Sarantuya
Basic information
Interviewee ID: 990240
Name: Sarantuya
Parent's name: Tümendemberel
Ovog: Choijav
Sex: f
Year of Birth: 1951
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired
Belief: none
Born in: [None Given] sum, Ulaanbaatar aimag
Lives in: [None Given] sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: [blank]
Father's profession: [blank]
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
work
repressions
education / cultural production
urban issues
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Буяндэлгэр -
За өнөөдөр 2009 оны 6 дугаар сарын 29. Би өөрийнхөө гэрт Сарантуяатай уулзаж байнаа. Тэгэхээр Сараа та одоо өөрөө аль нутгийн хүн бэ? Хэдэн онд төрсөн юм? Ээж, аавыг чинь хэн гэдэг улсууд байсан юм?
Сарантуяа -
За бол өөрөө Улаанбаатар хотноо төрсөн. Бар жилтэй. Миний эцэг болвол Увс аймгийн Өндөрхангай сумын харъяат. Улаанбаатар хотноо 47 онд анх цэрэгт татагдаж орж ирсэн ийм хүн байгаа юм. Тэгээд тэр үедээ болвол одоо харьцангуй бичиг үсэгтэй байсаныхаа хуваарь цэрэгт татагдаж ирээд Цэргийн яаманд ажиллах болсон. Ийм түүхтэй байдаг юм. Миний эжий болвол Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын, Тосонцэнгэлийнхэн чинь хотгойдууд юм уу даа. Тийм тийм хүн. За тэгээд ....
Буяндэлгэр -
Хотгойдын Цэнгүүнжавын нутаг байх нь байна ш дээ.
Сарантуяа -
Тийн. 1938 онд одоо ер нь 37, 38 оны үед болвол энэ улсын хэмжээгээр Аж үйлдвэрийн комбинатад ажилчидыг шинээр элсүүлэх тийм хөдөлгөөн өрнөөд явж байх үед манай эжийн одоо эцэг, эх нь нас бараад эгч нь нас бараад. Дүүгээ төрүүлээд Улаанбаатар хот руу явуулсан байсан учраас тэр машинд явж Аж үйлдвэрийн комбинатад ажилд орохоор орж ирсэн. Анх тийм түүхтэй.
Буяндэлгэр -
Мнхнг. Та байна ш дээ Бүх холбоодын киноны дээд сургууль төгссөн ш дээ. Тэр чинь одоо дэлхийд алдартай сургууль тийм ээ. Яагаад энэ ёургуульд явах болсон юм? Аль сургуулийг төгссөн юм?
Сарантуяа -
За 58 онд бага сургуульд орсон. Улаанбаатар хотноо. 4 дүгээр бага сургууль бол тэр үеийн ихэнх сурагчид төгссөн юм даа. Тэгэхэд чинь Улаанбаатар хот одоо би зүгээр 60 оны хүн амын тоог харж байхад л одоо 150 200 хүн байсан гэж одоо статистикийн мэдээнд байдаг юм байна лээ. Тэгээд тэр 4 дүгээр бага сургуульд 58 онд анх сургуульд ороод л 4 дүгээр бага сургуулиа 62 онд төгсөөд 21 дүгээр сургуульд шилжиж орсон. За тэгээд 21 дүгээр сургууль маань хаана байрлаж байсан гэхлээр тэр үед сэлбийн гүүр, сэлбийн гол байна ш дээ?
Буяндэлгэр -
Тийн санаж санаж байна.
Сарантуяа -
Тэрэнд чинь одоо 58 онд чинь сэлбийн гүүр чинь модон гүүр байлаа ш дээ.
Буяндэлгэр -
Төмөрчингийн гүүр гээд модон гүүр байсан юм. Тийн.
Сарантуяа -
Модон гүүр байсан. 60 онд л одоо энэ цемент юугаар шинээр баригдсан шүү дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр сэлбийн гүүрний чинь одоо зүүн урдхан талд байсан. Намайг тэнд шилжиж очиж байхад. Эхлээд бол бид нар тэр сургуулийн байр байхгүй байхдаа одоогийн энэ Боловсролын их сургуулийн зүүн талын байшинд Цэцэрлэгийн багшын сургууль болохоос өмнө бид бол тэнд хичээллэж байгаад тэгээд дараа нь тэр сургууль шилжихэд дүнзэн байшинтай байсан манай 21 дүгээр сургууль. Тэгээд би хожуу мэдэхнээ одоо гоожингын байшин гээд яриад байдаг байсан Гоожин гэдэг нэрийг яагаад мэдэж авсан гэхлээр Козин гэж нэртэй орос хүн байсан байна.
Буяндэлгэр -
Аан.
Сарантуяа -
Тэр уулыг модыг хамаагүй буулгаж одоо байсан юу тийм замбараагүй байгаагүй байгаа юм. Модоо авах, тайрах, хяргаж авахдаа болвол бас тухайн үед бас соёлтой байж. Засаг захиргаатай зөвшөөрөл авдаг байж. Тэрийг нь одоо Козин гэдэг нэртэй хүн тэгээд модны зөвшөөрөл өгдөг байсан байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Ямар сонин юм.
Сарантуяа -
Тэгэхээр зэрэг тэр Козин гэдэг нэр явсаар байгаад Гоожин болсон байна. За тэгээд би чинь одоо 50 хэдэн онд манай гэр хаана байсан гэхээр зэрэг анхны Улаанбаатар хотоо байгуулагдсан телефон хороо гэж анх одоо утасны энэ тэр гэж нэрлээгүй. Тэр орчуулагдаагүй телефон хороо гэж байгуулагдсан тэр байшинд бол манайх байсан юм. Ингээд 50 хэдэн оны. 51 оноос 55 он хүртэл манайх 4 жил тэр байранд амьдарч ирсэн.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр байшинд бас түлфан хашаанд гээд л ингээд яриад байхаар нь хожим хойно ухаа орсон хойноо л тэр чинь одоо хайшаа юм түлфанд цэцэг ургадаг байсан юм уу? асуугаад байна даа. Тэгсэн мэддэг хүн байдаггүй ээ. Настай улсууд хэл үг мэдэдгүй. Тэгэхээр нь зэрэг би үгүй энэ чинь одоо ямар хороо хорин тэр дээр үеийн засаг захиргааны нэгж болвол хороо хорин гэж байсан. Дүүрэг гэж байгаагүй ш дээ. Хожим нт район болоод одоо дүүрэг болсон. Тэгээд телефон хороо гээд байгаад байсан юм чинь. Тэгээд асуугаад сураглаад явсан чинь нөгөө телефон гэдэг телефон хорооны хашаа гэдэг нь явсаар байгаад түлфан болсон байгаа юм. Түлфан хашаа гээд л яриад байсан. Тийм байсан байгаа юм. За тэгээд би бага сургуулиа дунд сургуулиа 21 дүгээр 10 жилийг төгсөөд аа тэр үед яахав 10 жилд болвол яахав сурлагаар гайгүй. Би одоо санаа зовдог байсан юм. Онц төгсөлөө гээд л байсан юу ч мэдэхгүй санаа зовоод байдаг байсан. Өнөөдрийнхтэй харьцуулахад бас чиг гайгүй байсан юм болов уу гэж бодож байгаа юм. Аа гэхдээ тэр үеийн сургалт болвол баг нар тэр хичээлийн сургалтын чанар болвол өнөөдрийнхөөс асар өөр байж гэж би бол харьцуулж боддог юм. Өнөөдрийн хүүхдүүдийн байдлыг хараад. Маш их чанартай за тэгээд гадаадын уран зохиол энэ тэр гээд. Орос хэлний хичээл энэ тэр гээд харьцангуй сайн ордог гэсэн хэдий боловч Орост очоод болвол хэл мэдэхгүй бас их тэвдэж байсан. Би яагаад вэ гэхлээр монгол сургууль төгсөөд очсон. Тэгээд яахав 68 онд сургууль төгсөөд сурлагаар жагсаахад болвол би анхандаа болвол Төмөр замын удирдах газрын нэр дээр гүүр цооногын инженер. Оросоор болвол одоо инженер мастые тунель гэж тийм юмны хуваарь надад ноогдсон. Тэгээд тэр бол манайд нөгөө нэг одоо тунель энэ тэр гаргадаг юу болвол нэг их хөгжөөгүй хүмүүст ойлгомжгүй аа тэгээд одоо төгсөж ирээд энэ чинь эмэгтэй хүн одоо ингээд гүүр цооног байгуулаад явна гэхэд нилээн их хүнд юм гээд. Тэгээд миний хуваарийг сольж өгсөн. Үгүй би тэр хуваарь солиход одоогийнх шиг нэг их төвөгтэй байгаагүй л дээ. Тэгээд хуваариа солиулаад кинонд орсонд би баярласан. Би яагаад тэр кинонд орсоныг их баярласан гэхлээр би чинь 60-аад онд, 50 хэдэн онд болвол тэр их олон улсад алдартай, дэлхийн алдартай жүжигчдийн чинь зураг манайд багцаараа онж ирдэг байсан ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд одоо манай Ленин клубт маш их кино үзнэ. Кино гэдгийг асар их сонирходог. Бараг л өдөр болгон явж кино үздэг. Ленин клуб байнга хүн ихтэй. Хүүхэд байхдаа ш дээ. Тэр хашааны улсууд чинь манайх болвол 16 айлын орон сууцанд байхад чинь л бараг л бүгдээрээ явж кино үздэг. Тийм л болж байгаас харьцангуй соёл өндөр байсан байна гэж би боддог. Тэгээд тэр багц зурагнууд дотрийг чинь л анх би хүүхэд байхдаа Ихмонтана, Симоне Синёрии тэгээ л одоо нөгөө оросын жүжигчид гэхэд чинь л нөгөө Елена Пустрицкая тэгээ л аа Рибников энэ тэр гээд л бүгд одоо том, том жүжигчидийн зураг болвол нөгөө ...
Буяндэлгэр -
Тухайн үеийн их гоё том том алдартай жүжигчид байсан тийн.
Сарантуяа -
Тийн. тэгээд одоо Советское экрана гэж тэр үед киноны одоо сэтгүүлүүд гараад л манайд зурагтай тийм сэтгүүлүүд энэ тэр элбэг байсан. Тэгээд би өөрөө хэл мэдэхгүй л дээ. Манай аав үзээд энэ тийм ийм юм байна гэнэ гээд хэлж өгдөг байсан. Тэр хашаанд байсан айлуудын хүүхдүүд нилээн их сэхээтэн улсууд байсан учраас бас тийм юмыг сонирхож, солилцож үздэг байсан. Тэгээд би тэр хураарь авахдаа болвол аа киноны Соёлын яамны нэр дээр киноны эдийн засгийн ангийг авч анх сургуульд орж байсан. Би орос хэлний бэлтгэлгүй очсон ш дээ.
Буяндэлгэр -
Шууд орсон уу тэгээд?
Сарантуяа -
Тэгээд одоо тооны хичээл мичээлтэй юм чинь гайгүй гээд оруулсан.
Буяндэлгэр -
Бэлтгэл хийсэн үү?
Сарантуяа -
Эхний жилд чинь орос хэл мэдэхгүй.
Буяндэлгэр -
Бэлтгэлгүй шууд орсон юм уу?
Сарантуяа -
Шууд орсон юм.
Буяндэлгэр -
1 дүгээр курсдээ?
Сарантуяа -
Тийн.
Буяндэлгэр -
Над шиг тэгсэн юм байна ш дээ. Намайг бас шууд аваачаад 1 дүгээр курсд оруулцан. Уул нь бэлтгэлд оруулах ёстой юм байлаа ш дээ. Яагаад ч юм тухайн үед нь аваачаад шууд нэг нэгдүгээр курсд оруулцан.
Сарантуяа -
Тэгээд одоо энд сургуульд сурч байхдаа яахав дээ нэг гайгүй дүн аваад л 4, 5 аваад л явдаг байсанаа очоод нөгөө хэл мэдэхгүй. Хагас жилийн шалгалт өгөөд л 3 авахаар чинь уйлаад л сүйд болж байлаа. Үгүй тэгээд хэл мэдэхгүй хүн чинь 3 ч авахаас ч яахав дээ. Тийм ээ? Тийм л байлаа тийн.
Буяндэлгэр -
Оюутан ахуйд таньд ямар нэгэн сайхан дурсамж үлдээ дээ? Орост 5 жил болсон уу 6 жил болсон уу?
Сарантуяа -
4 жил.
Буяндэлгэр -
4 жил болсон уу?
Сарантуяа -
Тийн.
Буяндэлгэр -
Тэр хугацаа чинь ...
Сарантуяа -
Би болвол яг Гик тухайн үед болвол Гик одоо бас л оргил үе байсан шиг байгаа юм. Аа манай Гикэд болвол анхны оюутан бол монголоос манай Цэвээний Зандраа гуай байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Зандраа гуай чинь анхных юм уу тээ?
Сарантуяа -
Зандраа гуай бол анхны оюутан. Зандраа гуайтай хамт болвол аа хэн Ганжуур гуай оператораар...
Буяндэлгэр -
Оператор Ганжуур мөн үү?
Сарантуяа -
...оператор Ганжуур гуай, Зандраа гуай болвол зохиолын анги төгссөн. Гэхдээ анх 42 онд дайны үед очсон болоод их хүнд хэцүү үед очсон. Би тэгээд Зандраа гуайг бодож байсан юм. Их мундаг орос хэлтэй байхгүй юу. Цэвэрхэн орос хэлтэй. Зандраа гуай одоо ерөөсөө угаасаа буриад хүн болохоороо унаган орос хэлтэй юм байна гэж би бодож байсан юм. Тэгээд саяхан би өөртэй нь уулзаад ярилцлага бас авсан л даа. Тэгэхэд болвол огт орос хэл мэдэхгүй очиж байсан гэж.
Буяндэлгэр -
Хнн.
Сарантуяа -
Би 2, 3-хан үгнээс цаашгүй очоод тэгээд 42, 43 онд болвол үндсэндээ хичээл хийгээгүй. Аа сургууль нь нүүчихсэн. Тэр байшиндаа ороогүй байсан үед болвол дайны үед. Бид чинь хүнс юм муутай, багш нар маань дайнд явсан. Зураг авахаар. Тэгээд Волакламский Шассий гэж байдагийн.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тийн болвол одоо акоп нуугдавч энэ тэр ухаж байхад би оролцож байсан гэж ярьж байна лээ.
Буяндэлгэр -
Их сонин түүхтэй юм.
Сарантуяа -
Тэгээд дайны үеийн 1, 2 жилийг нөхөөд үндсэндээ 48 онд аа зохиолчоор төгсөж ирсэн. Ийм хүн байдаг юм. Тэгээд 48 онд манай анхны одоо оюутан мэргэжилтэй боловсон хүчин төгсөж ирсэн. Тэрнээс хойш одоо би 20 жилийн дараа сургуульд явсан гэсэн үг.
Буяндэлгэр -
Мнхнг. Тийм байна.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр хооронд болвол манайд чинь Сумхүү гуай, Уртнасан гуай аа Цэрэн гуай оператор, Пунтар гуай, Дамдин найруулагч энэ тэр гээд л. Тэгээд л дунд үед нь болвол бид 70-аад онд очиход манайд монголын Радио, телевизийн улсын хорооноос Монгол телеиз байгуулахтай холбогдуулаад, урьдчилаад ш дээ. 65,6 оноос эхлээд телевизийнхаа боловсон хүчнийг мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх зорилгоор ингээд Радио, телевизээс хуваарьтай аа Соёлын яамнаас хуваарьтай ийм кино, телевизийн мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэхээр явж байсан. Тэгээд би 68 онд яахав дээ одоо надаас гадна 9 хүн. Бид 10-уулаа явж байсан. Тэрний 2 нь орос хэлний бэлтгэл дүүрэгсэн. Бусад нь болвол Монгол улсын их сургуулийн очоод орос хэлний бэлтгэлд ороод. Намайг үлдээгээд нольдож байгаа нь тэр л дээ. Тийн тийн.
Буяндэлгэр -
Тэгэхлээр төлөвлөлт гэдэг хэрэгтэй их чухал байхнээ?
Сарантуяа -
Би ингэж боддог. Аа ерөөсөө кино телевиз гэдэг чинь болвол хэдийгээр нэг талаасаа урлагын төрөл мөн боловч одоо бүхэл бүтэн урлагын том салбар ш дээ кино.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Аа энэ болвол өөрийнхөө үйлдвэрлэлийн процесстэй, техникийн шинчлэлтэй холбоотой. Техник өнөөдөр ямар хэмжээгээр шинчлэгдэж байна аа гэхдээ урлагын мөн чанарыг болвол тэр гол зохиол дээр үндэслэнэ ш дээ. Одоо ер нь бусад салбарууд бол түүхий эд нь юу байдагийн талх хийхэд гурил гэж байвал киноны чинь түүхий эд болвол зохиол юм шүү дээ.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Одоо өнөөдөр болвол зохиол гэдгийг харгалзаж үзэхгүй байгаад би харамсаж байна. Зохиол гэдэг чинь нөгөө төлөвлөлт л гэсэн үг шүү дээ. Одоо үзэгч дэлгэцэн дээр юу үзэх вэ. Чи юу өгүүлэж хүнд юу өгөх гэсэн юм. Тэрийг болвол төлөвлөж байж хийж байна гэсэн үг. Тэгээд киног болвол яахав манай улсад хэдийгээр 35 онд шийдвэр гараад 36 оноос монголын кино хийж эхэлсэн болов чиг аа кино үйлдвэрлэлээсээ өмнө үзвэр нь манай улсаас өгнө. Кино хийсэн орнуудын кино болвол манай монголд эрт нэвтэрч орж ирсэн. 10-аад оноос нэвтэрч орж ирсэн байдагийн. Тэгээд ер нь бол манай монголын ...
Буяндэлгэр -
1910-аад оноос эхэлж орсон гэсэн үг үү?
Сарантуяа -
Орж ирсэн кино.
Буяндэлгэр -
Өө тэгвэл дээр үеэс орж ирсэн юм байна ш дээ.
Сарантуяа -
Их дээр үеэс орж ирсэн. За би тэгээд тэр кино үзвэрийн түүхийг анх гаргаж байсан юу яаж байсан ганц хоёр хүний тэмдэглэлийг олж харж байхад их сонин кино үзэж байсан байдагийн.
Буяндэлгэр -
За.
Сарантуяа -
Тэгээд киноныхоо нэрийг хөөрхий орчуулж чадаагүй. Человек из Бродвие гэж тиймээ одоо америкийн Бродвээгээс ирсэн хүн.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Маркиз Климантурский гэж аа тэгээд хятадын тэр Тансан ламын үлгэр гэдгийг болвол их олон варентаар үзэж байсан байгаа юм. Тэгээд тэр байтугай янз бүрийн кино үзэж байсан байна л даа. Тэгээд 10-аад онд ер нь манай дээр үед болвол хүрээний соёл болвол их өндөр байсан байна гэж би боддог юм. Одоо болвол судалж дуусаагүй, судалвал зохих их олон юм байна.
Буяндэлгэр -
Ммнг.
Сарантуяа -
Тэгээд одоо жаахан зав зайтай болоод ирхээр үгүй энэ юу юм бол за энэ юу юм бол гэж сонирхож үзэх юмсан гэсэн юмнууд асар их байна. Тэгээд тэр үед зүгээр Улаанбаатар хотын түүхээс сонсоод байхад чинь л одоо 1903 онд Шведийн эмч нар ажиллаж байсан гээд л дуулдах жишээтэй л байдаг. Тэгээд бол манай улсад Англи, Америкийн худалдаачид их байсан. Одоо энэ Бороо гоулд чинь одоо Германы улсууд эзэгнээд одоо малталт хийлгэж байсан гээд л ийм ийм юмнаас хархад болвол манайд бол тэр хүмүүсээр дамжиж кино эрт ороод ирсэн юм шиг байгаа юм. Тэгээд яахав Богд эзэн хаанд болвол тийм кино зургын аппаратыг кинотой нь бэлэглэсэн байдаг шиг байгаа юм. Тэгээд Богд хаан ...
Буяндэлгэр -
Хнн. Их сонин юм байна.
Сарантуяа -
... зуны ордондоо болвол кино үзэж байсан юм байна лээ. Тэгээд 1913 онд Сайн ноён хан Намнансүрэн гуай Сангтпетербургээс ирэхдээ өөрөө бас тийм Гозз гээд аппаратаа авчираад. Тэрийгээ өөрийнхөө нутаг одоо Өвөрхангай аймгийн Уянга сумын нутагт зуны өргөөндөө бас кино гаргаж байсан ийм түүх байдаг. Тэгэхээр манайх бол дэлхийд 1895 онд кино урлаг үүсчээд тэрнээс хойш бол нэг их холгүй манайд ороод ирсэн гэж би бол ойлгодог.
Буяндэлгэр -
тийм байна ш дээ. Тийм байна.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр бол тэр үед монголын нөхцөл байдал болвол тэр төдийлөн хүмүүс ч одоо голцуу сүм хийдтэй, лам олонтой байсан тэр болохоор чинь манайх бол бичиг үсэгтэй хүн чиг л ховор байсан. Тэр техникийн, инженер техникийн тэр төсөөлөлөөс бол алс хол байсан байгаа байхгүй. Тэгээд манай кино болвол ерөөсөө ингээд 10-аад оны үед нилээн их үзэж харж байсан байгаа юм. За гэтэл би болвол сүүлийн үед ямар хүнийг судлаад, сонирхоод ингээд үзээд байна вэ гэхлээр зэрэг буриад Бадам гэдэг хүн болвол манай түүхэнд нилээн хэдэн зүйл бичээтэй байдаг юм. За тэгээд буриад Бадам гуайг болвол яахав уулзаж учирч байсан тэр хүнийг мэдэх 2-хон хүнтэй ярьсан юм. Тэгэхээр тэр хүмүүс юу гэсэн гэхлээр зэрэг тэр буриад Бадам гэдэг хүн бол Чита мужаас бол 1910-аад оны үед манай монголд үүргэвчтэй орж ирсэн юм байна л даа. Тэгээд тэр хүн болвол маш их техникийн сэтгэлгээтэй тэгээд анх Улаанбаатарт Хүрээнд болвол Богдод мөргөх зорилготой орж ирээд л тэгээд эндээ үлдсэн байгаа юм. Тэгээд энэ зах дээгүүр бол тэр үед нөгөө оросын дээр үеийн оёдлын машин, цаг засвар энэ тэрийг хийж өгч байсан. Тэгээд тэрийг нь одоо ямар байдлаар энэ тэр Богдын хяа нар мэдээж түшмэдүүд одоо тэр ордонд залж аваачсан байгаа юм. Тэр хүний яагаад вэ гэхлээр Богд хаанд болвол олон орноос ирдэг зочид гийчид бол оньсон хөдөлгүүртэй механизмууд бэлэглэж байсан. Цаг, тоглоом энэ тэр. Тэрийгээ засуулах гэж аваачаад тэгээд тэр Бадам гуай болвол ер нь угын одоо оросоор бол самарутак ...
Буяндэлгэр -
Тийм байна.
Сарантуяа -
... цаанаас ингээд ...
Буяндэлгэр -
төрлөхийн авъяастай хүн байна.
Сарантуяа -
...төрлөхийн авъяастай хүн байсан ...
Буяндэлгэр -
Тийм байна.
Сарантуяа -
...учраас тэр юмнуудыг засахаас гадна тэгээд Богдын ордонд анх Богдод тэр Пик ап машин билүү, Форд машин бил үү...
Буяндэлгэр -
Тийн. Пик ап гэдэг байхаа. Форд ч бил үү. Тийн нэг машин.
Сарантуяа -
...бэлэглэсэн байдаг тийм ээ. Тэр бэлгийн машиныг нь бол анх анхны жолооч нь одоо Бадам гуай байсан байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Ммм.
Сарантуяа -
Тэр машиныг жолоодож байсан тэр Богдын. Тэгээд яахав тэр хүн 2 жил хиртэй Богд хааны жолооч байхдаа болвол хилтгий одоо захтай дээл өмсөж байсан. Нөгөө шашны толгой тэргүүний л одоо жолооч юм чинь. Бас л одоо тийм шашны ёсоор хувцасладаг байсан байна л даа. Тэгээд өөрөө зураг авч байсан. Бэлгийн аппаратуудаар. Маш их зураг авч байсан гэж байгаа юм. Тэрийг нь болвол үзсэн харсан хүн 2 хүн надаа хэлсэн. Нэг нь болвол одоо хөгжмийн зохиолч байсан Самбуугийн Маяа.
Буяндэлгэр -
Тийн мая гуай.
Сарантуяа -
Би тэднийд очиж байсан. За буриад Бадам гуай яг одоо гэрээсээ баригдаад явахад өвөрт нь унтаж байсан Арви гэж хүн байдагийн. Энэ бол Мал аж ахуй, мал аж ахуйн ухааны доктор.
Буяндэлгэр -
Одоо би юу тэр хүн?
Сарантуяа -
Одоо байна. Бие нь их муудсан. Одоо 80 шахаж байна. Тэр бол одоо яг хэлэх юм бол Дондогийн Цэвэгмид гуайн авгай Долгорсүрэн гэж байна ш дээ?
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэр хүний дүү юм байгаа юм. Ээж нь болвол Дугармаа гэж их мундаг хөгшин байсан. Дээр үед энэ Хүрээнд Герман сургуульд явж байсан. Тийм юм ярьдаг юм байна лээ. Тэгээд би энэ энтэрээс ургуулаад үзэхэд манай болвол дээр үеийн сэхээтэнүүд болвол чамгүй их сундаг мэдлэгтэй, соёлтой, боловсролтой хүмүүс байжээ гэсэн би дүгнэлтэнд хүрдэгийн.
Буяндэлгэр -
Тийм байна.
Сарантуяа -
За тэгэхдээ бол энийг бол сайн нарийвчилж судлах энэ тэр хэрэгтэй гэж бодож байна л даа. За тэгээд тэр буриад Бадам гуай болвол зураг аппаратаар зураг авч байсан гэдгийг нь бол их олон хүмүүс ярьдагийн байна лээ. Тэгэээд тэр хүн дээр Богд гэгээнтэнд бараалхаж байгаа хүмүүсийн зураг. Богд гэгээн өөрөө энэ тэрүүгээр бараалхаж явна ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Одоо жишээ нь Чойжин ламын сүм музейн суурийг тавих ажиллагаанд оролцоход нь очиход нь зургийн авсан гэж. Тийм бичээтэй байдаг. Тэгээд Бадам гуайг бол 37 онд бариад эсэргүү гээд. Өөрөөр хэлбэл Богд хааныхаа жолооч явсаны хувьд л тэгэж баригдаж байна ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд орон гэрийн нэгжээд юу яахад бол тэр 2 давхар жижигхэн байшинтай. Одоо дунд голын цаана. Одоо энэ Богдын зуны ордоноос , өвлийн ордон билүү энэ байдаг чинь?
Буяндэлгэр -
Энэ зуны., одоо зуных нь ордон.
Сарантуяа -
Зуны ордоноос ...
Буяндэлгэр -
Өвлийнх нь ордон бас хажууд нь байдаг ш дээ.
Сарантуяа -
Тийн. Зун, өвлийн ордоноос нь зүүн урагшаа аа одоо өөрөөр хэлбэл тэр сүүлдээ их тэнгэрийн гүүр гэж байсан ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэрний цаахан талд гээд баримжаалаад байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тийм 2 давхар байшинтай байгаад. 1 давхарт нь мастерская өөрийнх нь их урлантай. Тэгээд тэр зурагаа өөрөө буулгачидаг, угаачидаг. Асар их зураг байсан гэж байгаа юм. Тэндээ цагаа засдаг дээр нь хүмүүст шүд хийдэг байсан байгаа юм. Тэгээд одоо Хятадад ч бай гадаадын ч бай, Монгол ч бай улсууд ирж шүдээ хийлгэж байсан гэж байгаа юм. Тэр хүнээр.
Буяндэлгэр -
Тал талын авъяастай хүн байж.
Сарантуяа -
Тал талын авъяастай хүн байсан байгаа юм. Тэгээд тэр хүн чинь болоогүй манай монголын радио чинь 34 онд билээ анх дуугарахад нь гуйж аваачиж одоо тэр хүн инженерээр сууж байсан гэж байгаа юм ш дээ.
Буяндэлгэр -
Хнн.
Тэгэхээр улс санхүүжүүлээд мөнгөө ер нь эргүүлж яаж олж авч байсан юм бэ? Одоо кино хийхэд. Уран сайханы кино хийхэд? За баримт кино бол ч яахав. Хамгийн гол нь уран сайханы кинонуудад маш их зардал гарч байгаа ш дээ.
Сарантуяа -
Манайх тэр их том гүрнүүд шиг тэгэж их хэмжээний мөнгө орохгүй л дээ. Тухайн үед чинь одоо манай энэ үнэ үнэлгээ хямдхан байлаа ш дээ бага байлаа.
Буяндэлгэр -
Мнхнг. Мөнгөний ханш бас сайн байсан ш дээ.
Сарантуяа -
Ханш сайн байгаад үнийн ханд үнэнхээр бага байсан. Үгүй яахав. 80-аад онд чинь ерөөсөө хамгийн их үнэтэй кино гэхэд чинь уран сайханы кино 600 мянган төгрөгөөр бүтэж байсан.
Буяндэлгэр -
Пүү ер.
Сарантуяа -
600 мянган төгрөгөөр. Сая хүрэхгүй л байсан байхгүй юу.
Буяндэлгэр -
Тийм байна. Тийм байна.
Сарантуяа -
Тэгээд яахав сая гаруйн төгрөгийн үнэтэй “Говь хянганд тулалдсан нь” киног болвол хамтарсан кино монголын талаас сая гаруй төгрөг гарлаа гээд л их том юм юу яаж байсан. Одоо өнөөдөртэй харьцуулахад болвол юмгүй л юм байхгүй юу даа. Тэгээд тухайн үед болвол улс монгол кино үйлдвэр тэр социализмын үеийн төлөвлөгөө гэдэг чинь нийт бүтээгдэхүүн, таваарын бүтээгдэхүүн гээд тэгэхээр чинь манайх жилдээ 5 уран сайханы кино, аа орчуулгын 30-аад кино орчуулна. Гадаад орнуудаас худалдаж авсан киноогоо.
Буяндэлгэр -
Бас их байна шүү. 30 гэсэн чинь бас л овоо доо.
Сарантуяа -
Тийн. Чат киног орчуулчихна.
Буяндэлгэр -
Сайн орчуулна ш дээ. Одоонийхтай адилхан хэл ойлголгогдохгүй, төгсгөлөө залгиад ш дээ. Их сайн орчуулна.
Сарантуяа -
тийн. Тэгээд 80-100-гаад бүлэг, бүлэг гэдэг чинь зарим нь 3 бүлэгтэй, зарим нь 5 бүлэгтэй, 1 бүлэгтэй ингээд одоо үндсэндээ хорин хэдээс гучаад нэрийн баримтад кино бүтээчихнэ. Тэрнээсээ гадна 24 дугаар кино мэдээ бүтээнэ.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Кино мэдээ гэдэг маань сард болвол 2 мэдээ, 10 минутынхаа 1 кино мэдээн дотор болохоор 7-8 сүжэт орчино. Энэ манай монголд одоо улс төрийн хүрээнд ямар үйл явдал болов, ямар зочин гийчин ирэв, явав, одоо ямар тогтоол , зарлиг, шийдвэр гарав гээд л энийгээ болвол харуулсан. Дараа нь эдийн засгийн амьдралыг одоо юу гэдэг юм бэ дээ гурилын үйлдвэр үр тариагаа яаж боловсруулж энэ жилийн гурилын чанар ямар болов. Аа атар газарт, атар газар эзэмшиж байгаа байдал нь явц нь ямар байна ч гэдэг юм уу. Ингээд мэдээллүүдийг багцлаад тэгээ л дараа нь соёлын амьдрал, эрүүл мэндийнх тэгээд л спортын амьдрал ингээд олон сүжэт аваад ингээд мэдээ гаргадаг байсан. Энэ мэдээгээ бол ерөөсөө ямар ч киноны өмнө заавал 10 минут тавьж үздэг. Энэ бол хүмүүст асар их мэдээлэл өгч байсан.
Буяндэлгэр -
Тэгнэ.
Сарантуяа -
Тийн. Тэгээд тэрнээс гадна манайх чинь одоо нөгөө аривлан хэмнэлт гэдэг агуулгаараа плёнкны эхлэл, төгсгөлд үлдэнэ ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэрнээс бол 1 метрийг нь ашиглаад тэрэндээ 24 кадраад диафильм гэж хийж байсан. Тэр үед Яскоп гээд номын санд яагаад улсууд авдаг, хичээлийн зориулалтаар ч улсууд авдаг. Хүүхэддээ ч авч өгдөг. Тэрүүгээр нь янз бүрийн ардын үлгэр энэ тэрийг болвол диафильм болгоод хийчихдэг байсан.
Буяндэлгэр -
Цэвэр..
Сарантуяа -
Цэвэр гарыг, гар мараа яаж угаах вэ, ариун цэвэр яаж сахих вэ гэсэн ийм зүйлүүдээр болвол хийгээд. Ингээд өөрөөр хэлбэл 5 нэр төрөл болж байна ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн. Тийн.
Сарантуяа -
Уран сайханы кинотой, Орчуулгын кинотой, браимтат кино, баримтат мэдээ, диафильм гээд. Энэ бүх зүйлийг хийгээд одоо 30-аад сая төгрөгийн бүтэгдэхүүн тэр үед үйлдвэрлэж байж. Тэгээд тэр...
Буяндэлгэр -
Тэр чинь бас их мөнгө шүү.
Сарантуяа -
... тийн тэгээд тэр хийсэн ялангуяа диафильмээс бусад диафильмээ болвол ингэж жижигхэн бортогт хийгээд номын дэлгүүрүүдээр зарна. Бусад кинонуудаа болвол 40 хувилаад аа их эрэлт хэрэгцээтэй киног нь болвол 60 хувилна. Яагаад вэ гэхлээр эргүүлсээр байгаад нөгөө кино чинь муудаад алга болдог. Тэгээд 40-60 хувиар хувилаад яагаад вэ гэхлээр манайх чинь жилдээ 2,4 сая метр боловсруулдаг хүчин чадалтай болоод тэрийг болвол одоо шинэ 73 онд хүлээж авсан. Лаборатор дотороо болвол хальсаа чинг киноныхоо юуг боловсруулна. Дээр нь хувилалт олшруулалт явагдаж. За тэрийгээ тэгээд бүх 18 аймагт түгээдэг байсан. Улаанбаатарт ч бай, аймгуудад ч бай шинэ киног хамгийн түрүүнд хүргэх гэж ерөөсөө өрсөлдөөн ихтэй.
Буяндэлгэр -
Хнн.
Сарантуяа -
Маш их болвол тэр соёлын төлөө зүтгэдэг. Тэгээд ямар сайндаа ...
Буяндэлгэр -
Аймгуудын соёлын хэлтэсийн дарга нар нь ирэх үү? Хэн нь авч юу яахав?
Сарантуяа -
Тэрийг бол бид нар явуулдаг.
Буяндэлгэр -
Ммм.
Сарантуяа -
Бүх зурагнуудаа киноноос аваад дугаарлана. Тэгээд техникийн пасспорт, зурагын пасспортыг нь дагуулаж нээж өгөөд тэгээд аймгууддаа ачааллана даа. Заримыг нь онгоцоор заримыг нь машинаар ингэж хүргүүлээд аймгийн төв хүлээж авч бүртгэлээ хийгээд киногооо гаргачаад тэгээд нөгөө сумдууддаа зарим олон нүүдлийн кино цэгтэй байсан аймгуудад болвол 3 хувь кино өгнө ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд тэд нар чинь одоо юу гэдэг юм бэ дээ одоо 5, 5 юм уу 6, 6 сумдын дунд нэг зургыг л. Одоо тэгээд бараг л шоддог юм уу тэгээд тойруулаад л кино гаргаад л. Шинэ киног бараг алслагдсан газар болвол жилийн дараа хүрсэн байдаг. Одоо өөрөөр хэлбэл үнэндээ манайх манай улс болвол асар их уудам өргөн нутагтай. Тэгээд тэр үед чинь нүүж явнаа гэдэг чинь ерөөсөө малчин айлууд чинь өөрсдөө өөр хоорондоо алслагдсан. Зарим газар чинь одоо 150-200 км зайтай ч одоо говийн аймгуудад ялангуяа тэгэж суурьшдаг айлууд байна ш дээ. Нүүдлээд яваад, оторлоод алга болно. Одоо ингээд тэр болгоныг яваад кино хүргэдэг байсан. Тэр болвол би болвол муй.. буруу биш гэж бодоод байгаа юм. Аль болох л хүнд одоо тэр урлагын бүтээл, соёл түгээж байнаа гэдэг бол буруу биш.
Буяндэлгэр -
Том буян шүү дээ.
Сарантуяа -
Аа зарим үед болвол шүүмжлэлд өртөж байсан л даа.
Буяндэлгэр -
Юу гэж шүүмжлэх вэ?
Сарантуяа -
Бараг одоо урлагыг айлын гэрт оруулах гэлээ. Үрэлгэн байна...
Буяндэлгэр -
мнхнг
Сарантуяа -
... гэдэг агуулгаар. Яагаад вэ гэхлээр тэр чинь үнэндээ А,Б мотор гээд. Мотор нь бензин иддэг. Асар их зардлаар очино. Хүүхэд тэр үед чинь 50 мөнгөөр кино үзнэ. Том хүн болвол 1 төгрөгөөр үзнэ. За төвийнхөн кино театруудад болвол 3 төгрөг байлаа ш дээ билет.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд сүүлдээ ардчиллаад ирсэн үед бол хүмүүсийн гар дээр бэлэн мөнгө байхгүй болохлээр зэрэг хөөрхий одоо малынхаа арьс, үсийг өгье, ноос өгье гэж. Ингэж юм үзье гэж тэмүүлдэг байсан гэж байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Хнн. Тзтз.
Сарантуяа -
Тэгээд энэ миний яригдаж байгаа бүх зүйлүүд бол манайх бол кино үйлдвэр гэдэг чинь 35 мм. Өнөөдөр энэ хүмүүс болвол одоо видеонд шилжсэн тэр хамаагүй гэх гээд байна. Өнөөдрийг болтол тэд нарын яриад байдаг Англи, Америк хаана ч гэсэн одоо стандарт гэж хэлэх буюу одоо академик хэмжээ гэж яриад байдаг юм.
Буяндэлгэр -
Тийн
Сарантуяа -
Академик хэмжээ гэдэг болвол 35 мм-ийн дэлхийн аль ч орны тавцанаас гараагүй. Одоо нөгөө л одоо кино наадамд оролцоно гээд л тэгэхдээ болвол тэр Америкийн оскарын ч бай тэр л аль ч орны олон улсын кино наадамд. Тэр Берлин Себастян..
Буяндэлгэр -
Каннын фестиваль тийм бүгдээрээ мнхнг.
Сарантуяа -
Канн, Венеци одоо энэ бүгд болвол 35 мм-ээр кино үзүүлэх тийм одоо горим дүрэмтэй байдаг юм ш дээ. Тэгэхээр зэрэг манайх болвол 35-гаа болвол нилээн эрт одоо техникийн баазыг нь сүйтгэсэн санагддаг юм. Ер нв болвол техникийн бааз нь сайн байжийж л одоо кино урагш ахина.
Буяндэлгэр -
Тэрийг бол та сайн мэдэж байгаа. Яагаад вэ гэхлээр киноны инженер хүн учраас. Би яг энэ дээрээс юм асуух гээд л байна даа. Монгол киноны кино үйлдвэр бол дэлхийн түвшинд хүрэхээр одоо тийм одоо юун дээр болвол очиж байсаан. Хөгжил нь бол. Гэтэл ардчилал гарч ирээд би бол ардчиллыг дэмжигч хүний нэг. Гэхдээ ардчилал гарч ирээд бид нар хувьчиллаа хэтэрхий буруу явуулцан, зарим хүн тэрийг буруу тал руу нь мушгаад сүйтгэсэн юм биш үү гэж би харамсаад байгаа юм л даа. Тэрийг бол та бас киноны талын хүн учраас надаас илүү нарийн мэдэх байх.
Сарантуяа -
За би кино инженер биш л дээ.
Буяндэлгэр -
Киноны эдийн засагч юм тийн.
Сарантуяа -
Тийн тэгээд би бас нээрээ үнэндээ тэгэж бас боддог юм шүү. Зүгээр энэ ер нь энэ кино ч бай, телевиз ч бай тэр урлагын бүтээл бүтээх тэр уран сайханы сэтгэлгээнээс гадна тэрийг чинь уяалдуулж өгч үзэгчид хүргэж өгдөг юм нь би түрүүн хэлсэн үйлдвэрлэлийн бүхэл бүтэн процесс явагдаж техникийн маш сайн баазтай байх ёстой. Техникийн баазаа устгаагүй газар чинь л одоо одоо жишээ нь Мосфильм хөл дээрээ босоод ирсэн.
Буяндэлгэр -
Хөл дээрээ босоод ирлээ ш дээ.
Сарантуяа -
Германы чанарыг нь би хэлэхгүй ээ тэр одоо яахав тэр залуу хүмүүсийн өнөөдрийн тэр сэтгэлгээ тэр зохиол юмнаасаа шалтгаалдаг байлгүй. Тэр европын орнуудынх яахав би түрүүн германыг хэлсэн. Шинэчилж байна гээд чанараа сайжруулж байна гээд заримыг нь татан буулгасан асуудал бол бий л дээ. Аа гэтэл манайх болвол ерөөсөө байгаа юмаа ор тас устгачаад ер нь би зөвхөн кино биш аливаа юмыг тэгээд байгаа юмыг одоо хуучин юмыг устгаж хаячаад цоо шинээр шав тавина гэнэ гэж болвол байхгүй.
Буяндэлгэр -
Үгүй тэр оросын одоо тэр сайхан техник лаборатор яасан юм бэ? Зарчихсан юм уу, эвдээд хаясан юм уу?
Сарантуяа -
Одоо монгол кино нэгтгэл гэж байгаа. Харамсалтай нь тэнд үйлдвэрлэл явуулах нөхцөл байхгүй. Яагаад вэ гэхлээр талын нэг тараагаад хаясан. Тэр битгий хэл телкино үйлдвэр гээд 16 мм-ийн одоо кино бүтээж байсаныг та мэдэж байгаа ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мэднэ мэднэ. Би бас тэрэнд чинь харамсаад л байдаг юм.
Сарантуяа -
Тийн алсын одоо тэр аймгуудын явуулын манах стацанериа одоо суурин аппаратаасаа гадна явуулын анх болвол 67 онд энэ тасаг нэртэйгээр одоо энэ Моонгол телевизийн дэргэд байгуулагдаад тэр алслагдсан аймгуудаас болвол тэр малчид, зуд муд янз бүрийн төл хүлээн авах ажлыг чинь тэр явуулын юугаар аппаратаар 6 мм-ээрээ явж мэдээ авчираад л олон цагийн мэдээ тушаахаас гадна тэрнээс гадна одоо тэр бас илүү гарсан плёнкоороо баримтат кино энэ тэр хийж байгаад л одоо уран сайханы ч кино бүтээсэн. Телкино үйлдвэр. Тэгээд тэнд бас одоо угаах, буулгах гэж маш их үнэтэй сайхан аппаратуурууд байсан. Фаф гэж чехийн угаах аппаратур, буулгах аппаратур нь бол одоо сүүлд орж ирсэн Хайзалтаня юу ямар нэртэй байлаа даа. Маш их өндөр үнэтэй английн аппаратур байгаад. Ер нь тэр суурилуулахад чинь тэр мэргэжлийн юм гэдэг чинь их нарийн шүү дээ. Тэрийг чинь суурилуулаад тохиргоог нь хийх гээд л тэр хагас жил францын хүн ажиллаж байгаад л явсан. Тэгээд суурьлуулсан юмыг чинь тэрнээс хог татаж авч монгол кино үйлдвэр лүү аваачаад гээд ёстой над ч үгүй, чамд ч үгүй юм болгоод ингээд дууссанд нь би асар их харамсаж байгаа. Юмыг өөрчилж болноо. Ганцхан одоо манайд юмыг өөрчилөхдөө одоо туршиж үзэх гэж байна нэг юм байна ш дээ. Юмны нэг хэсгээс нь эхэлж. Бид нар өөрсдөө техник үйлдвэрлэдэггүй. Плёнк бүтээгдэггүй. Одоо тэр видео камер ч гэсэн өөрсдөө бүтээдэггүй байж яахлээрээ заавал тэр юмыг устгаж байдаг юм. Тэр одоо лаборатор байхгүй ээ тэнд. 3 давхар барилгаас нь жижигхээн цехийг наад байшиндаа нүүлгэж орж байсан. Тэр хар, цагааныг маш их чанар муутай одоо юун бидний тэр 30,40 оны киноноос долоон дор дүрс нь харагдахгүй тийм байдлаар болвол сард нэг мэдээ хийж байгаа нэртэй. Тэрийг одоо хэнд ч харуулахгүй байгаа. Хувьлахгүй байгааа. Тэгээд би энийг болвол бас кино хийж байна гэж хэлж чадмааргүй байна.
Буяндэлгэр -
Харамсмааар байна. Маш их харамсмаар юм.
Сарантуяа -
Тийн. Их харамсалтай. Тэгээд өнөөдөр яахав видео кинонууд чинь би бол энэ дээр одоохондоо тийм яг мэргэжлийн аппаратыг хараагүй байна. Одоо нөгөө ахуйн хэрэгцээний зориулалтын.
Буяндэлгэр -
Тийн. Сонирхогчдын бага түвшинд байгаа юм ш дээ.
Сарантуяа -
тийн. Тийм юмаар зураг аваад манайх яахав зарим видёогоор хийсэн кино гадаадад наадам энэ тэрт орууллаал даа. Тэр улсууд манай нөхцөл байдлыг өрөвдөөд хүлээн зөвшөөрч оруулсан болохоос биш мундаг кино хийж гэж оруулаад байгаа юм биш. Бас тэрийг ойлгох хэрэгтэй. Аа гэхдээ бас тэрэн дотор уран сайханых нь түвшинг үнэлээд авсан. Тэгэхээр аливаа кино наадам кино худалдаанд оролцоход болвол заавал техникийн үзүүлэлтийн шаардлага тавьдаг байхгүй юу. Аа тэрийг бол манайх огт мартсан. Юун тэр хүн дүрсийг нь хагас дутуу харж л байвал болоо. Ийм байдалд хүрээд байгаа нь болвол мэргэжлийн юмнаас их алслагдаад байна гэж би их сэтгэл зовоод байгаа юм. За тэгээл хувьчилал гээд манайх урлагын салбаруудад анхдагч болгоод хүүхэд залуучуудын театрыг менежментийн хувьчилал гэж оруулсан. Тэгээд энэний хувьчилалаас шалтгаалаж одоо энэнээс загвар жишээ авч байж цаашид нь одоо кино бусад газруудыг хувьчилна гэж. Киног болвол хувьчиллын жагсаалтанд оруулаж их олон удаа оруулсан. Хувьчилах хэрэгтэй гэж яриад байдаг. Тэгээд манайх энэ урлагын салбарт тэр тэр урлагын салбарыг ойлгох удирдлага нь ч бай, доод түвшний ч бай, дунд түвшний улсууд байхгүй болчиж гэж би санаа зовоод байгаа юм. Музей хувьчилна гэж яригдаж үзэж байсан. Дэлхий дээр тэр музей хувьчилдаг газар гэж байхгүй. Би айж байсан юм. Тамин минь энэ Богд хааныхаа музейг хувьчилчих нь гэхийн бол цалингаа тавьж чадахаа байхаар нь нөгөө үзмэрээсээ ухаад хааныхаа дээлийг юм уу хөөргийг нь зарахнуу одоо юу болж байнаа. Та нар тэр сонирхоод дууриах гээд байгаа тэр англи, америкийг хараарай. Ганцхан музей болвол төрийнхөө өмчинд байдаг юм шүү. За хувийн үзмэр бий болгож болноо та нар. Хувьдаа одоо янз бүрийн хэт хутга, хүмүүсийн хэргэлэдэг ногт чөдрөө ингээд цуглуулаад үзмэр гаргахыг одоо зөвшөөрч байна. Аа музей төрийн, улсад байсан музейг болвол хувь хүнд өгнө гэж байхгүй. Тэрэнтэй адилхан би монгол кинон дээр асар их удаа, олон удаа хэлж байсан. Одоо манай жижиг хэрэглэлийн склад одоо агуулах ...
Буяндэлгэр -
Маш их чамин юмнууд байдаг юм ш дээ.
Сарантуяа -
Хувцасны агуулах энэ 2 болвол багаахан хэмжээний музей юм шүү. Тэнд цугларсан юмыг нэг хүн хувьчилж авчихаад дураараа дуригаж болохгүй ээ. Гэхдээ одоо их л алга болж байгаа л даа ер нь. Ямар агуулах байлаа өнөөдөр юутай үлдлээ.
Буяндэлгэр -
Тэрийг дотор нь ажиллаж байсан та битгий хэл гадна ажиллаж байгаа бид нар гадарлаад байгаа юм чинь.
Сарантуяа -
Одоо тийм биз.
Буяндэлгэр -
Байхгүй боллоо гэдгийг. Тийн.
Сарантуяа -
Тийм л болж байгаа юм ш дээ. Тэгээд кино гэж ийм их одоо хөрөнгө хүч шаарддаг юмыг улс бас хэсгээс нь дамждахгүй болвол, санхүүгийн талаас дэмжлэг үзүүлэхгүй болвол явахгүй ээ. Энэ чинь одоо ерөөсөө үгүй одоо хүмүүсийг муулж байгаа юм биш. Африкийн орнууд ч бай, Ветьнам эд нар чинь одоо манай “Хатанбаатар” кино энэ тэрийг 1 хувийг авахдаа одоо архивтаа гэж ингэж авч үлдэж байна. Юун манайх тийм юм байхгүй болсон ш дээ. Тэгээд 35 мм-ийнхаа киног таслахгүй гээд л ерөөсөө тэр хүнд хэцүү үед 3 киног улсын зардлаар заавал 35 мм-ээр. За тэр видео киногоо ингээд тэгээд бодлого явуулаад байсан. Манайх болвол ерөөсөө тэгээл. За чөлөөт уран бүтээл ч гээд. Нэрийг нь их гоё өгчихсөн боловч шууд одоо нөгөө утгаараа болвол гудамжинд л хөөж л гаргасан ш дээ.
Буяндэлгэр -
Уран бүтээлчдийг гэсэн үг байна ш дээ тийм ээ?
Сарантуяа -
тийн. Уран бүтээлчдийг.
Буяндэлгэр -
Тэр одоо сайхан
Сарантуяа -
Тэр одоо сайхан Зөвлөлт холбоот улсад мэргэжил эзэмшсэн
Тэр одоо үнэтэй мэргэжил.. мэргэжил эзэмшиж ирээд. Тийн.
Буяндэлгэр -
Зөвлөлт холбоот улсад одоо тухайн үед Зөвлөлт холбоот улсад мэргэжил эзэмшиж ирсэн их оюунлаг хүмсүүдээ гудамжинд гаргасан гэсэн үг байна ш дээ.
Сарантуяа -
Тийн. Би түрүүн таньд хэлэхдээ болвол Гик гээд уран бүтээлийн талын улсуудыг нь хэлсэн. Гикээ гээд тухайн үед. Одоо бол асар том универьситет академи болчоод байна лээ Ленинградад. Хуучин нэрээрээ Ленинградын инженерийн их сургууль гэж байсан юм. Лики гэж. Одоо бол Сангт-петербургын өөр том академи болоод байна л даа. Телевиз, киноны уран бүтээлчдийг бэлтгэдэг. Инженер техникийн ажилчдыг бэлтгэдэг.
Буяндэлгэр -
Инженер техникийн мхнг.
Сарантуяа -
Дууны найруулагч тэгээ л механик, химик бүх инженерүүдийг бэлтгэдэг. Тийм том газар болсон байна.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд тэндээс одоо
Буяндэлгэр -
их олон улсууд төгсөж ...
Сарантуяа -
олон хүн төгсөж ирсэн ш дээ.
Буяндэлгэр -
тийн төгсөж байсан ш дээ.
Сарантуяа -
Одоо телевизэд ч ажиллаж байгаа. Манай монгол киноны лабораторт чинь их нарийн мэргэжлийн улсууд ажиллаж байлаа. Тэгээд одоо энэ бүгдийг хувьчилна гэвэл болохгүй байхаа гэж би боддог юм. Аа зүгээр зарим орныг дууриадаг ш дээ. Гэхдээ манайх чинь зөв юмыг нь дууриаж байх хэрэгтэй. Юу стратегийн чанартай аан обьект гээд киногоо авч үлдчихээд л. Одоо харин улсаас мөнгө авахгүйгээр тэрнийхээ техникийн баазыг эвдээгүй байсан оросын Мосфильм чинь одоо нөгөө үрслүү үзүүлнэ сервиз гэж ярьдаг тиймээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Үйлчилгээ үзүүлээд бусад орнуудын мөнгийг саагаад өөрсдөө тэрүүгээрээ кино хийгээд. Одоо амш сайхан болж байна ш дээ. Манайх болвол тэгэж болох боломжтой байсан. Тэгээд манайх чинь одоо үндсэндээ би түрүүн нэг зүйлийг та эргүүлээд монтажилдаг юм уу, тэр кино яаж санхүүжиж байсан юм гэж та асууж байсан.
Буяндэлгэр -
Мнхг.
Сарантуяа -
Улсаас болвол 30-аад сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэчихээд олшруулж өгчихөөд одоо тийн нүүдлийн цэгүүдэд үнэгүй тараачаад. Хөдөөнөөс болвол билетийн орлого алдагдалтай байсан юмаа. Ний нуугүй хэлэхэд.
Буяндэлгэр -
Мннг.
Сарантуяа -
Тэр болвол ашиг гарч чадаагүй. Нийслэлийн кино театрууд болвол 150-ид хувиар төлөвлөгөөгөө биелүүлдэг. Үндсэндээ тэрийг чинь ...
Буяндэлгэр -
Их сайн байсан байна тйим ээ.
Сарантуяа -
Тийн. Тэгээ л тэр үед чинь одоо бид нар 1 хүн хэдэн удаа кино үзэж байна энэ тэр гэж эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг гаргаж байсан. Судалгаа хийж байсан. Тэгэхэд жилд нэг хүн одоо өлгийтэй хүүхдээ оруулаад ш дээ. Сая хүн үзэж байна. Хорин хэдэн сая хүн үзэж байна гэж нэг хориод кино үзэж байна гэсэн үг. Тэгээ л 10 сая гээд л тэгэхэд 10 сая хүн үзжээ гэхэд л 10 удаа л кино үздэг байсан байхгүй юу.
Буяндэлгэр -
Үзэж байсан. Үзэж байсан. Тийн
Сарантуяа -
Тэгээд 10-аар зогсохгүй өлгийтэй хүүхдээ оруулчихлээр зэрэг 10-аар зогсохгүй одоо кино үзэж байсан. Тэгээд өөрөөр хэлбэл тэр 30-аад сая төгрөг маань 40 гаруй сая төгрөг болж байсан байхаа. Тэгээд одоо улсад улсын төсөвт шууд ордог байсан.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд яахав үндсэндээ тэр чинь билетийнхээ орлогоор нөхсөн юуг бол улс буцаагаад кино үйлдвэрлэхэд хуваарилж байна гэсэн үг л дээ. Тийм байсан. За тэгээд яахав кино худалдаа хийдэг байсан. Манайх үзвэрийн байгууллага. Тэгээд яахав тэр үед болвол 3 дахь орнуудын киног үзүүлдэггүй. За социалист лагерийн орнууд тухайн үеийн нэрээр болвол тэр соц орнуудын киног худалдаж авнаа гэдэг чинь манайх клеррингийн доллар гээд одоо нэг тийм зохиомол юу байлаа ш дээ тооцооны юм даа. Цаасан дээр байдаг.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тийм тооцоогоор болвол кино худалдаж авдаг. За нийт авч байгаа жилдээ бол манайх 40 гаруй киног болвол орчуулах зориулалттай аваад ер нь заримдаа болвол 60-аас 60 гаруй киног оросоос авдаг байсан. Тэгээд үндсэндээ авч байгаа киноны 80, 90-ээд хувь нь орос кино. Бусад нь бол тэгээд чех, герман, румин, унгар энэ тэр гээд польш гээд. Цөөхөөн киног бол нэг хоёр, нэг хоёр киног болвол тэгэж бусад орнуудаас авдаг байсан. Энэ болвол клеррингийн доллар гэдгээр явагддаг байсан даа тийн. Тийм юм.
#10_01-4_Tumendemberel_interviewer_M.Buyandelger
Буяндэлгэр -
За тэгэхээр манайд кино үйлдвэр бий болж кино хийхээс өмнө кино үзвэрүүд эхэлж хөгжсөн юм байна ш дээ.
Сарантуяа -
Тэгсэн. Тийм шийдвэр ч байдаг. Тэгээд яахав албан ёсоор тийм ээ төрөөс бодлого болгож гаргаж ирээгүй ч гэсэн...
Буяндэлгэр -
Тийм байна.
Сарантуяа -
...тэр болвол зүгээр тухайн үеийнхээ дэг жаягаар ороод ирсэн ийм хэлбэртэй байдаг. Тэгээд 20-н хэдэн оноос тэгээд тэр буриад Бадам гуай болвол анхны 28 онд кино механикчдийн курсыг курсын багш гэж явдагын. Тэр хүн болвол кино механикчидад курсээр хичээл заагаад. Анх 12 хүнд хичээл заагаад. Тэгээд энэ Монгол услын 4 чиглэлээр болвол тэмээтэй, морьтой ингээд ердийн хөсөг ашиглаад киногоор сурталчилгаа хийх зорилгоор, суртал ухуулга хийх зорилгоор гарч байсан байгаа юм. Тэгэхээр тэр үед болвол дандаа тийм одоо дайны сэдэвтэй, хувьсгалын сэдэвтэй тийм баримтат кинонуудаар..,- ыг аваад өөрөөр хэлбэл нөгөө октябрийн хувьгалын дараагаар монголд одоо ардын хувьсгал ялсан. Тэр бол суртал ухуулгад эхэлж ашиглаж байсан байгаа юм. Тэгээд тэр буриад Бадам гуай болвол монголын радио анх дуугарахад болвол инженерээр тэр пүлтэн дээр сууж байсан гэж яригддаг. Аа зүгээр манай радиогынхан мэдэдгүй юм байна лээ. Тэрийг бол нотолж байгаа зургийг нь ингээд нэг зураг байдаг. Тэгээд тэр Арви гуай надад нэгийг өгсөн л дөө.
Буяндэлгэр -
Мхнг.
Сарантуяа -
аа тэгээд тэрнээс гадна 34 онд аж үйлдвэрийн комбинатын нээгдэх ёслолыг болвол ...
Буяндэлгэр -
Бас суурь тавьсан, суурь тавьсан ёслол уу?
Сарантуяа -
Нээх ёслол.
Буяндэлгэр -
Нээх ёслол уу? Анхнг.
Сарантуяа -
Нээх ёслолын зургийг авсан гэж байгаа юм. Аа Бөмбөгөр ногоон театр одоо анх юу яахад болвол гэрэл цахилгааныг нь одоо монтажыг нь хийж зураг авч байсан нилээн ийм шаламгай буриад хүн байсан гэдгийг нь аа зураач Ядамсүрэн гуай, зохиолч Намдаг гуай эд нар хэлсэн. Надад баримт нь байдаг. Тэр хүний одоо цөөхөн материал нь энэ тухайн үедээ Дотоод яамныханд байцаасан байцаалтын материал дээр байгаа юм байна лээ.
Буяндэлгэр -
Авгай хүүхэдгүй байсан юм байхдаа зайлуул?
Сарантуяа -
Авгай хүүхэдтэй байсаан. Тэр хүн болвол Патаахай гэж. Тэр улсууд Бат гээд зарим юман дээр бичсэн. Зарим дээр нь Батаа гээд. Патаа згэж П-гээр бичдэг юм байна л даа. Тэгээд ахай гэдэг нь болохоор тухайн үедээ ахайтан ахай гэсэн утгаар одоо авгайлж байсан юм болов уу. Тэгээд нэрийг нь Патаахай гээд сливтэнэ ингээд хамтад нь бичсэн байдаг. Тэгээд тэр хөгшин Нацагдорж гэдэг хүүтэй байгаад тэр нь одоо ямар ч одоо тохиолдолоор юм нас барсан байгаа юм. Тэгээд нөхөр нь баригдаж алагдаад одоо хүүхэд нь ингээд нас барахаар тэр хөгшин хөөрхий Туул голд үхий гэж одоо яваад тэгээд тэсээгүй ирсэн юм гэнэ лээ. Тэгээд ирэхдээ болвол тэр Мааяа миний түрүүн дурдсан хөгжмийн зохиолч Мааяагын эжий дээр ирсэн. Тэдний хашиаанд ирж. Тэгээд тэдний хүүхдүүдийг харж хамгаалж хамт амьдарч байсан юм байна лээ. Их сонин түүхтэй.
Буяндэлгэр -
Их сонин юм тээ.
Сарантуяа -
Тэгээд 68 билүү 69 онд бурхан болсон. Яг тэр оныг нь бол тэр Мааяа эгч тодорхой санахгүй байгаа юм. Тэгээд би ганц үг сонирхуулаад хэлэхэд аа тэр оршуулганд нь явсан хөгшчүүл ярьж байгаа юм ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мхнг.
Сарантуяа -
Ренчинбямба гуай оршуулган дээр нь очсон гэж байгаа юм. Тэгээд тэр тухайн үедээ Улаанбаатарт цөөхөн машин байсан. Байгаа бүх л машинууд шахуу маш их урт цуваагаар тэр хүнийг нутаглуулахаар гаргасан юм байна л даа. Тэгэхэд Ренчинбямба гуай тэгэж хэлсэн байна лээ. Энэ хүн нохой шиг амьдарч яваад ноён шиг үхлээ дээ гэж.
Буяндэлгэр -
Хөөрхий амьтан.
Сарантуяа -
Тэр хүний амьдралыг мэдэж байсан байна. Тээ?
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгэж ярьж байсан. За тэгээд манай монголын киног бол анх үүсэхэд бол манайх чинь хийсэн кино нь гэх юм болвол Майн баярын 47 жилийн ойн жагсаал гэж тийм нэртэй баримтат кино хийж байсан.
Буяндэлгэр -
Браимтат кино байх нь тийм үү?
Сарантуяа -
Анхных нь тэгээд тэр “Монгол хүү” тэрийгээ бол Их замын эхэнд гэлүү дээ тийм одоо ажлын нэр ч гэж ярьдаг. Дараа нь болвол кино гарахад нэрээ өөрчилдөг ч ёс байдаг. Тэгээд “Монгол хүү” болсон. Тэр киног хийхэд болвол одоо яахав зохиол нь болвол монгол хүн оролцохгүй гэж ерөөсөө байхгүй. Манай зарим кино дээр болвол авторыг нь оросоор бичсэн, орос хүнийг тавьсан байдаг ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнг. Тийн.
Сарантуяа -
Оролцож байгаа болохоос үндсэн нь монгол хүн хийдэг. Тэр битгий хэл найруудагчыг нь ч зохиолыг нь ч одоо монгол хэлтэй монгол хүн хийж байгаа ш дээ. Тийн. Аа зүгээр кино зохиол гэж ийм байдагийн, найруулагчын зохиол гэж ийм байдагийн гэж сургагч нар нь оросууд зөвлөж оролцож байсан нь мэдээж. Найруулганд оролцож байсан. Тэгээд манай “Монгол хүү”, “Цогт тайж” энэ тэрийг болохлээр зэрэг орос хүн хийсэн. Тэгсэн ингэсэн гээд маргалддаг. Би ол тэрийг болвол тэрэнтйэ санал нийлдэггүй.
Буяндэлгэр -
“Цогт тайж”-ын жинхэнэ зохиол нь Ренчин гуайнх биз дээ.
Сарантуяа -
Ренчинбямба гуайнх.
Буяндэлгэр -
Ренчинбямба гуайнх биз дээ тийм ээ?
Сарантуяа -
Ренчинбямба гуайн зохиолоор аа тэрийг бол кино зохиол болгоход нь өөрөө ч оролцсон. Тэр Трауберг тэр оросууд ч оролцсон.
Буяндэлгэр -
Мхнг.
Сарантуяа -
За тэгээд тэрийгээ найруулагчын зохиол боловсруулахад одоо Гомбо гэдэг хүн бас оролцож байсан гэж ярьдаг юм байна лээ.
Буяндэлгэр -
Тийн. Тэгдэгийн байна лээ.
Сарантуяа -
Гомбо гуай болвол оролцож байсан. Тэгээд яахав нэр нь байхгүй байдаг. Тэр үед чинь одоо ер нь орост ч бай манайд ч бай одоо тэр санал нийлээгүй ч юм уу одоо өөрийнхөө орны эсрэг юм хийчихлээ энэ тэр гэж бодлого нь буруу гэсэн улсуудынхаа нэрийг бүтээлээсээ авч хаядаг. Тэр үед битгий хэл кинонд дүрс нь үлдсэн улсуудынхыг нилээн олон улсуудын ийм дүрсийг тайруулж байлаа шүү дээ. Цаг үе тийм байсан.
Буяндэлгэр -
Тийн тийн.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр кинонуудыг хийгээд манайх бол үйлдвэр техникийн бааз байхгүй байсан учраас тэр ленфильмд аваачиж угааж байсан.
Буяндэлгэр -
Тэр “Монгол хүү” тийм ээ?
Сарантуяа -
“Монгол хүү”
Буяндэлгэр -
“Цогт тайж”
Сарантуяа -
“Цогт тайж”, “Норжмаагын зам” энэ тэр. Өөрөөр хэлбэл манайх үйлдвэрийн бат бэх баазгүй. Өөрөөр хэлбэл тэр чинь хүчин чадал нь болвол хэдэн метр плёнкийг одоо угааж чадаж байна гэдгээрээ одоо тэр хүчин чадлаараа тодорхойлогддог байлаа ш дээ. Тийм юманд хараахан болоогүй байсан. Манайх чинь одоо 73 онд яг тэр Монгол кино үйлдвэрийн 3 давхар хальс боловсруулдаг цех одоо лаборатор ч гэж нэрлэдэг тийм юм маань хожуу орсон юм ш дээ. Тэрнээс тэрнээс өмнө болвол тэр эхлээд одоо энэ “Цогт тайж” кино авахаас өмнө байхаа энэ филароминий байр гэж нэрлэгдэж байсан одоо гадаад яамны ...
Буяндэлгэр -
Одоо ч гэсэн байгаа ш дээ тээ? Одоо ч гэсэн байгаа.
Сарантуяа -
... тийн гадаад яамны баруун талын тэр байшинд болвол тэр “Цогт тайж” киноны нөгөө Арслан далай ламд мөргөхөөр явж байгаа хэсгийн зураг бол тэнд авагдсан.
Буяндэлгэр -
Тийм үү?
Сарантуяа -
Тийн.
Буяндэлгэр -
Тэнд гэж хэлэхээргүй сонин юутай ш дээ тийм ээ?
Сарантуяа -
Тэр одоо нөгөө хөгжимчид суугаад Цогт тайжыг гарахад юу яаж байгаад хөгжимчид тэр завсар сууж байдаг ш дээ. Тэр энэ тэр чинь болвол тэрний завсар дахь юунд сууж байсан тэр хэсэг. Аа тэр одоо Ренчинбябаев гуайн хүү Барсболд гуай аавынгаа дагаж очиж байсан тэгээд болвол тэгэж ярьж байсан. Тэнд зураг авч байсаныг гэрчилэх одоо ч амьд сэрүүн байгаа улсууд мэднэ.
Буяндэлгэр -
Мнхг.
Сарантуяа -
Тийн тийн.
Буяндэлгэр -
Тэгэхлээр та бол ерөөсөө энэ Бүх холбоотын киноны дээд сургуулийг төгссөн цөөхөн эдийн засагчдын нэг л дээ. Монголын кино түүхийг их сайн мэдэх байх. Манай ер нь монголын кино яг хэдийд оргил үе нь байсан юм бэ? Миний бодлоор 70,80-аад онд юм уу гэж би бодоод байдагийн.
Сарантуяа -
За кино болвол яахав би түрүүн эхлэлийг нь хэлж байсан л даа.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Манай улс болвол тэр 30 хэдэн гэхэд болвол юун техникмехникийн бааз ч байхгүй. Аж үйлдвэрийн комбинат 34 онд анх нээгдэж байхад чинь манайх бол тэр оньсон түлхүүртэй энэ тэр юмыг хараахан эзэмшээгүй л байсан үе юм чинь. Тэр үеэс болвол дандаа орос сургагч нарын нөлөөгөөр тийм ээ?
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Тэгээд 42 онд бас Левспертлийн тоглосон түүний
Буяндэлгэр -
Сүхбаатар кино
Сарантуяа -
... нэрийг Сүхбаатар гэдэг гэж Сүхбаатар кино чин байж л...
Буяндэлгэр -
Сайн кино ш дээ. Надад их таалагддагын.
Сарантуяа -
тийн яахав. Тэрэн дээр хүмүүс үзэгчдийн санал янз бүр л байдаг. Орос хүн тоглуулахчилаа л гэдэг. За ямар ч байсан уран бүтээлийнхаа хувьд болвол ...
Буяндэлгэр -
сайн ш дээ.
Сарантуяа -
... тэр түүхийн нэг үеийг харуулсан сайн кино л болсон.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тийн. Ингээд явж байгаад манайх болвол 45 оноос хойш 55 он хүртлэх зурвас хугацаанд болвол уран сайханы кино тэгэж хийгдээгүй юм.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Аа ер нь тэгээд бол баримтат киног бол тэр өвс хадагч морь, станц ч юм уу янз бүрийн тийм кинонууд. Тэгээд Улс тунхагласаны 40 жилийн ой тийм Улаанбаатарт одоо юу талбай төв талбай барьж байгаа Сүхбаатарын хөшөө хийж байгаа гээ л иймэрхүү байдлаар баримтат кинонуудаа яваад. Уран сайханы киног би тэгэж бодож байсан л даа яг нөгөө оросын мэргэжилтэнүүд буцчаад яг бие дааж хийх чадвараа хомс байсан байх. Мэргэжилтэй боловсон хүчин төдийлэн ирж амжаагүй байсан үе юм болов уу.
Буяндэлгэр -
Ммнг.
Сарантуяа -
Тэгээ л одоо анх анхны улсууд төгсөж ирсэнээс авхуулаад манай Доржпалам гуай, Сумхүү гуай, Пунтар гуай за тэгээд оператороос би түрүүн нэрлэсэн. Тэр хүмүүс энэ тэр төгсөж ирээд. За тэгээд дээд мэргэжилийг нь төгсөж ирхээс гадна бас тэр үед чинь дагалдангаар ажиллаж байсан өөрсдийнх нь авъяас чадвар нь тодорсон улсуудаас бол манай Жигжид гуай байна.
Буяндэлгэр -
Тийн анхнг.
Сарантуяа -
Найруулагч Жигжид гуай байна. За Б.Дэмбэрэл гэж явдаг.
Буяндэлгэр -
Аа тийн.
Сарантуяа -
Зарим улсууд хочлохдоо япон Дэмбэрэл гэдэг.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Балдангын Дэмбэрэл гэдэг юм байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Оператор.
Сарантуяа -
Оператор. Маш мундаг оператор. Тэр хүнийг анх зайлуул гуталчин байсан юм гэнэ лээ. Тэгээд тэнд нь улсууд нөгөө зураг авахгүй болохоор энэ ийм ямар ажил байдагын гэж өөрөө очиж дагалдангаар орсон гэдэг. Тэгээд Халх голын дайны зургийг авахад өөрийнхөө багш Гусевь энэ тэртэй хамт явж тэнд чинь аа юу их зураг авсан.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Одоо манай халх голын дайны үеийн энэ архивын материалын зонхилох хэсэг нь болвол Москвад, Орост хадгалагдаж байдаг. Манайхан бас бүр гүйцэд авч чадаагүй л байгаа ш дээ. Тэгээд тэрний зургийг авалцсан хүн бол манай Дэмбэрэл гуай юм байгаа юм. Тэгээд өөрөөр хэлбэл өөрийнхөө авъяасаараа өөрийнхөөрөө хөдөлмөр чармайлтаараа мэргэжлийн оператор, найруулагч болсон улсууд бол Жигжид гуай, Дэмбэрэл гуайг би болвол зүй ёсоор нэрлэнэ. Цаана нь улсуудын нэр үлдчиж л байгаа байх. Жигжид гуай бол эхлээд оператороор эхэлсэн ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн гэсэн.
Сарантуяа -
Оператор байгаад найруулагч болсон.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Тэгээд өөрөөр хэлбэл тэр үеийнхээ амьдарлынхаа дэг жаягыг мэдэх одоо улсын түүхээс мэдэлцэх. Тэр үеийн одоо хөгжлийг нүдээрээ харсан. Тэр үедээ амьдарч байсан хүний хувьд болвол тэгээд сургалт сайн байсан учраас...
Буяндэлгэр -
Тийм байна тийм ээ?
Сарантуяа -
тийм ээ. Тийм одоо авъяаслаг найруулагч л болсон байна ш дээ. За тэгээд тэрнээс хойш мэргэжилтэй боловсон хүчин хүрээд ирэхтэйгээ зэрэг нөгөө жинхэнэ төлөвлөлтөөр гэнэ үү бодлогоор гэнэ үү кино хийж эхэлсэн. Тэгээд энэ яахав социализмын үе учраас үзэл суртлын юм ордог байсан л даа. Өөрөөр хэлбэл тийм юм хийж болно, болохгүй гэдэг тийм заавар зөвөлгөө бол байсан. За тэр тэгээ л одоо Доржпалам гуай ирээд л инээдмийн жанар гэдэг юм тэр кинонд ороод ирж байгаа жишээтэй. Тэр “Морьтой ч болоосой”, “Энэ хүүхнүүд үү” киног Доржпалам гуай хийгээд л яахад чинь тэр инээдмийн жанар орж ирсэн. За тэгээд л “Энэ хүүхнүүд үү” Доржпалам гуай найруулж байхад одоо өнөөдрийн урлагын гавъяат зүтгэлтэн найруулагч Дамдин гуай оператораар нь явж байсан жишээтэй. Тэгээд тэр кинонууд яагаад тийм сайн юм гэхлээр зохиол нь сайн байна ш дээ бас.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэгээд инээдмийн жанар гэж орж ирлээ. Хүүхдийн кино гэж орж ирлээ. Баримтат киногоо дотор нь энгийн, ердийн жанарын гээд. Тэгээд шинжлэх ухааны хялбаршуулсан гээд, одоо айлчлал мэдээний хэлбэртэй гээд ингээд ангилаад. Тэгээд одоо хэдэн хувийг нь бид нар одоо шинжлэх ухаан хялбаршуулсан хэдийг нь сургалтын зориулалтаар хийх юм. За жилдээ одоо ингээд Уран сайханы киног 5,7 кино хийж эхэлсэн. Тэр таны хэлж байгаа үе болвол яг үнэн. 70-80-аад онд болвол манай кино нилээн эрч хүчээ авсан. Яагаад вэ гэхлээр техник материал нь хөгжиж эхэлсэн. Боловсон хүчинтэй болж эхэлсэн. Тэгээд хүн ам өсөөд ирэхийн хэмжээгээр тэд нарын эрэлт хэрэгцээ их болсон. Тэгээд одоо тэр кинонууд дээр чинь тэр үеийн зохиолчид одоо Лодойдамба гуай, Ванган гуай байх үеийн энэ одоо толгой тийм ээ? Урлагын тэр сэхээлэг хүмүүсүүдийн толгой нэмэр болж өгсөн. Манай хөгжлийн хэтийг зааж өгөх хандлага нь одоо өндөр байсан байна ш дээ. Тэгээд тэр үеэс чинь 5 кино жилдээ хийнэ гэхэд чинь за одоо 1 киног нь түүхийн сэдэвтэй хийнэ. Яагаад вэ гэхлээр түүхийн кино бол зардал арай өндөртэй байдаг.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
За ингээд 2-ыг нь орчин үеийн сэдэвтэй. Энэ одоо бүтээн байгуулалтаа харуулъяа. 2-ыг нь хүүхддэд зориулсан уран сайханы кино хийе гэж ингэж зорьж аа тэгээд одоо зохиолуудаа заавал хэлэлцэж байж энүүгээр нь кино хийе нэг нь одоо дараагийн жилд болгоё энийг нь засварлаад ир гэдэг ийм бүр системтэй болсон.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
За төгсөж ирсэн улсууд болвол номын дагуу үзсэн учраас найруулагчынхаа төлөвлөгөөг сайн боловсруулна. За тэр жүжигчидээ сонгож авахдаа фото проб гэж юм хийнэ. За энэ хүний дуу нь тохирохгүй байлаа дүр нь нийллээ гэхэд за энэ дууг нь Дагийранзаар оруулчина. Энийг нь ингэнэ гээд. Одоо ингээд жинхэнэ мэргэжлийн урлагын уран сайханы түвшинд нь хийх болж байсан үе нь бол тэр гарцаагүй мөн.
Буяндэлгэр -
Маш их нарийн байсан байна тйим ээ? Маш нарийн одоо номын дагуу хийдэг байж.
Сарантуяа -
Тийн тийн. Энэ номын дагуу гэдэг чинь яг л жинхэнэ киног бүтээх одоо телевизийн бүтээл ч гэсэн тэр технологоор явах ёстой.
Буяндэлгэр -
Тийн тийн.
Сарантуяа -
Тухайлж би жишээ болгоод хэлчихэд телевизийн одоо олон улсад болвол энэ телевизийн юунуудыг үзэж сонирхож байлаа л даа. Тэгэхэд болвол телевизийнхэн байнаа мэдээ судалдаг тусдаа групп тусдаа байдаг. Жишээ нь өнөөдөр гутлын үйлдвэр дээр очоод зураг авнаа гэхэд шууд давхиад очих биш урд өдөр нь тэнд танай одоо төлөвлөгөө биелэлтийн амжилтийг юм уу эсвэл шинэ одоо гутлын загвар гарсан тэрнийг чинь юм уу. Инженертэй нь уулзах уу, даргатай нь уулзах уу тэрийгээ урьдчилж хэлэх ёстой ш дээ. Өнөөдөр тэр мэдээнийхаа товчхоон либрэттэй гэж ярьдаг. Тэрийгээ бичсэн байх хэрэгтэй. Тэгэж байж өнөөдр зорилготой юм хийнэ үү гэхээс биш зүгээ давхиж оччоод л за зураг авлаа камер барьж очдог тийм шинжлэх ухаан биш шүү дээ энэ чинь.
Буяндэлгэр -
Ммнг.
Сарантуяа -
Олон түмэнд хүрч байгаа. Би Францад бас нэг хүнээс сонирхож асуухгүй юу.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Зүгээр өдсөн л дөө. Танай энэ Францын телевизээр чинь дандаа ийм настай улсууд нэвтрүүлэг хөтлөөд байх юм. Манайх бол залуу их гоё тийм хүүхдүүд гардаг гэж хэлэхгүй юу. Тэгсэн чинь телевиз гэдэг бол тоглоом биш. Залуучуудын тоглоом биш, цэнгээний ажил биш. Манайх одоо франкоязычний франц хэлтэй дэлхийн бараг тал дэлхийн талыг эзлэх улсуудад манай нэвтрүүлэг цацагддаг. Тийм учраас энэ телевизийн нэвтрүүлгийг хөтлөхдөө нэг өгүүлбэр битгий хэл үг алдах эрх байхгүй. Энэ бол тийм их нөлөөтэй одоо массамедиа гэж хэлж байна лээ л дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэгэхээр тэр бол аргагүй үнэн. Тэгээд энэ тэрийг ч гэсэн манайх санаж бодож авах л хэрэгтэй дээ.
Буяндэлгэр -
Мнхнг. Тэгэхлээр бас юу л даа. Та чинь бас кино үзвэрийн юуг бол сайн мэднэ дээ. Манайх социалзмийн үед яаж санхүүждэг байсан юм? Шинэ кинонуудаа. Улсаас мөнгө гаргаад өгчидөг юм уу0 тэр мөнгөө яаж эргүүлж олдог байсан юм. Манайх чинь их өргөн уудам нутагтай, жалгын нэг тарсан ш дээ. Яаж тэр киногоо үзүүлдэг байсан юм? Тэр бас их сонин байгаа юмаа.
Сарантуяа -
За энэ шийдвэр гараад л хөөрхий. Манайх чинь одоо техник хэрэгсэл нь голцуу германы юу оросынх байлаа. Аа зүгээр үйлдвэрлэлдээр бол плёнкоо сүүлд германаас авч байсан л даа. Орво гээд одоо сүүлд нь болвол энэ ДК фильм байхгүй болохлээр зэрэг Орво үйлдвэр нь хаагаад одоо тэгээд 2 герман нэгтгэхээр зэрэг тэднийх бол чанар чансаа нь өөр болсон л доо. Манайх чинь өөрөөр хэлбэл оросын плёнк аа...
Буяндэлгэр -
Социалист Германы
Сарантуяа -
тийн. Германы
Буяндэлгэр -
Социалист Германы хальс тийн.
Сарантуяа -
Тийн. Социалист тийн.
Буяндэлгэр -
Тухайн үедээ бол их сайн гэж байсан ш дээ. Тэр чинь.
Сарантуяа -
Ардчилсан Германы тийн.
Буяндэлгэр -
Орво чинь их сайн хальс гэж байсан тухайн үедээ.
Сарантуяа -
Тийн. Тийм 2 л
Плёнкоор юм хийдэг байсан. Аа техникээ болвол оросоос авч байсан. КН гэдэг проекторыг одоо 20-н хэдэн 25 онд анхныхууд нь ингээд л орж ирж байсан юм байна л даа. Нийтэд тараахад.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тэгээд л тэр кино проекторуудыг хөдөө манай нүүдлийн кино гэж болвол хаана ч байдаггүй. Би бас сонирхуулах дуртай нэг юу байдаг.
Буяндэлгэр -
Энэ бол их сонин сэдэв тийм ээ? Их сонин байхгүй юу.
Сарантуяа -
Тийн. Нүүдлийн кино гэж.
Буяндэлгэр -
Тийн нүүдлийн кино гэж тээ.
Сарантуяа -
Яагаад вэ гэхлээр би тэр гайхдагын. Энэ орчуулга гэдэг чинь их нарийн.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Хэн энэ нүүдлийн кино гэж нэр өгсөн юм болоо?
Буяндэлгэр -
Их гоё нэр өгсөн байна ш дээ.
Сарантуяа -
Манайх бол нүүдлийн аж ауйтай. За энэ баруунд одоо Англи эд нар болохоороо нөгөө travel нь гэдгээрээ одоо нөгөө нүүж явдаг одоо юу гэдэг юм бэ дээ. Аялаж явдаг гэсэн агуулгатай. Аан Оросууд болохоороо передфижное нэгээс нөгөөд..
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
... явдаг передфижное передфижная кино установка гэдэг байхгүй юу. Тэгээд тэрийг манайх бол нүүдлийн аж ахуйн одоо нүүгээд киногоо гаргаж авдаг гэж ингэж гоё
Буяндэлгэр -
Их мон., их гоё монголжсон тээ?
Сарантуяа -
монголчилж орчуулсан юм байна лээ.
Буяндэлгэр -
тийн.
Сарантуяа -
тийн. Тэгээд энэ кино болвол ерөөсөө эний түрүүн хэлсэн тэр одоо хэн буриад Бадам гуайн бэлтгэсэн анхны 12 кино механикчид л одоо ингээд өдөөгөөд
Буяндэлгэр -
суурийг нь тавьсан байна ш дээ.
Сарантуяа -
явж кино гаргах суурийг нь тавьсан. Асар хүнд техник хэрэгсэлтээ явж байсан шүү дээ. Сүүлд л одоо би болвол зүгээр 83-85 онд энэ улсын хэмжээний улсын кино үзвэрийн хэрэг эрхлэх газрыг хариуцаж ажиллаж байсан. Даргаар ажиллаж байсан. Тэгэхэд манайх болвол 480-аад цэгтэй болсон байсан.
Буяндэлгэр -
Пөө
Сарантуяа -
Улсын хэмжээнд.
Буяндэлгэр -
Бараг л сум баг хүрсэн байна ш дээ.
Сарантуяа -
Хүрсэн. Тэгээ л нэг аймаг гэхтэл чинь одоо 27-30-аад цэгтэй болсон шүү дээ. Тэр үед болвол кино болвол манай монголын өнцөг булан бүрт хүрч байсан.
Буяндэлгэр -
Тэгсэн байна ш дээ.
Сарантуяа -
Тийм учраас тэр улсууд юуг үгүйлж байна гэхлээр нөгөө л монголын хуучин киногоо үгүйлээд байдаг. За тэгээд баримтат кинонд асар их дуртай. Өөрийнх нь нутаг усны тухай гарах ч юм уу, монгол цирк гээд ч юм уу. Уртын дуу гээд кино ингээд аваачаад үзүүлэхэд тэр монголынхоо киног үзэх болвол асар их сонирхолтой. Тэгээд манайх болвол ингэж соёлыг түгээж байсан. Ингэж соёлын бодлого явуулж байсан нь би болвол их гайхдаг юм. Ямар одоо сайхан хүмүүсийг соён гэгээрүүлэхэд их түлхэц өгч байсан юм.
Буяндэлгэр -
Яаж хүргэж байсан юм бол? Тэмээндээ ачаад л, мориндоо ачаад л тэрэг үхэр тэргэндээ ачаад л явдаг байсан байхдаа.
Сарантуяа -
Тийн. Үхэр тэрэгтэй ч явж байсан. Тэмээн дээр ачаад явчих нь. Морь тэрэг, үхэр тэрэг ч хэрэглэж байсан.
Буяндэлгэр -
Мхнг.
Сарантуяа -
Би хамгийн сүүлд одоо энэ киноны 70 жилийн ойгоор бүр Дашбалбар гэдэг нэртэй аа Баян-Уул суманд
Буяндэлгэр -
Дорнодын уу?
Сарантуяа -
Тийн Дорнодын Баян-Уул суманд .
Буяндэлгэр -
Их хол ш дээ тэр чинь одоо.
Сарантуяа -
Тийн. Дашбалбар гэдэг хүн өдийн болтол кино механикч хийхэд нь манайхан нэг ч тэмдэг олгоогүй байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр хүнтэй очиж уулзлаа. Тэр хүн чаргаар киногоо хүргэж байсан. Чаргаар явдаг мөсөн аа тэгээд гол горхи хөлдцөн үед чаргаар ч явж байсан. Манайх болвол зарим нь явган хүргэж байсан. Би Увсад нэг очиход болвол нэг одоо 40-өөд км-ийн зайтай тэр сум руу чинь 2 шуудайтай кино авчихаад өртөөлөөд л. Тэр кино чинь одоо 10 бүлэгтэй кино гэхэд чинь 25 гаруй кг болчино шүү дээ.
Буяндэлгэр -
Тэгнэ
Сарантуяа -
Тэрийг чинь үүрч нэг газар тавьчихаад л буцаж ирж ингэж өртөөлөж явсаар байгаад...
Буяндэлгэр -
Мөн дураа тийм ээ?
Сарантуяа -
одоо үгүй мөн хачин гайхалтай. Киног бол хөдөө маш их үзэх дуртай. Та нар Говийн зэрэглээ кинон дээрээс харсан даа. Одоо нөгөө нүүдлийн кино механикч нөгөө нэг сурталчилгаа хийгээд л одоо дуу ч дуулдаг. Ийм ийм кино байна. Киногоо танилцуулдаг. Зарлалаа хэлж байгаа ийм. Тэр дүр төрх болвол манай кинонд болвол бүх нүүдлийн кино механикч байсан гэхэд хилсдэхгүй. Тэгээд одоо тэр киногүй болчилоо гээд хүн зураг авах гээд очсон чинь уйлж байсан гэж байгаа ш дээ. Бид ийм сайхан юм яаж байсан. Одоо зарим газраар яваад уулзахад хөөрхий нөгөө мотор аппаратаа ингээд аа дээрээс нь юмаар хучаад тавьцан. Гаргаж ирж хаяа арччихаад тэгээд байж байдаг. Манайх үндсэндээ кино үзвэрийн байгууллагууд болвол ингээд жил жилээс болвол төлөвлөгөөтэй. Тэгээ л энэ аймагт болвол нэг кино театртай больё. Тэр сум 3 сумын дунд нэг проектор байна. Одоо сум болгоныг проектортай болгоё гээд. Тэгээд нэг нь нүүгээд явчихлээр зэрэг сумынхаа төвд үлдсэн нь үзэх юмыг болчих нь. Хагас суурийн аппараттай болъё гээд. Энэ болвол бодлогоор ахиж ахисаар байгаад хамгийн сүүлд кино театр бүх кино театр хагас суурин аппарат хэрэгсэл нүүдлийн киногоо оруулаад яахад манайх 520-иод цэгтэй болсон байсан.
Буяндэлгэр -
Пүү их л айхтар байжээ тээ.
Сарантуяа -
Өөрөөр хэлбэл Улаанбаатарт чинь бас манайх бол Улаанбаатарт чинь 2 нүүдлийн кино цэгтэй. Хагас суурин 12 цэгтэй байсан юм. 12- иос илүү байсан байж магадгүй ээ. .
Буяндэлгэр -
Хнн. Мхнг.
Сарантуяа -
Тэр нь юу юм гэхлээр зэрэг энэ хотын Ажилчны районы соёлын ордны дэргэд. Мах гурилынх гээд. Аан Төмөр замын соёлын ордон, Барилгачдын соёлын ордон гэж энэ ...
Буяндэлгэр -
Ажилчны соёлын ордон.
Сарантуяа -
Ажилчны соёлын ордон. Тэгээд энэ соёлын ордонгуудын чинь дэргэд кино аппарат суурилуулсан. Тэгээд клубүүдтэй ш дээ. Манайх Жанжны клуб манай анхна Амгалангын...
Буяндэлгэр -
Тийн анхных байх тийн.
Сарантуяа -
Тэр клубт чинь анх кино гаргаж байсан. Кино гаргах тийм шийдвэр гаргаж өгч байсан юм байна лээ. Төв хорооноос тухайн үеийн төв хорооноос. Тэгээд ингээд хотдоо бас алслагдсан. Төвөөс алслагдсан район хороо хорьдуудаар болвол ард түмэнд нь кино гаргаж үзүүлнэ. 2 нь болохоор нүүдлээр яваад кино үзүүлчинэ. Тэр үед чинь бас гэхдээ аа ийм их олон байгаагүй ш дээ. Би чинь сургууль төгсөж ирээд анх соёлын яаманд анх 1972 онд кино хариуцаад дээр нь прогнозын эдийн засагч гэж ингээд орж ажиллаж байсан. Тэгээд тэр үед надаар төлөвлөгөө хийлгэж байхад 2001 он хүртлэх хэтийн төлөвлөгөө боловсруулуулж байсан. Үгүй ээ мөн хол байнаа гэж бодож суулаа.
Буяндэлгэр -
Аанг.
Сарантуяа -
2001 оныг.
Буяндэлгэр -
Ааханг.
Сарантуяа -
Үгүй тэгээ л яахад чинь хүн ам 400 мянга арай хүрэхгүй байсан. Тэгээ л тэрийг чинь механикаар
Буяндэлгэр -
400 мянга гэсэн чинь юу гэсэн үг вэ?
Сарантуяа -
Улаанбаатар хотын хүн ам
Буяндэлгэр -
Улаанбаатар хотын хүн ам аанг.
Сарантуяа -
Хотын хүн ам.
Буяндэлгэр -
Хотын хүн ам. Аанг.
Сарантуяа -
За тэгээд хотын маань хүн ам 600 мянган хүн амтай болох нь гэж төлөвлөж байсан. Тэгээ л одоо ийм болно гэж төсөөлөөгүй байсан байхгүй юу.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Тэгээд тэр нүүдлийн кино цэгээ ийм болгоно гэж ингэж байсан.
#10_01-5_Tumendemberel_interviewer_M.Buyandelger
Буяндэлгэр -
Тэгэхлээр та бас нэг зарим сургуульд багшилдаг байхаа тиймээ? Багшилж байсан уу?
Сарантуяа -
Үгүй ээ би цөөхөн цагаар яахав ороод. Би багшилдаггүй юм. Би одоо багшлах өөрөө сонирхолч алга байнаа.
Буяндэлгэр -
Мнг. Ер нь байнаа асуухад юу юу? Одоо манай хүүхдүүдийн кино телевиз одоо телевизийн олон сургуулиуд байна ш дээ. Энэ сурч байгаа хүүхдүүдийн мэдлэг боловсрол, авъяас чадвар, чадвар чансаа нь ямаршуухан байнаа? Та бас эрх биш гадарлах байх.
Сарантуяа -
Би яахав дээ цагаар ганц хоёр газар багшлаад над бол сонирхол байгаагүй. За тэгээд Кино урлагын дээд сургуулийн шалгалтанд би нэг 3 жил сууж үзлээ л дээ. Тэгээд багш нарын бүрэлдэхүүн тэр сургалт за оюутаны мэдлэг эзэмшиж байгаа мэргэжил юуг нь хараад сэтгэл дундуур байдаг юм. Тэгээд би чмар дүгнэлтэнд хүрдэг вэ гэхлээр зэрэг өнөөдөр үнэнхээр энэ одоо кино телевизийн салбарыг түрүүн тэр гадаадад бэлтгэгдэж байсан хүмүүс одоо тэрнээс дээд хэмжээнд бэлтгэе. Мэргэжлийг нь харж үзэж өнөөдөр энэ улсад шаардагдаж байгаа тэр эрэлт хэрэгцээг одоо ард түмэнд үзэгчидэд бий болгож өгъе гэж байгаа бол их сайн боловсон хүчнийг бэлтгэх. Нэг л одоо материал техникийн маш сайн баазтай. Мэргэжлийн баазтай нэг л сургууль баймаар санагддагын. Аа тэгээд нэг сургуулий болвол байвал зохих факультет, тэнхимүүдийг нь бий болгосон. Аа тэрэнд багш нарыг бол маш сайн бэлтгэх хэрэгтэй. Үгүй одоо олон багшыг хойш нь явуулж сургаж бэтгэж ирнэ гэхэд үнэтэй байвал тэндээс одоо 2, 3 профессоруудыг нь авчираад. 3 сараар, хагас жилээр энд нь хичээл заагаад багш нар зориуд бэлтгэх хэрэгтэй ш дээ. Тэгэхгүйгээр өнөөдөр одоо өөртөө таалагддаг найруулагчыг яриад, өөрийнхөө арга барьлыг яриад. Ингэж хичээл орно гэж байхгүй ш дээ. Өнөөдөр болвол энэ дэлхийн кино урлагт чинь маш их өөрчлөлтүүд гарч байна ш дээ. Тэгээ л тэр түүхийг нь ярих юм болвол анхныхаа найруулагчдаас эхэлж яриад, дунд үеийнхийг нь яриад. Тэр үеэ ер нь аливаа мэргэжилийг эзэмшинээ уран бүтээлийн хүн гэдэг чинь тэр улсынхаа түүхийг мэдэхгүй болвол нь ер нь тэр сайн уран бүтээлч болохгүй юм шиг байгаа юм.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Би одоо болвол тийм дүгэлтэнд хүрээд байна. Тэгээд энэ багш нарыг дээд зэргээр бэлтгээд. Маш их сайн багш нарыг бэлтгээд аа тэр байвал зохих тэнхимүүд. Тэгээд заавал хоёр гурван зуугаадаар нь одоо манайх ч сүүлийн үед болвол ер нь ганцхан кино юу нь биш болвол бүгдээрээ одоо эд нар чинь дандаа мөнгөний хойноос яваад байна. Миний бодлоор бол ерөөсөө зөвхөн мөнгө биш аа гол нь үнэнхээр мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгье гэж байгаа бол материаллаг баазаа суурилаад тэгээд одоо ерөөсөө дээд зэргийн боловсон хүчнүүдийг бэлтгэхэд мэргэжил мэргэжилийн уран бүтээлч бэлтгэх. Мэргэжлийн уран бүтээлч бэлтгэнээ гэдэг чинь одоо тэр хүмүүс чинь практиктай байх хэрэгтэй. Аан бас онолын мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Зарим тохиолдолд онол хэрэггүй юм шиг ярих гээд зарим тохиолдолд болохоороо зэрэг өө практикгүйгээр тэрийг уншаад гарчидаг юм шиг. Гэхдээ өнөөдөр манайх мэргэжлийн тэр кино театр телевизийн сургуулиуд сурах бичиг байхгүй байна ш дээ.
Буяндэлгэр -
хнн.
Сарантуяа -
Бүрэн орчуулагдсан юм байхгүй байна. За тэгээд зарим юмыг үгүйсгэж байна. Өөрөөр хэлбэл өө одоо видеонд шилжсэн хальс одоо ерөөсөө хэрэггүй.
Буяндэлгэр -
Хамгийн буруу юм чинь тэр шүү.
Сарантуяа -
Хамгийн буруу юм. Тэр хальстай харьцаж сурсан тэр зурагчин оператор жинхэнэ оператор болноо доо. Тэгэхэд тэр хүн видеогоо одоо видеогийнхоо одоо тэр хэдэн кнопкуудын операцыг болвол сайн судлаад. Тэгээд энэ манай кинонд болвол кино чинь болвол бусдаас онцлогдох юм нь болвол монтаж зураг авч байгаа хүний тэр гэрэл гэрэл тавих гэдэг юмыг ...
Буяндэлгэр -
Агуу юм шүү дээ.
Сарантуяа -
...анхаарах хэрэгтэй. Телевиз ч гэсэн гэрэлээ анхаарах хэрэгтэй. Телевизэд болвол одоо энэ би тэр гадны юмыг харж байхад спортын нэвтрүүлэг явуулахад ямар точик ямар ямар зургийг нь үзүүлэх вэ? Оноог нь хэдийн харуулах вэ яах вэ. Тайлбар энэ тэр нь хүртэл өөр. Манайх чинь одоо ярихдаа зүгээр тэд 5 номер өргөлөө 7 цохилоо гээд одоо хүн биш номер тоглоод байгаа юм шиг. Тэгээд одоо тамирчдынхаа нэрийг мэдэхгүй тэр одоо тайлбарлагч коминдатууд нь. Тэрэнтэй адилхан оюутануудын шалгалтан дээр сууж байхад хөгийн хөгийн юм ярьж байдагын. За зарим багш нар нь ч гэсэн одоо тэр тавих гэж байгаа жүжигийнхээ авторын нэрийг хүртэл хазгай мурий одоо мэдэх жишээтэй. Тэгээд би энэнд харамсаж сэтгэл санаа үнэндээ дундуур явдаг. Тэгээд энэ их олон сургууль байсан дорхноо нэг чанартай сургууль байгуулчихаасай л гэж мөрөөдөхийн. Тэрэндээ одоо дутагдаж байгаа дууны найруулагч дууны оператор 2 чиг бас 2 өөр мэргэжил шүү. Тэгээ л одоо зохиолч хэрэгтэй болж байна. Тэгээд одоо сайн найруулагч сайн жүжигчин ...
Буяндэлгэр -
Монтаж чинь бас их хэрэгтэй ш дээ.
Сарантуяа -
Монтаж чинь гэдэг чинь аягүй нарийн мэргэжил.
Буяндэлгэр -
бас их гол мэргэжил тээ?
Сарантуяа -
Монтажын найруулагч гэдэг чинь маш их нарийн юм ш дээ. Тэгээд манайх бас ялгадаггүй нэг юу байсан. Энэ монтаж гэдэг нэр томъёо орсон 3,4 мэргэжил байдаг ш дээ. Негатив монтаж хальстай ажиллаж байх. Позитив монтаж чинь. Позитив монтаж чинь гэдэг чинь болвол тэр найруулагчын командаар тэр зургыг эвлүүлдэг хүн чинь ажилчин хүн шүү дээ. Тэгэхээр чинь тэрийг чинь одоо сүүлийн үед кино хийдэг улсууд монтаж гэж ойлгохгүй болохоороо өө би таньд мөнгийг нь өгчинө. Та монтажилчаарай гээд.
Буяндэлгэр -
Хнн.
Сарантуяа -
Одоо иймэрхүү байдлаар киног болвол ер нь тэгэж их одоо мэргэжил биш болгож делитантууд их бий. Мэргэжилийн бус улсууд. Тэгээд би кино хийж чадна. Би кино хийнэ гээд. Сүүлийн энэ улсууд болохоор гоёчилох их дуртай. Гоё хувцас өмссөн ч юм уу их гоё хүн оруулах ч юм уу. Тэгээд хүний зохиолыг орчуулж хуулах ч юм уу. Тэнд чинь одоо нөгөө нэг эрхийг нь авахад нэг зохиогчын эрх гэдэг авах гэж айхтар юм байна ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Хүний юм хулгайлвал полигяфт гэж ярьдаг. Тийм юм энэ тэрийг ч анзаарахаа байсан байна. Тэгээ л одоо гоёчилоод л гадны хэлбэр бодоод л цаанаа агуулга логик утга санаа бол байхгүй. Тэгээд ганц хоёр юм үзэхлээр чинь зэрэг клип маягын юм бодогдоод.
Буяндэлгэр -
Кино юм уу клип юм уу.
Сарантуяа -
Кино юм уу клип юм уу. Одоо нэг сонин сонин юм. За тэгээд зохиолгүй юм хийж байна гэдэг чинь их харамсалтай байна. Зохиолгүй кинонд орно. Тэгээ л нэг сэдэв олох юмсан гээ л цаасан дээр ганц хоёр юм тэмдэглчээд л. Хуучин чинь тэр Тунгалаг тамир гээд кино хийчинэ. Хувийн хэрэг нь архивт хадгалагдаж байгаа тэр чинь одоо пробыг нь авчихсан фото зургууд нь чиг байж байна. Тэгээ л одоо бэлтгэл үеэ дууслаа за та нар зургандаа ор гэсэн шийдвэр нь чиг байж байна. Бэлтгэл үед юу юу хийчих вэ. Найруулагчын зохиолоо яаж боловсрууллаа. Тэр бүх юм чинь архивт байж байгаа. Тэгэж л одоо хүний одоо тархи толгойнд буутал нь одоо уран бүтээл хийе гэвэл эхнээс авахуулаад дуустал нь энэ дүрс хаанаа чимээтэй, хаанаа одоо тэр гэрэл сүүдэр байх вэ гэдгийг чинь нарийн бодож боловсруулсан зохиол байх хэрэгтэй ш дээ. Тэгэж байж л уран бүтээл босгоно гэж би боддог юм. Тэгээд өнөөдөр оюутануудад буруу өгөхөд хаашаа багш нарт буруу өгөхөд хаашаа. Энэ сургуулиудыг нэгтгэх тийм систем нь болохгүй байна уу гэж би бодоод байна. Тэгээд төрөөс бол тусгайлан анхаарлаа анхаараад нэг сайн баазтай сургууль байгуулаад, багш нарыг нь тусгайлан бэлтгээд сургууль шиг сургууль болгоосой. Тэгвэл одоо чанартай бүтээлчид л гарах байх. Тэгээд бас манайх мэр сэр сайхан залуу уран бүтээлчид чинь Германд төгссөн хүүхдүүд байна. Одоо энэ Бээжинд сургууль төгсөөд ирсэн гэж байна. Үнэнхүү кинонд дуртай Техникийн их сругууль төгсчөөд өөрөөн нухсаар байгаад киноны технологийн мэдээд сураад зохиол бичих гэж оролдоод монтаж дээр ажилладаг ийм хүүхдүүд бол байнаа. Тэр нь цөөхөн байна. Тэд нарыг бол мэргэжилийн юм руу нь гүн оруулж өгөөгүй байна.
Буяндэлгэр -
Мнхнг.
Сарантуяа -
Тийн. Ийм л юм би зүгээр ажиглаж л байх юм байна ш дээ. Тэгээд цаашдаа энийг бас сайжируулах байлгүй дээ гэж бодож байна.
Буяндэлгэр -
Ер одоо энэ сургуулиудад найруулагчын төлөвлөгөө кино хийхийн тулд зохиол дээр найруулагчын төлөвлөгөөг ингэж хийдэг юмаа гэж заадаг юм болов уу?
Сарантуяа -
За тэр чинь бас их сонин асуулт байна. Энд манайд одоо ерөөсөө тэгэж заадаг нэг ч сургууль байхгүй. Одоо продюссер гэж яриад байна. Продюссер гэж мэргэжилээ мэдэхгүй одоо миний төгссөн энэ эдийн засгийн чинь факультет одоо продюссер менежментийн факультет болсон байж байгаа.
Буяндэлгэр -
Мнхнг. Тэр чинь цаг үетэйгээ зохицож байна л даа.
Сарантуяа -
Тийн. Гик-д. За тэгээд бид нарын гол заалгадаг юм чинь болвол эдийн засагч нэртэй болов чиг кино бүтээхээс авахуулаад тэр үзвэр үйлдвэрийн хэмжээний юуг төлөвлөх дайны л хүмүүс бэлтгэгдэж байлаа ш дээ.
Буяндэлгэр -
Мнг. Маш их нарийн юм байна.
Сарантуяа -
Тэгээд киног бүтээнэ гэдэг чинь маш их нарийн технологитой ш дээ.
Буяндэлгэр -
Тийн.
Сарантуяа -
Тэрүүгээр явдаг тэрийг заадаг хүн гэж байхгүй. Аа тэрүүгээр болвол яг жинхэнэ 70, 80-аад онд болвол тэр найруулагч чинь тийм юмнууд барьж орж ирдэг байсан. Тэрийгээ хийдэг байсан. Одоо тийм юм байхгүй болжээ. Тэгээд сүүлийн үеийн кино чинь нөгөө одоо миний түрүүн хэлж байсан энгийн буюу ерийн баримтат кино хийхгүй байнаа гэдэг чинь нөгөө одоо за энэ манай нэгдэл одоо 70 жил боллоо, манай аймаг төдөн жил боллоо гээд захиалгын кино. За энэ монгол телевиз манай сургууль байгуулагдсаны 10 жил боллоо, 5 жил боллоо гээд хүртэл юмаа хийлгэдэг болсон байна ш дээ. Тэгээд захиалгын голдуу энийг нь болвол тэр мөнгөөр нь хийж өгчихөөд л нөгөө уран бүтээлийн чанар гэж байхгүй. За тэгээд зарим нь авгай хүүхдээрээ ч одоо хийлгүүлдэг юм уу одоо нэг иймэрхүү юм болсон нь жаахан харамсалтай байна. Гэхдээ яахав манай бүхэлд нь киног аваад үзэх юм болвол би ингэж бодоод байгаа ш дээ ер нь яг тэр мэргэжилийн түвшинд хийж, нухаж оролдож байсан үеийнх нь кино хүмүүст сэтгэлд нь хоногшоод байгаа юм биш үү.
Буяндэлгэр -
Мхнг.
Сарантуяа -
Тэр л Ардын элч, Сэрэлт гээд л одоо Хүргэн хүү гээд л ярих дуртай шүү дээ.
Буяндэлгэр -
Ммнг.
Сарантуяа -
За тэгээд одоо энэ клип маягын юм болоод хамаагүй хагас жилд одоо юу гэнэ үү 30 хэдэн кино гарлаа. Тоондоо биш шүү дээ.
Буяндэлгэр -
Мнг.
Сарантуяа -
Тэр өнөөдөр үзчихээд маргааш киноныхоо нэрийг мартчихлаар тэр кино болж чадаж уу үгүй юу гэдгийг бас байгаа ш дээ тийм ээ. Би тэгэж боддог юм. Тэгээд өнөөдөр за телевизээр ч гэсэн одоо үзэхэд болвол ер нь их ховор шүү дээ. Танин мэдэхүйн юм бол ховор. Гадны юмыг хуулахдаа их ядуухан хуулна. Тийн. Эрх мэрхийг нь авахгүй байна. Тийм л байх юм. Харин бидэнд өөрсдийгөө баясгах нэг сонирхолтой юм болвол...
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
