Bayarsaihan
Basic information
Interviewee ID: 990302
Name: Bayarsaihan
Parent's name: Baatar
Ovog: Sartuul
Sex: m
Year of Birth: 1945
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired
Belief: [blank]
Born in: Aimag Centre sum, Zavhan aimag
Lives in: Bayan-Öndör sum (or part of UB), Orhon aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
collectivization
privatization
cultural campaigns
environment
repressions
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
childhood
schoolchildren's life
cultural campaigns
foreign relations
Chinese
repression
collectivization
agricultural industry
work - labor
authority
boss - worker relations
industrialization
democracy
privatization
belief
nature and environment
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Саранцэцэг -
Заа, сайн байна уу?
Баярсайхан -
Сайн, сайн байна уу, сайхан зусч байна уу?
Саранцэцэг -
Өө сайхан зусч байна. За би танд аман түүхийн төслийн талаар танилцуулсан, ингээд ярилцлагаа эхэлье. Юуны өмнө өөрийгөө танилцуулахгүй юу, та аль нутгийн хүн бэ, хэдэн онд төрсөн бэ, амьдралынхаа тухай ярьж өгөхгүй юу?
Баярсайхан -
Заа, за тэгье дээ. Би 1945 онд Завхан аймгийн төв Улиастай хотод Баатар гэдэг айлын 6 дахь хүүхэд болж төрсөн. Миний өмнө 5 эмэгтэй байдаг, би анхны эрэгтэй хүүхэд нь. Дороо 5 дүүтэй. Одоо ингээд нас сүүдэр 64 хүрчихээд, тэтгэвэрт гараад нэлээн хэдэн жил болж байна. Заа анх 1953 онд анх бага сургуульд суусан, сумынхаа бага сургуульд. Тэгээд явсаар байгаад 1960 онд 7-р анги төгссөн. УБ хотын Багшийн сургуулийг төгссөн. 4 жил багшийн ажил хийсэн. За дараа нь цэргийн байгууллагад, тэр үед чинь Аюулаас хамгаалах хүчний байгууллагад Монгол Хятадын харьцаа тухайн нийгмийн байдлаас болж үүтгэсэн тэр үед улс орны аюулгүй байдалтай ч холбоотой байсан байх, хүмүүсийг судалж Аюулаас Хамгаалах байгууллагад авч ажиллуулдаг байсан. Ийм л үе дээ. Тэгээд тэнд одоо анх цэрэг татаж, тэгээд цэрэгт байж байгаад тэгээд тэндээсээ л офицер болоод, сүүлд нь, хожим нь бас хуулийн дээд сургууль төгссөн. Ийм л юм. Миний одоо төгссөн сургууль. Амьдралын хань ижилтэй, үртэй, хүүхэдтэй 3 хүүхэдтэй. 3 хүүхдүүд маань одоо нэг нь АНУ-д амьдарч байна, ажиллаж амьдарч байна. Дараагийн хүү маань энэ Дорноговь аймагт Чойр хотод Чойрийн өртөөний дарга хийдэг юм. Тийм, дараагийн охин нь Туркт Анкара хотод суралцдаг, оюутан. Статистикийн мэргэжил эзэмших гээд ингээд тэнд суралцаж байгаа юм. Аа манай гэр бүлийн хүн нийтийн хоолны технологич инженер, Уулын баяжуулах Эрдэнэт үйлдвэрийн сувилалд нийтийн хоолны технологич тийм ажил хийдэг юм. Ийм л, гэр болбол боломжийн амьдралтай, би одоо тэтгэвэрт гараад олон жил болж байнаа, 94 онд тэтгэвэрт гарсан тэгээд цэргийн тэтгэвэрт гараад л, тэгээд л гэртээ байж байдаг ийм л хүн байгаам. Заа, үзэх сонирхох юм болбол байлгүй яахав. Телевизор үздэг, нийгэм улс орныхоо амьдрал өнөөдөр ямархуу шатанд юу болж байна, яаж байна, энэ бүхнийг харан суудаг. Хууль бус, шударга бус юманд их дургүй, өөрөө. Тэгээд одоо 1990 онд Монгол улсад ардчилсан хувьсгал болж өөрчлөлт болж хүний амьдралыг бүхлээр нь өөрчилж монголын ард түмний үндэсний ухамсар сэргэж үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж ,монгол хүн өмчтэй хөрөнгөтэй болж, монгол хүн хил хязгаар дэлхийн аль ч өнцөг булан луу чөлөөтэй явдаг, тийм сайхан одоо юу болж байна. Улс орон бол одоо жинхэнэ хөгжлийнхөө зөв зам голдрил луу орсон. 90 оны ардчилсан хувьсгалыг бол маш их талархдаг. Дэмжиж байсан. Тэгээд одоо яахав, шилжилтийн гэж хэлж болох юм уу даа, одоо юу гэдэг юм, энэ цагт бол амьдралд ороо бусгаа янз янзын бэрхшээлтэй, нийгмийн амьдралд ийм бусгаа одоо юу гэдгийм дээ, тогтворжиж чадаагүй, нийгмийн амьдралын нэг хэсэг нь баяжчихсан, цөөхөн тооны хүмүүс энэнд маш их сэтгэл эмзэглэдэг, нэлэнхүйдээ өнөөдөр монголчуудын амьдрал ядуу байна. Нэн ялангуяа хөдөө орон нутагт энэ УБ ч гэсэн ялгаагүй л байна. Одоо ёстой бүр өдрийнхөө үмх хоолны төлөө тэмцэж байна. Ингэж яваа улсууд зөндөө л байна ш дээ. Аа гэтэл нэг хэсэг нь бол тагнай нь хүртэл өөхөлчихсөн, цадчихсан идчихсэн, тиймээ. Нийгэмд бас шударга бус байдал байна. Тэгээд сая Монголын ардчилсан анхны ерөнхийлөгчийг маш их талархаж, их зөв хүнээ гаргалаа, өөрөөр хэлбэл нийгэмд өөрчлөлтийг энэ 4 жилийн хугацаанд нэлээн хийх байх. Шударга ёсыг тогтоох байх. Хуулийг одоо дээдэлж шударга байя гэж одоо гарч ирж байгаа хүн, энийг бол одоо их талархаж дэмжиж байгаа. Тийм одоо байх шаардлагатай. Ерөөсөө энэ шударга бус юмнаас болж л энэ нийгэм бухимдаад байна ш дээ. Өнөөдрийн бухимдал монголчуудын бухимдал шударга бус юманд л байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Та Завхан аймагт төрсөн. Завханы бүр аймгийн төв дээр төрсөн. Завханы бага сургуульд сурч байсан үеэ, хүүхэд ахуй үеэ дурсаж ярихгүй юу?
Баярсайхан -
За хүүхэд байхад яахав дээ, тавин хэдэн онд чинь одоо..,
Саранцэцэг -
Улс орны амьдрал ямар байв?
Баярсайхан -
Улс орны амьдрал тэр үед монголчууд чинь нэгдэлжих хөдөлгөөн гэж тэр үед болж байсан. Монгол улс хоршоолж, өөрөөр хэлэх юм бол хоршооллын улс орноо хөгжүүлэх монголчуудын хоршоолж нэгдэлжүүлж байсан. Тэгэхдээ тэр болбол саналаараа байсан, сүүлдээ хүчээр, 59 оноос хүчээр нэгтгэсэн ш дээ. Бүгдийг нь хоршоолж, бүх малуудыг нь хураасан, авсан. Манайх бол нэлээн хэдэн гайгүй амьдралтай малтай айл байлаа. Бүх малаа ингээд нэгдэлд өгөөд, тэгээд УБ луу нүүж ирсэн, 59 онд. Заа, тийм л юм байгаам. Өөрөөр хэлэх юм бол нэгдэл гэдэг маань 59 онд чинь нөгөө хөдөлгөөн ялж монголд чинь өөрөөр хэлэх юм бол хоршооллыг яллаа, энэ бол 21 оны хувьсгалтай тэнцэх хувьсгал хийлээ гэж манай нам төрийн тэргүүн Цэдэнбал дарга тэр үед том дүгнэлт өгч байлаа ш дээ, тэр үед чинь
Саранцэцэг -
Танай аав ээж нэгдлийн гишүүн байсан уу?
Баярсайхан -
Тийм, нэгдлийн гишүүн. Тэр яахав юу яана л даа, өөрийн хэдэн малтай, өвөл нь нөгөө малаа айлд тавьдаг, аймгийн төв дээр манай аав сургуульд комендан, аж ахуйн нярав, ээж бол гэртээ, ажил байхгүй, бид нарыг өсгөдөг, ийм л байсан.
Саранцэцэг -
Танайх болбол нэгдэлд ямар ч байсан мал нийгэмчилж байсан юм байна. Тухайн үед нэгдэлжих хөдөлгөөнийг хүмүүс яаж хүлээж авч байсан бэ, хүмүүс малаа нуудаг байсан гэж ярьдаг юм байлээ, та тэр талаар мэдэх үү?
Баярсайхан -
Тийм, мэднэ. Байсан, дарж байсан, нууж байсан. Тэр чинь нэгдэлжих хөдөлгөөн их бэрхшээлтэй болсон шүү дээ, тэр нэгдэлжих хөдөлгөөнийг ялуулахын тулд төрөөс албадлагын маш олон арга хэмжээ авч байсан. Тэр байтугай албадлагаар нэгдэлд элсэхгүй байгаа хүмсүүдийг чинь жигшүүлэх, заримыг нь нутаг усаар нь хавчих, хөөх, туух энэний нэг тод жишээ бол манай нутагт Жүгнээ гэж нэг баян хүнийг хил рүү нүүлгээд, Орос Монголын хилийн зааг дээр хүртэл нүүлгээд, нутаглах газаргүй, нэгдэлд орохгүй гэхээр нь. Тэр чинь одоо бүүр сүүлд 59 оноос хойш хүртэл нэгдэлд ороогүй, тэрнийхээ төлөө золиосонд сүүлд нь өвөл одоо мал одоо .., жин өвлийн хүйтэн, одоо 9 эхэлчихсэн байхад нүүдэл хийлгээд, тэр айлыг хүчээр, аймгийн намын хороо, аймгийн захиргаа, аюулаас хамгаалах хүчний байгууллагаас нүүлгээд хаа байгаа тэр хойд талын Завханы Баянтэс сумаас Завханы урд талын Отгон сум хүртэл малчин хүн нүүнэ гэдэг чинь тэр халуун хэвтэр дээр байж байх мал чинь яаж тэсэхэв тээ, тэгээд барагдаад, тэгээд малаа барж, тэгээд сүүлдээ нас барсан. Энэ 90 оны ардчилсан хувьсгалын тэр үеүд, өдрүүдэд тэр Жүгнээгийн тэр тухай сонин хэвлэлээс би бас уншиж байсан. Өөрөө ч бид нар мэддэг байсан. Тэгээд тэрийг гаргачихсан байсан, надад их сонин санагдаж байсан.
Саранцэцэг -
Ер нь их олон малтай айлууд болбол мал нь хэдий хэмжээний тоо толгой хүрдэг байсан юм болоо? Их олон малтай гэгдэж байгаа айлууд? 1000-р тоологдох уу?
Баярсайхан -
Өө байлгүй яахав. Байна. 1000-р тоологдох тийм малтай хүн цөөхөн. За яахав нэг 200-аад богтой, 300-аад богтой ийм л. тэгээд л үхэртэй, адуутай, тэмээтэй, морьдтой.
Саранцэцэг -
Огт малгүй айлыг нэгдэлд яаж гишүүнээр элсүүлдэг байсан юм?
Баярсайхан -
Огт малгүй айлыг нэгдэлд элсүүлэх нь элсүүлж байсан. Тэд юу хийх үү гэхээр тэд чинь одоо нөгөө нэгдлийн төвийг тохижуулна ч гэдэг юм уу, барилгын ажил. Мэргэжлийн бус шүү дээ, тэр чинь зүгээр хөдөөний улсуудыг шавар зууруулаад л, нэг жижигхэн шавар байшин барьдаг ч юм уу, эсвэл нэгдлийн ногооны талбай дээр ажиллуулдаг ч юм уу, эсвэл нэгдлийн малыг өгөөд малжуулаад, нэгдэлд ажиллуулдаг ч юм уу, тийм байдлаар явж байсан юм.
Саранцэцэг -
Тэр нэгдлийн гишүүд малчид хөдөлмөр өдрийн хөлс гэж хичнээн төгрөг авдаг байсан юм?
Баярсайхан -
Тэр муу байсан юм, муу байсан. Тэр нэгдлийнхээ л малын ашиг шим, сүү саалийг л хэрэглэнэ үү гэхээс үнэндээ цалин мөнгө тун бага, хөдөлмөр өдрийн хөлс гэж их бага юм өгдөг. Тэр нь амьдралд нь болбол үнэхээр хаанаа ч хүрэхгүй, тийм байсан юм. Заа тэгээд тэр үед чинь тавин хэдэн онд чинь улс оронд чинь соёлын довтолгоон гэж айхтар юм болж байлаа. Инээд хүрмээр юмнууд болж байсан, соёлын довтолгоон. Айл болгон одоо гар нүүрний алчууртай, хүн болгон гар нүүрний алчууртай бол, үгүй ээ нэг талын бас тэнд сайн юмнууд байсан л даа. Орны цагаан даавуутай бол шүдээ угаадаг сойзтой бол, тэгэхэд хөдөөний улсууд сойз мойз хэрэглэх ч үгүй дээ, үзэсгэлэнгийн тиймээ, тэр сум орон нутгаас хүн ирээд үзнэ гэхдээр үзэсгэлэнгийн л юм харуулчихдаг. Буцаагаад л далд хийчихдэг. Тэрнийг хэрэглэхгүй.
Саранцэцэг -
Яг тухайн үед соёлын довтолгооныг явуулах шаардлагатай гэж үзээд явуулсан юм уу?
Баярсайхан -
Тийм соёлын довтолгооныг нам төрөөс явуулах шаардлагатай. Соёлжуулах, нийт манай монголчуудыг соёлжуулахад нам төрөөс явуулж байсан юмнууд үр дүнд хүрч байсан, тэр үед болбол Монголд сүрьеэ, арьс өнгөний өвчин бол газар авсан байлаа ш дээ. Тэр одоо Балжирын Догмид гэж зохиолчийн бичсэн “Улаан тарианы хүүхнүүд" гээд юм бий л дээ, одоо тэр үеийн эмэгтэй улсууд эрэгтэй улсууд чинь зүгээр наадамд явж байгаа юм шиг л морьтой давхиад л өнөө тариагаа тариулдаг. Тэгээд тэр болбол үр дүнгээ өгч монголчууд муухай тэр өвчнөөсөө салсан шүү. Тэр улаан тариагаар тариулж, тэр арьс өнгөний өвчнөөсөө салж байсан. Сүрьеэ өвчнөөс салгасан. ЗХУ-аас маш олон эмч нар ажиллаж байдаг байлаа. Тэрнийг чинь эмчлээд, би тэрнийг үгүйсгэхгүй. Жириновский нэг удаа хэлсэн ш дээ, Оросын юуны..., өнөө.., намын дарга. Коммунист нам бишээ, бас үндэсний үзэлтэй хүн л дээ. Тэрний нэг монгол сэтгүүлчид хэлсэн ярилцлагандаа их тодорхой хэлсэн ш дээ, ...Та нар арьс өнгөний өвчиндөө баригдсан, хонь шигээ дотогшоо харсан үстэй ийм юм өмсчихсөн, тэгээд л өглөө гараад л орой очоод л баахан мах идэж аваад л унтчихдаг ийм л байсан юм. Та нарыг салгасан, бид одоо ийм болгосон шүү, та нар тэнд байгаа цөөхөн улсуудыг бас хөөж тууж байна гэсэн, сайхан мэдээрэй гэж байсан. Би тэрнийг хараад сууж байсан, айж байсан. Нуруу руу хүйт оргиж байгаа юм чинь. Орос бол агуу их үндэстэн агуу их улс, хэрвээ тэр хүн оросын төрд гараад ирэх юм бол монголыг бол яачих ч юм билээ гэж айдас төрж байлаа ш дээ, би харж суухдаа.
Саранцэцэг -
Яг одоо ямар ямар салбаруудад өөрчлөлт гарсан гэж боддог вэ, соёлын довтолгооноор?
Баярсайхан -
Боловсролын салбарт бол их өөрчлөлт хийсэн шүү, үгүй ээ яахав, багийн бүлгэмээр шинэ үсэг тайлагдаж байсан. Бичиг үсэг хоцорсон улсуудаа багийн бүлгэм гэдгээр хичээл заадаг. Аа ерөөсөө Монгол болбол боловсролын хувьд бол хувьсгал хийсэн орон ш дээ. Бүх хүүхдүүд сургуулиар явсан. Бичиг үсэг мэдэхгүй байж болохгүй, зааж сургах ёстой ш дээ, хүүхдүүдэд. Цаашдаа монголд их дээд сургууль, техникум гээд л ингээд л явдаг. Ийм боловсролтой болгож чадсан шүү. Эрүүл мэндийн хувьд боловсролын хувьд монголд оросууд маш их юм хийж өөрчилсөн юм байгаам.
Саранцэцэг -
Энэ болбол яг соёлын довтолгооны үед бол яалтгүй хамаарах уу?
Баярсайхан -
Хамаарна. Тэгээд соёлоор довтолж байна гэж ярьж байсан.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл тэр нэг комисс яваад айлуудаар шалгадаг, албан байгууллага юмаар ч орж шалгадаг байдаг юм уу, тэгээд шаардлага тавиад явахад шаардлага биелүүлээгүй бол ямар арга хэмжээ авах уу?
Баярсайхан -
Заа тэгээд яахав дээ, арга хэмжээ гээд байх нэг их юм байхгүй, зүгээр сум орон нутгийнхаа нэр сүрийг л муугаар харуулж байгаа юм чинь, тэгэхгүйн тулд л бүгд шүднийхээ сойз, ор дэрний даавуутай, үзэсгэлэнгийн үзүүлдэг юмтай, алчуур малчуур гээд л ийм юм байдаг байсан байхгүй юу. Тэрэн дээр арга хэмжээ эвна гээд байх юм байхгүй л дээ. Ер нь л тэгж шахаж байсан тэр шахалт бол зөв байсан. Торгохгүй, тийм юм байхгүй, байхгүй.
Саранцэцэг -
Яг хүмсүүдийн амьдралд яаж нөлөөлсөн?
Баярсайхан -
Хүмүүсийн амьдралд бол өөрчлөлт оролгүй яахав, тэр сайхан болсон ш дээ. Монголчууд чинь ер нь зуух гэж байгаагүй юм шүү, тулгатай, ил галтай. Зуух чинь хожуу хожуу тэгээд л одоо болсон асуудал л даа. Тэр хөдөөний айлууд гэртээ хөшиг мөшиг татна гэж байхгүй ш дээ. Тэр утаа чинь эсгийгээ шар эсгийгээ ингээд шарлуулаад, тэгээд бороо ороод ингээд тараагаад, нэвтрэхгүй тийм их юу болдог байсан ш дээ. Эсгий үүдтэй. Хаалга нь эсгий үүд сөхдөг, мэдэх үү. Тийм эсгий үүдтэй байсан байхгүй юу. Хааяа кинон дээр харагдаж байдаг ш дээ. Тэр”Ардын элч” юу билээ“Сүхбаатар” кинон дээр гардаг тиймэрхүү л байсан.
Саранцэцэг -
Яг соёлын довтолгоон өрнөж байх үед, танай аймгийн, сумын хэвлэл гэж гардаг байсиймуу?
Баярсайхан -
Байлгүй яахав, аймаг болгон сонинтой. Тухайлбал манай аймаг бол “Туяа” сонин, аймаг орон нутгийнхаа болон нэгдэлжих хөдөлгөөнийг, улс орныхоо амьдралыг дутагдал, ололт, сайн, муу бүх юмыг тэнд бичдэг л байсан.
Саранцэцэг -
Хувь хүнийг нэгдэлд элсүүлэхэд яаж, ямар журмаар элсүүлдэг байсан, өргөдөл өгөөд болчихдог юм уу, хурал мурлаар ордог юм уу?
Баярсайхан -
Нэгдлийн хуралд орж байсан. Нэгдлийн хурлаар. Тэр чинь бүгдийг нь элсүүлсэн ш дээ, сүүлдээ албан журмаар шууд элсүүлчихэж байгаам. Яг уул нь болбол юугаараа хэдэн хүмүүс нийлээд, нэгдэл гэж юм байгуулаад, эхлээд уул нь 5,6-хан айл өөрийнхөөрөө нэгдсэн ш дээ. Тэгээд нэгдээд малаа малладаг, сүүлдээ чинь одоо өргөжөөд, малгүй айлууд нэгдэлд ордог, нөгөөдүүл нь төмс ногооны талбай дээр ажилладаг, сумын төв дээр ажилладаг, жижигхэн байшин майшин тиймээ, одоо юу байдаг юм, нэгдлийн контор монтор, клуб гэж бас нэг юм байсан ш дээ. Тиймэрхүү юмнуудаа барьдаг, тиймэрхүү байдалтай л байсан.
Саранцэцэг -
Аа тэр туслах аж ахуй байсан уу, танай нэгдэлд?
Баярсайхан -
Туслах аж ахуй сүүлдээ байсан. Сүүлдээ туслах аж ахуйд чинь одоо тариа бригадтай, зөвхөн тариа тарьчихна. Заводонд сүү саалиа өгөхдөө ингээд нэгдсэн журмаар өнөө нэг сайхан буулгачихна. Тэгээд сүү саалиа тушаана. Сайхан юмнууд бол байсан юм. Байсан шүү. Хамтын хөдөлмөрийн бас давуу талыг үзүүлэх гэж, нэг талаасаа. Жалганы нэг байсан улсуудыг нэгдсэн нэг тийм юм руу чиглүүлж, нэгдэлжиж, бие биенийхээ дутууг нөхөх тийм ийм байсан давуу талтай юм бол байсан. Аа ганцхан нэгдлийн малтай хүн өөриймсөг ханддаггүй, малтайгаа. Нэгдлийн юм гэсэн, өөрийнхөө хэдэн малыг болохоор сайн додомддог тийм байдаг ш дээ.
Саранцэцэг -
Тэгэхдээ бол хувьд нь мал үлдээдэг биз дээ?
Баярсайхан -
Байна, байлгүй яахав. Толгой заачихсан. Бод төчнөөнийг, бог төчнөөнийг, тиймүү. Бог бод тэд гээд. Би одоо тоог нь мэдэхгүй байна. Тийм тэр говь хангайд гээд, өөр. өөр байна л даа. Хангайн бүс, хээрийн бүс, говийн бүс, ойт хээрийн бүс ч гэдэг юм уу, тийм аймгууд байгаа юм чинь, тэгээд тэрүүгээрээ бас хүмүүсийн амьдралыг бас зохицуулалт хийж байсан байхаа.
Саранцэцэг -
Яг одоо нэгдэлд орохын өмнө баг сумаас хүмүүс ирж ухуулга маягтай юм ярих уу?
Баярсайхан -
Тэгэлгүй яахав, Одоо “Шинэ үсгийн багш” гээд кино үзсэн үү, та. Одоо тэр л нэгдэлжих.., нэгдлийн амьдрал гарч байгаам. Заа тэр “Баянбулгийнхан “ гээд кино байж байна. За өнөө Жамц гуай энэ тэр юу билээ, Найдан гуай энэ тэр тоглодог “Хөдөөгийн баясгалан” гээд тиймэрхүү маягтай нэгдэл чинь тийм л байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Заа, танай.., аав ээжийнхээ талаар ярьж өгөхгүй юу ?
Баярсайхан -
Заа манай аав болбол 1905 онд төрсөн юм байналээ, уг гарал гээд тэгэх юм бол тэр үедээ Далайчойнхор вангийн хошуу, одоогийн Архангай аймгийн Тариат, Завханы Их-уул, энэ сум чинь нэг л хошуу байж л дээ. Урдын засаг захиргааны юугаар. Тийм хүн юм байналээ, 5 онд төрсөн. Цэрэгт явсан, хувьсгалт улаан цэрэгт алба хаасан, тэгээд одоо яахав, нутагтаа ийм одоо бас л шинэ үсэг тайлагдаад, тэр үедээ бас боловсрол олсон байгаам. Тийм, хуучин монголоор уншдаг, бичдэг, шинэ үсэг бас тайлагдчихсан, тэгээд одоо эрхэлсэн ажил нь тийм. Заа миний ээж бол зүгээр хөдөө малчин. Гэхдээ одоогийн Говь-алтай аймгийн Тайшир, Цагаануул гэж тэндхийн хүн. Уг нь угшил нь бол Ховд аймгийн Чандмань сумын улсууд, морин өртөө гэж дээр үед байсан юм байна. Өртөөний алба хашдаг, эцэг нь. Тэгээд Ховд аймгийн Хар ус Чандмань сумаас өртөөний алба хашиж явсаар байгаад, Говьалтай аймгийн Цагаан-уул өртөөн дээр ирээд, тэгээд сүүлдээ наашаа Завхан луу ороод аймгийн төв рүү, Алдархаан сумын нутагт нутаглаад, тэгж яваад манай аав ээж 2 таарсан байдгийм. Хоёр хол газрын улсууд. Тэгсэн байдгийм. Тийм.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал байдаг уу?
Баярсайхан -
Заа одоо нээх хүнд тийм юм ч гайгүй, яахав одоо ухаандаа хүн чинь эх эцгээ л одоо шүтэж биширч дээдэлж явдаг ш дээ. Би бол аавыгаа ээжийгээ тэр олон хүүхдийг яаж одоо хөлийг нь хөлдөөчихгүй, яаж гэдсийг нь өлсгөчихгүй, яаж дааруулчихгүй, тэгж одоо аятайхан авч явж эрүүл саруул өсгөсөн юм бол доо гэж маш их боддог, өрөвддөг, аав ээж 2-гоо. Магадгүй, зарим үед өөрийнхөө идэж байсан хоолыг ..Май миний хүү ид гээд өгчихөж байсан юм бий, би их иддэг байж дээ, хүүхэд байхдаа. Олон хүүхэд чинь их бие биенээсээ өрсөж иддэг, ингээд аяга бариад цуваад зогсчихно, тэгээд хөдөөгийн бор амьдрал. Тийм л айлын хүүхэд, тийм л байж. Тэгээд л муу аав ээж хоёрыгоо л маш их өрөвдөж, боддогийм ш дээ, би чинь одоо. Хэрвээ тэр бурхны орон гэж байдаг юм бол бурхны орноос энэ хүүхдүүдээ хараасай даа, харж байдаг юм болуу, хэрвээ тэр юм байдаг л юм бол дахиад төрөл гэж байдаг юм бол сайны төрөл олж яваасай даа, гэж л бодож суух юм даа.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ер бусын бусдаас онцгой гэх зүйл байдаг уу?
Баярсайхан -
Байхгүй ээ, яг л бусдын л жишгээр. Яг л монголчуудын тэр л амьдрал. Над бол одоо бусдаас илүү машин тэрэг унаа байдаггүй, яахав, засгийн нэг 3 өрөө байр өгч авсан, тэрэндээ л байж байна.
Саранцэцэг -
Таны гэр бүл хамаатан төрөл дундаас дундаас хэлмэгдэж байсан хүн байдаг уу?
Баярсайхан -
Байдаг,миний ээжийн талын 2 ч их том лам Завхан аймгийн тэр Алдархаан сумын нутагт Яруугийн хүрээнд шавилж суусан. 2 толгой лам нар. Заа тэгээд л нөгөө бариа, тавиа болоод л, нөгөө үндсээр нь шарын шашныг устгах гэж тэр үедээ төрийн засгийн бодлого байсан, тэгээд 2 хүн хэлмэгдсэн, тэр нь бол Норов гавж гэж гавж ламтан, том 30-аад шавьтайгаа оргоод, барих гэж байна гэдгийг нь мэдээд Завханаас одоо мориор, Говьалтайн нутгаар дайраад урагшаа , Айншань гэж одоо урагшаа Айншань гэж одоо Өвөрмонголын нутаг байна ш дээ, одоо өөрөөр хэлэх юм бол тийшээ гарах бодолтой яваад, замдаа баригдаад, өнөө олон шавь нартайгаа тэгээд ирээд аймагтаа баригдаж ирээд тэр үед чинь Говьалтай Завхан чинь нэг аймаг байсан, сүүлд Говьалтай аймаг чинь байгуулсан аймаг юм шүү дээ. Тийм. Тэгээд цаазлуулсан, байдгийм.
Саранцэцэг -
Цагаадсан уу, хэрэг нь?
Баярсайхан -
Цагаадсан. Цагаадсан, цагаадсан. Цагаатгалд юу яагаад тэр чинь өнөө нэг мөнгө төгрөг өгдөг, манай ээжийн дүү нэг авгай одоо нисэхэд. Тэр л одоо залруулж авсан байх. Тэгж л дуулсан, би.
Саранцэцэг -
Тухайн үед бариад авч явж байсан хүмсүүдийнхээ талаар төр тайлбар хийж байсан юм уу, тэр талаар сонсч байв уу?
Баярсайхан -
Тэрийг ерөөсөө мэдэхгүй байна. Үгүй ээ тэр барьж байгаа улсууд бол юу ш дээ, тухайн үеийн сталинизм, улаан комментерний одоо бодлого явсан, тэрэнд тулгагдаж байсан байхгүй юу, монголчууд. Тийм л юм байгаам ш дээ, уул нь.
Саранцэцэг -
Тэр одоо нээлттэй шүүх хуралдаан болдог байсан талаар та сонсч байв уу, сүүлд?
Баярсайхан -
Шүүх нээлттэй хуралддаг тэр талаар сайн мэдэхгүй байна.
Саранцэцэг -
Сонсч байгаагүй юу?
Баярсайхан -
Тийм, сонсч байгаагүй.
Саранцэцэг -
Хэвлэл мэдээллийн талаар тухайн үед яригдаж байсан юм байдаг юм бол уу?
Баярсайхан -
Тухайн үед юу байхав сүүлд нь л одоо хэлмэгдэж байсан тухай чинь босч ирсэн ш дээ, хэлмэгдэж байсан тухайд.
Саранцэцэг -
Тэрнээс биш тухайн үедээ огт.., тагийн байсан уу?
Баярсайхан -
Тийм юм байхгүй. Хэлмэгдэл.., ардын дайсан, ардын дайсан л гэж хэлнэ ш дээ, тухайн үед. Нам төрийн эсрэг бурангуй шарын шарын шашны томоохон төлөөлөгч тэрэнтэй бол ухаандаа өөр одоо ах дүү, үр хүүхэд гэж юу байхав, лам хүн. Ах дүү нартаа ямар ч байсан хэлсэн юм гэнэлээ, манай аав ээж хоёрт . ...Би та 2-г та хоёрын үеийг би даанаа, нэг ч хүн биднээс одоо эндээгүй, 11 хүүхэдтэй. Боломжийн амьдралтай. Тэр хүний л ач гэж би боддог ш дээ. Тэр бол хүчтэй сайн лам байсан, одоо яахав биологийн .., хүн нас баралгүй яахав, аав ээж 2 ингээд л цуваад л цуваад л нас барсан, нэг эгч маань яахав нас барсан, одоо бусад нь ингээд л бид нар байж л байна. Харин тэдний дараагийн үе, тэдний үр хүхдийг бол чадахгүй ээ, тэгж худлаа хэлж болохгүй гээд хэлээгүй, тийм юм бол байхгүй гэсэн. Бидэнд тэгж ярьсан, манай ээж .
Саранцэцэг -
Тэр тухайн үед санадаг уу, тэр Норов гэдэг хүн танайхаар ирдэг, ном уншдаг засдаг барьдаг ?
Баярсайхан -
Байхгүй ээ, тэр чинь биднийг гараагүй байхад, 30-аад оны үеэр, гучин хэдэн онд чинь би байхгүй байхгүй байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Тэгэхээр та тэр талаар огт мэдэхгүй. Ер нь одоо таны ухаан орсон цагаас хойш ер нь айлууд бурхан тахилтай, тийм шоголтой ном байдаг байсан уу?Яаж хадгалдаг?
Баярсайхан -
Байлгүй яахав, яг л хадгална, яг номоороо л хадгална. Бурхан тахил нь байна. Хөдөөнийхөн бол чөлөөтэй, харин аймгийн төв хавиар намын гишүүн энэ тэр тийм улсууд бурхан тахил тавихаас айдаг, нууж зулаа өргөдөг шөнө, хаалгаа цоожилж байгаад хашааныхаа, нохойгоо тавьчихаад, манайх л лав тэгж байсан. Тэгээд шөнө зулаа өргөдөг, “Алтангэрэл” гэж нэг судар манайх шүтдэг, номыг. Ээж маань гэрээ тойруулаад тэгээд л нөгөөдхөө бариад л унтахынхаа өмнө тойроод л, орж ирээд л зулаа өргөөд л, ийм л байсан.
Саранцэцэг -
Хөдөөнөө бол айлууд хамаагүй тавьчихдаг байсан юм уу?
Баярсайхан -
Хөдөөний улс бол чөлөөтэй, зулаа өргөнө ш дээ. Өргөлгүй яахав.
Саранцэцэг -
Та болбол сүсэг бишрэлтэй юу?
Баярсайхан -
Сүсэг бишрэлтэй.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо энэ шашин чинь төрд нөлөөлдөг юм уу? Энэ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?
Баярсайхан -
Шашин төр 2 нөлөөлөөд одоо байх юм .., би уг нь их бурханлаг хүн юм байгаам. Би өөрөө эрхи эргүүлдэг хүн, одоо ч эргүүлж байна, ер нь сайхан ш дээ. Нэг сайхан хийморийн сан тавиулчихад гоё байдгийм ш дээ. Тийм сайхан дулаан энерги хүн авч байгаа юм, одоо хөх тэнгэр, алтан нар, мөнгөн сар, эх дэлхий байгалиа их шүтэж явдаг би. Одоо энэ байгалийг сүйтгэж байгаа энэ бусармаг энэ би ер нь хүн төрөлхтөн ер нь мөхөл рүүгээ явж байгаа юм бол уу гэж бодоод байгаа ш дээ. Бид байгальдаа л амьдарна ш дээ. Тэгтэл байгалиа сүйтгээд байгаа байхгүй юу, өөрөөр хэлэх юм бол байгаль байгалийнхаа юугаар байж л байвал надад их сайхан. Байгалийн сүйрэл болж байна, монголд бол. Би бол тэгж л бодож байгаа. Газар тэр орнуудын сайхан ус алга болж байна, ус бол байхгүй болж байна ш дээ, монголд. Тэгээд одоо энэ хуурайшиж байна, цөлжиж байна, монгол орон, энэнд их сэтгэл зовдог, маш их эмзэглэж суудаг, шударга бус юманд бас их эмзэглэж суудаг, нийгмийн амьдралд.
Саранцэцэг -
Таны төрж өссөн Завхан нутаг яаж өөрчлөгдсөн байна, таны бага байх үед ямар байсан одоо ямар болж?
Баярсайхан -
Өөрчлөгдсөн байналээ. Эрхбиш. Тэгэхдээ л одоо өнөөдөр Монгол улсад 2-хон тоггүй аймаг байгаа ш дээ, тэр нь Завхан, Говьалтай 2.
Саранцэцэг -
Байгаль орчин нь яаж өөрчлөгдсөн байх юм?
Баярсайхан -
Байгаль орчин нь одоо миний одоо манай нутгийн нутаглаж байсан Богдын гол гэж бий, морьтой хүн хамаагүй гарч болдоггүй, тийм их устай гол байсан. Одоо бол зүгээр хөл нүцгэн гараар явчихна. Ерөөсөө. Тэгж ус нь багадчихсан. Газрынх нь ургамал нь манай тийшээ бол арц маш их байдгийм ш дээ. Гэтэл өнөө арцыг нь зах зээлийн нөхцөлд амьдрах гээд улсууд түүгээд, зараад одоо Завханы Отгонтэнгэрийн арц гээд л зараад байдаг. Тэгээд одоо өвс ургамал нь хүртэл өөрчлөгдсөн байна гэж байгаам. Ургадаг одоо их сайхан сайхан ургадаг байсан, одоо тэр Вансэмбэрүү гэдэг цэцэг чинь болбол одоо байхгүй болж байна гэж байна ш дээ. Тэр Отгонтэнгэр ууланд ургадаг Даянхайрхан гэдэгт нь ургадгийм, тэр одоо алга болчихоод эмийн ургамал гээд амьтан. Хүмүүс чинь тэгээд юу яаж байна ш дээ. Нэг талын амьдрахын эрхэнд тэгж зулгаадаг байх, нэг хэсэг нь. Үгүй ээ, амьдрахын эрхэнд л тэгдэг байх л даа, тийм юм хийж. Ийм юмнуудад жаахан сэтгэл эмзэглэж явдгийм.
Саранцэцэг -
Тэр Богдын гол гэдэг чинь Завханы төв дээр урсдаг юм уу?
Баярсайхан -
Завханы төв дээр урсдгийм дээрээс нь, хойноос нь Зэгстийн гол гээд дээрээс нь Богдын гол гээд 2 голын уулзвар дээр Завхан аймаг байдгийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Тэр одоо газар усны нэр өөрчлөгдсөн газар ер нь танай нутагт бий юу?
Баярсайхан -
Үгүй ээ, одоо тэр чинь аймгийн төв рүү одоо ухаандаа наашаа нүүж орж ирсэн гадны улсууд өөрчилчихсөн энэ тэр байдгийм байналээ. Манай “Дунд булаг” гэж нэг их сайхан газар байдаг, манайх одоо зунд тэнд зусдаг байсан. Тэгсэн одоо тэнд нэг муусайн ядарсан, аймгийн төвтэй ойрхон, тэрүүхэн хэсэг газраар гадны сумын улсууд орж ирж, тэгээд нэг чавганц эмээ нар байдаг, тэгээд “7 чавганцын хонхор” гээд нэр өгчихсөн, газрын нэрийг нь өөрчлөөд. Тэгээд би хэлж байсан юм, “Дунд булаг” гэдэг газар байгаам, тэр өөр тэр Цагаанчулуутаас ч гэнэ үү, Түдэвтэйгээс ч гэнэ үү нүүж ирсэн айлууд байдаг, тэгээд энэ чинь “Дунд булаг” гэдэг газар юм шүү, таминь ээ, ингэж болохгүй. Зах булаг гэдэг нь энэ талынх юм байгаам, энэ “Хүүшийн ам” гэдэг нь энэ миний аавын унасан газар шороо энэ бууц юм гэнэлээ, би бас хэлж өгч л байсан юм.
Саранцэцэг -
Монголд хувьчлал гэж явагдсан, энийг анх яаж зарлаж байсан талаар санаж байна уу?
Баярсайхан -
Өмч хувьчлал явсан л даа. Өмч хувьчлал гэдэг маань би бол их буруу явсан гэж боддогиймаа. Ерөөсөө Монголд өмч хувьчлалыг зах зээлд их буруу хийсэн гэж боддог ш дээ, ах нь. Яагаад вэ гэхлээр эхлээд өмчөө бүртгэх байсан юм, төр. Нэгдлийн малыг ч тэр, бор толгойтой, хар толгойтой, халзан хонь, хээр азарга, бор азарга, унагатай гүү, тэр даага шүдлэнгээр нь, бас шүдээр нь. Тэр байтугай албан байгууллага дээр эрэг шургаар нь тоолж, тийм. Одоо ухаандаа унтраалга 2 бүр нэг нэгбүрчлэн детальчилж бүр нарийн бүртгээд, тэгээд дараа нь заа энийг чамд өглөө шүү, энийг чи энэнээс муутгаж болохгүй, зарж үрж болохгүй, ашигтай байдлаар хувьчилж тэрнээс одоо зүгээр талхнаас өгчихөж болохгүй ш дээ. Би тэгж боддог, өмч хувьчлалыг жаахан буруу хийчихсэн байхаа л гэж. Хийлгүй яахав, өмч хувьчлалаар би бол өнөө нэгдэл дээрээ очиж малаа авах байсан, авч чадахгүй. Хаа байгаа Завхан луу би юугаа хийхэв, намайг тэнд одоо таних хүн байхгүй ш дээ. Аль одоо 59 оны юм чинь, хүмүүс авсан л байдаг юм байналээ, очоод нэгдлийнхээ малыг. Өмч хувьчлал дээр тэгээд л эрх мэдэлтэй жаахан сумын дарга марга одоо дээхнэ улсууд дөмгийг нь авчихсан. Тийм хувьчлал болсон байдаг юм. Бүүр юу ч үгүй байсан улсууд хүртэл нэгдлээс мал авчихсан байдгийм. Зүгээр одоо ингээд нэг юу гэдгийм, тийм улсууд.
Саранцэцэг -
Яг одоо таны ажиллаж байсан салбарт өмч хувьчлал яаж явагдсан? Хувьчлалын үеэр та ажил дээрээ байсан уу?
Баярсайхан -
Манайхан гэж өмч хувьчлал гэж юу байхав, төрийн байгууллага ш дээ. Цагдаа хүчний байгууллага тийм юм байхгүй.
Саранцэцэг -
Энэ өмч хувьчлал хүмүүсийн өдөр тутмын амьдралд нөлөөлж чадсан уу?
Баярсайхан -
Өмч хувьчлал янз бүрээр нөлөөлсөн. Нэг хэсэг нь баяжсан, шударга бус өмч хувааж. Үгүй ээ одоо танил талдаа илүү өгөөд, таньдаггүй бол муухан шиг, за одоо мал гэхэд л муухан шигийг нь өгчихье тийм л юм болсон юм байлээ.
Саранцэцэг -
Ер нь хүйсийн ялгаатай нөлөөлсөн юм ажиглагдав уу?
Баярсайхан -
Тийм юм байхгүй ээ. Тийм юм ёстой мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Заа том том обьект, үйлдвэрийн газруудыг авсан улсууд за яахав, танил тал байж, албан тушаал?
Баярсайхан -
Тийм, эрх мэдэл. Тэд нар авсан. Эрх мэдэлтэй, албан тушаалтай тийм хүмсүүд авсан ш дээ. Одоо ухаандаа хувьчлал гээд над нэг ягаан тасалбар өгсийм, тэрийгээ ухаандаа ГОК-д өгсийм. Манайх одоо, би. Манай авгай бид 2. Хувьчилж авсан ягаан тасалбараа. ГОК-д өгсөн. ГОК-оос их дэлгүүр лүү орсон, авсан байдгийм, ГОК. Тэнд өгчихсөн. Тэгээд их дэлгүүрээс нь би хөөцөлдсөн олдоггүй, сэтгүүлч араас нь тэрний хойноос хөөцөлдөөд тэр их том гар байгаам, дээрээс. Тэр сэтгүүлч зодуулсан ш дээ, манай Эрдэнэтэд. Олон хүний хувьчлал тэгж байхгүй, өөрөөр нэг хүн л зувчуулаад аваад л ашиглачихаж байгаа байхгүй юу. Тэгээд нэг урт гар байна, тэгээд өнөө сэтгүүлч хөөцөлдөөд ингэхдээр зодсон, эмэгтэй хүнийг. Их шударга хүүхэд бий. Би одоо нэрийг нь хэн гэдэг билээ, бас мартчихаад байна.
Саранцэцэг -
Аа танайх бол ГОК-д юугаа өгчихөөд нэг удаа ч болов хувьцааны ашиг гэж аваагүй юу?
Баярсайхан -
Нэг удаа ч байхгүй, юу ч аваагүй. Байхгүй.
Саранцэцэг -
Аа цэнхэр тасалбар гэж тараасан нэг юм бий ш дээ?
Баярсайхан -
Аа тэр нь одоо тэр ноогдол ашиг, өөрөөр хэлэх юм бол тэр өмч хувьчлалаар над өгсөн эрхийн бичиг нь тэр юм л даа, ингэж ингэж мөнгөө авч бай, ГОК-оосоо ашгаасаа тэрнээсээ өгөх тийм л юм байсан байх л даа. Ямар юмаар өгөх байсан юм, мөнгөөр нь өгөх байсан юм уу, яадаг байсан юм. тэгээд юу ч үгүй, ерөөсөө би юу ч байхгүй. Ийм хүн бол манай Эрдэнэтэд олон бий. Маш олон, юу ч олж авч чадаагүй. Тэгээд алга болсон. Тэрийг бол зальтай улсууд цааш нь яадаг юм, зувчуулаад л тэгээд л аваад явчихаж байгаа ш дээ, тэр чинь. Төрөөс төрсөн тербумтангууд гээд байгаа тэд нар ч авсан юм уу, бүү мэд. Хэн мэдлээ.
Саранцэцэг -
Та тэр сүүлд малыг малчдад өгсөн ш дээ, тэр талаар юу гэж боддог вэ?
Баярсайхан -
Тийм, үгүй ээ тэр чинь одоо зөв л дөө уг нь. Тэгэхдээ 2 талтай аливаа юм сайн, муу 2 талтай. Сайн маллаад, малаа өсгөөд, сайхан амьдарч байгаа малчид зөндөө байна. Хүний өөрийн л юугаас болж байгаа ш дээ. Ажил муу, залхуу хөдөлмөрлөдөггүй, бэлэн юманд ангайж байдаг тийм малчид болбол тэгээд л дууссан. Зараад үрээд, бодлогогүй байна ш дээ, хүний өөрийн бодол байх ёстой ш дээ. Аа би чинь одоо энийгээ өсгөөд ийм ийм, хүүхэддээ энийг тасдаж өгөөд, ингээд одоо юундаа гээд хүүхдүүдээ гээд тийм сайхан улсууд бий ш дээ, малчид. Аа гэтэл юм үзээгүй юмнууд чинь нэг юм өгсөн үрж алж идээд л, зүгээр ингээд л дуусгачихсан. Зарж үрээд л, аягүй бол хэмхэрхий машинаар солиод л, нэг хэдэн үхэр мүхрээр сольчихдог ч байдаг юм уу, тийм юм зөндөө ш дээ.
Саранцэцэг -
Социализмын үед эрх мэдэлтэй хүн гэвэл ямар хүнийг хэлж байсан бэ?
Баярсайхан -
Үгүй ээ одоо социализмын үед эрх мэдэлтэй эрхтэн дархтан дарга нар. Гэхдээ тийм их замбараагүй байгаагүй юм. Социализмд бас сайн юм байсан юм шүү. Муу юм байсан л байх, сайн юм байсан л байх. Одоо чинь эрх мэдэлтэй хүн толгойгүй юм шиг байсангүй. Социализмын үед бол хууль жигд үйлчилдэг байсан. Аймгийн дарга ч бай, цэрэг ч бай, хууль бол хууль. Одоо бол эрх мэдэлтэй албан тушаалтай хүнд бол хууль яаж ч чадахгүй. Тийм байгаа ш дээ. Бид мэдэж байгаа, харааж байгаа.
Саранцэцэг -
Одоо нэг байгууллагын дарга цэрэг улсуудын хоорондын харьцаа ямар байдаг байсан?
Баярсайхан -
Хооронд нь тэр дарга цэрэг харьцаа зарчим байсан ш дээ. Тийм л зарчмаар тэрүүгээрээ л харьцана. Цэргийн энгийн ч бай, даргынхаа өмнө үүргээ л биелүүлэх ёстой ш дээ. Хүлээх хариуцлага байх ёстой. Чи ухаандаа нэг багш байлаа гэхэд чи 40 хүүхдэд одоо ямар юмны математикийн багш байлаа гэхэд ийм л юм хүүхдүүдэд өгсөн байх ёстой, ийм л мэдлэг боловсрол хүүхдүүд эзэмшсэн байх ёстой гэсэн тэрнийг чинь дээр нь сургуулийн захирал хичээлийн эрхлэгч хянаж байдаг, жинхэнэ тэр талаараа бол манайх чинь сайхан ш дээ, байлаа. За одоо болбол хүн болгон математикч байлгахгүй, хүн болгон химич байхгүй, дуртай дуртайгаараа. Дээр үед чинь бүх хичээл ордог байлаа ш дээ. Хими, физик, орос хэл, байгаль, түүх үгүй ээ одоо тэгээд л монгол хэл энэ тэр гэх мэт. Тэгж байсан. Одоо болбол зарим хичээл орохгүй байна ш дээ, ерөөсөө. Төрөлжсөн, англи хэлний хичээл гээд л ингээд л яваад өгч байна. Тийм, ямар л авьяас байна, тэрүүгээрээ явж байна.
Саранцэцэг -
Эрх мэдэлтэй, эрх мэдэлгүй улсууд одоо өдөр тутмын байдлаараа яаж ялгардаг байсан бэ, эдэлж хэрэглэж байгаа юмс, өмсч зүүж байгаа юмс байдаг юм уу, үг яриа биеэ авч яваа байдал гэдэг юм уу?
Баярсайхан -
Заа тиймэрхүү эрх мэдэлтэй хүмсүүд дарга нар шүү дээ, хүндэлдэг, эрх мэдэлтэй албан тушаалтнаа хүндэлдэг.
Саранцэцэг -
Ер нь доод тушаалын улсууд эрх мэдэлтэй хүнд хандахдаа ямар байдлаар ханддаг?
Баярсайхан -
Хүнээсээ өөрөөс нь л болно. Би бол ухаандаа өөрөө эрх мэдэлтэй хүнд долигнож бялдуучилж чаддаггүй л байхгүй юу миний ааш. Би даргад хэзээ ч долигнож явсангүй. Үгүй ээ, даргад бялдуучилж явдаг эрх мэдэлд дуртай, мөрдсөн дээрээ 5 хошуу нэмэх гэсэн тийм хүн зөндөө байсан ш дээ. Монголын зэвсэгт хүчинд, тэр дотроо цагдаа хууль шүүх, ардын цэрэг хязгаарын цэрэг бүгд цэргийн лав л миний ажиллаж байсан салбар дээр байсан. Бялдуучилж, арга нь тэр юм, тэр хүний амьдрах арга нь.
Саранцэцэг -
Тэгэхээр хувь хүнээсээ л ?
Баярсайхан -
Тийм, хувь хүнээсээ л. Амьдрах л арга л юм даа, тэр. Би тийм юманд дургүй байсан, бялдуучилж чаддаггүй.
Саранцэцэг -
Аан, за. Социализмын үед хамгийн сайхан шинэ техник технологи гэвэл юу байсан бэ?
Баярсайхан -
Үгүй ээ одоо социализмын үед хамгийн сайхан техник технологи гэвэл одоо тэгээд Монгол оронд тээвэр бол хөгжиж байсан шүү. Зам муу байсан болохоос тээвэр, авто машин, нисэх бол аймаг болгон нислэгтэй, онгоц. Бүгд аймагт 7 хоногт 3 удаа нислэгтэй Завхан гэхэд л 7 хоногт 3 удаа ИЛ-14 онгоц нисдэг, аймгийн шуудан УБ-ын шуудан явдаг. 51-шуудан. УБ-аас бас газраар явдаг, гэхдээ 3 хоног явж ирнэ, машин дээр. Сэгсчүүлээд л, бороо наранд ч одоо яахав, хүүхэд залуу байсан, шуудан гээд, сумд шуудан болгон явна. Сум болгон шуудан явна. Аймгаасаа сум болгонд шуудангийн тэрэг явдаг. Тийм байсан,техникийн хувьд тэрнээс одооныхтой адилхан ийм том том LAND уначихсан тийм хүмүүс байгаагүй л дээ, тэр үед.
Саранцэцэг -
Нийтийн унаа мунаа тэр үед?
Баярсайхан -
Аа тэр тээврийн хэрэгсэл яахав, автобус, Автобус бааз гэж байлаа. Чехийн улаан автобус, Төв замын “түрэмгий улаан”, түүний дүү “түгжээ цэнхэр” гээд л ганц хаалгатай автобус байсан мэдэх үү? Тийм. Төв замын “түрэмгий улаан” гэдэг нь яахав, төв замд явдгийм ш дээ, Улаан хуаран-500 гээд одоо энэ Гандангийн дэнжийн энд, тэгэхэд л тэрэнд чинь одоо чихэж өгнө ш дээ. 50 мөнгөөрөө суудаг, “түгжээ цэнхэр” гээд л ганцхан хаалгатай автобусанд хүн орчихоод буух гэхээр нэг нь буух гээд л, нэг нь суух гээд л зүгээр ингэчихсэн, хаалган дээрээ /инээв/
Саранцэцэг -
Ямар ч байсан төв замаараа нийтийн автобус нь явдаг ?
Баярсайхан -
Өө явалгүй яахав, “Улаан хуаран-500”, тэгээд “Зайсан-7” буудал гэж явна. “Үйлдвэр комбинат- Зайсан- 7 буудал” гэдэг. “Улаан хуаран-500 –Толгойт” гээд л ингээд л явдаг л байлаа л даа.
Саранцэцэг -
Үнэ нь бол харьцангуй хямд байсан юм байгаа биз дээ?
Баярсайхан -
50 мөнгө. 50 мөнгөөрөө явна. 50 мөнгөө төлж чадахгүй туулайнууд бас зөндөө, тэр дотроо.
Саранцэцэг -
Өө тэр бас уу?
Баярсайхан -
Байлгүй яах юм, Тэр туулайнуудын нэг би бас байж байсан үе бий. Тэгээд мөнгө байхгүй ш дээ.
Саранцэцэг -
Та ер нь ингэхэд хэдэн төгрөгний цалин авч байсан авч байсан цалин чинь амьдрал ахуйд чинь хүрч байв уу?
Баярсайхан -
Заа яахав дээ, тэр үед нэг 600, 700 төгрөгний цалин тэгэхдээ тэр чинь тэгээд л хүрнэ л дээ. Болгоод л байна, тэгэхдээ тийм их худалдаа юу байдаг юм, хангалуун биш л дээ, тэр. Тэрийг чинь хүргэнэ ш дээ. Дараагийн цалин хүртэл хүргэх хэрэгтэй болно. Дүү нарыгаа хоолонд нь хүргэх гэж, аав ээж хоёртоо туслах гэж. Авгай авахгүй хойшоо тавьж, магадгүй аятайхан сайхан охинтой танилцаад, нөгөөдөхдөө бас өөрийнхөө амьдралдаа бас өөрөөр хэлэх юм бол тэнд аз жаргал өгч чадахгүй байх гэж бодоод татгалзаж байсан юм бол над бий. Сайхан охин над сайн болоод, тийм юм байдгийм ш дээ, миний дүү. Өөрөөр хэлэх юм бол тэр айлын бас хангалуун амьдралтай хүүхэд байгаа ш дээ. Өлсгөчихнө, заа болье доо яршиг гэж бодож байсан үе байлгүй яахав.
Саранцэцэг -
Заа, социализмын үед жирийн хүмсүүд гадаад орнуудтай харьцах боломж байдаг байсан уу?
Баярсайхан -
Байхгүй. Тэр бол ёстой байхгүй ш дээ.
Саранцэцэг -
Монголд ер нь Зөвлөлтийн иргэдээс гадна өөр ямар орны иргэд амьдардаг, ирж очдог байсан бэ?
Баярсайхан -
Хятадууд байсан. Суурин хятадууд ч байсан, сүүлд нь залуу хятадууд энэ 50 мянгат, 40 мянгат эд нарыг чинь тэр хятадууд барьсан ш дээ. 120 мянгатын тэр хэсэг байна.
Саранцэцэг -
Аа барилгачид орж ирдэг байсан юм уу?
Баярсайхан -
Тийм, хятад барилгачид. Тэгтэл тэд нар маань яг л нэг цэргийн зохион байгуулалттай, цэргийн улс байсан байдгийм. Зэвсэггүй цэргийн улсууд орж ирсэн байдгийм.
Саранцэцэг -
Өө за, тэр нэг 70-аад оны үед хятадуудыг зөндөө их гаргасан гээд яриад байдаг юм байналээ?Тухайн үед тэр ажилаж байсан хятадууд жижиг жижиг үймээн дэгдээгээд?
Баярсайхан -
Өө тийм, янз бүрийн.., өөрөөр хэлэх юм бол Хятадын соёлын хувьсгал гэж юм болоод урдаа. тэгээд тэр соёлын хувьсгалын нөлөө бас байлгүй яахав, энд. Энд байгаа хятадууд бас улаан хамгаалагчид болчихож байгаам ш дээ. Тэр улс төрд нь тийм байхаар энд монголд байгаа хятадууд бас улаан хамгаалагч нь болно ш дээ. Тийм үймээн самуун вокзал дээр зодоон цохион болж байсан, монгол хятадын зодоон.
Саранцэцэг -
Тэгээд тэр шалтгаанаар ер нь болбол энд байсан хятадуудыг шахаж гаргасан уу?
Баярсайхан -
Хятадуудыг шахаж гаргасан, тийм. Аа зүгээр орон нутгийн бүр дээр үед ирчихсэн луухаанууд байна ш дээ, тэрийг бол чадахгүй ш дээ, тийшээ явах ч үгүй. Монгол авгайтай, хүүхдүүдтэй, хятад иргэд, одоо тэр “9-гудамж” гэж одоо тэр Лениний музей гэж байсан, одоо тэр Хотын төв гал команд гээд байгаа тэнд нэг өндөр байшин байгаа ш дээ, тэрний чинь энэ талын одоо тэр хойшоо хятадын 9 гудам гэж, тэнд монгол авгайтай зөндөө улсууд байсан байхгүй юу. Тийм.
Саранцэцэг -
Усны гудамж гэдэг нь хаана байсан юм?
Баярсайхан -
Усны гудамж гэдэг чинь одоо энэ Тээврийн товчоо байна ш дээ, тээврийн товчоо. Тэр нэг шар байшин байгаа биз дээ, чихэр боовны үйлдвэрийн тэр хавьцаа, тэрний урд талын гудамнуудыг “Усны гудам” гэдэг байсийм.
Саранцэцэг -
Миний сонсч байснаар тэр усны гудманд бас их хятадууд байсан гэж сонсч байсан?
Баярсайхан -
Амгаланд их байсан. Энэ Улаанбаатарт бол хятад их байсан ш дээ. Монголд одоо миний мэдэхэд Ховд, Улиастай, Да Хүрээ, Архангайн төвд Цэцэрлэг хотод маш их хужаа байсийм. Дээр үед ирж суурин болсон. Монгол эхнэртэй маш их байсан байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Тэр хятад иргэд чинь голдуу юу эрхэлдэг байсан юм, Монголд?
Баярсайхан -
Газар тариалан, ногоо тарина, хар бор ажил хийнэ, пийшин барина, худалдаа хийнэ. Хоолны газар хувийн, тиймэрхүү хоршоолол дандаа үйлдвэр хоршоодын хоршоодын албанд гишүүнээр элсчихсэн хужаанууд, тэгээд хоол хийдэг, талх хийдэг, улаан буудайгаар талх хийдэг үйлдвэр мүйлдвэр жаран хэдэн онд байгаагүй ш дээ. Луухаанд нь талх харин байж байсан байхгүй юу.Үгүй ээ тэр луухаануудын талхыг одоо бид их хэрэглэдэг, сайхан хийнэ талхаа, тийм байсан байхгүй юу. Тэгээд сүүлд нь манайх чинь чихэр боовны үйлдвэр, талх малхаа хийгээд ингээд эхэлсэн байхгүй юу, үйлдвэрээр. Тэрнээс бүх юм гар ажиллагаатай байсан байхгүй юу. Ийм бүх юм мэдэхгүй л байна ш дээ, та нар хэцүү шүү дээ, тийм байсан шүү.
Саранцэцэг -
Тийм мэдэхгүй?
Баярсайхан -
Мэдэхгүй юм байна, чи одоо хэдтэйв?
Саранцэцэг -
Одоо 39.
Баярсайхан -
Тийм ямар юмаа мэдэхэв, мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Үнэхээр мэдэхгүй л дээ?
Баярсайхан -
Тийм байна.
Саранцэцэг -
Аа за за. Тэр хятадууд чинь хүүхдүүдээ сургуульд өгөхөөрөө хятад сургуульд өгөх үү?
Баярсайхан -
Өгнө, монгол.Монгол сургууль байсийм. Монгол сургуульд суулгана. Аа зүгээр тэр хойшоо Хятадын элчин сайдын яамны наахна хойд талд нь нэг хятад сургууль байсан юм. Байсан шүү. Хятад сургууль байсан.
Саранцэцэг -
Эрлийз хүүхдүүдтэй монгол хүүхдүүд хоорондоо найзархаг байж чадах уу?
Баярсайхан -
Чадна, найзална, найзална. Тийм, гудамны хүүхдүүдтэйгээ тоглоод л наадаад л
Саранцэцэг -
Гадуурхаж барих тийм юм бол байхгүй?
Баярсайхан -
Байхгүй, байхгүй тийм юм нь гайгүй.
Саранцэцэг -
Одоо танай гэр бүлд тийм гадаадын найз нөхөд гэж байсан уу?
Баярсайхан -
Байхгүй. Одоо л харин манайхан чинь гадаад хүнтэй зарим нь суучихсан байна ш дээ.Манай дүүгийн хүүхэд. Америк хүнтэй суучихсан. Америкт амьдарч байна.
Саранцэцэг -
Яг одоо социализмын үед гадаад эд барааг хаанаас олж авах уу? Худалдаж авъя гэвэл?
Баярсайхан -
Үгүй тийм юм чинь бидэнд худалдааны.., бид чинь оросоос л, оросын л барааг шүтэж амьдарч байсан ш дээ, монголчууд. Оросын.,
Саранцэцэг -
Орос дэлгүүрээс орос бараа авна?
Баярсайхан -
Орос дэлгүүртээ оруулахгүй, тэгээд. Дарга нар одоо тусдаа дэлгүүртэй.
Саранцэцэг -
Пропускаар ордог уу?
Баярсайхан -
Тийм, тусгай пропускаар ордог. Дарга нарын дэлгүүр гэж Улаанхуаранд байсан юм.
Саранцэцэг -
Аан, хятад бараа?
Баярсайхан -
Хятад бараа хятадаас орж ирдэг байсан юм, халуун сав.
Саранцэцэг -
Өөр бараа байхгүй юу?
Баярсайхан -
Өөр бараа байнаа, байна. Хятад оросын бараа байсан. Ер нь тэгээд л бид нар чинь оросын бараа л их хэрэглэсэн улсууд шүү дээ. иддэг сахар нь хүртэл орос сахар, будаа гурил хятадаас авдаг, хятадаас гурил авч байсан, идэж байсан бид нар. Ерөөсөө л орос хятадын бараагаар л монголчууд чинь байж байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь манай дотоод үйлдвэрийн бараа хэр их хангамжтай байдаг байсан юм?
Баярсайхан -
Дотоод үйлдвэрийн бараа гэдэг нь тэгээд манайх болбол үйлдвэр нэг их хөгжсөн орон байгаагүй шүү.
Саранцэцэг -
Аж үйлдвэржилт хэдэн оноос арай гайгүй эрчимтэй хөгжсөн бэ?
Баярсайхан -
Заа, жаахан гайгүй болж байгаа нь нэхмэлийн үйлдвэр гэж хятадууд УБ-ын нэхмэлийн үйлдвэр барьсан юм, комбинатад. Мах комбинат байсан, сүүлд нь хэд хэдэн том гурилын үйлдвэр барилаа ш дээ, харин монголчууд атар газрыг эзэмшсэн шүү, өөрснөө тариагаа тарьдаг, өөрснөө будаа тариагаа тэр өөрснөө хураана. Намар болгон намрын ажил гээд л оюутнууд чинь 2 сар,3 сар ажиллана ш дээ, зарим нь ажиллана ш дээ, аж ахуйд. Маш их сайн ажил нугалж байсан ш дээ. Оюутан байхад. Аж ахуйд ажиллана, бас тэгээд тэндээсээ цалин өгнө, сайн ажиллавал.
Саранцэцэг -
Цэргүүдийг бас татаж байсан уу?
Баярсайхан -
Явалгүй яахав, цэргүүд бас явна ш дээ, тарианд. Явна. Намрын ажилд явна,цэргүүд. Оюутнууд явна. Ерөө.., манай монголд чинь их том сангийн аж ахуй/САА/-нууд байна ш дээ, Ерөөгийн САА, бүх л одоо ингээд л Гачууртын САА тойроод л УБ-г чинь дүүрэн САА байлаа ш дээ. Тэр бүх ажлыг оюутнууд нугалж байсан юм. Улсын ургацын комисс гээд гарчихна. Дарга нь дэслэгч генерал Жамьян гэж хүн байлаа. Бүрэн эрхт одоо Засгийн газрын төлөөлөгч, бүх ажлыг зохицуулдаг, их ажлын ур дүйтэй, тийм байсан ш дээ. Атар газрыг ч бас эзэмшсэн. Тариагаа сайн тарьсан шүү монголчууд, хэнээс ч гурил гуйдаггүй байсан. Тэгээд л одоо Улаангомын гурилын үйлдвэр, Сэлэнгэ, Дарханд гурилын үйлдвэрүүд, УБ-ын гурилын үйлдвэр гурилын хэд хэдэн томоохон үйлдвэр байсан. Тэгээд л тэр чинь их сайхан гурил гардаг. Тэгдэг байсан.
Саранцэцэг -
Тухайн үед дотоодын хэрэгцээгээ хангаж байсан уу?
Баярсайхан -
Хангаад, гадагшаа гаргадаг. Бүр будаа экспортонд гаргаж байсан байхгүй юу, Будаагаа экспортонд гаргаж байсан байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Хүнсний ногооны тал дээр ч бас уу?
Баярсайхан -
Хүнсний ногоогоо өөрснөө хангана. Одоотой адилхан хятадын хүнсний муу ногоо энэ тэр авахгүй, өөрийнхөө хөрсөнд тарьсан монгол төмс, монгол лууван, манжин. Амгалангийн САА чинь УБ-ыг хангаж байсан ш дээ. Борнуурын САА-н төмс ер нь их сайн байсан.
Саранцэцэг -
Тэр сүүлд энэ гутлын үйлдвэр, арьс ширний үйлдвэр, хивсний үйлдвэр ..,?
Баярсайхан -
Тийм, ноосны үйлдвэр сүүлд баригдсан, жаран хэдэн онд билээ, гутлын үйлдвэр. Жаахан тааруухан л гутал хийнэ, монгол. Жаахан үзэмж мүзэмж жаахан тааруухан л хийнэ.
Саранцэцэг -
Аа гэхдээ дотооддоо тэр үйлдвэрлэсэн бүтээгдхүүнээ борлуулдаг..., гадагшаа?
Баярсайхан -
Тийм, хивсний.., УБ-ын хивсний үйлдвэр, нэхмэлийн үйлдвэр эд нар чинь савхи гаргадаг, экспортонд гаргаж байсан.
Саранцэцэг -
Гаргаж байсан юм уу?
Баярсайхан -
Гаргасан, гаргалгүй яахав,
Саранцэцэг -
Яг одоо үйлдвэрт ажиллаж байсан улсууд.., ямар улсууд голдуу үйлдвэрийн ажилчид болдог байсан бэ?
Баярсайхан -
Заа тэгээд юу.., үйлдвэрийн ажилчид яахав дээ, тэгээд л 10 жилээс тэгээд л ангиар нь илгээлт гэж нэг юм байлаа ш дээ.Илгээлтээр ажиллуулдаг, 10-р анги төгсөөд ангиар нь ухаандаа илгээлт үйлдвэрт ч юм уу, ингээд өгдөг байсан ш дээ. Тэгж ажилладаг байсан. Тэгэхдээ л дарга нарын хүүхдүүд сэм сэмхэн сургуульд явчихна. Орос явж байсан, эсвэл дотоодын дээд сургуулийн сургуульд орно. Одоо жаахан тийм тааруухан л одоо айлын хүүхдүүд тэд нар чинь бас ялгаа юутай л даа, ажил хийгээд л тэгээд л насаараа үйлдвэрт ажилласан улсуд байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрийн ажиллагсдын цалин хөлс ер нь ямархуу байдаг байсан?
Баярсайхан -
Үгүй ээ яахав дээ, амьдралаа болгож л байсан байх.
Саранцэцэг -
Тэд нар чинь норм хийдэг биз?
Баярсайхан -
Нормтой. Төлөвлөгөөтэй. Төлөвлөгөө биелүүлэхийн төлөө үхэн хатан тэмцэнэ. Бүх салбар төлөвлөгөөтэй. 5.,5 жилээр улсын төлөвлөгөө гарна. Байгууллага болгон төлөвлөгөөтэй. Төлөвлөгөөгүй хүн гэж байхгүй ш дээ. Өдөр болгон ажлын төлөвлөгөө батлуулна, даргаараа. Би ажил хийх гэж байна.., ухаандаа одоо бүх л салбарт. Цэргийн энгийн бай, бүгд төлөвлөгөөтэй. Даргаараа батлуулна. Өнөөдөр би ийм ийм юм хийнэ гээд төлөвлөгөө батлуулдаг. Тийм. Ерөөсөө социализм гэдэг бол тооцоо, тоо бүртгэл хийж сургадаг, багш гэхэд конспектоо заавал хичээлийн эрхлэгчид орж батлуулдаг. Заах хичээлээ, өнөөдөр би ийм сэдэв орох гэж байгаа гэж.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрт ажиллаж байгаа улсууд эхлээд ажилдаа дургүй байж байгаад тэгээд ажил юмандаа дадаад ирэхээрээ гайгүй болдог гэж, тийм юм сонсч байв уу?
Баярсайхан -
Тийм. Байсан. Эхлээд яахав, тэр чинь чадахгүй ш дээ. Одоо ингээд л нэг үйлдвэрт очоод л хүүхэд ажиллахад хэцүү л байгаа ш дээ, чадахгүй ш дээ. Нэхмэлийн үйлдвэр юм уу, оёдлын үйлдвэр хэцүү л байна ш дээ. Тэгээд аяндаа өөрөө дасаад дадаад, төлөвлөгөө нормоо биелүүлээд, норм төлөвлөгөөтэй ерөөсөө төлөвлөгөөгүй юм байгаагүй юм. Малыг одоо тэдэн сая болгоно гээд төлөвлөгөөтэй. Тийм ш дээ, төлөвлөгөөтэй. Ерөөсөө социализм гэдэг чинь тооцоо, тоо бүртгэл. Танайх одоо 100 хургатай хонь авлаа, хойтон 100 хонь чинь төллөх ёстой, 100 төлөх авах ёстой. Энийг дутаав чи нөхөр минь, тэрбайтугай Говьалтай аймгийн дарга нэгдлийн дарга хөдөлмөрийн баатар Лодойхүү гэдэг хүн авгай нь төрөхгүй юу, хоньчны. Авгайдаа шөл өгөх гээд Лодойхүү дарга дээрээ ганц хонь цохож өгөөч гээд очихгүй юу. Өрөвдмөөр байгаа биз, өөрөө 100 хонь хариулж байгаа ш дээ, нэгдэлд. Тэгэхэд сумын гуанзанд гэж байгаад нэг хөл мах гуя цохож байсан гэж байгаам шүү. /инээв/. Үгүй ээ нэг хөл мах чинь нэг дор л хоол хийчихнэ ш дээ. Авгайдаа шөл уулгах гэж байгаам.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрийн ажиллагсдад зориулсан ажил амралтын арга хэмжээ гэвэл өөр ажлаасгадуур ямар ажил зохиогдож байсан бэ?
Баярсайхан -
Заа, ажлаас.., 7 хоногт ерөөсөө ямар ч байгууллага 4 дэх өдөр лекцтэй, лекц гэж ингээд л ажил тарсны дараа бүгдийг нь оруулаад л, улс төр ярьдгиймуу, ямар нэг лекц хийнэ. Лекц гээд нэг юм, хагас сайн өдөр болгон сонсголтой. 7 хоногийн нэг өдөр болгон намын дугуйлан, эвлэлийн дугуйлан заавал явна. Орой болгон. Тэр 7 хоног болгон борви бохис хийхгүй. Хагас сайн өдөр гэдэг нь 2 цагт ажил тардаг. Хагас ажиллана. Бүтэн сайн өдөр амарна. Одоо болбол дураараа. Хийвэл хий, хийхгүй бол боль, дураараа ш дээ. тэр үед чинь хатуу байлаа ш дээ, цаг бүртгээд л, яагаад 5 минут хожигдчихов, дарга дээр дуудагдана. 10, 20 минут хожигдвол дарга дуудна. Одоо замечание/зэмлэл/ өгнө дөө. ..Яагаад чи хожигдоод байгаа юм, сонин байна уу. Тэгээд тэр залуучуудын идэвх сайхан л даа, юманд бас их сайхан сэтгэлээр ханддаг, манай монголууд чинь бас их гоё байсан ш дээ. “Социалист хөдөлмөрийн төлөө бригад”, “Сэхээтний нөхөрлөл” гээд тийм юмнууд бас, үйлдвэр дээр. Үйлдвэр дээр социалист хөдөлмөрийн төлөө бригад, төлөвлөгөө нормоо тийм төчнөөн хувь ингэж ингэж давуулан биелүүлнэ гээд төлөвлөчихсөн. Хэсэг улсууд социалист хөдөлмөрийн бригад болчихсон. Багш эмч нар “Сэхээтний нөхөрлөл” байгуулчихсан.
Саранцэцэг -
Тэгээд тэр “Сэхээтний нөхөрлөл” нь яадаг юм?
Баярсайхан -
”Сэхээтний нөхөрлөл” гэдэг нь одоо яахав дээ, бас л одоо багш нар байлаа гэхэд багш нар одоо сургууль дээр тохижуулах барих, юм хумыг нь хамтын хөдөлмөр хамтын л хөдөлмөрийн одоо давуу талыг харуулах гэж байдаг юм бол уу даа л гэж би боддог. Тийм байсан. Тэгэхдээ тэнд бол хүчээр оруулахгүй. Би өөрийнхөө юугаар нэгдэж ордог тийм л байсан.
Саранцэцэг -
Тэр үйлдвэрийн ажиллагсдад зориулсан тусгай сургалт эд нар гэж байх уу?
Баярсайхан -
Байлгүй яахав, байлгүй яахав. ТМС гэж байсан ш дээ. Техник мэргэжлийн сургуулиуд. Барилгын ТМС байсан.
Саранцэцэг -
Үйлдвэрийн ажиллагсдын зэрэг дэвийг яаж ахиулдаг байсан?
Баярсайхан -
Зэрэг дэвийг одоо тэр шалгалт малгалтаа өгөөд л ахиулдаг байсан байх. Ямар хэмжээтэй яаж оёж, үйлдвэрийн гологдол гаргаж байна уу, үгүй юу. Одоо жишээ нь. Үйлдвэрийн гологдол гаргаж байна уу үгүй юу гэдгээс болж зэрэгтэй. Жолооч хүртэл 1-р зэрэг, 2-р зэрэг, 3-р зэрэгтэй. Үйлдвэрийн ажилчид мөн адилхан зэрэг дэвтэй ш дээ. Хамгийн сайн нь мастер энэ тэр болоод дэвшээд л
Саранцэцэг -
Тэднүүст тусгай хангамж гэж байдгиймуу?
Баярсайхан -
Тийм юм байхгүй. Тусгай хангамж гэж байхгүй. Тусгай хангамж гэж байгаа нь Яамдын сайд нар улаан номертой тэр унадаг, тэд нар тусгай дэлгүүрээр үйлчлүүлдэг, тиймэрхүү л байсан.
Саранцэцэг -
Заа, за бид 2 яриад цаг болсон байнаа, энэ удаадаа ярилцлагаа өндөрлье? Тэгээд дараа уулзаж ярилцлагаа үргэлжлүүлье дээ.
Баярсайхан -
Заа, маргааш уу?
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
