Nansalmaa
Basic information
Interviewee ID: 990309
Name: Nansalmaa
Parent's name: Yondonjamts
Ovog: Borjigon
Sex: f
Year of Birth: 1957
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: kindergarten teacher
Belief: Buddhist
Born in: Galuut sum, Bayanhongor aimag
Lives in: Nalaih sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: International carriage service
Father's profession: Вагон клубын кино механик
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
childhood
education / cultural production
family
keepsakes / material culture
repressions
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Нансалмаа гуай.
Нансалмаа -
Сайн. Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
За сайн байна аа. Та энэ судалгаанд ярилцлага өгөхийг зөвшөөрч байна уу?
Нансалмаа -
За энэ судалгаанд ярилцлага өгөхийг зөвшөөрч байна аа.
Ариун-Ундрах -
Танд баярлалаа. Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Нансалмаа -
За намайг Ёндонжамцын Нансалмаа гэдэг. Би 1957 оны 8 сарын 02-нд Ёндонжамц гэдэг хүний гэр бүлд анхны ... үгүй ээ энэ юугүй байсан байх тэ?...
Би 1957 оны 8 сарын 02-нд Баянхонгор аймгийн Галуут сумын 2-р багийн иргэн, малчин Цэрэнгийн 2 дахь охин болж төрсөн. За тэгээд төрснөөсөө хойш бол миний ээжийг бол Шүүриймаа гэдэг хүн байсан. Аа тэгээд би бол 1958 онд Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын харъяат Ёндонжамц гэдэг айлын гэр бүлд үрчлэгдэж, тэнд өсөж том болсон юм аа. За ингээд би 1965 онд 1-р ангид орсон. Аа тэрнээс өмнө бол Улаанбаатар хотод 6 нас хүртлээ амьдарч байсан. Аа тэр хоорондоо бол би төмөр замын цэцэрлэгт явж байсан. Миний өргөж авсан аав Ёндонжамц нь Улаанбаатар төмөр замын вагон клубын кино механик. Аа ээж Тогтохсугар нь олон улсын вагоны үйлчлэгчээр ажилладаг ийм улсууд байсан учраас би Улаанбаатар төмөр замын 1-р цэцэрлэгт хүмүүжиж байсаан. За ингээд аав маань Чойр зангилгааны кино механикаар томилогдîæ очсон учраас би одоогын Говь-Сүмбэр аймгийн Сүмбэр сум, одоо Чойр өртөөнд 1-р ангидаа элсэн орж суралцсан. Ингэж элсэн орж суралцаад тэгээд 7-р анги төгстлөө Чойрт байж байгаад 8-р ангиа Дундговь аймгийн Говь-Угтаал суманд 8-р анги төгссөн. Аа яагаад вэ? гэх дээр зэрэг аав маань суурин аппаратны кино механик байсан. Тийм учраас одоо тэр аппаратны бас хор нөлөө байсан учраас группэд орж одоо нэг ёсондоо илгээлт авч малчнаар Говь-Угтаал суманд ажилласан. Тийм малчин хийсэн учраас би Говь-Угтаал суманд очиж 8-р ангиа төгссөн. 1973 онд 8-р анги төгсөж, 1973 ондоо би цэцэрлэгийн багшийн сургуульд элсэн орж суралцсан юм аа. Ингээд 1976 онд Улаанбаатар хотын цэцэрлэгийн багшийн сургуулийг хүмүүжүүлэгч мэргэжлээр төгсөөд Дундговь аймгийн Цагаандэлгэр суманд цэцэрлэгийн эрхлэгчээр томилогдон очиж ажилласан. Аа тэгээд тэр юунд би 2 жил ажиллаад Цагаан овоогын уурхай гэж байсан. Манай Дундговь аймгийн одоо ганц том хүнд үйлдвэрийн газар нүүрсний тийм уурхай байсан. Түлш эрчим хүчний яамны харъяа Цагаан овоогын нүүрсний ил уурхай, тийм босоо судалтай чулуун нүүрсний уурхай байсан. Аа энэ уурхайд би цэцэрлэгийн эрхлэгчээр томилогдож очиж би тэнд 6 жил ажилласан юм даа. Тэгээд би эргээд Цагаандэлгэр сумандаа ахиад бас цэцэрлэгийн эрхлэгчээр юу яасан. Би өөрөө бол тэр уурхайдаа байх сонирхолтой. Манай гэр бүлийн хүн бол бас уурхайд эксковатрын машинист хийдэг. Тэндээ байх сонирхолтой байсан ч гэсэн одоо манай энэ Цагаандэлгэрийн захирал Дамдинжав. Одоо улсын гавъяат багш болчихсон байгаа Дамдинжав гэж багш байдаг. Тэр багш маань одоо ямар ч байсан Нансалмааг аваачна гээд бүр ердөөсөө аймгаар хөөцөлдөж байгаад тушаал гаргуулаад бараг л намайг барьж аваачаад тэгэж байсан. Тэгээд би Цагаандэлгэр сумандаа 1994 он хүртэл би цэцэрлэгийн эрхлэгч хийж байж байгаад тэгээд Чойртоо эргэж ирсэн. Аа хүүхдүүд маань том нь ч одоо бас 8-р анги төгсөөд 9-р ангид элсэн орж суралцах тийм шаардлага гарсан учраас цаашаагаа бас аймгийн төв явалгүйгээр хуучин одоо нөгөөдөх Чойрт өсөж өндийсөн Чойрын хүүхэд болохоороо Чойр луугаа ойрхон ч байсан тэ? 60 хэдэн км газар. Ингээд би Чойрт ирсээн. За Чойрт ирээд би 1 жил багшийн ажил гүйцэтгэсэн. Чойрын 5-р цэцэрлэгт хүмүүжүүлэгч багш гэсэн орон тоон дээр 1 жил ажиллаад, тэгээд би Чойрын боловсролын газрын томилолтоор сурган хүмүүжүүлэх ухааны коллежид орж суралцсан. Аа тэр үед, дээр үед техникум төгссөн тусгай дунд боловсролтой хүмүүс бас дээд боловсролтой байх тийм ээ? Тухайн үедээ бас менежментэд суралцах тийм шаардлага гарсан. За тэгээд Чойрын боловсролын хэлтсийн томилолтоор би 2 жил сурган хүмүүжүүлэх ухааны коллежид суралцаж багш-аргазүйч гэсэн мэргэжил эзэмшиж дээд боловсролтой болж ингэж байсан юм аа. Тэгээд эргэж Чойртоо би ажиллаад аргазүйч багшаар за одоо “Алхам алхам” хөтөлбөр гэж байсан. Тэр “Алхам алхам” хөтөлбөрийн сургагч багш, орон нутгийн сургагч багш гэсэн тийм манай хөтөлбөр бол тэ? Үндэсний сургагч багш, орон нутгийн сургагч багш гэсэн ийм сургагч багш нартай байсан. Тэгээд би бол орон нутгийн сургагч багшаар 1999 онд би Баясаа цэцэрлэгийн эрхлэгчээр, төгсөж очоод бас эрхлэгч хавсарч хийж байсан. Тэгээд байж байхдаа энэ “Алхам алхам” хөтөлбөрт манай цэцэрлэг шалгалт юунд нь тэнцэж орсон учраас би “Алхам алхам”-ын орон нутгийн сургагч багшаар ингэж ажилласаан. Тэгээд тэр цэцэрлэгт сургагч багшаар ажиллаж байгаад би 2005 онд Баянтээл сумын хүүхдийн цэцэрлэгт эрхлэгчээр мөн томилогдон очсон. За тэнд томилогдоод очоод 1 жил ажиллачихаад тэгээд өөрийн хүсэлтээр Налайхт ирсэн. Аа тэрнээс хойш одоо би Налайхын цэцэрлэгт бол багшаар, аа мөн бас эрхлэгчээр ингээд ажиллаж байна аа. За тэгээд улсад би боловсролын системд одоо би 33 жил ажиллаж байна даа. Дандаа энэ сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллага хүүхдийн цэцэрлэгт эрхлэгч, аргазүйч багш тийм ээ? Багшаар нь ингэж үүрэг гүйцэтгэж явна аа.
Ариун-Ундрах -
За баярлалаа. Эхнээс нь хоёулаа тодруулж ярья гэвэл таны хүүхэд нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?
Нансалмаа -
За миний хүүхэд нас бол одоо маш их баяр баясгалантай тийм ээ? Би одоо айлд өргөгдөж очсон айлын өргөмөл охин байлаа. Тэгээд өргөж авсан гэрт маань бас хүүхэд нь тогтдоггүй тийм ээ? Тийм байсан. Тэгээд намайг бол ерөөсөө би бол тэр тухайн өргөж авсан гэртээ бол урваж очсон хүүхэд гэж байдаг. Яагаад гэвэл одоо манай өргөж авсан аав ээж хоёр маань түрүүнд хэлсэн. Нэг нь олон улсын вагоны үйлчлэгч байсан тийм ээ? ээж маань. Аа аав маань болохдоо зэрэг вагон клубын кино механик байсан. Тэгээд энэ улсууд чинь ингээд, гэр бүлийн 2 хүн чинь ингээд салаад л 2 тийшээгээ вагонд өөр өөрийнхөө ажлыг гүйцэтгээд яваад өгдөг байсан. За тэгээд ирээд нэг амардаг байсан гэж ярьдаг юм. Нэг 9 хоног амардаг байсан ч гэл үү, яадаг ч гэлээ. Аав болохоор нэг 7 хоног ч амардаг гэл үү? нэг амардаг байсан байна л даа.Тэгээд ирээд юу яадаг байж л дээ. Нэг нутгийнхаа найзындаа очдог байсан байгаа юм. Тэгэхэд би тэр найзых нь хажуу талд миний одоо яг төрсөн аав тэ? Аа төрсөн ээж Чүүриймаа гэж хүн байсан. Жамбалын Чүүриймаа гэж мөн Баянхонгор аймгийн Галуут сумын 2-р багийн хүн байсан. Тэр миний ээж болох дээр зэрэг яасан гэхээр багаасаа өнчин. Ахтайгаа хоёулахнаа байдаг тийм хүүхэд байсан. Ах нь нийгмийг аюулаас хамгаалах яаманд ажилладаг хотод. Аа ээж болох дээр зэрэг бас тэр нутагтаа нэг айлд, одоо цагаан дээлт Дамдин эднуус гэж ярьдаг Баянонгор аймгийн Галуут сумынхан, одоо Ламын гэгээний нутгийнхан их бас багшаа эднуус гэж хүндэлдэг тийм лам, тийм мэргэн тийм хүн байсан байгаа юм. Тэр айл манай ээжийг өргөж авсан юм байна лээ л дээ. Тэгээд айлд өргөгдөөд багаасаа нэг ёсондоо айлд өргөгдөөд одоо эцэг эх байхгүй амьтан. Ах нь бодвол цэрэгт л явсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд тэр чигээрээ хотод суучихсан. Тэгээд айлын ганц хүүхэд чинь тэгээд айлд өргөгдөж тэгэж тэнд байгаад, өргөгдөж одоо энэ өргөгдөнө ч гэдэг юм уу зарцлагдана ч гэдэг юм уу тэ? Тухайн үедээ тэгэж ингэж байж байгаад тэгээд тэр айлын өргөмөл охин нэртэй болоод тэндээ байж байгаад тэр нутгийнхаа хүнтэй суусан байгаа юм л даа. Тэгээд тэр манай аав Цэрэнтэй суусан чинь миний дээр нэг эгч бий. Тэгээд эгч маань гарсан. Тэгээд эгч гарчихаад дараа нь би гарсан байгаа юм. Тэгээд намайг гардаг жил манай аав бас нэг хэрэгт орооцолдоод, нөгөө малын хулгайн тийм хэрэгт орооцолдоод явж л дээ. Гэхдээ манай аав бол их тийм Чамбай айлын хүү байсан байгаа юм. Тэгсэн чинь манай эмээ ээж, өвөө аав эднуус тэгэж ярьсан гэж байна л даа. Өө энэ нэг охин гарч л яаж одоо бараг л манай хүүхэд одоо хэрэг төвөгт орооцолдоод явчихлаа энээ тэрээ ухааны юм ярьдаг л юм байлгүй дээ. Ээж маань тэгээд тэрийг сонсчихоод бас жаахан сэтгэл нь сэдрээд тэ? Тэгээд ерөөсөө л одоо би энэ 2-ын 2 хүүхэдтэй ингээд яагаад яахав. Энэ айлд одоо ингээд өчнөөн мал хараад байж байхаар ах дээрээ очъё гээд тэгээд Улаанбаатар хотыг зорьсон байгаа байхгүй юу. Тэгээд явсан чинь нутгийн айлууд чи энэ бага охиноо орхи оо. Чи наад 2-ын 2 хүүхэд чирээд яваад яах юм чи. Энэ бага охиноо орхи гэсэн байгаа юм. Тэгсэн чинь ээж үгүй ээ би 2 охиноо авч явна гээд бид 2-ыг хоёуланг нь аваад явсан. Аа тэгээд Улаанбаатар хотод ирээд яахав ахынхаа одоо бэр эгчийнхээ хажууд ирсэн. Бэр эгч бас нилээн чангахан хүн байсан гэж тэгэж ярьдаг байхгүй юу. Бэр эгч их чанга байсан. Бид нар ч одоо сүүлд нь Хоргол ажаа гээд их л сайн байсан. Тэр эгч маань тухайн үед яахав хүмүүсийн бас амьдрал юм чинь бас чанга байх л ёстой байсан байх. Мань мэтийн одоо том охин нь надтай чацуу эднуус тийм охинтой тийм улсууд байсан л даа. Ээж маань тэгээд тэр ах дээрээ хүрээд ирсэн. Тэгээд л 2-ын 2 хүүхэд чирээд ирсэн хүн хэцүү л байсан байж таараа. Тэгээд аргагүйн эрхэнд манай эгчийг хүнд өгсөн байгаа байхгүй юу. Яг тэгээд хүнд өгөхдөө яасан гэх дээр зэрэг тэр өргөж авсан тэр цагаан дээлт Дамдин гэдэг хүний том хүү Монхор гэж хүн энэ юунд байсан. Улаанбаатар хотод одоо Монхор ах чинь юу хийж байсан юм бэ? дээ. Тэр бараа бааз хавьд л ажилладаг байсан байх аа. Тэгээд Монхор ахад манай эгчийг өргүүлчихсэн байгаа юм. Одоо нэг ёсондоо өргөж авсан гэрийнхээ ахдаа өгчихсөн байгаа юм. Тэгээд намайг аваад л явдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд намайг аваад явдаг байсан чинь тэр хүүхэд нас тэр үед бас хэцүү л байсан юм шиг байгаа юм. Нөгөө би өөрөө жоохон байсан болохоор мэдэхгүй. Тэр толгойтын ногооны зоорь гэж байдаг байсан байна л даа. Тэр ногоон зоорин дээр ээж маань намайг аваад л ажилд явдаг. Тэгээд л байсан чинь тэнд чинь бас тэр үед бас Хятадууд их байсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд тэр нэг Хятад айл намайг авъя гээд гуйгаад байхаар нь бас өгчихсөн байгаа юм аа. Тэгээд тэр хүн бас л амьдралдаа их ядарч явсан учраас бол бас өгөхгүй гэж гарсан 2 охиныгоо нутагт нь орхиогүй байж энэ газар авчраад тэр нэг Хятад хүнд өгчихжээ. Тэгсэн чинь би өвддөг юм биз дээ. Өвдөөд эмнэлэгт очсон чинь тэр нөгөөдөх Хятад ээж л намайг аваад эмнэлэгт очсон юм шиг байгаа юм. Тэгсэн чинь Монгол эмч нар үзээд яахаараа чи Монгол хүүхэд авч байдаг юм. Тэр эхийг нь авчир эднуус гээд загнасан гэнэ ээ. За тэгээд ээжийг аваад ирсэн чинь ээжийг ирэх дээр зэрэг тэр эмч их сайн хүн байсан байгаа юм. Би тэр эмчид одоо хүртэл аягүй их баярлаж явдаг байхгүй юу. Тэгээд ийм охиноо хүнд өгчихдөг юу ярьж байгаа юм чи. Чи өөрөө хүн болго чи. Чи яагаад чи энэ Монгол хүүхдийг Хятадад өгч байгаа юм. Хятад айлд өгч байгаа юм чи гээд тэгээд шууд аваад өгчихсөн гэсэн. Тэгээд тэр цаад улсууд ч юм хэлээгүй өгчихсөн. Тэгээд ээж маань намайг аваад ингээд юу яасан гэсэн. Тэгээд ингээд байж байсан чинь яахав дээ одоо тэр манай өргөж авсан аав ээж хоёр маань тэр ахых нь хажуу талын айлд очоод ингээд бужигнаад шуугилдаад л байсан чинь л би ингээд л гүйж явдаг л юм байсан гэсэн. Тэгээд аав ээж хоёрын өвөр дээр очоод, аавын өвөр дээр очоод суучихдаг байсан гэсэн. Тэгээд л манай аав ээж хоёр ч яахав тэр үед хүүхэдгүй байсан. Тэгээд нөгөө 2 ч удаа яагаад хүүхэд нь бүтээгүй юм гэнэ лээ. Дутуу гарчихаад тэгээд бүтээгүй. Тэгсэн чинь л ерөөсөө өвөр дээр нь гарч суучихаад л аав ээжийгээ шулганаад л үглээд, тэгээд явахаар нь дагаж орилоод эднуус байдаг. Тэгээд л миний аав ярьдаг байсан байхгүй юу. За бушуухан амрах юмсан. Бушуухан охиндоо очих юмсан гээд л тэгээд л ерөөсөө яаруу сандруу л ажлаа хийгээд л, хот руу дөхөх тусмаа л ингээд зөрлөг болгон дээр зогсоод, точка болгон дээр кино гаргаад явдаг байсан гэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд сүүлийн точка эднуусыг хаяад явчихмаар санагддаг байсан гэж байгаа юм чинь жигтэйхэн яараад. Тэгээд л хүрээд ирдэг байсан гэсэн. Тэгсэн чинь нэг удаа ингээд ээж ирээгүй. Аав ирчихсэн ... манайх одоо миний тэр байр байдаг юм. Одоо энэ төмөр замын эмнэлэгийн хашаан дотор ердөөсөө буулгаагүй үлдчихсэн, яг манай байсан байр буулгаагүй үлдчихсэн тийм 4 айлын жижигхэн дүнзэн байшин одоо байдаг байхгүй юу. Тэгээд тэндээ ингээд л аав ирчихээд ус авах гээд явсан гэнэ ээ. Усаа аваад л нөгөө худгаасаа ус аваад ороод ирсэн чинь миний төрсөн ээж намайг тэвэрчихсэн ирчихсэн байсан гэсэн. Тэгсэн чинь ээж бүр үглээд ах минь одоо та энэ хүүхдийг ав даа ав. Танд өгөхөөс. Энэ одоо ерөөсөө хөхөө ч хөхөхгүй, хоол унд ч идэж уухгүй орилж чарлаад одоо ингээд 7 хоног ориллоо. Эсвэл танд өгье. Та авах уу л гэсэн чинь аав авалгүй яадаг юм авна авна гээд л тэгсэн гэнэ ээ. Тэгсэн чинь л аав маань тэгсэн гэсэн. За миний дүү... юм ч хэлээгүй. Манай аав чинь их хурдан хөдөлгөөнтэй хүн байсан. Гялалзаад л гүйгээд гараад явсан гэнэ л дээ. Нөгөө санаа нь л дэлгүүр ороод л нэг идэж уух юм хамаад цуглуулаад ороод ирсэн чинь манай ээж намайг өлгийг нь дэлгээд голд нь суулгачихаад өөрөө яваад өгсөн байсан гэсэн. Тэгээд л яахав дээ аав ч намайг юу яагаад, би ч аавыг хараад жигтэйхэн баярлаад л. Тэгээд л тэр айлд өргөгдөөд оччихсон. Тэгээд өргөгдөөд ингээд урваад оччихсон нэг ёсондоо. Тэгсэн чинь л аав намайг ёстой жигтэйхэн яагаад л будаа чанаж өгсөн гэсээн. Хоол хийж л өгч л дээ. Тэгсэн чинь ёстой энэн дээр ойччихсон будаагаа түүж авч идээд л аягүй нямбай хоол идчихээд тэгээд унтаад өгсөн гэсэн. Тэгэхээр нь унтуулчихаад л энэ 25-р эмийн сангийн тийшээ ойрхон ш дээ. Тийшээ дэлгүүр рүү аав маань гүйсэн гэсэн. За охиноо усанд оруулна босохоор нь, тэгээд гоё хувцас авч өгнө гээд л. Тэгээд дэлгүүрээр ороод баахан хувцас тоглоом аваад л ирээд л тэгээд ус халаагаад намайг усанд оруулсан чинь би ёстой ингээд хацраараа аягүй тарган мярайлаг, аягүй том гэдэстэй тийм аягүй туранхай хүүхэд байсан гэсэн. Тэгээд аав маань бас дотроо айсан байгаа юм л даа. Яанаа аягүй туранхай байна ш дээ эднуус гэж бодоод л. Тэгээд л яахав дээ намайг усанд оруулаад, гоё хувцаслачихаад л. Тэгээд манай аавын өөрийх нь ээжийн талын эгч, одоо манай Өлзийт эгч гэж байсан юм. Тэгээд Өлзийдөө хэлэх гээд намайг тэврээд очиж хэлж байсан юм гэнэ лээ. Би ийм боллоо гээд. Тэгээд Өжөө маань бас юу яаж байсан гэсэн. Чи одоо хэлж барихгүй, өдөр судар ч үзэхгүй хүнээс хүүхэд авчихдаг. Чи нээрээ сонин хүн юм аа гээд. Яадаг юм, яадаг юм, яадаг юм. Ирэх гэж ирсэн юм гээд. Тэгээд би айлд өргөгдөөд оччихсон. Тэгээд би тэр өргөж авсан аавын гэртээ бол одоо их эрх танхи өссөн. Би 5 нас хүрч байж би дүүтэй, дүү араас нь дагасан. Тэгээд одоо юм гэдэг бас их учир утгатай байдаг эднуус гээд одоо манай аав, манай тэр төрсөн ээж эднуус бол ярьж л байсан л даа. Тэгээд төрсөн ээж намайг хүнд өгснөөс хойш нэг хүнтэй танилцаад тэгээд одоо нэг гэр бүл болоод суусан. Тэгээд манайх чинь тэр хотод ойрхон. Миний 5 насны ойг хийгээд л их том ой хийж байсан юм. Миний өргөж авсан ээж болохоор яг миний төрсөн ээжтэй бас яг адилхан тийм амьдралтай. Багад нь жоохонд нь аав ээж хоёр нь нас барчихсан 2 тийм жоохон хүүхэд хоцорсон байгаа байхгүй юу. Тэгээд одоо Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Цагаан овоо бригад Үнстэйн хийд гээд яг тэрэн дээр тэр их чинээлэг айлууд байсан. Хоёрхон тийм өдийхөн юм ингээд хоцорчихсон. Улсууд орж ирээд авдрыг нь ухаад л аав ээжийх нь хурган дотортой дээлийг аваад гарахад юу ч мэдэхгүй 2 юм ингээд сууж байдаг. Тийм 2 өдийхөн тэгэж юу яасан тийм юутай байж байдаг түүхтэй байдаг юм. Тэгээд төрсөн ээж маань яахав хүнтэй суугаад ингээд хүүхэд гаргаад л за хүүхдээ угаана. Ах очоорой гээд л аавд эднуус хэлээд л. Хүрээд очиход нь л ерөөсөө аягүй нэг өдөр очсон чинь ердөөсөө хачин байсан гэсэн. Хүүхэд ч байхгүй. Тэгсэн чинь тэр шөнөө байхгүй болоод хоночихсон. 2 ч хүүхэд тэгэж алдсан байгаа юм л даа. Тэгээд яахав хүн амьтанд үзүүлээд ингээд асууж барьсан чинь хүнд өгөхгүй ёстой хүүхдээ хүнд өгсөн байна гээд тэгдэг юм биз дээ. Тэгсэн чинь ээж ааваас нөгөөдөх нөгөө өөрөө авчраад өгчихсөн болохоор буцаагаад хүүхдээ авъя гэж хэлж чадахгүй. Тэгээд аягүй хүнд байдалд орсон байгаа юм л даа. Тэгээд манай 2 гэрээс хүүхэд зэрэг гарсан байгаа юм. Тэгэж байж хүүхэд нь тогтсон. Тийм юутай байдаг. Одоо миний дүү нар луутай гэдэг бил үү? Одоо төрсөн гэрээс гэрээс гарсан эмэгтэй дүү байдаг. Өргөж авсан гэрээс гарсан эрэгтэй дүү байдаг. Тэгээд эднуус чинь одоо тэгэж байсан. Тийм юм бол их нарийн учир явдалтай байдаг юм байна лээ. Тэгээд би бол өргөж авсан гэртээ бол их эрх танхи одоо тийм охин болж өндийж өссөн. Миний өргөж авсан аав ээж бол намайг ёстой нээрээ юугаар ч дутаагаагүй тэ? Тэгэж өсгөж өндийлгөсөн. Миний төрсөн авсан ээж ч гэсэн 12-р сургуульд бол насаараа тэнд ажилласан. Сүүлд нь тэр ногооны зоорьноос болиод тэгээд 12-р сургуульд насаараа ажиллаж байж байгаад тэгээд одоо бас мөн бурхан болсон. Одоо надад бол өргөж авсан ээж маань л байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
За таны хүүхэд насны тухай ярьсан чинь маш их сонирхолтой байна л даа. Аан тэгээд та тэгэхээр чинь Улаанбаатар хотод бол бүр багаасаа л байсан гэсэн үг үү?
Нансалмаа -
Тийм. Би Улаанбаатар хотод багаасаа байж байгаа. Миний 5 насны ойг хийгээд тэрний дараахан жил л би юу яасан. Аав ээж хоёр маань тэр юунд очсон байгаа юм л даа. Бүүр эхлээд томилогдоод явахдаа Замын үүдэд томилогдсон байхгүй юу. Тэгсэн чинь би эмээ ээж, өвөө аав хоёр дээрээ, аавынхаа ээж аав хоёр дээр байдаг. Тэр ээж аав хоёр маань юунд... аавын маань ах нь Мааньт гэж байдаг ш дээ. Одоо энэ Мааньт өртөө гээд тэ? Төв аймгийн Баян сум ш дээ. Тэнд аавын маань ах байдаг байсан байгаа юм. Цаг уурын станцын дарга хийдэг Аюурзана гэж хүн байсан. Тэгээд тэнд манай эмээ ээж, өвөө аав хоёр маань тэнд байсан. Тэгэхэд би тэнд ер нь Мааньтад би удаагүй байх аа. 2 жил болсон. Бид нар чинь 8 настай сургуульд ордог байсан юм чинь. Мааньтад би нэг 2 жил болсон. Тэгээд л Чойрт очсон. Тэгээд ээжид маань агаар таарахгүй байна гээд тэгээд Чойрт ирсэн. Чойрт ирээд, тэгээд эмээ ээж, өвөө аав бид 3 ч наанаасаа очсон. Аав ээж хоёр маань ч цаанаасаа ирсэн. Бас Чойрт ирээд манай тэр дүү гарсан ш дээ миний дараагын дүү чинь. Тэгээд хүүхэд байхын хөгтэй хөгтэй хөгжилтэй тийм явдлууд бас их байдаг юм ш дээ. Би одоо тэр жоохон Чойрт ингээд байж байсан. Чойрт гэнээ Мааньтад байж байсан чинь манай тэр үед чинь одоо үхэр ферм гээд л бас төвийн улсууд ингээд хөдөө гараад үнээ саадаг. Тийм байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь эмээ ээж маань үнээ саагаад л, тэгээд намар болоод л ингээд тосоо холиод л гүзээнд ингээд хийгээд гүзээтэй тос боогоод дэлгэцэн дээр тэр энэ талын хаяанд тавьчихаад л гарсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь манайд нэг тугал ороод ирдэг юм. Би орон дээрээ сууж байсан чинь тугал ороод ирсэн. Би аягүй сайн хүн болоод нөгөө тугалыг хөөгөөд гаргах гэсэн чинь нөгөө тугал чинь ингэж тойрч давхингуутаа нөгөө гүзээтэй тосыг нь хага гишгэчихээд гараад явчихсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь нөгөө гүзээтэй тос нь ингээд хагарчихаад гоожоод байдаг. Би эндээс нь аваачаад ингээд гараараа базах гээд болдоггүй. Бүр ерөөсөө нөгөөдөхөө чимхчихээд л эмээ ээжийгээ дуудаад л орилоод байдаг. Эмээ ээж холоо тэр зэлэн дээр явсан юм уу хаана явсан юм байдаггүй, ирдэггүй. Тэгээд л айж ч байгаа гэж жигтэйхэн. Ерөөсөө нөгөө тос гоожоод, шар тос нь гоожоод ингээд л нөгөө дотор нь чихчихсэн тос нь гоожоод л. Би бүр тэрнийг ингээд л базаад аягүй инээдтэй их сандарч байсан. Тэгээд эмээ ээж намайг орж ирээд юу ч гэж хэлээгүй. Ер нь аягүй би ч бас тийм эрх танхи ч хүүхэд байсан. Гэхдээ тэр үеийн хүүхэд бас буруу эрх ч байсангүй дээ. Тэгээд л тийм жоохон байж байхдаа би бас тэр ферм дээр байгаа айлын эмээ нарт одоо аягүй их аргал түүж өгдөг. Тэгээд бас ингээд тугалын ногт ингээд юу сүлжээд ногт их зангидаж, ногт их хийж өгдөг тийм хүүхэд байлаа. Тэгээд нэг удаа бас нэг хөгжилтэй юм нь тэр үед болж байсан юмнаасаа ярихад тэр саалийн фермийнхээ 2-3 охидуудтай нийлээд тэр ууланд гарч тоглодог байхгүй юу. Тэгээд тоглосон чинь тэнд чинь ингээд байгалийн тогтолцоо нэг их гоё ингээд тал талаасаа гулгаад орчихсон юм шиг ийм мөлгөр одоо хайрцаг шиг тийм чулуун ийм газар тааралдаад бид хэд бүгдээрээ тэр лүү давхиад орчихгүй юу. Тэгээд доор нь ингээд тоглож тоглож байгаад баахан байж байгаад гарах гэсэн чинь нөгөөдөх чинь ямар ч юу байхгүй ийм гөлгөр юм гарч болдоггүй. Тэгээд нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт ингээд наранд халчихсан. Нөгөө чулуун дээр ингээд гар тавихаар л гар түлчих гээд. Тэгээд л хэдүүлээ гарч чадахгүй. Яаж гарахаа мэдэхгүй ёстой нөгөө 3-4-үүлээ нийлээд л учиргүй чарласан. Орилосон чинь л харин бид хэдийг бас ирэхгүй байна. Тийшээ л явсан, уул руу явсан. Ирэхгүй байна гэж хойноос харж байсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд оройхон тийш болсон. Тэгээд морьтой тэр нэг найзын маань ах ирээд тэгээд бид хэдийг шилбүүр өгөөд, шилбүүрнээс нь чангаагаад, зарим нь араас нь түлхээд, зарим нь шилбүүрнээс зулгааж гарч ирээд. Тэгсэн чинь манай муу өвөө аав хөөрхий амьтан жигтэйхэн... Бас хэлсэн юм шиг байгаа юм. Тэднуус тэнд нүхэнд орчихоод гарч чадахгүй байна. Шилбүүр авъя ч гэсэн юм уу яасан юм. Өвөө аав, эмээ ээж эднуус бүүр ингээд цуваад л, хойно хойноосоо цуваад л наашаа гүйлдээд ирж явсан. Тэгэхэд бас жигтэйхэн айж байсан, их баярлаж ч байсан. Тиймэрхүү хөгжилтэй явдлууд бас болно оо. Биднуус чинь одоо хүүхэд байсан. Тэгээд л тэр үед чинь одоо байгаль тарвага ихтэй байж. Манай тэр саалийн ферм дээр нэг улсын анчин байдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд л ёстой нээрээ анд явлаа гээд л ингээд явна. Өө ёстой нээрээ анчин анд явлаа шүү гээд л явахад нь бид нар чинь гаргаж өгөөд л, ирэхэд нь тосч аваад л. Ёстой өө морин дээр ингээд л хөтөлгөө морьтой явна. Морин дээр тарвага нь ингээд л 2 талаар нь ингээд сагсалзаад л зүгээр газар чирээд л, морь нь даахгүй нуруу нь ингээд хотолзоод л ингээд. Тэгээд л ирдэг байхгүй юу. тэгээд тэр саалийн фермийн айлуудаар ингээд нөгөө тарвагаа тараагаад өгчихнө. 2 нь 2, 3 нь 3, 1 нь 1 хэдэн тарвага авъя гэсэнд нь ингээд л өгчихнө. Нөгөө айлууд нь бүгд тарвагыг нь өвчөөд арьсыг нь аягүй сайхан дэлгэж хатаагаад л нөгөө айлууддаа өгдөг. Махыг нь иддэг. Тийм байсан байгаа байхгүй юу. Тэгээд биднуус болох дээр зэрэг яадаг байсан бэ? гэх дээр зэрэг тэр тарваганы нөгөө тийм сарвуунуудыг нь ингээд тасалж аваад овоолчихсон. Бүүр ийм том овоо болчихсон тийм тарваганы яс байна. Тэгээд биднуус яах вэ гэх дээр зэрэг тэрнийг очиж ингэж үзэж байгаад ар луу нь ингээд яах дээр зэрэг, одоо энэ рүү нь яах дээр зэрэг, одоо энэ лүү нь ингэх дээр зэрэг хатаагүй ингээд сарвагас сарвагас гэдэг байхгүй юу. тэгэхээр нь ингээд хатаагүй сарвагас гэж байгааг нь ялгаад л нэг талд нь тавиад, хатчихаад хөдлөхгүй байгааг нь нэг талд нь тавиад. Биднуус одоо тэгэж л их тоглодог байсан. Тэгээд маргааш нь ирээд ахиад л нөгөөдөх ялгаж тавьсныгаа ахиад л ялгана ш дээ. Аягүй тийм их ажил хийнэ. Бас их сахилгагүй хүүхдүүд байсан юм шиг байгаа юм аа. Надын хүүхэд нас бас тийм сахилгагүй, тийм хөгжилтэй, тийм явдлаар их дүүрэн байдаг байна л даа. Тэгсэн чинь нөгөө хонин гүрвэлүүдийг барьж аваад сүүлээр нь утсаар ингээд уяад тэ? Тэгээд ингээд морь уралдуулна гээд энэ миний морь. Энэ чиний морь гээд ингээд бүгдээрэнг нь яахчихсан. Тэгээд ингээд 2 утасныхаа 2 талыг хадаасаар уяад ингээд татаад газар хадчихна. Тэгээд яваад өгдөг байхгүй юу. Тэгээд маргааш өглөө ирэхэд заримдаа бүгдээрээ байхгүй ингээд яваад өгсөн байна. Аа заримдаа нэг нь үлдчихсэн байна. Тэгээд тэр нэг үлдсэнийгээ аягүй их хайрлана аа. Ёстой сайн гээд л ёстой аягүй их хайрладаг. Бас ингээд нүх ухчихаар голио гээд л байдаг байсан. Говьд чинь голио гээд нэг юу байна ш дээ. Одоо хангайд бол бараг л байхгүй юм даа. Говийн бор бор ийм голионууд. Голионуудыг түүгээд нэг нүхэнд хийчихнэ. Тэгээд ингээд таглаад нэг 2 хоноод эднуус ирэхээр голионууд чинь нэг нэгнийгээ ингээд бариад идчихдэг амьтан байхгүй юу. Нэг том бүдүүн голио. Бусдад нь дандаа тийм хоосон хальс болчихсон. Тэгээд тэр голио чинь нөгөөдөх ургамлын шим тэжээлийг ингээд ургамал сорж шимж иддэг амьтан байдаг юм байна л даа. Тэгээд энэ шилэн хүзүүн дээрээ нэг хонхорхой байдаг л гэж ярьдаг юм. Тэгээд нэг нэгнийгээ тэрүүгээрээ ингээд аль чадалтай нь тэр бусдынхаа гэдэс доторхыг нээж идээд байж байдаг. Нөгөөдүүл нь болохоор одоо хүч мөхөс тэднуус нь тэгээд бусдынхаа ингээд хоол болдог. Тийм байдаг юм байна л даа. Тэгээд биднуус чинь одоо хүүхэд байхад тэгэж юу яадаг. Тэгээд их айл гэр болж чулуун тоглоом тоглодог. Тэгээд хүүхэд нас их хөгжилтэй. Би чинь одоо бас өөрөө цэцэрлэгийн багш болохлоор цэцэрлэгт байхдаа бас их хөглөж байсан юмаа боддог юм ш дээ. Биднуус чинь одоо энэ Улаанбаатар хотын би төмөр замын 1-р цэцэрлэгт явдаг байсан. Багшийг гараад явах дээр зэрэг л бас дэрээрээ шидэлцэнэ тэ? Тэр үед биднуус дандаа ийм хашлагатай оронд унтдаг байсан. Тэгээд л хашлагатай орон дээгүүр ингээд даваад л өөр орон дээр эднуус очно. Тэгээд л одоо ингээд л тэр үед чинь ингээд нэг хөөрхөн ийм шаазан. Шаазан аяга нь ингээд бөөрөн дээр цэнхэр ийм хонины зурагтай, ямааны зурагтай, тэмээний зурагтай эднуус тийм хээтэй. Одоо манайхан л хийдэг байсан юм байлгүй дээ. Дандаа тийм 5 хошуу малын хээтэй тийм юмнууд ирнэ. Аа тэгээд л ёстой морьтой аяга авна гээд л пижигнэчихнэ ш дээ. Морьтой аяга авна, морьтой аяга авна. Тэгээд л би нэг удаа гадаа тоглоод л нэг их модон банзаар хийчихсэн тийм сандалтай. Тийм байсан манай талбай. Тэгээд биднуус ингээд тэр сандал дээгүүрээ ингээд явж байсан чинь миний урд талын хүүхэд хальтраад ойчсон байхгүй юу. Би тэр хүүхдийг түлхээгүй л байхгүй юу. Тэр хүүхэд миний урд ингээд гүйж явж байгаад ойччихоод тэгээд намайг түлхсэн гээд багшид хэлчихгүй юу. Тэгсэн чинь багш намайг шийтгээд тэр юм угаадаг угаалгын өрөөнд аваачаад зогсоочихсон байхгүй юу. Тэгээд л тэрэнд би аягүй их гомддог байж уу тэр найздаа. Намайг яагаагүй байхад багшдаа ч гэсэн бас их гомдоод, намайг зүгээр байхад. Тэгээд боддог нь аав ээж одоо намайг энд, аав ээж хөдөө замд явчихсан. Эмээ ээж, өвөө аав маань авдаг. Тэгээд намайг энд байгаа гэж мэдэж авах болов уу? Үгүй болов уу? Багш хэлэх болов уу? Үгүй болов уу? гээд л тэрхэн хооронд чинь бас хэрэндээ л их шаналж байсан. Тэгээд одоо ч гэсэн би бас шавь нараа, цэцэрлэгийн хүүхдүүдээ бас боддог байхгүй юу. Хэлмэгдүүлэхгүй юмсан даа л гэдэг. Тэр чинь яг тэр л үедээ надад их том хэлмэгдэл байсан байхгүй юу. Заа.
Ариун-Ундрах -
За таны аав яг ямар ажил хийдэг юм?
Нансалмаа -
Миний өргөж авсан аав маань кино механик байсан. Одоо тэр өргөж авсан аавын маань аав болох дээр зэрэг энэ одоо Дорж мээрэн гэж хүн байсан. Өмнөговь аймгийн Баяновоо сумын харъяат Бунибазарын Дорж гэж хүн байсан. За энэ Бунибазарын Дорж гэдэг хүн маань болох дээр зэрэг миний аавын төрсөн аав. Ээж нь болохоор яг төрсөн ээж нь Сэржмядаг гэж хүн байсан. Аа Сэржмядаг гэдэг хүн бол одоо Төвд, Уйгаржин, Монгол бичигтэй, бас их уран, тийм эрдмийн талын тийм хүн байсан. Тэгээд энэ Дорж Мээрэн гэдэг хүн бол одоо бас тийм энгийн ардуудтайгаа их дотно. Одоо тэгээд л их юмыг... одоо хөнгөн цагааныг гагнаж нугалж чаддаггүй байхад хөнгөн цагаан гагнадаг. Одоо тийм их дархан хүн байсан байгаа юм л даа. Тэр ойр хавийнх нь улсууд нь одоо шанага хугарчихлаа ч гэдэг юм уу тэгчихлээ ингэчихлээ гэхэд за Мээрэнд очиж хэлье гээд л тэгээд л ирдэг. Тэгээд бас их тооцоотой ер нь тийм хүн байсан. Тэгээд сүүлд нь энэ хүн маань бол одоо байж байгаад сангийн яамны сайд хүртэл байсан хүн байхгүй юу. Одоо сангийн яамны юун дотор бол зураг нь байж байдаг. Сангийн яамны хэд дэх сайд гэж байдаг билээ? Зураг нь байдаг юм. 2 дахь сайд гэж байдаг бил үү? Сангийн яамны сайд хүртэл байсан. Одоо мөнгөн дэвсгэрт, одоо тийм юмнуудыг гаргахад бас их хувь нэмрээ оруулсан эднуус гэсэн одоо шавь нарынх нь гаргасан бүхэл бүрэн хэмжээний ном байдаг юм. Б.Дорж нь бол эдийн засагч байсаан л гэдэг юм. Тэгээд л энүүгээр бол их юунууд байдаг байхгүй юу. Ардын засагт зүтгэж байсан. Одоо тэр л тариа будаа тарих, тэгээд л газар тариалан эрхлэх тэ? Ингээд л одоо их тийм өвдсөн малыг эмчилдэг. Одоо ерөөсөө тал бүрийн л тийм юмыг хүн байсан гэж ярьдаг. Одоо мээрэн Дорж гэдэг хүний, энэ хүний нэрэмжит одоо тэр сум бол Өмнөговь аймгийн Баяновоо суманд байдаг. Ийм хүн байдаг юм аа. Тэгээд манай аав бол ерөөсөө угаасаа л кино механик хүн байсан. Тэгээд кино механикаа хийж явсаар байгаад л Цагаан овоогын уурхайд хамгийн сүүлд кино механик хийж байж байгаад л тэгээд л бурхан болсон доо. Аав маань олон удаа шарласан хүн байсан. Тэгээд элэг нь томроод нас барсан юм.
Ариун-Ундрах -
Энэ Мээрэн гэдэг нь ямар нэр вэ?
Нансалмаа -
Мээрэн гэдэг нь одоо юу юм шиг байгаа юм ш дээ. Цол, хэргэм юм даа тэ? Өөлд Мээрэн буюу Дорж мээрэн нэрээр хүндлэгдэж байсаан энэ хүн гэж ингэдэг юм. Тэгээд эх орныхоо одоо шинжлэх ухааны түүх, анхны хуудсыг нээлцэж байсан. Одоо хөдөө аж ахуй талын, одоо Самбуу гуайтай, одоо Самбуу гээд байсан ш дээ. Манай Ж.Самбуу гээд. Самбуу гуайтай одоо энэ хөдөө аж ахуйн талын номыг бичиж байсан. Одоо энэ 2-ын автортой аягүй их ном байдаг байлаа манайд. Аав маань аваачаад энэ улсын номын санд өгсөн. Тийм байдаг юм. Тэгээд энэ мээрэн гэдэг маань одоо цол л хэргэм юм даа. Тэгээд энэ шавь нар нь бичсэн байдаг юм л даа. Энэ Дорж гэдэг хүн Монголын феодалын нийгмийн бурангуй байдлыг оновчтой шүүмжлэгч, хуучин цагийн дэвшилтэт үзэл бүхий зүтгэлтний хувьд бол улс орноо дээш нь татах гэж олон чухал урагштай шинэ сэргэг зүйлийг сэдэж явсан ба ардын төр буюу төрийн сайд хүртэл дэвшин зүтгэж, мал аж ахуйгаа хөгжүүлэх санал дэвшүүлж, эх орныхоо шинжлэх ухаан түүхийн анхны хуудсыг нээлцэж байсан бөгөөд говь нутгийнханд Өөлд мээрэн буюу Дорж мээрэн нэрээр хүндлэгдэж сайн нэрээ үлдээсээн гээд. Тэгээд тэгэж байгаа юм л даа. Энэ өвгөн буурал сэхээтний сайхан дууриалыг үнэн байдалд нийцүүлэн бичиглэн үлдээхийн тулд яалаа гээд энэ Ч.Түмэн гэдэг хүн энэ намтар түүхийг бол бичсэн байдаг юм аа. Тэгээд яахав энэ хүн бол юу яасан байгаа юм л даа. Сангийн яамны сайд байхдаа гэж ярьдаг байх аа. Тэр нэг намын хуралдаа л тэр нэг үнэтэй даавуун дээлтэй очсон гээд байгаа байхгүй юу. Тэгээд яахав дээ тэр бас нөгөөдөх л буруутгах гэсэн юуны л юу байлгүй.
Ариун-Ундрах -
Шалтаг л...
Нансалмаа -
Тийм шалтаг л байхгүй юу. Тэгээд л чи феодал эднуус гээд л тэгээд бариад шоронд хийсэн. Тэгээд бариад шоронд хийж байхдаа маш их хэрцгийгээр одоо тамлаж ингэж зовоож байсан гэж. Аав маань надад бас нөгөө урт цагаан гэж байсан юм даа. Одоо ч гэсэн байгаа. Тэнд би одоо жоохон нэг 2-3-р ангид байсан юм болов уу даа. Тэгээд явж байхад нэг хүнтэй тааралдсан. Тэгээд тэр хүн муухай хувцастай, их муухай царайтай хүн байсан. Тэгээд энэ хүн их сайжрахгүй ээ. Миний аавыг ёстой шоронд тамлаж байсан хүн байгаа юм гээд. Тэгээд энэ Дорж гэдэг хүн маань тэнд баригдаад, тэгээд тэнд баригдаж байж байгаад тэгээд тэр чигээрээ тэндээ нас барсан. Аа тэгээд сүүлд нь бол цагаадсан. Цагаадаж явсан юм байгаа юм. Тэгээд одоо тэр цагаатгалынх нь хувьд биднуус нэг их сайн хөөцөлдөж явж чадаагүй юм аа. Тэр архиваас юм шүүлгэдэг юм байна лээ. Тэгээд тэр архивынх нь юунд юуг нь өгөөд орхичихсон. Тийм хүн байдаг. Тэгээд энэ хүн маань дээр үеийн хүн байсан, мээрэн тийм хүн байсан болохоор бас 2-3 авгайтай байсан байгаа байхгүй юу. Тэгээд одоо өөрийх нь эцэг нэгтэй дүү гээд одоо Лида гээд биднуус тэгдэг байсан. Лида эгчийг чинь хэн гэдэг байсан юм бэ? Дашдолгор гэдэг байл уу? Сталингын нэрэмжит номын сангийн Герман хэлний орчуулагч хүн байсан. Одоо тэр урт цагааны хажууд. Одоо манай энэ өвөг эцгийн хамаатан, Бунибазар гэдэг хүний чинь дүү нь Баянмөнх гэж байсан гэдэг бил үү? одоо тэр Баянмөнхийнх нь хүү Энэбиш, Тэрбиш гэж улсууд байсан байхгүй юу. Тээврийн яамны сайд Энэбиш эднуус гээд. Одоо Энэбиш ах л хотод байдаг юм даа. Тэгээд бусад нь ч одоо бас үгүй болж дээ. Ийм түүхтэй, ийм улсууд байдаг юм аа. Тэгээд энэ Өмнөговь аймагт бол бас яг эцэг нэгтэй тийм энэ хүний хүүхэд гэсэн, одоо хүүхдийн хүүхэд гэсэн тийм улсууд бас байдаг юм байна лээ. Тэгээд би бүр дуулж байсан.... Би Өмнөговь аймагт нөгөөдөх “Алхам алхам” хөтөлбөрийнхөө ажлыг хийгээд явж байхдаа би бас юу яасан л даа. Түүхийн юугаар нь намын хороонд ажилладаг нэг эгч байсан. Тэр эгчийгээр сураглаад юу яасан чинь Лида эгчийндээ биднуус уулзаж байсан юм. Аав тэднуус уулзаад байж байхад нь би бас хамт явж байсан болоод. Тэгээд тэр эгчийгээ сурагласан. Өмнөговь аймгийн намын хороонд ажилладаг гэсэн. Тэр хүн чинь бурхан болсон байна лээ. Тэр хүний хүүхдүүд нь эднуус байдаг л юм байна лээ. Тиймэрхүү түүхтэй.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр энэ бүх түүхийг ааваасаа сонссон уу?
Нансалмаа -
Ааваасаа сонссон. Ер нь эхлээд бол би ааваасаа сонссон. Аа сүүлд нь бол энэ ном миний аавыг өнгөрсний дараа гарч ирсэн ном байхгүй юу. Энэ зураг болох дээр зэрэг манайд байсан зураг. Энэ байхдаа яаж байсан гэх дээр зэрэг манай Лида тэр Германд явж ирэхдээ энэ зургийг их олон хувь угааж авчирсан. Тэгээд одоо нэг ёсондоо эцэг нэгтэй одоо тэр ах дүү нартаа тарааж өгсөн юм шиг байгаа юм. Тэгээд чухам тийм олныг тараасан юм уу? Үгүй юм уу? Энэ зураг манайд байсан. Би 1976 онд цэцэрлэгийн багшийн сургууль төгсөж ирчихээд 77 оны 12 сард миний аав элэгний юугаар нас барсан юм. Худлаа 77 онд биш, 78 онд аав маань нас барсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь би тэрний дараагын жил аавын маань өнгөрснөөс хойш энэ ном гарч ирсэн. Би Дундговийн номын худалдааны дэлгүүрт ороод байж байсан чинь тэнд ингээд нэг ном ёстой жигтэйхэн таньдаг зураг ингээд харагдаад л. Юу билээ? гээд л би бүр жигтэйхэн ингээд сандраад очоод тэр номыг надад аваад өгөөч гээд л. Тэгсэн чинь яг тэр Цагаандэлгэрийн хөдөө аж ахуйн нэгдлийнх нь нягтлан Нацаг гуай гээд өвгөн байдаг байсан юм. Тэгсэн чинь Нацаг гуай би сая тавилаа. Чиний л өвөг дээдсийн ном байна даа гээд тэр хүн надад тэгсэн. Тэгээд би ерөөсөө яг хараад л энэ тийм байна, харин тийм байна гээд л. Тэгээд би энэ номыг тэр дэлгүүрээс авч байсан байхгүй юу. Тэгээд авахдаа би бас 2-3-ыг аваад дүү нартаа өгөөд эднуус тэ? Тэгээд одоо манай дүү нарынх алга болчихсон юм гэнэ лээ. Надаас энийгээ өг гээд л тэгдэг юм. Би тэгэхээр нь үгүй ээ үгүй гээд л тэгээд яадаг. Тийм юутай ном байгаа юм аа. Тэгээд ардын боловсролын яам гэж байж байсан. Түмэн гээд энэ хүн бол багш байсан. Ч.Түмэн гэж багш байсан юм байна лээ. Тэгээд ингэж юу яаж гарсан ном.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд энэ таны өвөөг тэгэхээр хэлмэгдүүлсэн гэсэн үг үү?
Нансалмаа -
Хэлмэгдсэн. Тийм, хэлмэгдсэн хүн байхгүй юу. Сангийн яамны сайд байж байгаад ингээд хэлмэгдээд тэр юундаа яасан. Тэгээд шоронд байж байгаад энэ хүн нас барсан. Тэгээд дараа нь бол энэ хүнийг цагаатгаж, засгийн газрын тогтоол гарч ингэж цагаатгасан тэр юу нь бол гарч ирсэн. Тийм хүн байгаа юм аа.
Ариун-Ундрах -
Таны аав чинь одоо энэ өөрийнхөө аавыг бариад явсан тухай, тэгээд тамласан тухай нь ч юм уу яг энэ болсон процессыг яаж ярьдаг байсан бэ?
Нансалмаа -
Аав болох дээр зэрэг ингээд л аав маань тэр үед одоо нэг 18-тай байсан. Тэгээд аав маань ингээд эргэх гээд очдог байсан гээд тэгэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд эргэх гээд очиход нь ингээд үсийг нь жигтэйхэн зулгаачихсан эднуус байдаг байсан. Тэгээд аав маань одоо бас юу яадаг байсан юм болов уу даа. Өвөг эцэг маань бас аавд маань ярьдаг байсан юм шиг байгаа юм л даа.... Ер нь энэ Дорж мээрэн, Сэржмядаг гэдэг 2 хүн дундаасаа 5 хүү төрүүлсэн гэж ярьдаг байхгүй юу. Тэгээд хамгийн том нь тэр Аюурзана гэж ах маань байсан. Тэр аавын маань ах одоо тэр Мааньтад цаг уурын станцын дарга хийж олон жил байж байгаад сүүлд нь өвчний улмаас нас барсан. Тэгээд тэр ах маань болохоор бас Орос, ер нь их гадаадад сурдаг тийм хүн байжээ. Тэгээд дундар 3 хүү нь бол ер нь том болоогүй осолдсон. Бас тийм. Одоо тэр том хүү Аюурзана... Энэ Дорж мээрэн гэдэг хүн чинь одоо тэр Дундговийн Эрдэнэдалай сум, Чогчир бригад. Одоо тэр Эрдэнэдалай сумын том хийд байдаг юм. Тэр эднуус чинь гамингын хөлд яагаад эзлэгдээд одоо ерөөсөө юу болоод л байж байхад тэрнийг чөлөөлөх юманд бас их оролцож байсан. Одоо тэгээд тийм мээрэн хүн байж одоо юм л болгонд оролцдог. Одоо тэр Сангийн далай хийд гэж байдаг бил үү? Тэр хийдийг ингээд чөлөөлөөд л байж байхад тэнд байсан тэр маш их олон бурхан, хадаг эднуусыг чинь одоо юмнуудыг чинь ачаад л тэр гамингууд чинь явж байхад чөлөөлж барьж байсан гэдэг байхгүй юу. Энэ номон дээр бол одоо ёстой маш их дэлгэрэнгүй байдаг юм аа. Тэрийг чөлөөлж юмнуудыг нь авч хоцорч байсан. Сангийн далай хэмээх сүм дээр 30-аад гамин халдан ирж сүмийн гэгээнтний сангаас биеэр цагаан мөнгө 1 түм 5750 лангийн, дээлийн хээ сайн торго 65 юу гээд л тэ? Энэ чинь дандаа боодлоороо чирчүү эднуус гээд л энэ торгонуудын нэрнүүд юм шиг байгаа юм л даа. Орос цуу ёмбуу, хоргой эднуус гээд л. Тэгээд нэг бүр нь 10 лангаар бүтсэн мөнгөн суврага 8. Тэдгээрийн суврага дотор сүншиг, сувд зэрэг 9 эрдэнийн 1000 лан гээд л ийм их юмнуудыг одоо тэр гамингууд аваад явж байсныг бол албадан ингээд нөгөө улсуудаас чөлөөлөөд. Тэгээд энэ юмнуудыг албадаж одоо мээрэнгийн цэрэг байлдаж булааж авч байсан гээд. Тэгээд энэ хүн бас ингээд цэргийг дайчилж явж байсан гээд байж байдаг юм. Тэгээд л одоо газар тариалан тариалах гээд л тэр нөгөөдөх тээрэм бил үү? Тийм юмаа ингээд ажиллуулаад л тариалан тарьж байсан. Барон Унгерны зарц Баяр гүний цэргийн хэрэгцээнд Түшээт вангын хошуунаас одоо тэр ийм ийм юмнуудыг олгож байсан гэх жишээтэй. Энэн дээр бол одоо бүх баримт юмнууд нь байдаг юм. Тэгээд ингээд чөлөөлөх юмнуудыг чөлөөлөөд, тэр л ард түмнийхээ төлөө одоо сайн сайхан байлгахын тулд тариаг нь тарилцах, одоо тэр л юм зааж өгөх ард түмэнд тэ? Тэгээд өөрөө бас их нарийн тооцоотой хүн байсан гээд манай эмээ ээжий ярьдаг байхгүй юу. Их тийм тооцоотой хүн байсан. Тэгээд өглөө ингээд босоод авдарнаасаа тавагаа гаргаад ёотон тоолоод хийдэг байсан гэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд л аягүй олон хүн орж ирж уулздаг байсан. Тэгээд л ингээд идээ аваад өгөхөөр тэр хүн 1 ёотон л авч иддэг юм байгаа биз дээ. Тэгээд л орой ингээд яахдаа үлдсэн ёотонгоо тоолоод манайд өнөөдөр тэдэн хүн ирлээ гээд ингээд дансны дэвтэр дээрээ бичдэг байсан гэж байгаа байхгүй юу.... Тэгээд аав маань бол их ярьдаг байлаа. Одоо Энэбиш ахтайгаа би бас уулзахаа байгаад байна. Энэбиш ахын авгайтай би нэг ноднин нэг очиж уулзсан чинь бараг л нэг тийм сайн санахгүй ч байгаа юм уу? Ах тэгсэн чинь зуслангын байр явчихсан гэж байсан. Тэгээд зураг нь байх ёстой гээд зургийг нь эрээд байсан. Тэгээд отго жинстэй малгайтай, тийм 2 авгайгаа 2 талдаа зогсоож байгаад зургаа авхуулсан. Манайд тийм дээр үеийнх нь зураг байдаг байсан байхгүй юу. Аягүй урт нударгатай ийм дээл өмсчихсөн. Тийм л хүн байсан даа. Тэгээд энэ хүн бол...
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхээр энэ ном болохоор таны өвөөг цагаатгасны дараа гарсан ном уу?
Нансалмаа -
Өө цагаатгаснаас хойш. Манай өвөө чинь хэдэн онд цагаадсан гэдэг билээ? Энэн дээрээ бас байгаа. Тэрнээс хойш, хамаагүй хойно гарсан ном.
Ариун-Ундрах -
Аан яг таны аавын хувьд хэлмэгдсэн хүний хүүхэд ч гэдэг юм уу тэр утгаараа хүнд бэрхшээлтэй үеүд байсан болов уу?
Нансалмаа -
Аа тухайн үед бол хүнд бэрхшээлтэй үе байсан л байж таараа. Ээжтэйгээ хоёулаа очсон. Тэр үед бол ээжтэйгээ байж байгаад, шарилыг нь ч харж чадаагүй тэгээд юу яасан. Эргээд очиход нь бас ингээд åðººñºº îðóóëäàãã¿é, óóëçóóëäàãã¿é áàéñàí òý? Òèéì õ¿íä õ¿íä ¿å ãýæ áàéñààí ãýæ ÿðüäàã þì. Òýãýýä òýð ¿åä áîë ìàø õ¿íäðýëòýé ¿å¿ä áîë áàéñàí ãýæ ààâ ìààíü ÿðüäàã áàéñààí.
Ариун-Ундрах -
Òàíû ºðãºæ àâñàí ààâ ýýæ õî¸ð õóâü õ¿íèéõýý çàí ÷àíàðûí õóâüä ÿìàðõóó õ¿ì¿¿ñ áàéñàí áý?
Нансалмаа -
ªº åð íü èõ äàðóóõàí, èõ àæèë÷ õºäºëìºð÷ òèéì óëñóóä áàéñàí. Àà òýãýýä óëñàä áîë åð íü èõ îëîí æèë àæèëëàñàí äàà. Ìàíàé ààâ áîë îäîî õýäýí îíä óëñàä õºäºëìºðëºæ áàéñàí þì áý äýý. Åð íü íàìàéã æîîõîí áàéæ áàéõàä ë òºìºð çàìä êèíî ìåõàíèê áàéñàí. Òýãýýä òýðíýýñ õîéø ÷èíü îäîî åðººñºº 77 îí, îäîî áóðõàí áîëîí áîëòëîî ë óëñàä õºäºëìºðëºæ êèíî ìåõàíèêûíõàà àæëûã õèéæ áàéãààä ë äóóññàí áàéäàã þì. Òýãýõýýð áîë îäîî áàñ õ¿¿õýä íàñ íü áîë èõ õ¿íä õýö¿¿ áàéäàëä áîë áàéñàí.
Ариун-Ундрах -
Òýð òºìºð çàìûí êèíî ìåõàíèê ãýõýýð ÿã þó õèéõ ¿¿?
Нансалмаа -
Âàãîí êëóáûí êèíî ìåõàíèê. Òºìºð çàì ÷èíü îäîî ýíý çàìûí äàãóó èíãýýä òî÷êóóä äýýã¿¿ð êèíî ãàðãààä òý? Òýãýýä ë îäîî ýíý âàãîíä ñóóãààä ÿâæ áàéõàä îäîî èíãýýä çºðëºã, òî÷êà ãýýä áàéäàã þì ø äýý. Ǻðëºã íü áîëîõîîð õºäºëãººíºº õàðèóöäàã. Òî÷êà íü áîëîõîîð çàìûíõàà íºãºº àþóëã¿é áàéäëûã çàì çàñâàðàà õàðèóöäàã òèéì óëñóóä áàéäàã. Òýãýýä òýäíóóñ äýýã¿¿ð èíãýýä ¿éë÷èëäýã. Îäîî áîë áàéõã¿é áîë÷èõîæ äýý. Îäîî áàéäàã ÷ áàéõ äàà. Ìýäýõã¿é þì. Íàìàéã æîîõîí áàéõ ¿åä ÷èíü îäîî òýð âàãîí êëóá. Àõóé ¿éë÷èëãýý ãýæ ÿðüäàã áàéñàí þì. Îäîî ýíý î¸äîë, ¿ñ÷èí, çóðàã÷èí, îäîî òýð ë þìíóóä ÷èíü á¿ãä âàãîíòîéãîî èíãýýä ÿâààä òý? Òýãýýä ë íýã çºðëºã äýýð, íýã òî÷êà äýýð àâàà÷ààä òàñëààä îðõè÷èõíî. Òýãýýä òýíä áàéæ áàéãàà, òýð çºðëºã òî÷êà äýýð áàéæ áàéãàà óëñóóä òýíä îðîîä êèíîãîî ¿çýõ íü êèíîãîî ¿çýýä òý? Òýíä á¿æèã ÿâáàë á¿æãèíä íü îðîîä, òýãýýä ë òýð îäîî ãóòàë çàñâàð, àõóé ¿éë÷èëãýýíèé î¸äîë, ¿ñ÷èí, çóðàã÷èí òýð þìíóóäàà á¿ãäèéã íü ÿàãààä, êèíîãîî ¿çýýä. Òýãýýä àõóé ¿éë÷èëãýý íü òèéì ¿éë÷èëãýý öîãöîîðîî ÿâäàã áàéñàí áàéõã¿é þó. Òýãýýä òýðíèé êèíî ìåõàíèê áàéñàí. Àà òýãýýä òýð âàãîí ìààíü… Áè îäîî òýð õîñ 2 òºìºð çàì äýýð ÷èíü õ¿í áîëñîí áàéõã¿é þó. ßàãààä ãýâýë ýýæ ìèíü îëîí óëñûí âàãîíû ¿éë÷ëýã÷ õèéãýýä ÿâ÷èõíà òý? Áè ààâòàéãàà õàìò òýð âàãîí êëóáò èíãýýä ÿâäàã. Òýãýýä ìàíàé ààâûí òýð âàãîí êëóáûí ¿éë÷ëýã÷ íü íýã Îðîñ ýã÷ áàéäàã áàéñàí þì. Òýãýýä ìàíàé ààâ áîëîõ äýýð çýðýã íàìàéã åðººñºº ìèíèé íýðýýð Íàíñàëìàà ãýæ äóóääàãã¿é. Ìèíèé îõèîí ãýýä äóóääàã áàéõã¿é þó. Òýãýõýýð íü íºãººõ óëñóóä íü áîëîõ äýýð çýðýã åð íü çºðëºãèéí óëñóóä ÷ ãýñýí ìàíàé ààâààñ ÷èíèé îõèíû íýðèéã õýí ãýäýã þì áý? ãýõýýð ìàíàé ààâ ìèíèé îõèí ãýäýã þì ãýýä õýëýýä ºã÷èõñºí áàéõã¿é þó. Òýãýýä íàìàéã ìèíèé îõèîí ë ãýæ äóóääàã åðººñºº òýð óëñóóä. Ñ¿¿ëä õýçýý õîéíî 80 õýäýí îíä áè õîò îðîõ ãýýä ×îéðîîñ Óëààíáààòàð ðóó ÿâæ áàéñàí ÷èíü çàìààñ íýã õºãøèí ñóó÷èõààä íàìàéã òàíüæ áàéãàà áàéõã¿é þó. Æèãòýéõýí á¿¿ð íàñòàé õºãøèí îðæ èðæ èíãýñíýý õ¿¿å ýý ÷è ÷èíü íºãºº ¨íäîíæàìöûí Ìèíèé îõèí áàéíà ø äýý ãýýä áàéãàà þì ÷èíü. Àÿã¿é èíýýäòýé. Òýãñýí ÷èíü áè òýð Ìèíèé îõèí ãýäýã íýðýýð ýíý çàìûí äàãóó íýðø÷èõñýí. Òýãýýä òýð Îðîñ ¿éë÷ëýã÷ ìààíü íàìàéã ×îéðò 4-ð àíãèä áàéõàä áàéõ àà. Ìàíàéä î÷÷èõîîä áàñ ìèíèé îõèîí ãýýä ë íàìàéã äóóäàõààð íü íàäàä àÿã¿é ñîíèí ñàíàãääàã áàéñàí. Òýãýýä ÿàõàâ ààâ íºãººäºõ íàìàéã æîîõîí òýãýýä õýëýýä ºã÷èõñºí. Òýãýýä îõèîí ãýýä ë òýãýýä ÿâäàã. Òýãýýä ë âàãîí äîòðîî óíòààä ë, âàãîí äîòðîî èíãýýä ë þóòàé þì ÷èíü çààëàíäàà óëñóóä íü îðæ èðæ êèíîãîî ¿çýýä òýãýýä ë ÿâäàã. Òýãýýä ë á¿õ ýíý Óëààíáààòàð, ýíý Çàìûí ¿¿äýýñ õîéøîîãîî õîéä õèëýý õ¿ðòýë èíãýýä çàìûíõàà äàãóó êèíîãîî ãàðãààä ë èíãýýä ÿâààä áàéäàã. Òèéì êèíî ìåõàíèê õèéäýã þì.
Ариун-Ундрах -
Òàíû ýýæ îëîí óëñ ãýõýýð õààøàà õààøàà ÿâäàã áàéñàí áý?
Нансалмаа -
Áýýæèí- Íàóøêà ãýäýã áàéñàí áàéõ àà. Ýýæ ìààíü èíãýýä îëîí óëñûí âàãîíä ¿éë÷ëýã÷ õèéãýýä ÿâíà. Òýð ¿åä 3 òºãðºã ÷ ãýë ¿¿, 5 òºãðºã ÷ ãýë ¿¿ óðàãøàà ãàðàõààð þàíü ñîëüæ ºãäºã áàéñàí þì ãýíý ëýý. Òýãýýä òýð íü ¸ñòîé àÿã¿é èõ þì áîëäîã. Íàäàä èíãýýä ë óðàãøàà ÿâààä èðýõýýðýý ë äàíäàà èíãýýä ë þó ÿàíà ë äàà. Øèëýí, øààçàí òèéì õººðõºí òîãëîîìíóóä àÿã¿é èõ àâ÷èð÷ ºãíº. Àÿã¿é ãî¸ ãî¸ òîãëîîìóóä. Äàíäàà øààçàí ãîëäóó òîãëîîì óðäààñ àâ÷èð÷ ºãíº. Õîéíîîñ èðýõ äýýð çýðýã äàíäàà ïèàâð ãîëäóó. Îäîî äýýð ¿çèéí 10-ûí õ¿¿õýëäýé ãýýä ë. Íýã ÿâààä ë èðñýí ÷èíü áàðàã ë íàä øèã òèéì òîì õ¿¿õýëäýé îðóóëæ àâ÷ðààä ë ¿¿äýíä òàâü÷èõñàí áàéõã¿é þó. Áè á¿ð íºãººäºõºº õàðààä ë ¸ñòîé íààãóóð öààãóóð íü ã¿éãýýä ë ¸ñòîé. Àÿã¿é õººðõºí òèéì õ¿¿õýëäýé. Òèéì òîãëîîìíóóä, òýãýýä ë èõ õººðõºí õººðõºí õóâöàñíóóä ýä íàð èõ àâ÷èð÷ ºãäºã áàéæýý. Òýãýýä ìèíèé ºðãºæ àâñàí ýýæ ÷èíü èõ æèæèãõýí áèåòýé õ¿í áàéñàí ø äýý. Íàìàéã 4-ð àíãèä áàéõàä áè ýýæòýéãýý ãóòàë íü õ¿ðòýë íàäàä òààðäàã. Áè 4-ð àíãèä áàéæ áàéõàä ýýæèéíõýý ãóòëûã ºìñäºã. Òýãýýä ýýæ ìèíü îëîí óëñûí âàãîíû ¿éë÷ëýã÷ олон жил хийсэн дээ. Олон хөөрхөн шаазан тоглоомнууд их авчирч өгдөг тийм л байсан. Тэгээд л их өндөр тийм сахилга хариуцлагатай байдаг. Гараа ингээд л нөгөөдөх вагоны хаалганд ингээд хавччихсан байхад л ерөөсөө хөдөлмөрийн аюулгүйн юуны дүрэм зөрчлөө гээд л ерөөсөө аягүй тэр үед их чанга байсан гээд л ярьдаг байсан. Тэгээд ингээд л урагшаа эднуус гарахад чинь л хужаа нар аягүй их заваан гээд л. Хойшоо явах их дуртай. Урагшаа явах дургүй. Ерөөсөө нус цэрээ хаа хамаагүй хаядаг. Ёстой нээрээ муухай заваан гээд л. Тэгээд одоо тэр үед чинь бас нөгөө намайг жоохон байхад 16-ын хуурай сүү гээд байсан ш дээ. Нэг хуурай сүү байдаг байсан юм аа. Ийм лаазтай. Тэгээд тэрний лаазыг ээж аягүй их цуглуулдаг байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь нөгөө урд талын тэр Хятадууд хужаа нар их захьдаг байсан гэнэ ээ. Тэгээд ээж маань хэлдэг байсан. Хужаа нар ёстой аягүй ажилсаг ш дээ гээд. Тэгэээд хужаа нар тэр төмөр сав аваачаад өгөхөөр л ингээд лааз ингээд нэг точка дээр нэг хэдийг шидчихээр л булаацалдаад л пижигнэчихдэг байсан гэнэ ээ. тэгээд л буцаад ирэхэд нь тэрүүгээрээ аягүй хөөрхөн тийм төмөр тоглоом юм хум хийчихсэн, хутгуур хийчихсэн зарна гээд л явдаг байсан гэсэн. Ээж маань тэгээд л их лааз цуглуулаад л явдаг байсан. Би тэрнийг нь аягүй мэддэг юм аа. Тэр үед чинь одоо төмөр замын ажил чинь маш хариуцлагатай, бас их чанга, сахилга дэг журам өндөртэй тийм л байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Таны хүүхэд насны мөрөөдөл юу байсан бэ?
Нансалмаа -
За миний хүүхэд насны мөрөөдөл. Би одоо ерөөсөө хүүхэд байхдаа... Би яг өөрөө бол ингэж боддог байхгүй юу. Би нэг их цэргийн дарга л болчихно эднуус гээд л. Манай нэг аавын маань хамаатан дүү маань цэргийн дарга хүн байсан л даа. Цэрэгт эмч хүн байсан. Тэгээд цэргийн газар эмч хийдэг. Тэгээд л би одоо цэрэг болно, холбоочин болно л эднуус гээд их мөрөөддөг. Тэгээд тэр битгий хэл 8-р анги төгсчихөөд холбооны ТМС ирчихсэн байна гэхээр нь захирал дээрээ холбооны ТМС-д орно гэж давхиж ороод загнуулаад хөөгдөөд гарч байсан. Аа тэгээд манай найз нар болохоор намайг тэгдэг юм ш дээ. Багаасаа л чи багш байсан. Ерөөсөө ангийнхныгаа суулгаад л дандаа багшилдаг. Би ер нь сургуульд байхаасаа эхлээд л ангийн дарга хийж байсан л даа. Ердөөсөө л ангийн дарга, бүлгийн дарга, салааны дарга гээд л тэ? Энэ сургуулийн бүлгэм зөвлөлийн дарга эднуус гээд л тэр үед чинь пионерийн бүлгэмийн зөвлөлийн дарга эднуус гээд хийдэг байлаа ш дээ. Тэгээд тийм л байсан. Тэгээд Говь-угтаалд очоод дотуур байранд ганц жил болоход л байрны бүлгэмийн дарга болчихоод л байрны хүүхдүүдтэй пижигнээд л. Тэгээд манай ангийнхан болохоор цуглаад ярихаараа угаасаа л Нансаа багш байсан л гээд тэгдэг байхгүй юу. тэгээд л ерөөсөө байрны хүүхдүүдийг суулгаж байгаад л .... хичээлд яваад ирчихсэн байхад чинь л орой нь суулгаад л ерөөсөө, хичээл яриад л ерөөсөө. Хэн нь даалгавраа хийсэн, хэн нь даалгавраа хийгээгүй гээд л ерөөсөө юмыг нь шалгаад л. Маргааш өглөө хичээлдээ явахад хэн нь бэлэн, хэн нь бэлэнгүй гээд л ерөөсөө тэгээд л шалгаад гүйчихдэг аягүй тийм. Угаасаа багш байсан гээд л манай ангийнхан ярьдаг юм. Аа миний мөрөөдөл бол би хүүхэд байхдаа ерөөсөө холбоочин болох их мөрөөдөлтэй байлаа. Тэгээд цэцэрлэгт бүр жоохон байхдаа бол би бүжиглэх их дуртай. Бүжиглэх их дуртай хүүхэд байсан. За тэгээд яахав хүүхэд байхдаа, цэцэрлэгт байхдаа эднуус бүжиглэж байгаад, ингэж байгаад авхуулсан зурагнууд байдаг л байсан. Тэгэхээр бодоход цэцэрлэгтээ бас бүжиглэдэг л байсан юм шиг байгаа юм. Сургуульд ороод бүжиглэсэн.... Монгол хувцасны магтаал эднуус гээд бүжгүүд хийдэг байлаа. Тэгээд анх удаа би Дорноговь аймгийн Сайншанд хотод залгамжлагч чуулганаар очиж тэнд урлагын үзлэг концертэд орж би мөнгөн медаль авч байсан юм. Тэгээд тэрүүгээрээ аягүй их бахархдаг юм. Тэгээд сүүлд би техникумд сурч байхдаа би одоо энэ ардын багш Долгорсүрэн багш гээд байдаг юм ш дээ тэ? Одоо нэрэмжит Өвлөн бүжиглэе гээд тэмцээн жил болгон зохиогдож байдаг. Долгорсүрэн багшийн шавь байсан. Аа Долгорсүрэн багш маань манай сургуульд одоо бүжгийн хөдөлгөөний хичээл гэж биднуус бол хэлдэг байсан. Тэгээд бүжгийн хичээл ордог. Тэгээд Долгорсүрэн багшийнхаа Хонхот бүжгээр би бүх ард түмний урлагын үзлэгээс мөнгөн медаль авч байсан даа. Одоо тэр чинь 75 онд юм уу даа. За тэгээд тэрнээс хойш чинь одоо тэгээд ажилчин болоод яахав урлагийн үзлэг гээд ордог л байсан. Тэрнээс нэг их медаль автлаа бүжиглээд ч бас явсангүй.
Ариун-Ундрах -
Та 8 настай анх сургуульд орж байсан тухайгаа ярьж өгөөч?
Нансалмаа -
Би Дорноговь аймгийн Сүмбэр сумын 8 жилийн дунд сургуульд 1-р ангид элсэн орж байсан. Тэгээд 1-р ангид элсэн ороход би тухайн үедээ бас их өндөр нуруутай хүүхэд байсан юм шиг байгаа юм. Манай Батсүрэн, Хандсүрэн гээд 2 багш байсан. Тэгээд биднуусыг 1 эгнээ цувааж жагсааж байгаад л А,Б гээд ингээд л аваад тэ? Би тэгээд А-д нь таарч орж байсан. Тэгээд яг манай тэр давхарт манай дээд талд миний найз Дашаа гээд байсан. Санжаагын Дашаа. Санжаа гуайнх гээд бас нэг олон хүүхэдтэй айл байдаг. Тэгээд би Дашаагаа аль ангид орох бол доо гэж бодоод л эргэн эргэн хараад л, нөгөөдөхтэйгээ 1 ангид орж байна уу? Үгүй юу? гээд ингээд эргэн эргэн хараад л. Тэгсэн чинь яг миний арын эгнээнд явж байсан. Тэрэнд нь аягүй их баярлаад л, бид хоёр нэг ангид орчихсон байна гээд л. Тэгээд л анх тэгэж юу яасан даа. Батсүрэн багшийнхаа шавь нь болж би 1-р ангид ингэж орж байсан. Одоо Батсүрэн багш маань хэлдэг байхгүй юу. Батсүрэн багш маань 4-р анги төгсгөөд 5-р ангид ороход Бат-Очир гэж математикийн багш ирж манай ангийг авч байсан юм. Тэгээд энэ 2 багш маань биднуус төгсөөд 91 онд нэг цугласан юм аа. Тэгээд юу яахад ярьж байгаа байхгүй юу. Тэгсэн чинь яг манай Батсүрэн багшийн одоо тэр 1-ийн А ангиас багш болсон хүн байдаггүй юм байна лээ. Би байдаг юм байна лээ. Тэгээд манай тэр хоёр Батсүрэн багш, Бат-Очир багш хоёр маань яасан гэх дээр зэрэг, Батсүрэн багш маань болох дээр зэрэг биднуусыг 4 төгсгөөд л хичээлийн эрхлэгч хийгээд явчихсан байгаа байхгүй юу. Тэр Дорноговь аймгийн Хатанбулаг гэл үү? Юу гэлээ? Энэ урагшаагаа Даланзадгад эднуус тийшээнээ хичээлийн эрхлэгч хийгээд явчихсан. Ерөөсөө миний багш хийж байх хугацаанд л авч байсан миний яг л шавь нар гээд биднуусыг хэлж байгаа байхгүй юу. Тэгсэн чинь Бат-Очир багш маань бас яг тийм манай ангийг ерөөсөө 10 төгсгөөд л, тэгээд л Дорноговийн Хөвсгөл гэж байдаг гэл үү? Тэр Хөвсгөл сум руу захирал болоод явчихсан. Тэгээд л хот руу ирээд юу яасан. Одоо энэ хотод хэддүгээр сургууль гэлээ дээ. Тэнд хичээлийн эрхлэгч хийж байгаад, багын сургалтын менежер хийж байгаад одоо тэтгэвэртээ гарчихсан байгаа манай Бат-Очир багш. Тэгээд ерөөсөө манай юу яасан багш нар маань ерөөсөө биднуусыг л яг үндсэн шавиа гэж хэлдэг. Би ч хүртэл бас ингээд нөгөөдөх багш мэргэжилтэй хүн мөртөө насандаа дандаа эрхлэгч хийж явж байгаад ганцхан удаа бага анги авч үзсэн байхгүй юу. Чойрт байж байхдаа нөгөө “Алхам алхам” сургалтынхаа хөтөлбөрөөр 1 анги төгсгөж сургуульд өгчихөөд тэгээд яг нэг анги авахад би бага анги аваад. Тэгээд бага анги авсан тэр хүүхдүүдээ аягүй их хайрлаж байсан. Яагаад гэхээр тэр хүүхдүүд чинь ерөөсөө хэнийг ч багшаа гэж хэлээгүй байж байгаад анх удаа намайг багшаа гэж хэлж байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр тэднуус бусад шавь нараас илүү их дотно тийм байдаг юм байна лээ.
Ариун-Ундрах -
Таны бодлоор социализмын үеийн хүүхдүүдийн хүмүүжил одооныхоос ямар ялгаатай вэ?
Нансалмаа -
Ер нь социализмын үеийн тэр хүүхдүүд чинь их дэг журамтай байсан тэ? Одоо их дэг журамтай, хүнийг их хүндэтгэдэг, хүнээс их айдаг тэ? одоо биднуус чинь л орой тоглоод л энд тэнд явж байдаг ч юм уу тэгэж байгаад багш тааралдвал яанаа багш явж байна гээд л юмны цаагуур ороод нуугдаад л тэ? Тэгээд ер нь тэгэж ингэж дэл сул гадуур их тэнэдэггүй. Одоо их тийм дэгтэй, тийм юу хүүхдүүд байж л дээ. Одоогын хүүхдүүд бол их чөлөөтэй тэнэж байна ш дээ. Ерөөсөө өөрсдийгөө боловсруулж байгаа ч юм байхгүй тэгээд л дэл сул ерөөсөө, одоо тэгээд л гадуур юу хийгээд тэнээд байгаа юм. Би бүр гайхдаг байхгүй юу. Тэгээд л энэ тэнд тэнээд явж л байвал болдог. Энэ орон гэртээ тусладаг юм уу? Үгүй юм уу? Тэр үед чинь биднуусын үүрэг их байлаа. Би чинь одоо айлын том хүүхэд. Тэгээд миний хамгийн том дүү гараад л араас нь ой ойн дээрээ дараад л дүү нар гарсан. Миний өргөж авсан гэрээс 6 дүү гарсан юм. Тэгээд одоо би чинь гайхдаг юм ш дээ. Завгүй л байдаг байсан. Гэрээсээ ерөөсөө гардаггүй, хичээл номоо хийдэг, гэртээ байдаг тийм л байсан юм чинь. Тэгээд одооны хүүхдүүд чинь одоо их л завтай чөлөөтэй болчихсон. Одоо дүү цөөтэй болчихоороо тэгдэг юм уу? Өөрийгөө дайчлах тийм юугүй байдаг юм уу? Компьютер одоо тэр юмнуудаа ашиглаад юмаа сонсоод юу яачихдаг юм уу? Бид нарт ямар тийм юм байсан биш дээ. Өөрсдийнхөө юугаар л номоо уншаад л, хичнээн дэвтэр хуулан бичлэг хийгээд л одоо ингээд л гэртээ л юмаа хийдэг. Одооны хүүхдүүд болох дээр зэрэг тийм их чөлөөтэй. Тэгээд одоо бас их тийм. Одоо яахав дээ завтай чөлөөтэй байж болдог байлаа гэхэд их тийм хэнэггүй болчихсон. Ерөөсөө одоо багш ч бай, юу ч бай ер нь баргалж л дайрч унагаачих гээд л одоо нэг тийм л болчихсон юм байна лээ. Хүмүүжлийн талаар их доголдож явдаг юм уу гэсэн тийм бодол төрдөг юм ш дээ. Бидний үеийн хүүхдүүд бол их дэгтэй, одоо их хөдөлмөрч тийм л байсан даа. Манай давхарт Туул гээд нэг эгч байсан юм. Тэгээд Туул эгч маань ганц ахтай айлын ганц охин л доо. Тэгээд ээж нь бага эмч Батсүх гээд эмч байсан. Тэгээд биднуусыг бүгдийг нь дуудаж гаргаж ирээд за шал угаахыг зааж өгнө өө гээд л. Тэгээд л биднуус тэр коридорынхоо одоо яг энүүн шиг ийм модон шалтай ийм байр ш дээ. Тэгээд л биднуус саван алчууртай гараад л энэ орцныхоо шалыг ёстой ингээд сойтокдоод ёстой нээрээ хачин гоё. Тэгээд шохойгоор ингээд зураад өгчихдөг байсан байхгүй юу. Хэний шал хамгийн гоё өнгөтэй байна уу? үзнэ гээд л. Тэгээд ингэхлээр ингэж угаана, ингэж угаана шүү. Бид нар ёстой бүгд гараад л ёстой тэр шалыг сойтогдоод угаагаад. Тэгээд л одоо ёстой нээрээ өөрөө угаасан юм чинь бүр гадаанаас орж ирэхдээ ингээд хөлөө арчаад ерөөсөө. Гадаа чулуун довжоон дээр ингээд хөлөө арчиж арчиж арчиж. Тэгээд л ерөөсөө ёстой нээрээ муухай болчихвий гээд бараг л ингээд хишгэсэн шалаа эргэж хараад тэгээд л гэртээ орж ирдэг байсан ш дээ. Тэгэхэд чинь одоо бол хүүхдүүд шал угаая гараад ир гэвэл гарч ирэхгүй байх аа. Ер нь би бол тэгэж боддог юм. Би одоо энэ орцыг бас л энэ зөндөө олон айлууд байдаг юм. Ингээд хогыг нь заримдаа шүүрддэг ш дээ. Надаас өөр шүүрдэх хүн байхгүй юм шиг ерөөсөө хогоо цэвэрлэхгүй аймар залхуу бохир орчинд байгаад байдаг. Тэгээд биднуус бол их л дэгтэй өсөж хүмүүжсэн дээ л гэж. Дээрээсээ ч бас эцэг эх маань тэгэж хүмүүжүүлсэн.
Ариун-Ундрах -
Та багадаа цэцэрлэгт байсан гэхээр таныг байхад бол цэцэрлэг байсан юм байна тэ?
Нансалмаа -
Байлгүй яахав. Байсан.
Ариун-Ундрах -
Цэцэрлэг ер нь хэзээнээс Монголд эхэлсэн юм бол?
Нансалмаа -
Өө цэцэрлэг чинь 60 хэдэн оноос эхэлж байгуулагдсан гэдэг ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд анх цэцэрлэгийн багшийн сургуульд яагаад сурах болсон бэ?
Нансалмаа -
Би цэцэрлэгийн багшийн сургуульд орсон түүх бол бас их сонирхолтой. Би 8-р анги төгсчихөөд нөгөөдөх манай сургууль Дундговь аймгийн Говь-угтаал суманд Батцоож гэж захирал байсан. Тэнд би 8-р анги төгсөөд. Тэгээд би сурлагаар их сайн хүүхэд байсан. Тэгсэн чинь холбооны ТМС ирлээ гээд хүүхдүүд бас ингээд хуваарьны шуум сонсчихгүй юу. Тэгээд аавыгаа дуудаж байгаа байхгүй юу. Аав хөдөө байсан. Аавыгаа дуудаад. Аав, захирал хоёр маань их найз. Эхлээд би нөгөөдөх аавын найз юм болохоор захирал дээрээ л бардам давхиад орж байгаа байхгүй юу. Багшаа би холбооны ТМС-д явъя. Хонхорын холбооны ТМС-д явъя гэж орсон чинь битгий галзуур чи. Чи 10 төгсөнө. Гар чи гээд намайг хөөгөөд гаргачихсан байхгүй юу. Тэгэхээр нь аавыгаа дууддаг байхгүй юу. Аавыгаа дуудчихаад л хүүхдүүд өө техникумд явах гоё гээд л ерөөсөө юун 10-т орохгүй гээд л ёстой. Тэгээд байхаар нь тэр л их гоё гээд л бодоод тэ? Тэрэнд явах гээд. Тэгээд аав ирсэн. Аав ирээд байсан чинь аав намайг холбооны юунд явахгүй ээ явахгүй. Тэр чинь бүр хүйс заагаад ирчихсэн. Тэр үед чинь хуваарь чинь эрэгтэй эмэгтэй эднуус гээд ирдэг байсан байна л даа. Чи явахгүй гээд л. Би явна гээд орилоод л одоо бас их эрх байжээ. Тэгээд л ингээд л уурлаад урвагнаад л. Тэгсэн чинь багшийн сургуулийн соёлын ангийн хуваарь байна гээд тэгсэн байхгүй юу. Одоогоор бол тэр анги маань клубын эрхлэгч тэ? Энэ соёлын ордны дарга л болж гардаг. Үгүй бол соёлын ордонд хөгжимчин болж очдог тийм л мэргэжил байхгүй юу. Тэгээд очив оо хөөрхий. Тэгсэн чинь л одоо тэрэнд л явуулахаас гээд хаалгадаж байгаа ш дээ одоо нэг ёсондоо. Тэгээд л одоо явуулъя гээд. Тэгээд явлаа. Тэгээд аймгийн төв дээр очоод конкурс өгдөг юм биднуус чинь. Аа сонсгол, тэгээд л алгебр, монгол хэлээр шалгалт өгөөд л. Тэгээд тэнцлээ. Тэнцээд сургуульдаа ирээд орчихлоо. Тэгээд сургуульдаа ирээд нөгөө Дундговиос нэг хэдэн хүүхдүүд ирээд таарсан. Тэгээд их хөгжилтэй байж байгаа байхгүй юу. Тэр үед чинь манай нэг Хаянхярваа гээд одоо сүүлд багш болчихсон. Одоо хичнээн жил багшилж байгаа хүн байгаа. Тэгсэн чинь Хаянхярваа маань нөгөөдөх гарц гэж мэдэхгүй. Гарцыг нөгөөдөх гүүр гээд ойлгочихсон. Багшийн дээдийн тэнд зүгээр юугаар гарах гэсэн чинь гарцаар гар гээд замын цагдаа тэгсэн байгаа байхгүй юу. Тэгсэн чинь бүүр тийшээ яваад арслантай гүүрээр ингээд тойроод ингэж явж байгаад хожигдоод ирсэн байгаа юм л даа. Тэгсэн чинь багш нь загнасан гэнэ. Тэгсэн чинь завсарлагаанаар гарч ирээд тэгэж байгаа байхгүй юу. Энэ хотод чинь гарц нь олон байхгүй их сонин юмаа. Тээр тэнд ганц гарцтай. Тэгээд тэр гарцаар гар л гээд загнаад байх юм. Хэдүүлээ автобусанд ороод явсан чинь хашир нөгөө 50 мөнгөний билет авдаг байхгүй юу. Билет авсан чинь л хашир авчихаад ахиад мөнгөө өгөх гээд байхгүй юу. Түрүүнд авчихсан ш дээ гэсэн чинь энэ улсууд чинь ахиад л аваад байгаа биз дээ гэнэ. Үгүй ээ энэ чинь орж ирсэн улсууд дахиж авч байгаа юм. Тэгсэн чинь хашир мэдэхгүй нэг буудал яваад л ахиад 50 мөнгө, ахиад л 50 мөнгө, ахиад 20 мөнгө, ахиад 20 мөнгө өгөөд билет авдаг юм гэж бодсон. Инээдтэй. Тэр багшийн сургуульд орж байсан түүх их сонин байдаг юм ш дээ. Тэгсэн чинь нөгөөдөх хөдөөнөөс ирсэн хүүхдүүдийг костюм пиджак өмс, ботинк өмс л гэсэн юм байна л даа. Нэг хичээлийн завсарлагаанаар Нансалмаа нааш ир л гэж байна. Гараад ирсэн чинь чи намайг хар даа л гэж байна. Яасан гээд тэгсэн чинь өө костюм өмсөөд ботинк өмсчихөж. Нөгөө түрийтэй гуталтай, дээлтэй явж байсан хүн чинь костюм өмсөөд, ботинк өмсчихөөр аягүй сонин байсан юм байлгүй. Ингээд л ямар байна л гэж байна. Зүгээр байна ш дээ. Гоё байна гээд тэгсэн чинь за за гээд л тэгээд л явж байсан. Тэгээд би улсын сургуулийн соёлын ангид орсон чинь би чинь өөрөө дуулахдаа муу, хоолой муутай хүн байхгүй юу. Сондгой хоолойтой. Тэгсэн чинь нөгөө сольфиж гээд хичээл ордог юм аа. Тэгсэн чинь сольфиж орох дээр зэрэг л хэмжээгээ зөв аваад л хоолойны өнгө 1 алдаад, 2 алдах дээр зэрэг 3 тавьчихдаг байхгүй юу. Хэмжээ зөв авч байна, өнгө буруу дугарч байна гээд л 3 тавьчихдаг. Тэгсэн чинь би уйлдаг болов оо хөөрхий минь. 3 тавьчихаар нь нөгөөдөх 3 авч байгаагүй хүн чинь. Тэгээд өнөөдөх сольфижийн багшийг орж ирэхээр л өөрийн эрхгүй чичрээд л, хөлс гараад, дотор ч муухай оргиод байх шиг санагдаад л ерөөсөө юу юугүй хаалга руу ингээд л яадаг. Тэгдэг л байлаа. Тэгээд тэр багш маань ч намайг аягүй их мэднэ л дээ. Манайхан ч гэсэн бас тэгээд ойлгочихсон байгаа юм чинь. Тэгээд л одоо ёстой намайг асуух болов уу гэж бодохоор... нөгөө хоолой хоолойгоор нь ингээд ялгаад суулгачихна ш дээ. Альт, сафрон, 1,2-р альт эднуус гээд л хоолой хоолойгоор нь ялгаад суулгачихна. Би 2-р сафронд сууна. Тэгээд олуулаа дуулж байхад ч яахав дээ би ямар сондгойрч хашхираад байх юм биш. Аль болохоор л дуугүй байхыг хичээгээд тэ? Тэгээд ганц ганцаараа асуугдахаараа 3 авчихна. Аягүй инээдтэй. Тэгээд л нэг өдөр Батсүх багш маань орж ирээд тэгсэн байхгүй юу. Цэцэрлэгийн багшийн сургуулиар солих хүн байна уу? гээд тэгэхээр нь л би сольё л гэдэг байна ш дээ. Тэгээд сольчихвоо хөөрхий. Тэгсэн чинь манайхан уурлаад. Тэр Булганы Урнаа гээд өндөр шар охин миний оронд орж ирсэн чинь л манайхан бор охиноо шар охиноор солихгүй л гэнэ. Яадаг юм байж л бай л гэнэ. Бид нар чинь яг ингээд нөгөөдөх багшийн сургуулийн солио ингээд ороод ирэх дээр зэрэг чинь үндэсний хөгжим, нөгөө .... тоглож төгсдөг байхгүй юу. Төгсөхдөө нэг анги чинь бүтэн аркестр болж төгсөнө. Би хуучир дээр хуваарилагдчихсан. Миний багш Эндэръяа гээд багш байсан. Миний зүгээр төгөлдөр хуурын багш болох дээр зэрэг Пүрэвсүрэн гэж багш байсан юм. Тэгээд Пүрэвсүрэн багш маань надад аягүй сайн. Ер нь миний хөгжмийн багш нар надад их сайн л даа. Тэгээд Эндэръяа багш дээрээ хуучираа бариад орлоо. Хүүхэд болгонд нэг нэг хөгжим өгчихдөг байхгүй юу. Тэгээд нөгөө хуучираа бариад л орлоо. Тэгсэн чинь нөгөө хичээл нь орох хуваарь нь биш байсан учраас яаж яваа юм Нансалмаа? гэсэн. Багшаа би цэцэрлэгийн багшийн сургуульд орлоо гээд тэгсэн байхгүй юу. Тэгсэн чинь багш уурлаад битгий, яаж байгаа юм гэсэн чинь би сольфиж дээрээ 3 аваад болохгүй байна гэсэн чинь 3 чинь дүн биш юм уу? Битгий солиороод бай чи? Чи дуучин болох юм уу? Чи энэ хөгжимчин болно. Чи нот хараад тоглож байхад болоо чи. Битгий дэмий юм яриад бай, газлуур чи гээд л загнадаг байна аа Эндэръяа багш маань. Тэгсэн чинь би бас л их шартай хүүхэд байсан юм шиг байгаа юм. Нөгөө хөгжмөө авч гарахаа мэдэхгүй. Нөгөө багшийн өрөөний хаалганых нь гадна талын бариулаас уудтай хөгжимөө уяж хаячихаад яваад өгч байсан байхгүй юу. Тэгээд цэцэрлэгийн багшийн сургуульд хүрээд ирсэн чинь адилхан сольфиж үздэг байсан ш дээ. Адилхан сольфиж үздэг тэ? Содонцэцэг гээд багш байдаг байсан. Манай сольфижийн багш. Тэгээд адилхан сольфиж уншдаг тийм сургуульд ирчихээд би ёстой нээрээ аягүй айж байсан. Тэгэхдээ одоо би олж авсан мэргэжлээрээ аягүй их бахархдаг. Ёстой би яаж цэцэрлэгийн багш болсон юм бол оо? Би яаж сольсон юм бол оо? Ёстой Батсүх багш ёстой ямар сайн юм бэ. Яаж надад 3 тавьж байсан юм бол оо. 3 тавиагүй 4 тавьсан бол би чадна гээд л сууж байна. Тэгэж л байгаад би юу яах байсан ш дээ. Би бас багш болсноороо аягүй их бахархаж явдаг. Тэгээд бас Эндэръяа багшийгаа аягүй их өрөвддөг юм. Сүүлд би нэг тэр багшийн дээдийн урд талын зам дээр явж байсан чинь нэг том савхин бээлийтэй гар намайг ингээд бариад авсан байхгүй юу. Аягүй гайхаад ингээд харсан чинь багш чи одоо ёстой яасан зөрүүд хүүхэд вэ? Чи сурна шүү сурна. Сурах ёстой хүн чи. Чи багш дээрээ очиж хичээлдээ орж байгаарай чи гээд л тэгэж байж билээ. Тэгээд би цэцэрлэгийн багшийн сургуульд тэгэж орсон ш дээ. Хүн болгон бас өөрийнхөө дураар яаж ороогүй ч гэлээ гэсэн энэ орж төгсчихөөд би бас энэ мэргэжлээрээ аягүй их бахархаж, аягүй их юу яаж явдаг юм.
Ариун-Ундрах -
За ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.
Нансалмаа -
За баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
