн юм хийсэн.Одоо тэгээд дуучдад дуугаа өгөх ийм сонирхол байдаг, тэднийгээ бичүүлэх ийм сонирхол байгаа.Тэгсний цагт нэг уул нь тэгээд амьд сэрүүн байж байвал 2 дахь тайлангаа хийчих гэсэн санаа байгаа л юм.Одоо энэ жилийн хувьд бол би уран бүтээл их багатай байна.Өвдөж хавдаад тэгээд юм хийгээгүй байна.Ганц хоёрхон үг ч байхгүй байгаа юм хийгээд.Тэгэс гээд байж байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Та тэр ая зохиохоос гадна зарим нэг тохиолдолд бас аяыг нь зохиогоод өөрөө үгээ зохиож байсан тохиолдол байгаа юу?
Гиртгаабазар -
Байгаа.Тийм, үгийг нь зохиосон надад 2 ч юм бий.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд таны тэр дуунуудаас олны хүртээл болсон тийм олны танил болсон жишээ дурдвал ямар дуунууд байгаа вэ?
Гиртгаабазар -
Олны хүртээл болсон дуунууд гэхээр зэрэг би түрүүн хэлсэн.Өөрийгөө бас сурталчилж чадахгүй байна аа гэж.Дуучинд дуугаа өгөөд ингээд дуулуулаад байхгүй байна.Гэхдээ Пагмажав, нэг хүүхдүүд ирээд миний нэг дууг дуулаад Японоор яваад байгаа энэ Бүжин гэж соёлын их сургууль төгссөн.За энэ сургуулиудын миний заасан дуунуудаас байр суурь эзэлсэн юм гэнэлээ саяхан.За энд сайн сайн дуучингууд дуулсан дуунууд бий.Миний нэг дууг тэр нөгөө Үнэнхүү дуулсан байналээ.Би тэрийг мэдээгүй.Би дөнгөж дуулаад дуусч байхад нь сонсоод тэгээд өнгөрсөн.Тэр ямар журмаар бичсэн юм тэгээд.Нэг тэгээд олны хүртээл болгохоор хэдэн дуунуудаа ялгачихаад байгаа, нэг 10-аад дуу ялгачихаад байгаа.Тэднийгээ л бүр сайхан амьдруулах гэж бодоод дуучинтайгаа л уулзаж ярилцъя гээд.Одоо энэ маань налайхын нэг ганц хоёр хүн дуулъя барья, бичүүлье барья гээд яриад байгаа гээд өөрөө надад тэгээд л байсан.Тийм тийм ажлыг одоо бие хаа гайгүй болоод жаахан хөрөнгө чинээ, мөнгө төгрөгний ая олоод ингэх юм бол тийм тийм юманд бичүүлнэ гэж ингэж бодож байгаа.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр нөгөө дуу бичлэгийн газар очиж бичүүлнэ ш дээ тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Тийм, тэгдэг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэндээ бичихдээ та очиж найруулах юм байна тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Тэнд өөрснөө найруулаад өгдөг юм байналээ.
Ариун-Ундрах -
Өөрснөө юу?
Гиртгаабазар -
Ганцхан тэрэнд мөнгө л ордог юм байна.
Ариун-Ундрах -
Мөнгө л байвал болох юм байна тэ?
Гиртгаабазар -
Тийм, тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд та бас түрүүн нөгөө жүжиг найруулж байсан гэж яриад байсан ш дээ тийм ээ? Жүжиг найруулах нь ер нь ямархуу ажил вэ?
Гиртгаабазар -
Жүжиг найруулах их сайхан ш дээ.Их гоё ажил байгаа юм.Дандаа уран сайханчидтай л ажиллаж байсан.Бид “Алтан үст охин” гээд П.Хорлоогын нэг хүүхдийн жүжиг байдаг юм.Тэрийг би 2 газар найрууллаа.Төв аймгийн Эрдэнэсант,энэ хоёрт найруулж тавилаа. ”Гарын таван хуруу” Ванган гуайн. ”Шинэ байшин”-ыг найруулж байсан.За тэр юу билээ? 6-7 жүжиг найруулсан юм даг.Сайхан ш дээ жүжиг найруулахад.Тэр жүжгийн зохиолыг чинь өөрөө бараг цээжилнэ ш дээ.Энэ цөөхөн хоногт цээжилчихдэг юм байналээ.Өөрөө найруулж байгаа хүн чинь тэр зохиолоо яагаад л ингээд тэгээд л яачихдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр үеийн хүмүүс жүжиг ер нь их үздэг байсан байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Их үзнэ, маш сайн үзнэ.Тэгээд “Би эндээс явахгүй” гээд жүжиг байдаг юм.Тэрийг бол найруулаад л ингээд л хэдэн сар тоглож байлаа.Тэгээд миний багшаар, зөвлөхөөр гэдэг юм уу даа Цэгмид гуай,Нямын Сүрэн гуай очиж байсан, 2 ч жүжиг дээр очиж байсан.Энэ Баянзүрхд бас нэг юун дээр бас ирж байсан.Улсууд үзээд уйлдаг энэ тэр байсан.Жүжиг бол тэр үеийн том том зохиолчдын, одоо ч гэсэн тоглогдож байгаа энэ том жүжгүүд.Одоо ч гэсэн яг юугаа алдаагүй ёстой мундаг жүжгүүд ш дээ.Тийм том жүжгүүдийг найруулж байхад сайхан байдаг юм.Уран сайханчид ч бас тэгээд нэг урам ороод нэг яахаараа сайхан л тоглоцгоодог юм даа.
Ариун-Ундрах -
Та ер нь яагаад анх дуу хөгжимд дуртай болсон бол? Ямар нэгэн зүйл нөлөөлсөн болов уу?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ би хөгжим бүжгийн сургуульд орох л, орсноосоо эхлээд тэгээд би ер нь багш нараараа хөгжим заалгаад л, тэгээд тэр төгөлдөр хуур дээр яагаад л, тэр үндэсний өөрийнхөө мэргэжлийн хөгжмийг заалгаад л.Онолыг нь судлаад нот заагаад эхлэхээр л урам орчихдог юм.Одоо нот гэдэг чинь хүнд их том соёл л доо.Тэгээд 5 жил заалгаж байгаа юм аа, онолтой нь.Тэгээд нот сурчихсан хүн чинь одоо тэгээд сайхан энд тэндхийн хүний гарсан дууг чинь шууд аваад уншчихаж байгаа юм ш дээ.Хүнд заагаад өгчихөж байгаа юм, өөрөө уншаад дуулчихаж байгаа юм.Тэгэхээр зэрэг тийм тийм юмнаасаа урамшаад тэгээд яахав нотыг нь мэдэх юм болохоор зэрэг, онолыг нь мэдэх юм болохоор хаяхгүй яваад байх нь зүйтэй гэж ингэж би өөрөө боддог байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр хөгжмөөр оролддог ч юм уу хөгжмийн ая зохиодог хүмүүс нөгөө дуулахаараа бас солгойрно гэж тийм юм байхгүй байх тэ?
Гиртгаабазар -
Юу гэнээ?
Ариун-Ундрах -
Дуулахаараа нөгөө солгой хоолойтой дуулдаг энэ тэр гээд л байдаг ш дээ.Тийм юм байх уу?
Гиртгаабазар -
Тийм юм байна л даа.Тийм хоолойтой хүн байдаг л даа.Тэр болгон тэр хоолойгоор дуулахгүй л дээ.Ерөөсөө голдуу тэр найр майр нэг элгээ шалдан юман дээр л солгой хоолойтой улсууд л нэг дуулна даа.Түүнээс тэр концерт энэ тэр дээр бараг тийм хүн дуулдаггүй.Тайзан дээр ер нь ховор доо.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд бас өөр ямар ямар ажил хийж байсан гэсэн бэ?
Гиртгаабазар -
Би одоо яахав үлгэр жишээ хөгжимд байсан.Тэнд байхад их сайхан байсан.3 жил болоход маш олон орны төлөөлөгч хүлээж авсан, гадаадын.Би тэгэхдээ их том хэнгэрэг барьдаг байсан.Сүүлд нь цам барьдаг байсан, сүүлд нь гобой гээд нэг хөгжим барьдаг байсан.Тэгээд тэр манай улсын 40 жилийн ой болж байлуу.Аа маш олон орны төлөөлөгч манай оронд ирж байсан юм.Тэр болгоныг бүгд хүлээж авна.За тэр вагоны буудал дээрээс, онгоцны буудал дээрээс хүлээж авна.За тэгээд гадаад яаман дээр байнга очиж үлээлгэ хийнэ.Засгийн газрын ордонд байнга орно.Тийм элчин хүлээж авна.Тэр нөгөө зууч гээд байдаг тэрнийг хүлээж авна.Том том хурал болдог тэнд хүлээж авна.Одоо энэ манай энэ их хурлынхны хуралдаад байгаа зааланд чинь бид чинь байнга ордог.Үлгэрчин хөгжим чинь чухал байсан.Тэрэнд одоо маш олон орны төлөөлөгчийг хүлээж авч байсан их сайхан үе байсан.3 жил.Тэгээд симфонид бол яахав би энэ 3 том газраар явсан даа их бахархдаг л даа.1-рт нь хөгжим бүжгийн сургууль.Манай урлагийн одоо хэдхэн том газар байна ш дээ.2 дахь нь улсын фелормонийн симфони,3 дахь нь үлгэр жишээ хөгжим.Энэ 3 том, төрийн 3 том газраар нь явчихсан.Энэндээ их бахархаж байдаг юм.За тэр ардын дуу бүжиг байдгын тэр дуурийн театр гэх мэтчилэнгээр драмын театр гээд том том хэдэн байгууллага байдаг шүү дээ, цэргийн чуулга энэ тэр гээд.Би тэр 3 томоор нь яваад, 1-ээр нь хүмүүжээд, суралцаад төгссөндөө их сайхан байдаг юм.За тэр үлгэр жишээ хөгжимд байсан 3 жил их сайхан байсан.Тэгээд хоёул хоёулаа ажилтай байсан учраас хүнд байдаг байсан.Хөгшин маань бас ингээд ингээд урлагаар явчихдаг.Хэдэн хүүхэд эзгүй.Ийм л байсан үе байсан.За тэгээд улсын баярын параданд жагсаад явдаг сайхан үе байлаа.Их ч хүнд.2 цагаас параданд яваад парадын хөгжим үлээгээд л,тэгээд дараагаар нь залгаад цэргийн байранд хоол идчихээд л тийшээ ийшээ нисэх онгоцны буудлаас хүн хүлээж авдаг.За сүүлд нь тэрийг гаргаж өгдөг, дандаа үлээвэрт явдаг ийм үе байсан.Тэр үед сайхан үе байсан.За тэгээд симфони найрал хөгжимд бол сайхан байсаан.Олон орны төлөөлөгч хүлээж авдаг байсан.Одоо ухаандаа энэ Хятадын, Компужын, тэгээд Оросын гэх мэтчилэнгийн том том орны төлөөлөгчийг дандаа хүлээж авч манайх тоглодог байсан ш дээ.Одоо бид чинь хамтарсан тоглолт хийдэг байсан.Тэгээд одоо тийм сайхан сайхан том газрын юунууд чинь, том газрын олон улсын тэр хурал цуглаан, төлөөлөгчийг хүлээж авдаг ийм л үед бахархалтай үе байсан даа миний.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр чинь эхнэртэйгээ анх хэзээ танилцсан билээ?
Гиртгаабазар -
Бид хоёр чинь одоо 59 оноос эхлээд л хөгжим бүжгийн сургууль төгсөх үеэсээ эхлээд л энэ маань ардын дуу бүжгийн чуулгад байсан үе.Тэр үеэсээ л эхэлсэн.Одоо хоёулаа 50 гаруй жил болчихлоо.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд яг ийм хоёулаа урлагийн хүний хувьд гэр бүлээ авч явахад бас хүндрэлтэй талууд гардаг байсан байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Хүндрэлтэй тал маш их гарна.Тэгээд нөгөө хэдэн хүүхдүүдээ эзгүй хаяад л явдаг.Энэ манай хадам ээж хүүхдүүдийн маань хамаг ихэнхийг нь өсгөж өндийлгөж өгсөн, харж барьж өгдөг байсан.Тэгээд сүүлд нь өөрснөө жаахан том том болцгоогоод арай том нь арай багыгаа нэг үүрсэн болоод ингээд л өөрснөө нэг юм хоолоо завааруулаад идээд л.Бид нар чинь өглөө гараад л дандаа шөнө ирдэг.Урлагийн ажил чинтщь дандаа шөнө л тардаг шүү дээ.Тэгээд одоо ядаргаа ч ихтэй, хоол ууш ходоодонд хүртэл тааруу.Тэгээд шөнө юм идээд тэгээд унтаад өгдөг.Гэх мэтчилэнгээр ийм хүндрэлтэй талууд их байдаг байсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд хүүхдүүдийн хувьд тэр үед сургууль, цэцэрлэг гэж юм байсан байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Аан байсан.Сургуульд яг тухайн нас насандаа орсон, цэцэрлэгт нас насандаа орсон манай хүүхдүүдийн хувьд бол.
Ариун-Ундрах -
Дандаа сургууль, цэцэрлэгээр явсан уу тэ?
Гиртгаабазар -
Тэгсэн, тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд социализмын үед ер нь гэр бүлийн хүүхдүүдэд олгох хүмүүжил нь ямархуу байсан гэж та боддог вэ?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ ер нь миний бодоход сайн байсан.Шаардлага ихтэй, том айхтар мундаг мундаг шаардлагатай.Багш нар их шаардана.Хүүхэд муу тийм ийм байвал багш нартай тооцоо хийнэ.Ер нь тэгээд ер нь сайн байсан гэж бодож байгаа би.Тийм учраас тэр үеийн хүүхдүүд чинь одоо их өндөр боловсордог.ОХУ-д явж сурсан, ихэнхи нь манайхан. Сайн байсан юм.Миний хувьд бол шаардлага сайн л байсан гэж бодож байгаа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд таны бүр өөрийн чинь бага байхад тэр үеийн Монголын бас хүүхдүүдэд олгодог хүмүүжил нь ямархуу байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Ээ зайлуул тэр үед одоо яахав дээ ямар.Тэгээд нэг багш гэдэг өөдтэй багш байгаагүй ш дээ ер нь.Одоо 4 төгссөн, 5-6 төгссөн ийм юмнууд багшилдаг байсан.Боловсон хүчин байхгүй ховор байсан.Тэгээд тэр чинь яахав дээ нэг албадан хүчээр л нэг А, Б одоо нэг 35 үсгээ нэг хэдэн 1000-ын дотор тоогоо юм уу ингээд заагаад л ингэдэг байсан.Ганц нэгхэн тийм сургууль төгссөн сэхээтэн хүн байдаг байсан даа.Тэр нь хүрэлцээ муутай, арай томхон ангидаа ордог ийм л байсан.Тэгэхлээр зэрэг боловсролых нь систем нь тааруухан байсан.Аа сурах бичиг юм нь ховор байсан.Тэгээд байгаа юмандаа л ингэж байгаа сурч чадах хэмжээгээрээ бараг хичээл номоо заадаг ийм л байсан үе л дээ.
Ариун-Ундрах -
Гэр бүлийн тэр аав ээжийн хэлж өгч байгаа зүйл нь хүмүүжүүлэхэд бас их нөлөөлдөг байсан байх тийм ээ?
Гиртгаабазар -
Өө тэгэлгүй яахав.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд социализмын үед хүмүүсийн тэр ажилд хандах хандлага нь ямархуу байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Социализмын үед хүмүүсийн ажилд хандах хандлага бол маш өндөр.Яагаад гэвэл шаардлага маш өндөр, цаанаа дээрээсээ шаардлага их өндөр.Аа тэр минут л гэж ярина ажлын цагийг бол.Минут хоцорсон хүнтэй тооцоо хийдэг, цалинг нь хасдаг. 5 минут хоцорсон хүнтэй бол тооцоо хийнэ, цалинг нь хасна.Маш өндөр шаардлагатай.Аа тэр очсон хойноо юу хийж байна? Ямар юм бүтээв? Өнөөдөр чи юу хийсэн бүтээсэн? Тэрийг нь дандаа өндөр шаардлага хийдэг.Ийм өндөр шаардлагатай байсан учраас мундаг байсан.Тэр үеийн улсуудын хүмүүжил ч гэсэн их мундаг өндөр байсан ш дээ.Одоо тэгээд ойрын нэг 20 жилийн улсуудын хүүхдүүдийн амьдрал, хүмүүжил ингээд байхгүй л болчихлоо.Тэр үед чинь одоо хулгай гэж байдаггүй байсан.Малын хулгай гэж байдаггүй байлаа.Гараагүй, саяхнаас энэ 20-иод жилийн өмнөөс эхлээд гарчихаж байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр одооны ажилд хандах хандлага ямархуу болж өөрчлөгдсөн бэ?
Гиртгаабазар -
Одоо яахав дээ.Ажилд хандах хандлага нь яахав дээ тэгээд цалин хөлсийг нь голсон шиг улсууд одоо хаашаа ч юм бэ? дээ.Нэг л нэг тийм сулавтар л юм.Тэгээд нэг өдөр өнгөрөөсөн төдий нэг л нэг мөнгөний төлөө нэг жоохон нарийн хямдхан аргаар л мөнгө олчих л аргатай л юм уу даа.Тийм л байх юм байна ш дээ.Тэгээд шаардлага нь ч бага л бололтой юм.Тэгээд үдээс өмнө нэг үзэгдээд, үдээс хойш алга болох жишээтэй, байхгүй болох жишээтэй энэ улсууд зарим нь.Тэгээд л одоо ажил зарим нь хийхгүй юм.Цалин хөлсөө ч голдог бололтой юм.Амьдрал ахуй нь ч тийм гайгүй байдаг юм болов уу.Тийм л харагдах юм байна даа.
Ариун-Ундрах -
Одооны энэ хүнд суртал гэж яриад байгаа тэр социализмын үед байсан болов уу?
Гиртгаабазар -
Ай даа бас л мэр сэр байсан л байх.Олон тийм юу байсан ш дээ.Одоо яахав дээ нэг юм цохуулаад авахад нэг их олон цохолтууд байна.Гэх мэтчилэнгээр тэр чинь бас чирэгдэл их байсан.Чирэгдэл гэдэг маань тэгээд хүнд суртал.Тэгээд дээр дээрээсээ хүнд суртал байсан л юм шиг байналээ л дээ, байна л даа.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд социализмын хүмүүс яаж ажилд ордог байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Социалимзын үед одоо хүмүүс за өргөдөлөө өгөөд л ажилгүй байж болохгүй.Ажилгүй хүн байж болохгүй.Заавал оруулдаг байсан.Хэрэв ажилгүй хүн байх юм бол тэгээд бөөн хурал хуйн дээр нь шүүмжлээд тэнд тийм ажилгүй хүн байна.Тэгээд дуудаж ирээд чи яагаад ажил хийхгүй байна? Танхай байна гээд албан хүчээр ажилд оруулдаг.Ёстой ажилгүйдэл гэж байхгүй тийм байсан.
Ариун-Ундрах -
Аа одоо бас одоо хүмүүсийн ажилд орох процесс нь ямархуу болж өөрчлөгдсөн бэ?
Гиртгаабазар -
Одоо мэдэхгүй.Одоо ер нь тэгээд ер нь хувийн л юмаар л, хувийн л юм орно.Одоо бол тэгээд ер нь хувийн том компаниуд байна.Тэрэнд одоо мөнгөөр цохиж нэг жаахан хэсэг орох юм.Аа төсвийн байгууллагууд бол цалин нь ч бага бололтой юм.Нэг ийм л тааруу л бололтой юм шиг байна ш дээ.Сонирхол нь их бага бололтой юм.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд ийм олон ажлууд хийж байхдаа ер нь ажиллах дуртай байсан уу?
Гиртгаабазар -
Ажиллах уу? Дуртай байсаан.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд социализмын дараа гэхэд бол та тэтгэвэртээ гарчихсан байсан уу?
Гиртгаабазар -
Гарчихсан байна, тийм.
Ариун-Ундрах -
Та яг хэдэн онд тэтгэвэрт гарсан билээ?
Гиртгаабазар -
Би чинь 91 онд гарсан ш дээ би чинь.
Ариун-Ундрах -
Ардчиллын үеэр л.
Гиртгаабазар -
Тийм яг тэр үеэр гарсан.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд таны хамгийн гол бахархдаг зүйл чинь юу вэ?
Гиртгаабазар -
Үгүй ээ одоо миний бахархдаг зүйл яахав дээ одоо энэ гэр бүлтэй, 8 сайхан хүүхэдтэй, хүүхдүүд маань сайн сайхан амьдраад явж байна.Одоо ингээд би 70 нилээн гартлаа ингээд төрийн байгууллагад ажилчихлаа.Аа яахав сүүлийн үед уран бүтээл л хийж байна.Одоо эд нараараа их бахархдаг, хүүхдүүдээрээ их бахархдаг.Манай гэр бүлийн хүн бол бас сайхан түшигтэй.Энэ хүндээ их бахархдаг.
Ариун-Ундрах -
Таны 8 хүүхэд эрэгтэй эмэгтэй нь ямар вэ?
Гиртгаабазар -
2 охинтой, бусдууд нь дандаа эрэгтэй, хүү.Төрийн байгууллагад цагдаагийн газарт 2 нь ажилладаг.Бусдууд нь дандаа тэр геологиор манайхан ингээд явчихсан.Дандаа геологийн, одоо ч гэсэн 3-4 хүн геологиор л явж байна.Тэгээд л бараг зарим нь тэтгэвэртээ гарчихлаа.Зарим нь ч группт гарч байна.Тэгээд л одоо ингээд хөгширч л явлаа даа.Иймэрхүү л байдалтай байна.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд түрүүн ер нь ярьсан л даа.Тэгэхдээ нөгөө одоо дахиад нэг асуухад социализмын үед хувийн амьдрал, ажил хоёроо хэрхэн зохицуулдаг байсан бэ?
Гиртгаабазар -
Одоо хувийн амьдрал, ажил хоёроо яахав дээ тэгээд уул нь төрийн байгууллагад ажиллаж байхад бол амьдрал маань хувийн ажил чинь нэг цагтай байсан.Өдрийн 8 цаг яг л.Тэрнээс илүү хийхгүй, илүү цаг хийвэл өгөх хөдөлмөрийн хөлс, хөдөлмөрийг хийлгэхгүй.Илүү цаг хийлгүүллээ гэж зэмлүүлдэг ийм байсан.Аа тэгээд одоо бол яахав дээ хамаа байхгүй.Ер нь мөнгө л олж байвал өдрийн хэдэн цаг ч байсан ингэхээр зэрэг хүний эрүүл мэндэд тааруу л бололтой юм шиг байна ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө эсргээр нь таны нөгөө жигшдэг зүйл чинь юу вэ?
Гиртгаабазар -
За жигшдэг зүйл маань ч тэгээд хүнд суртал байна, тэр долигнох асуудал байна.Долигнодог нялганадаг, хүнд сурталтай асуудал ийм л юмнуудыг жигшдэг.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд ажлын хамт олныхоо тухай жоохон ярьж өгөөч?
Гиртгаабазар -
Хамт олон бол би одоо 2-3 том газраар явсан.Манай хамт олон дандаа сайхан хамт олон байсан.Дандаа чадалтай сайхан өндөр мэргэжлийн багш нартай хамт олон байсан.Одоо яахав тэгээд одоо энэ өндөр юуны л ажил хийцгээгээд, хувийн л уран бүтээлээ хийж байгаа учраас одоо тэгээд яахав сайхан л байна.
Ариун-Ундрах -
За хоёулаа энэ удаагынхаа ярилцлагыг түр ингээд өндөрлөе өө.Тэгээд хоёулаа дараа дахиж ярилцъя.
Гиртгаабазар -
Заа.
Ариун-Ундрах -
За ярилцлага өгсөнд баярлалаа.
Гиртгаабазар -
За баярлалаа.
Ариун-Ундрах -
За.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
