Renjin
Basic information
Interviewee ID: 990312
Name: Renjin
Parent's name: Puntsag
Ovog: Alag aduu
Sex: m
Year of Birth: 1927
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired, literature teacher
Belief: Buddhist
Born in: Urgamal sum, Zavhan aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: smith
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
work
military
literature
family
childhood
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу Рэнжин гуай?
Рэнжин -
Сайн. Сайн байна уу? Сайхан зусч байна уу?
Ариун-Ундрах -
Сайн байна аа. Та сайхан зусч байна уу?
Рэнжин -
Сайхан зусч байна аа. Энэ жил зуншлага сайхан. Ер нь сайхан зусч байна. Монгол орон даяар зуншлага сайхан болж байна. Сайхан байна.
Ариун-Ундрах -
За баярлалаа. Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Рэнжин -
За тэгье ээ. Би энэ ярилцлага авч байгааг юуны урд зөвшөөрч байна аа. Ийм ярилцлага өгөхөд би бэлэн байна. Өөрийнхөө мэддэг чаддаг бүхнээр та бүхний асуултанд хариулахыг эрмэлзэж байна аа. За би бол 1927 онд Завхан аймгийн Ургамал сумын 4-р багийн нутаг, ... гол Санчгай гэдэг газар Наянтай гэлэнгийн 5-р хүү болж төрсөн юм аа. Би эх эцгээс 11-үүлээ төрсөн. Миний хувьд бол Монголын үр хүүхдийн нэгэн адил багадаа мал маллаж эцэг эхийнхээ гар дээр хүмүүжиж байгаад 1921 оны ардын хувьсгалтай золгосон. Тэгээд нутагтаа эхлээд уйгаржин монгол бичгийн багш, багын бичгийн багшаар ажилласан. Тэгээд дараагаар нь сумынхаа бага сургуульд бага сургуулийн багшаар ажилласан. Тэгээд 1946 онд цэргийн албанд татагдсан. Энэ үеэс миний сэхээтний амьдрал эхэлсэн юм даа. Тэгээд цэргийн албанд очихдоо би уйгаржин монгол бичиг сайн мэддэг. Тэр үед чинь хөдөө нутагт унших ном гэж байхгүй, сонин хэвлэл ч гэж байхгүй байсан л даа. Тэгээд миний аминд орсон анхны ганц эрдэм бол уйгаржин монгол бичиг байгаа юм аа. Цэргийн албанд очоод би уйгаржин монгол бичиг мэддэг байсан учраас эхлээд цэргийн холбооны цэрэг болсон. Өөрөөр хэлбэл одоо тэр Замын үүдийн 12-р отрядын тэрүүгээр байсан тэр хилийн отрядуудыг хооронд нь мэдээллээр хангадаг, ганц тийм холбооны ингэж эргүүлж ярьдаг аппараттай. Тэр үед ч хамгийн том техник байсан байх. Одоо бол та нарт тэрнийг инээдэмтэй юм гэж үзэх байх л даа. Тэгээд тэр отрядуудыг шөнө өдөргүй хооронд нь холбож мэдээллээр хангадаг байсан. Тэгэхэд чинь 1945 оны дайн дөнгөж төгсөөд 1946 онд цэрэгт явсан юм би. Дайны хөл бол яагаа ч үгүй байсан. Ид дайны хүнд хэцүү үеийг сэргээх гэж оролдож байсан ийм үе л дээ. Тэгэхдээ тагнуул бол зөндөө явж байсан. Цаашаа наашаа орж гардаг ийм юмнууд бол зөндөө байсан учраас их нарийн байсаан. Тэгээд холбооны хэргээр нэг 3 сар хэрээтэй ажиллаад Шарга морьтын застав гэж байсан. Тэр Заставын сумангын жагсаалын даргаар томилсон юм байгаа юм намайг. Тэгээд тэнд 1 жил ажиллаад эргээд Замын үүдийн 12-р отрядын жагсаалын даргаар томилоод, ахлагч цол олгоод нилээн томорч л байгаа юм л даа тэр үедээ бол. Тэгээд 12-р сумангын жагсаалын даргаар ажилласан. Тэндээ 4 жил ажиллаад 1950 онд цэргээс халагдаж ирсэн. Аа 4 жил ажиллахдаа би тэнд одоо эрдэм ном сурсан хүн дээ. Олон сайхан цэргийн дарга нар эрдэм ном заасан. Би чинь бага сургуульд сууж үзээгүй хүн л дээ. Тэгээд л энэ уйгаржин монгол бичиг л намайг өөд нь татаад яваад байсан юм аа. Тэгээд тэнд 4 аргын тоотой болсон. Сүүлдээ номын сангийн багш гэж байсан. Номын сангийн багш болсон. За тэгээд одоо эрдэм боловсролтой олон сайхан цэргийн дарга нартай номын санд хамтарч ажиллаж тэд нараас их юм сурсан даа. Тэнд чинь одоо 1-рт эрдэм боловсролтой болсон. 2-рт эр хүн болгож хүмүүжүүлсэн дээ. Цэрэг бол хүнийг одоо эр хүн болгож хүмүүжүүлдэг, ухаан суулгадаг гайхамшигтай сайхан газар шүү дээ. Би цэргийн ....д их хайртай. Хүний зэрэгт хүн болгосон, ухаан суулгасан, амьдралыг мэддэг болгосон. Ингээд 50 онд цэргээс халагдаж ирээд сумынхаа төв дээр улаан булангын эрхлэгч болсон. Тэгээд тэнд нэг 2 сар ажиллаад намар сургууль эхлэх дээр зэрэг бага сургуульдаа багшаар очсон. Завханы Ургамал сумын бага сургуульд багшаар ажилласан. Тэнд 2 жил ажиллаж байтал намайг Завхан аймгийн намын хорооны 1-р нарийн бичгийн дарга Рагчаа гэж хүн манай суманд очоод намайг ерөөсөө шууд аймгийн эвлэлийн хороонд ажиллуулна гээд ингээд машинаараа аваад явчихсан юм байгаа юм. Тэгээд аймгийн төв дээр аймгийн хороо сургуулийн нэрээр явсан. Зааварлагчаар нэг 2-3 сар ажиллаад үзэл суртал, сургуулийн нэр хариуцсан хэлтсийн эрхлэгч болсон. Тэрэндээ нэг жил хэрээтэй ажиллаад үзэл суртал сургуулийн нэр хариуцсан нарийн бичгийн дарга болсон. Миний ажил бол дандаа л шат шатаар хөөрхөн хөөрхөн урагшаа ахиад байсан юм л даа. Тэгээд бодвол одоо ажлын төлөө нилээн зүтгэдэг, сүрхий одоо үнэнч шударга тиймэрхүү байсан юм болов уу? Тэгээд тэндээсээ аймгийн эвлэлийн хорооны 2-р даргаар 2 жил гаран ажиллаад Завхан, Говь-Алтайд “Залуучуудын үнэн” сонины сурвалжлагч гэж орон тоо гарах дээр эвлэлийн төв хороо намайг тэр лүү шууд томилсон. Би Завхан, Говь-Алтайг хариуцсан “Залуучуудын үнэн” сонины сурвалжлагчаар 1 жил гаруй ажиллаад 59 онд Улаанбаатар хотод шилжиж ирсэн юм аа. Улаанбаатар хотод шилжиж ирээд хотын эвлэлийн хороонд нэг зааварлагчаар 3 сар ажиллаад поли техникум гэж одоо тэр офицеруудын ордны наад талын батлан хамгаалахын байранд байрлаж байсан. 1600-аад хүүхэдтэй. Тэр сургуульд эвлэлийн хорооны даргаар томилсон юм. Тэгээд тэр сургууль бол их сахилгагүй айхтар сургууль байсан учраас тэр ажлыг нь сайжруулах ийм зорилгоор гэгээрлийн яамнаас Мэндсайхан гэж хүн захирлаар нь томилогдсон. Намайг эвлэлийн хорооны даргаар нь тавьсан. Мэндсайхан бол одоо энэ Энхсайханы аав шүү дээ. Тэгээд бид хоёр тэр сургуулийг сайжруулах үүрэгтэй очсон. Тэр үед чинь намын даалгавраар тавьдаг л байсан л даа.... Тэгээд намын даалгаврыг сайн биелүүлсэн дээ. Тэгээд манай Мэндсайхан гэгээрлийн яамны орлогч сайдаар, би хотын эвлэлийн хороонд дектерээр дэвшиж орж ирсэн юм байгаа юм хоёулаа. Ийм түүхтэй юм аа миний түүх намтар бол.
Аа яахав ер нь уг нь малчны гаралтай. Миний аав Наянтай гэлэн гэж их эрдэм номтой мундаг хүн байсан. Лам байсан юм. Тэгээд харин одоо хэлмэгдэж барьсан юм байхгүй. Манай тэр 1938-1939 оны үед юм уу даа. Хамтрал коммун гэж байлаа ш дээ. Тэгэхэд тэр манай сумын төв дээр хамтрал коммуны хөрөнгийг хувааж авсан байгаа юм улсууд ардууд. Хуваах ч юу байхав дээ. Тэгээд сүүлдээ дээрэмдчихсэн юм байгаа юм л даа тэр хашааны хөрөнгийг нь. Тэрэнд манай аав очоод бас нэг 2-3 толгой даалимба, цагаан цуу ёмбуу энэ тэр ачаад ирсэн байгаа юм аа. Тэгээд тэнд чинь нэг 2-3 хоногийн дараагаар хэдэн хүн ирж манай аавыг баривчилж аваачсан юм байгаа юм. Тэгээд тэр хамтрал коммуны хөрөнгийг л хувааж авсан барьсантай л холбоотой юм байна. Тэр бол з¿é ¸ñíû ë þì áàéñàí ë äàà. Òýãýýä ìàíàé ààâûã áàðèàä ÿâàõàä ýýæ ýíý òýð óéëààä ë á¿ð ñ¿éä ìàéä ë áàéñàí. 3-4 õîíîîä ìàíàé ààâ õ¿ðýýä èðñýí ë äýý. Ìàíàé ààâ õýëìýãäýæ áàðüñàí þì áàéõã¿é õººðõèé ìèíü. Òýãýýä ñ¿¿ëä íü ìóó ààâ ìààíü 2 æèëèéí äàðààãààð õàâàíãààð íàñ áàð÷èõñàí. Òýð áîë íýã èõ õýëìýãäýëòýé õîëáîîòîé þì áèø þì àà. Èéì íýã õýñýã ò¿¿õ íàìòàðûí þì áàéíà äàà.
Ïîëèòåõíèêóìààñ õîòûí ýâëýëèéí õîðîîíä èðýýä íýã äààëãàñàí àæëûã íü èõ ñàéí õèéñýí ó÷ðààñ íàìàéã ÌÓÈÑ-ä îþóòíààð ýëñ¿¿ëýõýýð øèéäñýí ë äýý 63 îíä. Òýãýýä õºãòýé 63 îíä îþóòíààð ýëñýýä èõ ñóðãóóëüä ýëñýýä øàëãàëò ºãººä äàæã¿é òýíö÷èõñýí þì. Òýãñýí ÷èíü íàäàä 10-ð àíãèéí ãýð÷èëãýý áàéäàãã¿é. Òýð ¿åä ÷èíü èõ ñóðãóóëü õººðõèé òýð ÷èíü ëàâ ë 10-ð àíãèéí ãýð÷èëãýýòýé õ¿í ýëñ¿¿ëýëã¿é ÿàõàâ äýý. Òýãýýä áè àéìàã ðóóãàà çàõèà áè÷ëýý. Ìàíàé àéìãèéí Ýëäýâ-Î÷èðûí íýðýìæèò 10 æèëèéí ñóðãóóëèéí çàõèðàë ìîíõîð Íÿìäîðæ ãýæ ìàòåìàòèêèéí àëäàðòàé õ¿í áàéñàí þì. Øàð Ãîìáîñ¿ðýí ãýýä îäîî ýíý ñóðãàíû õ¿ðýýëýíä íàñààðàà àæèëëàæ áàéãààä íîäíèí íàñ áàð÷èõñàí. Òýð õî¸ðò çàõèà áè÷ëýý. Òýãñýí íàäàä íýã èéì äàëáàãàð ÿãààí 10-ûí ãýð÷èëãýý èðëýý. Ýíý Íÿìäîðæ áàãø çàõèðàë ãýýä ãàðûí ¿ñýã çóðààä, òàìãà äàð÷èõñàí. Òýãýýä òýðíèéã áèä íàð áè÷ýýä áàðèàä òýãýýä èõ ñóðãóóëüäàà àâàà÷èæ ºã÷ áàéñàí ë äàà. Íàìàéã Áîð áàãø ãàðäàæ ýëñ¿¿ëæ áàéñàí õ¿í áàéãàà þì. Ñóðãàíû Áîð áàãø. Òýãýýä èõ ñóðãóóëüä 63 îíä îðñîí. Áèä íàð ÷èíü ìîíãîë õýë, óðàí çîõèîëûí àíãèä 30-óóëàà îðñîí. 32 ÷ áàéë óó äàà. Òýðýí äîòîð àæèëëàæ áàéñàí õ¿í íèëýýí õýä áàéäàã þì. Áàëäîðæ ãýæ õ¿í áàéñàí. Áè áàéñàí, Öèéìáàäàì ãýæ õ¿í áàéñàí, Òºìºð ãýæ õ¿í áàéñàí. Àæèëëàæ áàéñàí. Òýãýýä áóñàä íü äàíäàà 10-ð àíãè òºãññºí æîîõîí çàëóó÷óóä. Òýãýýä íàñòàé óëñóóä, çàëóó õ¿¿õä¿¿ä õî¸ð õîîðîíäîî õóòãàëäààä 1 àíãè áîëîîä. Òýãýýä íàìàéã àíãèéí äàðãààð òàâüäàã þì àà. Àæèëëàæ áàéñàí, òýð ýâëýëèéí àæèë õèéæ áàéñàí. Áè òýð èõ ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéõäàà åðººñºº ýâëýë, îþóòíû ñîíãóóëüò àæëààñ ñàëààã¿é ë äýý. Îþóòíû ýâëýëèéí ãèø¿¿í, ñóðãóóëèéí ýâëýëèéí õîðîîíû òîâ÷îîíû ãèø¿¿í ãýýä ë. Òýãýýä 68 îíä èõ ñóðãóóëü òºãññºí. Çà èõ ñóðãóóëüä áàéõäàà áîë áè èõ àìíû õèøèãòýé õ¿í ãýæ ººðèé㺺 áîääîã þì. ßàãààä âý ãýõ äýýð Ëóâñàíâàíäàí áàãø, ×îéæèëñ¿ðýí áàãø, ̺ºìºº áàãø, Íîðîâñàìáóó áàãø, Äàãâàäîðæ áàãø, Ìèøèã áàãø, Øààðèéáóó áàãø. Îäîî áàéæ áàéíà. Øààðèéáóó áàãø ìààíü ßïîí õýë çààæ áàéñàí. Îäîî 100 õ¿ðýýä áàéæ áàéíà ø äýý. Øààðèéáóó áàãø íîäíèí æèë ãàâúÿàò áàãø áîëñîí. Èéì àëäàðòíóóäààð õè÷ýýë çààëãàæ áàéñàí. Öººõºí òîõèîëäîëä Äàìäèíñ¿ðýí áàãø ñ¿¿ëä íü áàñ íèëýýí õýä õè÷ýýë îðñîí. Ðåí÷èí áàãø áàñ íèëýýí õýä õè÷ýýë îðæ áàéñàí. Òýä íàð öàãààð îðæ áàéñàí þì øèã áàéãàà þì. Àà òýãýýä ìèíèé ¿íäñýí áàãø áîë Ä¿ãýðñ¿ðýí áàãø ãýæ óðàí çîõèîëûí àëäàðòàé áàãø áàéëàà. Øàðõ¿¿ áàãø áàéíà. ªðíºäèéí óðàí çîõèîë çààäàã. Äîðíîäûí óðàí çîõèîë çààäàã Öýäýíäàìáàà áàãø ãàéõàëòàé áàãø áàéëàà. Îäîî Øàðõ¿¿ áàãø áàéæ áàéíà. Óëñûí ãàâúÿàò áàãø áîë÷èõñîí. Òýãýýä ìàíàé àíãèàñ ÷èíü îäîî ìàíàé àíãè áîë èõ ñàéí àíãè áàéñààí. Ñàéõàí îëîí 10-ð àíãè òºãññºí èõ ñàéõàí ºíäºð ãàâúÿàíû ÷àäàëòàé õ¿¿õä¿¿äòýé áàéñàí áè. Äîêòîð ¨íäîí ãýæ áàéæ áàéãààä íàñ áàð÷èõñàí. Îäîî ýíý øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí ãàâúÿàò àæèëòàí, äîêòîð ïðîôåññîð Õ¿ðýëáààòàð áàéíà. Òºðèéí øàãíàëò ÿðóó íàéðàã÷ Äîðæ áàéíà. Àíãëè õýëíèé îëîí ñàéõàí òîëü, àíãëè- ìîíãîë õýëíèé òîëü áè÷ñýí Àëòàíãýðýë ãýæ ñàéõàí áîëîâñðîëòîé çàëóó áàéæ áàéãààä íàñ áàð÷èõñàí. Èéì ñàéõàí óëñóóä ìàíàé àíãèä íàäòàé õàìò ñóð÷ áàéñàí. Òýãýýä áè îäîî ÷ ãýñýí àíãèéí äàðãà õýâýýðýý áàéãàà. Îäîî ÷ ìàíàé ºâãºí ýìãýí áîë÷èõñîí ýíý óëñóóä ÷èíü àíãèéí äàðãàà îäîî òýãìýýð áàéíà, òýíä íýã òèéì þì õèéìýýð áàéíà, òýðíèé èéì þìàíä òóñëàìààð áàéíà ýíý òýð ãýýä ë èíãýýä àíãèéí äàðãà áàéæ áàéãàà. Èéì ñàéõàí àíãè áàéñàí þì àà ìàíàé àíãè. Òýãýýä Ï¿ðâýý, Äàãâàäîðæ ãýýä, ò¿¿õèéí ×èìèäöýðýí ãýýä ë àëäàðòíóóä õè÷ýýë çààæ áàéñàí. Òýãýýä áèä íàð þì ñóðäàã þì áîë ñóðàõààð óëñóóäààð õè÷ýýë íîì çààëãàæ áàéñàí ë äàà. Òýãýýä ýí¿¿ãýýðýý áàõàðõàæ ÿâäàã þì. Èéì óëñóóäààð õè÷ýýë çààëãàõ íü ãýæ öàã ¿å íü òýãýæ òààðñàí áàéãàà þì. Ëóâñàíâàíäàí áàãøèéí õè÷ýýë çààæ áàéãàà ýíý òýðèéã áè îäîî õ¿ðòýë èíãýýä õàðäàã þì. Õàðààä ñóóæ áàéäàã þì. Îðæ èðýýä ë íýã ñàìáàð äýýð ãàíöõàí þì òàâü÷èõíà, íýã þì çóð÷èõíà. Òýãýýä òýðíèéãýý òàë á¿ðýýñ íü ñàëààëóóëààä ýðã¿¿ëýýä ë èíãýýä òàéëáàðëà÷èõíà ø äýý. Åðººñºº òýð ¿åèéí áàãø íàð ÷èíü îäîî íîì õàðíà áàðèíà ãýæ áàéõã¿é. Öýýæýýðýý ë àéëäàíà. Ï¿ðâýý áàãø ãýæ îäîî ôèëîñîôèéí ãàéõàëòàé àìüòàí. Ìîíãîëä ôèëîñîô÷ áýëäýõýýð íýã 3 õ¿í ñîíãîæ àâñàí þì ãýíý ëýý ë äýý íàìûí òºâ õîðîî. Òýãýýä òýðíèé íýã íü áîë Ï¿ðâýý áàãø áàéãàà þì. Òýãýýä õîéíî Ǻâëºëòºä ñóðãóóëü òºãñººä èðýýä èõ ñóðãóóëüäàà ôèëîñîôèéí áàãøààð àæèëëàæ áàéñàí. Îðæ èðýýä ç¿ãýýð ë õààíààñ íü ãàðààä áàéãàà þì áý ãýìýýð ÿðèàä óíàíà ø äýý. Òýãýýä áèä íàð àíãàéãààä á¿ð ãàéõ÷èõíà. Ýíý ÿàæ èíãýæ ÿðüäàã þì. Òèéì ë îäîî àëäàðòàé áàãø íàðààð õè÷ýýë çààëãàæ áàéñàí þì áèä íàð. Òýãýýä áè ºíººäºð áàñ ººðèéíõºº òºãññºí òýð àëäàðòàé ñàéõàí ñóðãóóëèéã òºãññºí, òýðíèé ôèëîñîôèéí àíãèéã òºãññºí îõèíòîé ÿðèëöëàãà õèéãýýä ñóóæ áàéíà. Áè ÷èíü èõ áýëýãøýýëòýé õ¿í ø äýý. Îëçóóðõààä, áýëýãøýýãýýä, ÿðüìààð áîëîîä, òýãýýä îäîî ýíý îõèíûõîî ºìíº ÿðèëöëàãà ºãººä ÿðèàä ñóóæ áàéíà. Ýíý ÿðèà áîë öààøààãàà íèëýýí îëîí óëñûí òàë ðóóãàà, Êåìáðèäæèéí èõ ñóðãóóëü ãýäýã ÷èíü àëäàðòàé ñóðãóóëü ãýæ áè ¿çýýã¿é ìºðò뺺 ìýäýëã¿é ÿàõàâ. Ýíý ÷èíü Êåìáðèäæèéí èõ ñóðãóóëü ãýäýã ÷èíü äýëõèé äàõèíàà àëäàðòàé ñóðãóóëü þì ãýíý ëýý. Òýð ë òàëààð ÿðèãäàæ áàéõ øèã áàéíà. Òýãýýä Öýðýí áàãø áîë ìèíèé ñóðãóóëèéí ôèëîñîôèéí áàãø þì áàéíà ëýý. Òýãýýä Öýðýí áàãøèéã ¿çýýä áè áàñ Ï¿ðýâ áàãø, òýð ë îëîí àëäàðòàé áàãøóóäàà äóðñëàà ë äàà. Òýãýýä ÿðèõ äýýð íü çýðýã èõ ñóðãóóëèéí ôèëîñîôèéí áàãø õ¿í áàéíà. Áè ÷ áàñ ôèëîñîôèéíõîî õè÷ýýëä ãàéã¿é áàéñàí þì. Òýãýýä îëçóóðõààä ýíý ÿðèàã ºãºõººð øèéäñýí þì àà… ßã òºãñºõ ãýæ áàéòàë Äàìäèíñ¿ðýí áàãø íàìàéã äóóäëàà ë äàà ãýðòýý. ßâààä î÷ëîî. ßàõ ãýæ áàéãàà þì áîë ãýæ àéñàí øèã, àéæ ë áàéñàí ë äàà. Òýãýõýä ÷èíü áè çàëóó áàéñàí. Æààõàí õ¿¿õäýðõ¿¿ çàíòàé áàéñàí áàéëã¿é. Àéãààä Äàìäèíñ¿ðýí áàãø äýýðýý î÷ëîî. Äàìäèíñ¿ðýí áàãø ìààíü ãýðýýðýý ä¿¿ðýí íîì õóðàà÷èõñàí. Òýðýí äîòðîî ãàíöààðàà ñóóæ áàéãàà þì. Íýã õýäýí øèðõýã ÷èõýð òàâèàä, íýã áàéõóó öàé 2 àÿãàíä õèéãýýä òýãýýä ñóóëàà. Òýãýýä áè òýðíèéã íü ÷ ÷èõðèéã íü àìñàõ ìàíàòàé, öàéíààñ íü àéãààä ÿàõ ãýæ áàéãàà þì áîë ãýæ áîäîîä. Òýãýýä áàéæ áàéñàí. Àà ÷è áèåý áàðèàä áàéõ õýðýã áàéõã¿é. Áè ÷àìòàé íýã æààõàí þì ÿðèõ ãýñýí þì ãýýä ë òýãýæ áàéíà. Äàìäèíñ¿ðýí áàãø íàäòàé þó ÿðüäàã þì áîë. Òýãñýí òýãýæ áàéíà. ×è îäîî óéãàðæèí ìîíãîë áè÷èã èõ ñàéí ìýääýã õ¿í. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèé. Õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíä î÷íî ãýæ áàéíà. Òýãýõ äýýð íü áè õýë çîõèîëûí õ¿ðýýëýíä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëòàí ãýõ äýýð áàñ ñàéõàí ÷ þì øèã ñàíàãäààä î÷äîã ÷ þì óó. ßìàð ÷ áàéñàí õýëýýä ¿çíý ýý ãýýä áè ÷èíü íºãºº ýâëýëèéí àæèë õèéæ áàéãààä òýíäýýñýý î÷ñîí. Ýâëýëèéí òºâ õîðîî íàìàéã òàòàæ àâàõ ãýýä áàéæ áàéñàí ë äàà. Àéìãèéí ýâëýëèéí õîðîîíû 1-ð äàðãààð òàâèíà ãýýä. Òýãýýä Äàìäèíñ¿ðýí áàãøèä õýëëýý. ¯ã¿é ýý áàãøàà áè îäîî ýâëýëèéí àæèë õèéæ áàéñàí. Áè ýâëýëèéí àæëààðàà ë íýã æààõàí ÿâìààð áàéãàà þì. Ãýñýí ÷èíü õà õà ãýýä ë òàñ òàñ õºõðººä çîëèã ÷èíü äàðãàä äóðòàé þì áàéíà, äàðãà áîëîõ äóðòàé þì áàéíà ãýýä Äàìäèíñ¿ðýí áàãø òýãýæ áàéíà. Òýãýýä ë äàðãà ÷ þó áàéõàâ. Íàìàéã äàðãààð ÷ áàéõ þì óó ÿàõ þì. Áè ç¿ãýýð ýâëýëèéí àæëàà ë íýã õèéìýýð áîëîîä áàéäàã þì. Çà çà, çà òýãâýë îäîî ÿàõàâ. ×è òýð äàðãàà õèéõýýñ äýý. ×è óã íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë õèéâýë èõ ë àëñûí þìàíä î÷íî äîî ãýýä òýãýæ áàéñàí þì ë äàà õººðõèé ìèíü. Òýð óõààíòàé õ¿í ÷èíü õîëûí ë þì õàðñàí áàéõ. ¯íýõýýð áè îäîî õ¿ðýýëýíä î÷ñîí áîë ºäèéä íýã äîêòîð ïðîôåññîð ýíý òýð, òýãýýä òýð òàëààðàà õèé÷èõñýí þìòàé ë ÿâàõ áàéñàí áàéõ ë äàà. Òýãýýä ýâëýëèéí àæèëäàà î÷ñîîí. Íàìàéã Õîâä àéìãèéí ýâëýëèéí õîðîîíû 1-ð äàðãààð òàâüäàã þì áàéíà. Òîìèëíî ãýäýã þì áàéíà. Òýãýýä áè ýíä àâãàéòàé, õ¿¿õýäòýé, ãýð îðîí ýíä ãýýä æààë çîâëîí òîî÷èæ áàéãààä Ï¿ðýâæàâ äàðãà ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà áàéñàí. Ìàíàé àéìãèéí õ¿í ë äýý. Òýãýýä áàñ õàðæ ¿çñýí áàéãàà þì. Òýãýýä íàìàéã áîëü÷èõîîä Ñ¿õáààòàðûí ðàîéíû ýâëýëèéí õîðîîíû 2-ð äàðãààð òàâüñàí þì. Òýãýýä áè òýíä ñàéí àæèëëàñàí. Èõ îëîí ñàéõàí øèíý þìíóóä õèéñýí. Àæèëëàõ áîëîìæòîé ãàçàð. Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã áîë äàíäàà ñýõýýòí¿¿äèéí ä¿¿ðýã. ßìàð ÷ àæèë çîõèîí áàéãóóëàõàä õ¿÷òýé. Òýíä èõ ñàéí àæèëëàñàí. Òýãýæ áàéòàë áè áàñ íýã áóäëèàíä îðäîã þì áàéíà àà. ßðèõ óó?
Ариун-Ундрах -
Ììõìì.
Рэнжин -
Òýãñýí ÷èíü íýã ºäºð íàìàéã ãýíýò íýã õ¿í íýã çàëóó äàãóóëæ èðýýä ìèíèé àæëûã õ¿ëýýëãýýä ºã÷èõäºã þì áàéíà. 2-ð äàðãàà. Áè åðººñºº îéëãîñîíã¿é. Òýð ÿìàð ó÷èðòàé þì áîë. Òýãýýä ìàðãààø íºãººäºð íü áîëëîî. ¯ã¿é ýý åð íü ñýòãýë ñàíàà ¿éìðýýä æààõàí ýâã¿é áîëëîî. Ãóíãààæàâ äàðãà õîòûí ýâëýëèéí õîðîîíû 1-ð äàðãà áàéñàí þì. Ãóíãààæàâ äàðãà äýýð îðñîí ÷èíü Ãóíãààæàâ äàðãà æààõàí öàðàé ìóóòàé áàéíà àà íàäàä. Óã íü áèä õî¸ð èõ íàéç, áàðàã õàìààòàí ñàäàíãûí ÷ õîëáîîòîé ë þì. ¯ã¿é ýý ÷è Ãîí÷èãòîé óóëç, Ãîí÷èã ãýæ 2-ð äàðãà íü áàéñàí þì. Ãîí÷èã äýýð îðëîî. Òýãñýí ÷èíü ¿ã¿é ýý îäîî Ðýíæèí ìèíü ÷èíèé òóõàé íýã æààõàí ÿðèà õººðºº áîëîîä æààõàí ýâã¿é òàëäàà áàéíà ãýýä òýãýæ áàéíà. ¯ã¿é ýý áè ÿà÷èõñàí áîë ãýñýí. ¯ã¿é ýý ÷è ÷èíü îäîî óëñ òºðèéí òàëààð èë¿¿ äóòóó þì ÿðüäàã, öóóðäàã áàðüäàã ãýýä èíãýýä îäîî áîëîõã¿é áîëîîä äýýðýýñ ÷ºëººë ãýýä èíãýýä íàìûí òºâ õîðîî ÷ºëººë ãýñýí þì. Òýãýýä áè àæèëã¿é áîë÷èõäîã þì áàéíà àà. Òýãýýä ÿâëàà. ßâñààð áàéãààä Ï¿ðýâæàâ äàðãà äýýð îðëîî. Ï¿ðýâæàâ äàðãà ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû 1-ð íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà. Èõ íýð õ¿íäòýé áàéñàí. Ï¿ðýâæàâ äàðãà äýýð óéëààí ìàéëààí øàõóó ë ÿâæ îðëîî. Áè îäîî ÿðüñàí õººðñºí þì áàéìààðã¿é þì. ¯ã¿é ýý ýíèéã îäîî ÷è Çóíäóé ë ìýäýæ áàéãàà. Çóíäóéòàé ë ÿðü ãýýä òýãýæ áàéíà. Çóíäóé ãýæ ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû çîõèîí çààâàðëàõ õýëòýñ ãýæ áàéñàí. Òýðíèé äàðãà íü. Çóíäóé äýýð ÷ îðñîíã¿é. Çóíäóé ÷èíü Çàâõàíû ýâëýëèéí õîðîîíû 1-ð äàðãà, áè 2-ð äàðãà íü áàéñàí þì ë äàà äýýð ¿åä. Ýðãýýä ë Ãóíãààæàâ äàðãà äýýð îðëîî. Гунгаажав дарга дээр ороод надад одоо ярьсан хэлсэн юм баймааргүй байна. Би одоо тэр нам засгийн бодлого энэ тэрт л үнэнч шударга л зүтгэдэг хүн энэ тэр ийм л юм боллоо. Тэгсэн чинь Гунгаажав дарга тэгэж байна. Үгүй ээ чиний одоо тэр яриаг чинь ямар нэгэн техник хэрэгсэл юманд хураагаад авчихсан байвал яах юм бэ гээд л тэгэж байна. Тэгэх дээр л би айчихлаа. Тэр үед чинь одооны энэ та нарын барьж яваа техник хэрэгсэлтэй адилхан юм байгаагүй. Тэгэхдээ бас нэг юм хум хураагаад авчихдаг юм байсан л юм шиг байгаа юм. Тэгэх дээр нь би хэлэх үггүй одоо ямар хачин юм бэ? Би ерөөсөө тийм байгаагүй. Би энэ нам засгийн төлөө л зүтгэж явдаг хүн энэ тэр гэсэн чинь аа чи байж байгаад ир. Тэгээд би ажилгүй 5-6 сар явсан л даа. Тэгээд бас л хэлмэгдэл юм. Тэгэхдээ надад энэ МАХН надаар харин оролдоогүй юм шүү элдэв дээдээр. Тэр л одоо хувь улсуудын л атаа жөтөө тэр л юмнуудаас болсон шиг байгаа юм. Тэгээд нэг өдөр үгүй ээ ер нь ажил олж хийе алийн болгон зүгээр байхав гээд раойныхаа боловсролын хэлтсийн дарга Хасбазар гэж багш байсан. Хасбазар багш дээр очсон чинь чи 5-р сургууль дээр очоод байж бай. Тэнд нэг багшийн орон тоо байж байгаа. Яахав чамайг намар тийшээгээ өөрчилж удирдах ажилд тавинаа гээд тэгэж байна. Тэгээд би 5 сургуульд очоод хагас жил багшилсан л даа. Нэг анги даагаад нэг их сахилгагүй анги өгсөн. Тэрнийг ч би сайхан л болгож авсан л даа. Тэгээд 5-р сургуульд байж байтал хавар Лувсангомбо гуай хотын захиргааны дарга байсан. Лувсангомбо дарга дуудаж байна гэнэ. Тэгэхлээр нь бас л бодлоо. Бас л ямар юм нь болчихсон юм бол доо. Одоо бас л болохгүй л. Лувсангомбо гуай дээр очсон нэг их сайхан зантай хүн юм аа. Тэр чинь их төлөв томоотой. Орлоо аа сайн уу? Ажил ямар юм? Яаж байна? Өө би ингээд 5-р сургуульд багшилж байгаа гэсэн. Үгүй ээ Рэнжин чамайг одоо захиргааны ажилд тавьмаар байна аа. Чамайг энэ раойны гүйцэтгэх захиргааны хариуцлагатай нарийн бичгийн даргаар тавих гэсэн юм. Чи зөвшөөрөх үү? гээд тэгэж байна. Үгүй ээ одоо яахав дээ би бичиг цаасны л ажил. Миний хийж сурсан л ажил шиг байна л даа янз нь. Чи анкетаа бичээд боловсон хүчинд өгчих гээд. Анкетаа аваачиж боловсон хүчинд өгчихөөд захиргааны тэр дунд нэг танхим байсан юм. Тэнд ороод бодол болоод сууж байсан нэг хүн хөөр Рэнжин гээд тэгэж байна. Ингээд харсан Гомбо багш. Гомбо багш манай Завханы минь барилгын одоо энэ гандан дээр байсан юм даа. Барилгын 1-р ТМС-ийн захирал. Тэгээд Гомбо чи юу хийж байгаа юм бэ? гээд тэгэхгүй юу. Би ингээд ингээд гээд ...раа ярилаа. Байдаг юмаа яагаад тэгээд Лувсангомбо дарга дээр ирээд. Хн чи тэрүүгээр яах гэсэн юм. Чи манай сургуульд оч. Соёл хүмүүжил эрхэлсэн орлогч захирал, намын үүрийн дарга давхар хийгээд маргааш оч. Тэгэхэд Мэндсайхан соёлын хэлтсийн улсын хороо гэж байсан юм. Тэрний орлогч даргаар ирчихсэн ТМС-ээ хариуцдаг болчихсон байсан. Тэгээд Гомбо багштай уулзаад маргааш өглөө нь Гомбо багш дээр яваад очлоо. Аа одоо хоёулаа Мэндсайхан дарга дээр очно. Соёлын хэлтсийн хорооны дарга томилолт өгдөг байсан юм байна л даа орлогч дарга нь. Тэгсэн Мэндсайхан байж байна. Мэндсайхан бид хоёр хуучин нөгөө поли техникумын найзууд юм чинь. Мэндсайхан дор нь томилолт хийж өглөө. Тэгээд барилгын 1-р ТМС-ийн орлогч захирал, намын үүрийн дарга болоод. Барилгын ТМС чинь тэр үед одоо та нар мэдэхгүй байх даа бараг. 8-р анги төгсөж байгаа сахилгагүй хүүхдийг за гайгүй ээ чамайг хавар төгсөхөөр чинь нэг барилгын ТМС-д хуваарилаад өгнөө гэж айлгадаг байсан байхгүй юу багш нар. Тийм сургууль байсан юм. Хүүхэд очихдоо ч их дургүй, эцэг эхүүд ч их дургүй. Барилгын техник мэргэжлийн сургууль гэх дээр л алсайчихна. Тэгэхдээ ямар ч байсан тэгээд хүчээр янз бүрээр нэг элсэлт хангадаг л байсан юм даа. Тэгээд тэнд очоод сайхан ажилласаан, сайхан байсан. Хүүхэд залуучууд чинь тэгээд хүн эвийг нь олж ажиллаж чадвал муухай муу залуучууд гэж байдаггүй юм аа. Одоо энэ улсууд энэ залуучуудыг муулах юм. Бид нарт л буруу нь байгаагаас залуучууд гэдэг чинь хүн ажиллаад өөд нь татаад биеэн дээрээ татаад аваад ирвэл залуучууд шиг сайхан улсууд байхгүй. Тэр дотор муу залуучууд гэж байхгүй. Тэгээд тэнд 5 жил ажилласан чинь тэр үед нийгмийн хэв журам сахиулах төв гэж нэг юм гарч ирсэн юм аа. Апорный функт гэж одоо Зөвлөлтөд анх эхлээд л хөгжсөн юм даа. Тэгээд тэрнийг манай одоо энэ нийгмийн хэв журмыг сахиулдаг, энэ хулгай дээрэм элдэв дээдийн юмтай тэмцдэг сайн дурын байгууллага л даа. Тэгээд тэр октябрын раойнд төмөр замын техникум дээр төвлөрүүлээд нэг тийм төв байгууллаа. Манайх 38-р төв гэж байсан юм. Октябрын раойны намын хорооны 1-р нарийн бичгийн дарга Хаянхярваа гэж мундаг хүн байсан юм. Октябрын раойны гүйцэтгэх захиргааны дарга нь Гунгаажав дарга оччихсон байсан юм. Би дандаа л нэг өөрийнхөө талын хүнийг бараадаад дагаад очоод тэд нараар дамжуулаад байдаг нэг тийм амны хишигтэй юм байгаа юм аа. Тэгээд таньдаг хуучин дарга ажиллаад. Тэр төв их сайхан ажил байсан. Улсын хэмжээний тэргүүний төв болоод хойшоо Зөвлөлтөд явж Зөвлөлтийн апорный функтын туршлагыг судлаад Ленинград хүртэл л явсан л даа. Тэгээд одоо миний тэр хэлмэгдэл маягын юм чинь бас их хол явсаан. Тэр барилгын ТМС-д байхад барилгын техник мэргэжлийн сургуулийн удирдах ажилтныг сургадаг Зөвлөлтөд нэг тийм том курс сургууль байдаг байсан. Тэрэнд явах гээд л би чинь одоо хичнээн жил явж Илхаан гуай барилгын яамны сайд байсан. Тэгээд л Гомбо багш энэ тэр тодорхойлоод л тэрэнд явуулах гээд л очдог. Барилгын яамны коллегийн хурлаар очоод л үгүй ээ нөгөө Рэнжин гээд ингэдэг. Тэгээд л явдаггүй. Тэгээд Мэндсайхан сайд бол бүр аргаа барсан даа. Сүүлд нь намайг хойш нь тэрүүнд явуулах гэж хөөрхий минь. Тэгээд сүүлд нь намайг 1987 онд ахуй үйлчилгээний ТМС-д шилжүүлж байж. Тэгээд ахуй үйлчилгээний яам гэж байсан Нямаа сайдтай. Тэрүүгээр оруулж байж намайг хойш нь арайхийж тэр курст явуулсан. Бас зүдэрсэн. Зүгээр тэгэхдээ надад бол дээрээс нам энэ тэрээс дарамт үзүүлсэн юм байхгүй хөөрхий. Тийм юм байхгүй. Ерөөсөө тэр л улсуудын, нэг тэр үеийн хүмүүсийн сэтгэлгээнээс болоод л тэгээд байсан байгаа юм. тэгээд энийг би нэг их хэлмэгдэж бариад сүйд болсон юм байхгүй л гэж боддог юм өөрийгөө. Тэгээд тэндээсээ яахав хойшоо сураад ирээд ахуй үйлчилгээний ТМС-дээ жаахан ажиллаж байтал бас дахиад л болохоо байдаг юм аа. Манай сургуулийн захирал Долгоржав гэж нэг мундаг сайхан хүүхэн байсан юм л даа. Хөөрхий сайн ч ажилладаг хүүхэн. Тэгсэн Калсал гээд нэг нөхөр ахуй үйлчилгээний ТМС-ийн сургалт хариуцсан орлогч захирлаар тавигдчихаж. Тэгээд намайг хойноос ирсэн чинь бөөн хэл ам. Тэд л хоорондоо л үзэлцсэн юм байна лээ тэр чинь. Тэгээд бас халагдчихсан юм аа би. Бас раойны намын хороо, дээд боловсролын коллеги хоёрын хурлаар оруулаад намайг одоо халсан юм. Яагаад халсан бэ? гэхээр намын үүрийн дарга байсан. Тэр ахуй үйлчилгээний ТМС-д би. Намын үүрийн дарга энэ хэл амыг тас цохиж чадаагүй намын үзэл суртлын ажлыг сулруулсан гээд халагдаад л яваад өгсөн. Тэгсэн чинь намайг тэр энэ Өвөрхангайн энэ рүү хөдөө аж ахуйн ТМС байсан юм аа. Тэрний орлогч захирлаар томилдог юм байна. Тэгээд би тэрэнд нь яваагүй. Тэгсэн чинь тэр Говьсүмбэрийн тэнд бас нэг барилгын ТМС байсан юм аа. Тэрний орлогчоор тавьдаг юм байна. Тэрэнд нь хөдөө явахгүй гээд яваагүй. Тэгсэн сүүлд нь Налайхын ТМС-ийн захирлаар нэг томилсон. Тэрэнд нь би бас яваагүй. Хаашдаа л буруудсан юм чинь гээд бас хэдэр байжээ жаахан. Тэгээд байж байтал ажилгүй байж байтал харин намар бүүр 10 сар 11 сар ч бил үү дээ. 3-р сургуулийн дэргэд нэг оройн сургууль байсан юм. Тэрний хичээлийн эрхлэгчээр томилдог юм байна. Харин би тэрэнд нь оччихсон. Тэгээд миний зам л одоо энэ зөв зам руугаа одоо л орж ирж байгаа юм л даа. Дандаа л нэг хөөрхөн хөөрхөн жоохон будилаад л яваад байсан. Тэгээд 3-р оройн сургуулийн хичээлийн эрхлэгчээр. Тэр чинь захирал нь өдрийн сургуулийн захирал нь Санжаа багш. Гайхалтай сайн хүн дээ. Санжаа багшийн удирдлаганд очоод тэгээд байж байтал 1980 онд хотын боловсролын хэлтсийн дарга Бат-Өлзийт багш дуудлаа. Яваад очсон чинь өө нэг ажилчин залуучуудын ээлжийн 2-р сургууль шинээр байгуулах гэж байгаа. Чамайг захирлаар нь томилно оо. Чи тэрнийг шинээр байгуулж чадна. Тэр 16-р сургуулийн хэдэн хүрэн модон дүнзэн байшинд очно. Тэрнийг тохижуулаад тэгээд тэр чи оройн сургуулиа аваад тэнд очоод дээр нь суурилаад тэгээд ээлжийн 2-р сургууль байгуул. Тэгэхээр нь би тэрнийг нь хүлээж аваад. Тэгээд одоо тэр Японы соёлын дээд сургууль гээд байгаа юм л даа. Хотын тэргүүний урдхан талд одоо зүгээр дуган шиг байшин засаад. Тэгээд би тэнд очоод тэр сургуулийн тэр байшинг нь нилээн засаад тэр сургуулийг байгуулаад. Тэгээд би энэ боловсролынхоо замаар яваад байсан чинь надад зөвдсөн байгаа юм аа. Тэгээд тэр ээлжийн 2-р сургуулийг байгуулаад тэр сайхан ч сургууль болсон. Одоо байж байгаа л даа. 25-р сургууль дээр 2-р давхарт нь. Тэгээд би энэ боловсролынхоо юу руу ингээд зүтгээд боловсролынхоо зам руу ороод ирсэн зөв яваад байсан байгаа юм. Хүнийг ч бас нэг хөтлөөд явдаг нэг юм байх шиг байгаа юм. Тэгээд ээлжийн 2-р сургуулиа байгуулаад тэнд чинь л одоо би төрийн бүх одон медалиудыг авсан. Тэгээд миний тэр буруу гэж байгаагүй юм уу? Ямар чиг л байсан тэрүүгээр намайг оролдоогүй юм даг. Төр засаг дээрээсээ нам ч гэсэн оролдоогүй л юм даг. Тэгээд би чинь ээлжийн 2-р сургуульд байхдаа хөдөлмөрийн хүндэт медалийг ч яахав поли техникумд байхад Мэндсайхан нар Хархоринд техникумын “Хөдөлмөр” зуслан гэж анх удаа байгуулсан. Тэгэхэд хөдөлмөрийн хүндэт медалиар шагнуулсан юм даг. Тэгээд тэр хуучин 8-р төвийг сайн ажиллуулсан гэж Алтангадасаар шагнасан юм. Тэгээд ээлжийн сургуульд байхдаа би чинь хөдөлмөрийн гавъяаны улаан тугийн одон, Сүхбаатарын одон аваад надад ер нь төр засгийн аваагүй одон байхгүй л дээ. Тэгээд 2001 онд тэтгэвэртээ гараад 2002 онд гавъяат багш цол хүртсэн. Тэгээд энэ хугацаанд бол би зохиол бичсэн дээ. 1950 онд анхныхаа шүлгийг Завханы “Туяа” сонинд хэвлүүлж байсан юм. Тэгээд тэрнээсээ хойг голцуу яруу найраг бичсээр байгаад тэгээд л одоо яруу найргын нэг 10 гаруй ном, сэтгүүлчийн нэг 4-5 ном, Орос хэлнээс нэг 10-аад ном орчуулсан. Дандаа хүүхдийн зохиол. ...-ын зохиолуудаас голцуу орчуулдаг юм даа. Амьтадын тухай өгүүллэгүүд. Тэгээд уран бүтээлээрээ бол яахав одоо нилээн ном хийсэн. Хамгийн сүүлд яруу найргын номоо гаргалаа. Зүйр цэцэн үгийн нэг ном гаргалаа. “Дурсамж, намтар, цадиг” гэсэн номоо гаргалаа. Одоо тэгээд 5-6 ном бэлтгэж байна. Ирэх жилээс номоо гаргана аа. Тэгээд одоо ер нь голцуу уран бүтээлээрээ сууж байна даа. 20-р зууны Монгол зохиолчид гэж 108 боть шинжлэх ухааны академи эрхлэн гаргасан юм. Тэрний 78 дахь нь. Тэгэхдээ миний номыг соёлын гавъяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт Доржийн Гармаа бичсэн. Сайн бичсэн. Чадраа ерөнхийлөгч надтай нэг дайралдаад Рэнжин багшаа энэ 108 боть дотор шалгаруулж байр эзлүүлвэл таны ном дээгүүр орно гэсэн. Гармаа бол миний номыг үнэхээр бичье гэж бичсэн. Надаас материалаа авсан, би материалаар хангаж өгсөн. Ийм хэмжээгээр бичнэ гэдэг бол үнэхээр гайхалтай. Би Гармаад үнэхээр баярлаж явдаг юм. Миний номыг ёстой нэг бичье гэсэн шиг бичсэн. Сайн ном болсон. Тэгээд миний “Дурсамж, намтар, цадиг” гэдэг ном сайхан ном гарсаан. Миний одоо бүхэл бүтэн түүх намтар энэ номон дотор байгаа. Одоо надад өөрөөр өөрийнхөө тухай дурсах, бичих юм байхгүй. Үлдсэн юм бараг байхгүй. Тэгээд миний намтар, түүх, уран бүтээлээр хувийн сан хөмрөг үүсгээд нийслэлийн архивт авсан. 107 нэгжийн юм байгаа юм гэнэ лээ. Тэгээд 2 дахиж баяжилт хийсэн. Одоо дахиад 3 дахиа нэг баяжилт хийнэ. Тэгээд би өөрийнхөө намтар түүх юмаар түүхэнд хийх юмаа хийгээд үлдээчихсэн хүн л дээ. Тэгээд энэ жил миний уран бүтээл намтар түүхээр боловсролын их сургуулийн нэг охин курсын ажил хийсэн. Тэгээд энийгээ өргөтгөөд би дипломын ажил хийхээр бэлтгэж байгаагаа дуулгая гэж бичсэн байна лээ наад номон дотор чинь. Тэгээд одоо намтар түүхээрээ яасан. Тэгээд би бол яахав 5 хүүхэдтэй. 3 нь охин, 2 нь эрэгтэй. Нэг нь цэргийн дэд хурандаа, цэргийн их сургуульд багшилдаг юм. Аа нөгөө нэг хүү маань инженер, хувиараа ажил эрхэлдэг юм. Том охин маань цэцэрлэгийн багш. Тэрний дараагынх сувилагч. Тэрний дараагын охин одоо хувиараа ажил хийж яваа Эрдэнэтэд амьдардаг юм. 5 хүүхэд маань дажгүй. Их цойлсон ч юм байхгүй, нэг их хог дээр гарсан ч юм байхгүй. Одоо нөгөө 2 идэхгүй, хоосон хонохгүй гэдгээр болж л яваа. Ийм янзтай яваа даа. Манай гэр бүл Дуламжав гэж хүн. Уг нь химийн багш. Тэгэхдээ насаараа МАХН-ын ажил хийсэн. Сүхбаатарын раойны намын хороонд насаараа ажилласан. Одоо бол тэтгэвэртээ ингээд сууж байгаа. Ийм гэр бүл. Тэгээд би бол одоо өөрөө уран бүтээлээрээ сэтгэл ханамжтай байгаа. Олон сайхан дуу хийсэн. Миний олон сайхан дуунууд дуулагддаг юм. Миний уран бүтээл бол бас ч олны дунд нилээн тархсан уран бүтээлч хүн л дээ. Тэгээд энүүгээрээ одоо бахархаж явдаг юм. Яагаад вэ? гэх дээр МУИС-ийн хэл бичиг, уран зохиолын ангийг төгсгөөгүй бол би энэ хэмжээнд хүрээгүй л дээ. Ямар юмаа хүрэх вэ? Тэгээд ямар азаар одоо МУИС-ийн хэл бичгийн ангид сурч, тэр алдартангуудаар хичээл ном... Гаадамба багш чинь миний, одоо бүр баруун гарын шавь нь л даа. Гаадамба багшыг насан өөд болтол нь бид хоёр үй зайгүй 2 найз болсон. Багш, шавь хоёр чинь сүүлдээ найзууд болдог юм аа. Тэгээд Гаадамба багш бид хоёр үй зайгүй найзууд байж байгаад тэгээд Гаадамба багшийн надад хэлсэн үг зөндөө л бий л дээ. Тэрнийг нь одоо биелүүлж чадах юм уу үгүй юм уу л гэхээс. Тэгээд уран бүтээлээрээ ямар ч байсан би Гаадамба багшийнхаа бодож байсан, санаж байсанд хүрсэн гэж үзэж байгаа. Ийм л юм даа түүх намтрын хувьд бол.
Ариун-Ундрах -
Та их сургуулиа төгсөхдөө бичсэн дипломын ажлынхаа тухай ярих уу?
Рэнжин -
Юу гэнэ ээ?
Ариун-Ундрах -
Их сургуулиа төгсөхдөө бичсэн дипломын ажлынхаа тухай?
Рэнжин -
Их сургууль төгсгөөд одоо хэл зохиолын хүрээлэнд очсон бол би өнөөдөр нэг доктор, профессор гээд л явж байх байсан гээд түрүүн хэлж байсан л даа. Тэгээд яагаад очоогүй вэ? гэх дээр би бас тэгээд бас л намайг нэг юм хөтөлсөн байгаа юм даа. Тэгэхэд чинь би хэл зохиолын хүрээлэн рүү оччихсон бол надад өнөөдөр энэ би гавъяат багш байхгүй, энэ Сүхбаатарын одон хүртэл энэ олон одон аваагүй дээ. Тэгээд бас нэг заяа тавилангын юм нь хөтлөөд явсан учраас тийшээгүй очоогүй. Багшийнхаа ажил руу эргээд боловсролтойгоо зууралдаад байснаас л би өнөөдөр энэ их олон алдар цолнуудыг хүртсэн. Саяхан надад Сүхбаатарын академи судлал сурган хүмүүжүүлэх ухааны профессор цол олгосон. Би чинь Монголчуудын угийн бичгийн академийн ерөнхийлөгч, эрдмийн зөвлөлийн дарга. Угийн бичгээр бол би ямар ч хүн ямар ч юмыг хэлж өгч чадна. Тэгээд тэд нар надад бас тэрүүгээр нь угийн бичгийн академийн академич цол олгосон. Монголын зурхайчин судлалын академи гэж байдаг юм. Ерөнхийлөгч нь Сэрээнэн байж байгаад талийгаач болчихсон доо ноднин. Тэгээд надад тэр академийн хүндэт профессор гэж цол олгосон. Ийм ийм юмны хуримтлал их байдаг юм даа надад. Их янз бүрийн юмны хуримтлал. Тэгээд энэ чинь бас л нэг юм юманд ороод байсны л шинж тэмдэг байх. Би чинь одоо онц сэргийлэгч хүртэл цолтой хүн. Тэгээд юм юманд л зүтгээд байх дээр л юм юмнаас л янз бүрийн л хайр хишиг ирээд байдаг юм даа.
... Манайх ядуу айл байсан. Нэг 200-аад богтой. 11 хүүхэд өсгөж төрүүлнэ гэдэг чинь ядуу айл ганцхан шар аттай. Адуу байхгүй. Нэг 10-аад үхэртэй ийм айл байсан юм л даа. Тэгээд би бол багадаа айлд байж өгнө гэж байсан. Одоо зарцлагдана л гэсэн үг юм л даа. Манай тэнд бол айл хүүхэд байлгана гэж юм байсан юм. Тэгээд тэнд чинь жоохон хүүхдийн хийдэг ажил юу вэ гэх дээр хонь малыг нь хариулна, хурга ишгийг нь маллана. Тэгээд түлээ түлшийг нь түүнэ. Морь малыг нь хээр гадаа аваачиж чөдөрлөж идээшлүүлнэ. Адуу малыг нь маллана. Тэгээд их сайхан л даа. Манай тэнд чинь тэр үед бол тэр зарж байгаа хүүхдээ дээрэлхэнэ энэ тэр гэж юм байхгүй. Харин ч тэр айл бол тэр хүүхдэдээ өчнөөн ажил хөдөлмөр сургадаг. Адгийн наад тал нь л одоо хазаар чөдөр зангидахаас авхуулаад л би чинь хийхгүй юм байгаагүй л дээ. Айл амьтан нүүлгэнэ. Ачааг сайхан ачиж сурна. Тэмээ малыг сайхан хомнож барьж сурна. Адуу малыг одоо яаж дэллэх үү? Адууны дэлийг яаж засах уу? Хөөвөр, ноолуурыг нь яаж авах уу? энэ тэр гээд л дандаа ажил сургана л даа. Тэгээд дандаа ажил хийнэ. Би ерөөсөө тэрүүгээр л ажил хийж сурсан хүн байгаа юм. Тэгээд би чинь багадаа их сахилгагүй зүггүй хүүхэд байсан. Тэгэхдээ одооны хүүхэдтэй адилхан тийм адын биш. Тийм одоо их сэргэлэн. Ямар сайндаа чоно Рэнжин гэж, боохой Рэнжин гэж нэрлэж байхав дээ намайг. Боохой гэдэг чинь чоно шүү дээ. Чоныг авгайлж байгаа юм. Боохой гэж чоно гэхээс жаахан зөөлрүүлж хэлж байгаа юм. Тэгээд тийм зүггүй хүүхэд байсан байгаа юм. Манай ээж нэг тийм хүрэн шандан даавуу гэж байсан юм л даа дээр үед. Их ховор доо тэр чинь. Энэ хүрэн шандаар надад нэг тэрлэг хийж өгч л дээ. Тэгээд би тэрнийгээ анддаггүй юм. Тэгээд нөгөө тэр тэрлэгийг аваачаад нөгөө эсгий татна гэж нэг юм байдаг юм. Нөгөө ноосоор эсгий хийдэг. Тэгээд мориор татдаг ш дээ. Тэгээд тэрэн шиг аваачаад нөгөө дээлээ чирж давхисаар байгаад тэрнийгээ хүрэн шандан дээлээ хүртэл цоолж урж байсан гэж байгаа юм. Тэгээд сүүлд нь харин тэр нэг юугаа хээр аваачаад гадаа тэр тамхи татдаггүй л байсан юм. Ямар юмаараа татдаг юм. Тэгээд тэр нэг тэрлэгээ аваачаад хонины захад аваачаад түлчихсэн байсан гэж байгаа юм. Тэгээд тийм тийм юмаар л яасан юм уу? Ер нь боохой Рэнжин гэдэг байсан. Их сахилгагүй тийм л хүүхэд байсан байгаа юм. Тэгээд айлын ажил их сайн хийнэ. Айлын ажил сайн хийдэг учраас тэр айл чинь одоо тэр хүүхдийг юм юманд сургана. Хоол унд сайхан өгнө. Тийм одоо нэг зарц маягын хүүхдээр тэгэж яадаггүй. Манай тэнд би энэ номон дотроо бичсэн. Манай нутгийн ард түмэн бол их өгөөмөр сайхан. Тэгээд сүүлдээ би аав нас бараад ээжтэйгээ, хэдэн эгч дүү нартайгаа их ядарсан л даа манайх. Тэгээд би чинь одоо нөгөө айлуудыг нүүлгэж өгнө. Тэгээд айлуудыг нүүлгэж өгнө. Би тэр залуу ч байсан. Хар багаасаа хар бор ажилтай ноцолдсон учраас чадалтай ч байсан шиг байгаа юм аа. Тэгээд тэр айлуудыг сайхан нүүлгэнэ. Тэгээд айлуудыг нүүлгэж өгөөд, гэрийг нь барьж тохижуулж өгөөд тэгээд нэг хэдэн тэмээ хом ширдэгтэй нь аваад өөрийнхөөгөө нүүлгэх гээд л явна. Тэгээд өөрийнхөөгөө нүүлгэх дээр миний эгч дүү нар дандаа эмэгтэй жоохон юмнууд. Тэгээд ер нь нилээн чадалтай нь би байсан юм уу яасан юм. Тэгээд нөгөө гэрээ нүүлгэхдээ бараг л ганцаараа ачаагаа ачна ш дээ. 1 авдар тэвэрч авчраад 1 тэмээний хажууд ээждээ түшүүлчихээд, дахиж нөгөө нэг авдраа өөрөө зөөж авчраад тэгээд л яана. Би ээжээрээ ямар ч байсан авдар өргүүлээгүй л юм даг. Ээжийгээ тэр л юмаараа ачилсан байх. Тэгээд аавыгаа байхад манайхан чинь нэг нутаг хөөнө гээд нэг юм байдаг юм. Тэгээд хавар нөгөө ногоо хаана байна тэр лүү малаа оторлоод явдаг. Тэгээд нэг хавар би тэр Омбоо гээд нэг гэлэн айлд байж өгч байлаа. Тэгээд тэднийх тэр Туулайт гэх газар руу малаа оторлоод явлаа. Тэгсэн манай аав хэдэн малаа тэрэнтэй нийлүүлээд ингээд оторлоод явлаа. Би нэг сонин л юм дурсах гээд байгаа юм л даа. Миний хувьд бол сонин юм даа. Тэгсэн тэднийх яахав баян айл чинь нэг тийм жижигхэн гэр бариад хонио хариулаад маллаад. Манай аав өөрийнхөө хэдэн малыг тэдний хоньтой нийлүүлээд ингээд бид нар явлаа. Тэгээд нэг орой хоолоо хийлээ. Тэгсэн тэднийх нэг их сайхан тийм жаахан бүхэл мах чаналаа. Тийм баян айл чинь хур хоол цөөтэй байсан юм уу. Тэгээд манай аав тээр цаад талын хадны цаад талд нэг муу хэдэн униарны овоохой барьчихсан босгочихсон. Тэгээд аав ганцаараа, ээж гэртээ үлдсэн байсан юм байлгүй. Би тэр айлд байгаад тэдний мэдэлд явж байгаа юм чинь. Аав ганцаараа тэнд. Тэгсэн тэр айл нэг сайхан жаахан бүхэл мах чанаад надад нэг жаахан. Би тэгэхэд чинь нэг 8,9,10-тай л байсан болов уу? Тэгсэн надад нэг жаахан сүүлтэй нэг их сайхан хоол өглөө. Тэр чинь одоо миний бараг идэж үзээгүй шахуу хоол байхгүй юу. Тэгээд би нэг жаахан махыг нь яачихаад нөгөөдөх улсуудын нүдийг хариулж байгаад нөгөө жаахан сүүлийг нь атгачихгүй юу. Тэгээд хүний үр гэдэг тийм л байдаг юм гэдгийг би энийг хэлэх гээд байна. Тэгээд хонио тойроод ирнэ гээд би гараад л давхичихлаа. Аав руугаа давхиад очдог байхгүй юу. Нөгөө жаахан сүүлээ барьчихсан атгачихаад. Тэгээд аавд очсон чинь манай аав нэг жоохон тийм хавар тэр жил чинь нэг их зуд болсон юм. Үхэр чинь өөхтэйгээ хөлдөөд үхчихсэн. Тэгээд тэрний чинь зовлогоноос л манай аав нэг жаалыг авсан байгаа юм. Тэгээд манай аав нэг муу 3 чулуу тулчихсан. Тэрэн дээрээ нэг тогоо тавьчихсан. Тэгээд нэг жаахан зовлогоо чанаад сууж байсан. Тэгээд аавдаа нөгөө жоохон сүүлээ өгөхгүй юу. Тэгсэн манай аав нэг их баярлаж билээ. Миний хүү өө өөрөө идэхгүй. Аавдаа жаахан сүүлээ аваад ирдэг эвий гээд хүний үр, үртэй хүн жаргалтай гэдэг. Хүний үр багаддаггүй юм аа. Тэгэж байсан юм. Тэгээд би одоо номон дотроо тэрнийгээ бичсэн. Би одоо хүртэл боддог юм. Би ээжийн аавын ачийг хариулна ч гэж юу байхав дээ. Үр хүүхдэд хариулах хүсэл сэтгэл хичнээн байлаа ч гэсэн чадахгүй ш дээ. Тэгээд ямар ч байсан би ээжээрээ авдар өргүүлээгүй. Аавыгаа нэг үртэй хүн юм даа л гэж жоохон ч гэсэн миний аав тэр үртэй хүн гэж нэг бодсон байх гэж боддог юм. Тэрнээс бол аав ээжийн ачийг хариулж чадаагүй. Хариулах ч боломж байгаагүй л дээ. Тэгээд би чинь цэрэгт байхдаа их зовлон үзсэн хүн. Манай ааваас гэдсэнд нэг эрэгтэй хүүхэд үлдсэн юм ээжийн. Тэгээд намайг цэрэгт явахад жоохон 6-7-той Чулуунжав гээд жоохон эрэгтэй хүүхэд үлдсэн юм. Тэгээд би Замын үүдэд цэрэгт байж байлаа. Манай Замын үүдээс Магма гээд манай нутгийн нэг цэрэг. Тэр харин яагаад тэр үед нэг чөлөө өгөөд бас явдаг. Магма нутагтаа чөлөөгөөр явлаа. Бүр манай багийн. Тэгээд Магма сар болоод ирлээ. Тэгээд би чинь нөгөө гэрээсээ жаал юм ирнэ энэ тэр юм бодохгүй юу. Цэрэгт байхад, цэргийн хүн, жагсаалын дарга. Тэгэхэд бас нилээн ухаан суучихсан л байсан байлгүй. Тэгсэн чинь Магма ирлээ. Бөөн л юм болоод л өө нөгөө цэргийнхэн чинь бид нар л Магмыгаа угтаад л бариад л ингээд л яасан чинь Магма ерөөсөө надтай ярьж чадахгүй нэг их хачин. Тэгээд яачихсан бэ? Магма юу болсон? Чи. Манай ээж ямар байна гэсэн чинь л Магма ээж чинь нас барчихсан байна гэнэ. Тэгээд л би ч нөгөө жоохон хүүхэд залуу ч байгаад их тийм сэтгэлийн давалгаатай байсан юм уу? яасан юм. Тэгээд нэг мэдсэн чинь л өө би чинь уначихсан. Манайхан намайг ингээд л нэг хүйтэн усаар шүршчихсэн. Хамаг бие норчихсон, манай дарга цэрэг нар над дээр овоорчихсон тэгсэн. Тэгээд би нэг ухаан ороод юу билээ. Ээж, миний ээж нас барчихсан гэж үү? гээд. Тэгсэн чинь одоо нуугаад яахав, нуугаад яахав. Нэгэнт болсон юм чинь хэлчихье гээд тэгэж байх юм. Энэ ямар юм болчихсон юм бол? Тэгсэн чинь танай нөгөө дүү чинь бас нас барчихсан гэнэ. Тэгээд л би дахиад ухаан алдчихсан. Хүн чинь тэгээд ухаан алдая гэж алддаггүй. Ерөөсөө л өөрөө тэгээд л үсрээд байдаг юм. Өө тэгээд л нэг мэдсэн чинь би чинь нөгөө эмнэлгийн орон дээр байж байгаад, эмч нар энэ тэр цэргүүд юу яачихсан намайг чинь жигтэйхэн л юм болж байна. Тэгсэн чинь миний тэр дүү коомоор нас барсан юм байна лээ л дээ. Аймаг дээр, сум дээр чинь эмч байхгүй шахуу. Байлаа ч гэсэн коомыг эмчилдэг эм тарилга ч байгаагүй юм уу? Тэгээд дүүг нас барсны дараагаар миний дүүгийн коом ээжид халдаад. Шар ээжид халдаад ээж сарын дараагаар нас барчихсан юм байна. Тэгээд ерөөсөө хүн зовлон туулдаг л юм даа. Жаргал даадаггүй, зовлонг даадаг гэдэг их үнэн шүү. Тэгээд цэрэгт байхдаа ээж дүү хоёрыгоо нас баруулаад. Тэгээд намайг цэргээс ирэхэд манайх гэдэг айл ерөөсөө байхгүй байсан. Тэгээд гэр байхгүй. Тэгээд миний номон дотор “Нянгар” гэж нэг өгүүллэг байгаа. Тэгээд намайг явахад Нянгар гээд нэг хар нохой байсан юмаа манайд. Тэр чинь тэгээд л хонио бэлчээх дээр хоолоо идчихээд Нянгар нохой хойноос яваад өгнө. Тэгээд л бид нар Нянгарынхаа хойноос хонио хариулаад л явна. Нянгар чинь өдөржин бид нартай хонио хариулчихаад л орой хонио туугаад л хүрээд ирдэг тийм нохой байсан юм. Тэгээд манай ээж нас бараад, тэгээд тэр муу гэршүү юм байсан байгаа юм. Тэрнийг аваачаад тэр дэлийн худаг гээд нэг худаг байсан. Тэнд манайхан хойшоо Увсын Өндөрхангай нүүчихдэг юм л даа. Ер нь манай багийнхан цөмөөрөө. Мал нь ч тэртээ тэргүй явчихдаг юм. Тэгээд малныхаа хойноос явна. Тэгээд тэр дэлийн худаг дээр бараа хадгална гэж нэг их ядуу айл нэг тэр айлуудын барааг ингээд л айлууд чинь нөгөө ачаагаа хөнгөлөөд хөнгөн юмтай хойшоогоо нүүх гээд хамаг юмаа дэлийн худаг дээр буулгана. Тэгээд манай гэрийг тэр дэлийн худаг дээр овоолсон юм байна лээ л дээ. Тэгээд тэр Нянгар гэдэг нохой тэр овоолсон гэрээ сахисаар байгаад харангадаад үхчихсэн гэж байгаа юм. Тэгээд би энэнийг нэг хүнд ярьсан чинь нэг хүн тэр “Нянгар” гэдэг өгүүллэгээ надад зориулж бичсэн юм. Үнэхээр тэр юм бол хачин. Тэгээд тэр чинь намайг цэрэгт явахад байсан, залуухан байсан нохой намайг цэргээс ирэхэд нилээн өтөлсөн байсан байлгүй. Тэгээд тэр улсууд манай нутгийнхан тэгдэг юм. Үгүй ээ мөн хачин шүү Монгол нохой. Эдний Нянгар гэдэг нохой бараагаа сахиж хэвтсээр байгаад хатаад харангадаад үхчихсэн юм даа гээд хөгшчүүд тэгдэг юм. Тэгээд тийм тийм юмыг бодоод байх дээр тэр уран бүтээлдээ олон юмнуудыг оруулсан даа. Тэгээд ер нь одоо зовлон гэж ханатлаа л туулсан. Зовлон ханатлаа туулсан. Тэгэхдээ би зовлонгын өмнө харин сөхөрч байгаагүй. Ямар ч байсан би амьдрах ёстой. Би чинь аав ээжээс 11-үүлээ. 2 ах хоёулаа нас барсан, 2 эгч хоёулаа нас барсан, 2 эмэгтэй дүү хоёулаа нас барсан. Тэгээд бусад нь бол багадаа нас барчихсан юм байгаа юм аа. Тэгээд би чинь одоо Наянтай гэдэг хүний удмаас одоо ганцаараа үлдсэн. Одоо 82 настай. Тэгээд би заримдаа боддог юм. Одоо би ер нь энэ олон хүний даалгаврыг цөмийг нь л хийж гүйцээх ёстой хүн байсан юм байлгүй. Цөмийг нь хийх ч хэрэгтэй юм аа гээд одоо ер нь янз бүрийн л юмыг их хийлээ дээ. Хулгай хийж, худал хэлсэнгүй. Үнэнч шударгын дээдээр энэ насаа дууллаа. Тэгээд одоо би тэр олон хүний аав ээжийн даалгасан үүргүүдийг үндсэнд нь одоо биелүүлж чадаж байгаа л гэж өөрийгөө томруулж явдаг юм ш дээ. Хийх юмыг нь одоо хийсэн, ханатал нь хийсэн. Ганцхан нэг даах арга байхгүй. Би бас боддог юм. Манайхан чинь дандаа богинохон богинохон наслаад нас барсан. Тэгсэн би байгаад байдаг ганцаараа. Тэгээд би боддог юм. Үгүй ээ тэр улсууд чинь чи ерөөсөө биднээс үлдэж хийх гэсэн бүгдийг гүйцээ. Чамд нас өгнө, нэг нэг насаа өгнө гээд нэг нэг насаа надад үлдээгээд л ингээд л яваад байсан юм болов уу даа хөөрхий минь. Тийм учраас би одоо хүн шиг байх хэрэгтэй. Хүн шиг амьдрах хэрэгтэй. Хүн шиг ажиллах хэрэгтэй. Амьтан хүнд тус хүргэх хэрэгтэй. Би чинь өөрийгөө магтаж байгаа юм биш. Хүний төлөө хүн ш дээ. Ер нь хүний төлөө л явж байдаг. Намайг улсууд тэгдэг юм. Үгүй ээ та одоо дандаа л хүний юм хөөцөлдөж явах юм. Буян юм уу? Тэгээд Лодойдамба нэг үг хэлсэн байгаа юм. Болж өгвөл хүнд тус болж яв. Чадахгүй бол битгий хор бол гэж. Тэгээд сая тэр Ажаа гэгээнтэн гэж нэг хүн ирлээ. Тэр чинь тэгсэн байгаа юм. Бусдын төлөө явсан хүний өөрийн нь амьдрал өөдрөг байдаг юм аа. Тэгээд энийг унших дээр зэрэг би өө энэ чинь би байна ш дээ гэж хэлэхдээ дөхөж байгаа юм. Арай өөрийгөө л ойлгох гэж байгаа юм л даа. Тэгээд би хүний төлөө л хүн. Хүнд л тус болж явдаг. Тийм учраас надад бас өөрт бүтэхгүй ажил гэж байдаггүй юм аа. Хүнд тус болж байсан хүний ажил, өөрийн ажил бүтэхгүй байна гэж байхгүй. Би одоо тэгээд олон шавь нартай ч юм уу? Танил гэж дэндүү л дээ би. Найз нөхөд, танил гэж дэндүү. Тэгээд одоо хаана ч орсон нэг л таньдаг хүн байж байна. Нэг шавь байж байна. Та яах гэж байна? Юу хэрэгтэй вэ? Үгүй ээ би нэг ийм юмыг ингэмээр байна. Ёстой миний савыг хоосон буцаана гэж байдаггүй юм. Тэгээд би заримдаа тэрүүгээрээ өөрийгөө гайхуулдаг юм. Надад бүтэхгүй ажил гэж байх биш. Тийм л янзтай яваад өнөөг хүрлээ дээ.
Ариун-Ундрах -
За таны аав ээж хоёр хувь хүнийхээ хувьд ямархуу хүмүүс байсан бэ?
Рэнжин -
Миний аав бол өөрөө лам хүн, гэлэн хүн байсан. Лам хүн чинь одоо хүний тусын тулд л явна ш дээ мэдээж. Хэнд л юу хэрэгтэй байна. Тэрнийг л лам хүн хийж, тэрүүнд л буян үйлдэж явах ёстой. Наянтай гэлэн гэж миний аав ёстой сайхан хүн байсан. Дандаа хурал хурна айлуудаар явж, заллагаар явж ном уншина. Тэгээд намайг жаахан хүүхэд байхад аав дагуулж явдаг байсан. Би аавыгаа байхад хэнгэрэг цан цохиж сурсан. Бас нэг Ногоон дарь эх, Цагаан дарь эх цээжлээд сурчихсан байсан. Одоо ч би тэр Дарь эхнийхээ зарим хэсгээс нь уншиж л явдаг юм. Миний аав бол буяны төлөө л хүн байсан. Их сайхан намуун дөлгөөн. Архи дарс ууна гэж юм байхгүй ш дээ. Лам хүн тэр тусмаа ууна гэж байхгүй. Тийм хүн байсан. Миний ээж аав чинь одоо манайхан чинь ерөөсөө баруун Ховдоос гаралтай юм ш дээ. Урианхайгаас наашаагаа дүрвэж дээшээгээ нутаг яасан. Манай тэнд чинь гол уруудаж нутаглана гэж байхгүй. Гол заавал өгсөж нутагладаг. Гол уруудаж нутаглах бол амны хишгэд муу. Заавал голыг өгсөж амьдардаг ийм. Тэгээд тэр Урианхайгаас наашаа явсаар байгаад Хульж гэж манай хамгийн баруун талын баг даа. Тэр Хульжаар ирж нутаглаж байгаад тэгээд дээшээгээ яваад Зөөхийн гол гэж манай одоо тэр жинхэнэ миний төрсөн газар. Тэнд ирж нэг хэсэг нутагласан. Тэр үедээ миний аав манай баг чинь тэр хойшоогоо Увсын баруун туруун, дээд тал нь Өндөрхангай, Зүүнхангайтай хиллэдэг юм. Бие биенийхээ нутаг руу орж нутаглана. Тэгээд тэр баруун туруунаас Халтар гэж миний ээж тийм сайхан давхраатай алаг нүдтэй охиныг авч суусан байгаа юм. Тэгээд би чинь нэг талаар Илжигэнээс ээжтэй, нөгөө талаар Сартуулаас аавтай. Би чинь Сартуул хүн ш дээ. Тэгээд миний ээж бол Халтар Адиа гэж нэрлэдэг юм. Манай тэнд чинь хүнийг нэрээр нь нэрлэнэ гэж байхгүй ш дээ. Дандаа авгайлна. Тийм одоо сайхан тансаг, сайхан ааш зантай, уламжлалтай ийм сайхан газар л даа манай Ургамал. Хүнийг Рэнжин гэж нэрлэхгүй. Намайг чинь Энжин гэж нэрлэдэг юм. Энжин гэж авгайлдаг юм. Тэгээд миний ээж Ургамал руу Сартуул лам хүнтэй суугаад 11 хүүхэд төрүүлээд. Тэгээд миний ээж чинь цагаан цайлган сэтгэлтэй их сайхан. Хүн ээжий аавыгаа миний аав муу, миний ээж тийм ааштай гэж хэлэхгүй ш дээ. Тэгэхдээ үнэнээр нь ярих хэрэгтэй. Миний ээж нэг их сайхан цай гайхалтай чанана. Адиагын цайг ууна гэж манай нутгийнхан хошуурдаг. Манайд чинь одоо тэгээд л тэр Увс энэ тэрээс тэмээ малаа, адуу малаа эрээд л манай тэр лүү ирээд л манайд зүгээр байнга. Тэгээд л манай ээж тэр нөгөө байж байгаа жоохон юмаа хүнээс харамлана гэж байхгүй. Тэр л хүн л ороод ирэх дээр л нөгөө сайхан цай хоолоо хийгээд манарчихдаг. Адиагын цайг ууна гэдэг ийм одоо сайхан хүн байж байгаад нас барсан л даа. Тэгээд харамсалтай нь би ээжтэйгээ цэргээс ирээд... Би ер нь цэргээс ирээд л их юм сурна. Их юм сонсоно гэж бодож байсан чинь тэгээд намайг цэргээс ирэхэд надад гол гол юм ярьж өгөх сайхан настангууд цөмөөрөө нас барчихсан байсан. Би энүүнд одоо харамсдаг юм. Тэгээд би цэрэгт явах гээд Өндөрхангайгаас цэрэгт явсан юм би. Өндөрхангайгаас чинь манай сумын төв орох маш хол л доо. Нөгөө элсэн нурууг давж орж ирж сумын төв рүүгээ ордог. Манайхан тэр элсэн нурамны урд тал руу Хунгийн гол гэж тэнд манай сум байдаг. Манайхан чинь хойшоогоо тэр элсэн нурууг даваад бүүр хойшоогоо ямартаа л Өндөрхангайтай залгаа нутагархуу. Тэгээд би бас нэг сонин юм ярья. Тэгээд би цэрэгт явахаасаа өмнө ингээд амьтны даага энэ тэр сургана ш дээ. Тэгээд өөрийнх адуу байхгүй. Дандаа амьтны даага эмнэг сургаж амьдарна. Тэгээд би нэг айлын даага сургах гээд нэг даага дэрсэн дотор чөдөрлөж хаячихаад байж байгаад тэгээд үдээс хойшхон шиг даагаа сургаж өгөх гээд дааган дээрээ очлоо. Тэгсэн чинь өө нөгөө даага чинь яахав намайг хараад л бужигнаж гарна ш дээ. Чөдөртэй даага яахав. Тэгсэн чинь чан чан гээд дааганы хөлөөр нэг төмөр тийшээ үсэрчих юм. Тэгэх дээр нь би энэ юун төмөр байдаг юм гээд очоод үзсэн чинь тийм мөнгөн аяганы ийм мөнгө байж байх юм. Аяга байхгүй. Тэгээд би тэр мөнгөн аяга хүүхэд л юм чинь, ядуу зүдүү ч амьдралтай. Үгүй ээ нөгөө мөнгөн аяганы чинь мөнгийг үзээд баярлаад өө нөгөө мөнгөн аягыг чинь бариад л ээж рүүгээ давхилаа. Ээжээ би эндээс мөнгөн аяганы мөнгө оллоо. Ямар сайхан юм бэ? гэсэн чинь ээж нэг тийм жаахан. Би цэрэгт явах гэж байсан ш дээ. Ээж нэг жаахан тийм дурамжхан шиг авлаа. Тэгээд л яахав тэр мөнгөн аяга ч одоо ээждээ сайхан мөнгө олж өгсөн энэ тэр гээд. Тэгсэн чинь сүүлд нь надад нэг хүн хэлсэн шүү. Алс хол явах гэж байгаа хүн мөнгө олох маш муу байдаг юм аа муу. Тэгээд л бодох нь ээ минь мөнгөн аяга олсон надад үнэхээр сайн юм болоогүй. Намайг ирэхэд ээж нас барчихсан байсан. Дүү нас барчихсан байсан. Гэр орон байхгүй болчихсон байсан. Тэгээд би одоо хүртэл боддог юм. Мөнгө муу юм гэнэ лээ золиг. Одоо би тэрнийг даан ч хүүхэд байсан мэдэхгүй юм чинь. Тийм юм болж байсан юм. Тэгээд миний ээж тэр мөнгөн аяганаас болоогүй ч гэсэндээ ер нь мөнгө олох муу л юм. Муу л юм байна яах аргагүй. Та нар ч гэсэн залуучууд бол мэдэж л баймаар. Тийм юм байгаа юм. Тэгээд миний аав ээж хоёр сайхан аав ээж хоёр байсаан. Намайг сайхан үр хүүхэд болгож өсгөсөн. Би чинь шинийн 3-нд төрсөн, туулай жилтэй. Миний номон дотор энд туулай хүртэл байраа эзлэн морилж яваа. Яагаад вэ гэх дээр би туулай жилтэй учраас энэ туулай л намайг... тэрэн дээр ч гэсэн туулай байж байгаа. Би амралтанд явахдаа тэр шаазан туулайгаа аваад явдаг юм. Би туулайндаа хайртай. Энэ туулай бол намайг их сайхан авч явсан, их сайхан хүн болгосон, тэгэхэд нөлөөлсөн. Туулай жил. Манай ээж нэг ламаас нэр асуусан юм гэнэ лээ. Тэр дээр үед чинь аав ээж нь өөрөө шууд нэр өгдөггүй байлаа шүү. Одоо бол аав ээж нь шууд нэр өгчихдөг болж. Ламаас очиж асууна. Тэгээд тэр лам Рэнжиндорж гэж нэр өгсөн юм аа надад. Тэгээд дорж нь хаягдчихсан юм. Тэгээд би тэрэндээ ч нэг их гомддоггүй юм. Тэгээд Рэнжин гэж нэр чинь Эрдэнэ гэсэн үг Төвдөөр.
Ариун-Ундрах -
Эрдэнэ үү?
Рэнжин -
Эрдэнэ. Би хэнээс асуусан юм. Гаадамба багшаас асуусан юм. Нөгөө Төвд хэл заалгаж байхдаа багшаа миний нэр Рэнжин гээд Төвдөөр юу гэж байна? Эрдэнэ гэдэг юм аа. Эрдэнэ ундрам. Чиний нэр бол гайхамшигтай сайхан нэр. Тэгэхээр чи туулай жилтэй. Чи бол ерөөсөө гайхамшигтай явна даа Рэнжиэн гэдэг байсан. Манай Гаадамба хамба шүү дээ. Хамба лам Гаадамба багш чинь их сургуульд, чиний одоо төгсөж байгаа их сургуульд чинь Төвд хэл зааж байсан юм. Тэгээд Гаадамба багш надад тэгэж хэлсэн. Тэгсэн сүүлд нь нэг хүн нэр томъёоны ном бичсэн байна лээ. Тэрэн дээр яг тэгэж байна лээ. Эрдэнэ ундрам гэж их сайхан нэр. Тэгээд би чинь цэргээс ирлээ. Цэргээс ирсэн чинь гэр орон байдаггүй. Тэгсэн намайг аваачаад сумын төв дээр улаан булангын эрхлэгчээр томилчихлоо. Намайг тэгэж байсан гэж байгаа юм. Манай сумын намын үүрийн дарга Цүлтэм гэж мундаг хүн байсан юм л даа. Намын төв хорооны гишүүн хүртэл сонгогдож байсан. Хөдөөнөөс сумын намын үүрийн дарга төв хорооны гишүүнээр сонгогдоно гэдэг ховорхон үзэгдэл байсан байхгүй юу. Тэгээд манай сумынхан тэгдэж байжээ дээ. Нөгөө цэрэгт явахаасаа өмнө багадаа бичиг үсгийн багш байсан юм чинь. Манай багийн нэг боловсролтой сайхан залуу ирнэ. Тэгээд миний муу ээж тэгэж байдаг байсан гэж байгаа юм. Миний нэг ганц сайхан хүү цэргээс ирнэ. Тэгэх дээр би нэг жаргана аа гэж байсан гэж байгаа юм. Тэгээд манайхан намайг тэгдэг байж. Манай багийн нэг сайхан залуу ирнэ ээ боловсролтой. Юуны боловсрол байхав дээ. Нөгөө бичиг үсгийн багш байсан болохоор л. Тэгээд манай сумын намын үүрийн дарга Цүлтэм дарга тэгэж ярьсан гэсэн. Өө танай тэр айхтар хүүхдийн чинь шөрмөсийг нь нэг атгаад тавинаа гэж байсан гэж байгаа юм. Тэгээд намайг ирээд 10-н хэдхэн хонож байхад дуудуулаад улаан булангын эрхлэгч болсон юм. Тэгээд миний шөрмөсийг атгах гэж байгаа юм Цүлтэм дарга. Намын хорооны дарга хэвээрээ байж байсан. Тэгээд би чинь тэр улаан булангын юунд гармони гэж нэг хөгжим байсан. Чи мэдэх үү? Үгүй юу? Жоохоон дөрвөлжин, одоо энэ баяаны л хүүхэд юм даа. Тэгээд тэрнийг хөөрхөн тоглоно. Мандлин тоглоно. Тэгээд нэг улаан булангын юунд чинь одоо тэр үед чинь хөдөөний залуучууд ч байлаа гэсэн орой болох дээр л өнөө орой бүжигтэй юу? Улаан буланд ажилтай юу? гээд л цуглана ш дээ. Хөөрхий нөгөө Монгол дээлтэй, Монгол гуталтай эд нар амьтад чинь. Савхин гуталтай хүн цөөхөн. Шарваартай залуучууд бас цөөхөн. Хамгийн гоё нь савхин гутал өмссөн, шарваартай залуучууд. Тэгээд бусад нь дандаа Монгол дээлтэйгээ, Монгол гуталтайгаа манараад ороод ирнэ. Тэгээд би нөгөө гармони, мандлин хоёроо тоглож гарна ш дээ. Тэгээд өөрөө чинь гал ч байж дээ. Тэр үед залуу байсан. Өөрөө дуулаад л, бүжиглээд л солиорно оо. Тэгээд нөгөө залуучуудыг бужигнуулаад. Тэгээд удаагүй бага сургуулийн багшаар томилчихсон. Тэгээд бага сургуулийн багш байхад чинь Найдан, Цэрэндаш гээд бид нар нэг хэдэн сүрхий бичдэг. Одоо кирилл бичгээрээ л дээ. Сүрхий бичдэг хэдэн залуу багш нар байна. Тэгээд бид хэдийг чинь сумын захиргаа, намын үүр хоёр дуудаж аваачаад шөнөжин нөгөө багт явах бичиг энэ тэр хувилуулаад л бичүүлчихнэ. Өө гараа чилтэл хортой харандаа гээд нэг харандаа байсан юм тэр үед. Тэгээд л нөгөө цаасан дээр хор тавьж байгаад л 2-3 хувиар яана. 1 бичиг чинь хичнээн хуудас, хичнээн хувь болдог учраас шөнөжин бичээд хоночихно. Тэгээд байж байна. Тэгээд нэг гэр орон байхгүй. Сумын төв дээр явуулын нэг амьтан. Залуу байсан. Сайхан ч залуу байсан даа. Намайгы чинь сайхан залуу байсан гэдэг юм аа. Тэгсэн нэг өдөр намайг нэг Хандсүрэн гээд нэг авгай чи манайд оч гэдэг юм байна. За тэгье гээд. Тэгсэн чинь яваад очсон чинь нэг их сайхан том цагаан гэртэй Пунцагням гэж айл гэнэ ээ. Батжаргал гэж ганц эрэгтэй хүүхэдтэй юм аа. Ерөөсөө ганцхан хүүхэдтэй. Тэгээд тэднийх намайг аваачаад цайлж ундлаад. Тэгээд тэндээсээ яваад хичээлээ заагаад ингээд байсан чинь нэг өдөр намайг тэгэж байна. Үгүй ээ чи ерөөсөө манай ганц хүүхдийн ах бол. Чи манай хүүхэд бол. Тэгэх дээр нь би чинь бодлоо. Үгүй ээ нээрээ гэр орон ч байхгүй ингэж яваа юм байна. Энэ сайхан айлд яадаг юм хүүхэд нь болъё. Тэгээд би энэ Пунцаг гэдэг хүний хүүхэд болсон юм. Тэр Наянтай гэдэг овгоо тэр үед чинь овог солино тэр албан ёсны юм байхгүй. Нэг мэдэхэд чинь л би Наянтайн Рэнжин чинь Пунцагын Рэнжин болчихсон. Нямыг нь хасчихсан юм бас Пунцагын. Тэгээд тэр айлын хүүхэд болоод. Батжаргал гэж сайхан ганц эрэгтэй хүүхэдтэй. Тэрний нь ах болоод тэгээд би тэр Пунцаг гэдэг хүнээр овоглосон учир энэ. Тэгээд нэг мэдэхэд л Пунцагын Рэнжин л болсон явсан. Тэгээд би тэр жил энэ Түдэв бид хоёр их найз л даа. Лодонгын Түдэв. Тэгээд би нэг надад бас энэ улсууд тэгдэг юм байна аа. Үгүй ээ чи одоо энэ өөрийнхөө ааваар овоглодоггүй хаашаа юм. Тэгэх дээр нь би бас бодсон. Үгүй ээ нээрээ ч би муу аавыгаа түүхэнд мөнхлөхгүй, аавынхаа овогоо хаячихдаг. Тэгээд би Түдэвт нэг хэллээ. Хөөш би овогоо сольмоор ч юм шиг санагдах юм. Миний аав чинь Наянтай. Одоо миний чинь нэр. 48 онд би эвлэлд явахдаа цэрэгт элссэн л дээ. Тэр үеийн эвлэлийн батлах одоо миний архивт байж байгаа. Наянтайн Рэнжин гэж багйаа л даа. Тэгээд Түдэвт хэлсэн чинь Түдэв нилээн бодож байснаа тэгэж байна. Хөөш болохгүй Рэнжиэн. Энэ Пунцаг гэдэг хүнээр чинь... намайг Түдэв та гэдэг юм. Пунцаг гэдэг хүнээр таны одоо бүх алдар гавъяатай юмнууд чинь овоглосон байна шүү. Өөрөөр хэлбэл энэ Пунцаг гэдэг овогоор овоглоод таны амьдрал бол ерөөсөө дээшээ л өгсөөд байсан. Тэгэхлээр болохгүй. Харин юуныхаа ард Наянтай гээд хаалтанд хийчихэж бай. Тэгээд миний зохиол дотор Наянтай хаалтанд хийсэн хэд хэд бий л дээ. Хаалтанд хийсэн. Тэгээд би энэ Пунцаг гэдэг хүнээр Ургамал дээр байхад овоглоод. Тэгээд л наашаагаа шувт яваар байгаад энэ. Тэгээд би одоо ч боддог юм аа. Энэ Пунцаг гэж сайхан хүн байсан юм аа. Нас барсан хөөрхий минь. Ганц хүүхэдтэй. Тэр Батжаргал гэж сайхан залуу байсан. “Үнэн” сонинд ажиллаж байсан. Увс аймгийн намын хорооны үзэл суртлын эрхлэгчээр хүртэл ажиллаж байсан. Тэгээд бас л залуухнаараа надаас өмнө нас барсан л даа. Тэгээд би энэ Пунцаг гэдэг хүнийг одоо бол боддог юм аа. Энэ хүн намайг ерөөсөө өөрөөрөө овоглуулаад нэг ч доош нь хийсэнгүй. Тэгэх дээр надад бас энэ хүнээр ингэж овоглож ингэж ажиллаж амьдрах нэг ийм хувь тавилан байжээ гэж. Тэгээд энэ одоо бодоод байх нь ээ миний чинь бүх юман дээр л гавъяат багшийн үнэмлэх Пунцагаар, Сүхбаатарын одон Пунцагаар. Пунцагаар овоглоогүй одон нэг ч байхгүй. Тэгээд энэ хүн бол намайг бас өөд нь татсан. Надад бас л нэг л хувь заяаны учралаар учирсан ийм айл юм. Тэгээд миний муу өргөмөл ээж одоо байгаа л даа. Одоо 96-тай чавганц байж байгаа. Тэгээд одоо бид хоёр үлдсэн юм даа. Ээжээсээ залуу нь би. Манай аавын талаас хамгийн үлдсэн ганц настай самган Хандсүрэн гээд өргөмөл ээж минь байж байгаа. Тэгээд би одоо боддог юм. Энэ өргөмөл ээжийн сэтгэлд нь юм хийчихгүй байж байгаад, дотроос нь хэвлийгээс нь төрөөгүй ч гэсэн гомдоохгүй байж байгаад үхүүлчих юмсаан гэж ингэж бодож явдаг юм. Тэгээд би чинь 38-р төвийн дарга байхдаа хотын депутат хүртэл болж байсан эр байгаа юм. Тэр үед чинь хотын депутат болно гэдэг чинь том юм. Баргын шалгуураар хотын депутатад орж ирэхгүй. Тэгээд би бас л энэ зүтгэлээрээ л, ариун сайхан сэтгэл зүтгэлээрээ л хотын депутат хүртэл болсон. Энэ аав ээжийн буян юм. Аав ээжийн буяныг эдлээд яваад байвал үр хүүхэд ч бас муу явдаггүй юм аа. Сайн явна гэдэг санааных гэдэг үгийг би дандаа хэлж явдаг юм. Муу явна гэдэг мунхагынх. Сайн явахынхаа төлөө тэгээд олон түмэнд, ариун сайхан зөв сэтгэлээр олон түмэнд хандвал үнэхээр хүний үйлс бүтэхгүй юм байдаггүй юм аа. Ийм байна...
Ариун-Ундрах -
Аан таны аавын тэр 5-р гэлэн гээд тэр нь ямар учиртай вэ?
Рэнжин -
Гэлэн гэдэг чинь одоогоор бол нэг дэд эрдэмтэн. Одоо энэ магистр энэ тэр хамгаалаад байна ш дээ. Тэр л юм л даа. Цол л доо гэлэн чинь. Гэлэн бол нилээн том, нилээн сайн ламд өгдөг цол байсан байгаа юм. Тэгэх дээр гэлэн болчихвол тэгээд одоо тэр л ямар номыг уншина, яана ийнэ тэр хүн одоо өөрөө өөрийгөө мэдээд ямар ч хүнд одоо ямар ном, юугаараа буян үйлдэнэ. Тэрнийг нь хийдэг. Одоо их л том эрхтэй болж байгаа юм байна лээ л дээ. Тэгээд би чинь нэг үед одоо тэр Наянтай гэлэнгийн хүүхэд гэхээс ухаан алдатлаа айдаг байлаа ш дээ. Нэг үе нөгөө социализмын үед. Би тэрнийг чинь ерөөсөө одоо сүүлийн үед л дурсаж байгаагаас биш. Тэр дээр үед намд элсэж байх энэ тэрт бол юун тэр Наянтай гэлэн. Миний аав лам хүн байсан энэ тэр гэж бичих нь байтлаа хэлэхээс айдаг байсан. Би чинь 1954 онд намд элссэн юм байгаа юм. Тэгээд би заримдаа инээд хүрдэг юм. Намд элсэхдээ аавыгаа тас нуугаад Пунцаг гэдэг хар хүн миний аав гээд л өнгөрч байсан байгаа юм. Цагийн урсгал цагаараа л даа. Яахав тэр хөөрхий бид нар социализмыг хараагаад байх юм байхгүй. Социализм бас бид нарт өгсөн сайхан юм ч их бий, буруу тийш нь хандуулсан юм чи их бий. Тэгээд би одоо бас нэг Монголын... Одоо дандаа л өөрийгөө яриад байна даа. Монголын сурган хүмүүжүүлэх ухаан, Монгол философи энэ тэртэй холбогдсон жаахан юм ярьмаар байх юм. Болох уу?
Ариун-Ундрах -
Болно оо болно. Ярь ярь.
Рэнжин -
Тэгээд Монголчууд чинь одоо ерөөсөө хүнээр хүн хийх ийм одоо гайхамшигтай уламжлалтай ард түмэн. Эмэгтэй хүнийг хэвлийдээ үртэй болох дээр зэрэг л тэд нараар хийлгэдэг ажил нь тусдаа, иддэг хоол нь тусдаа. Жирэмсэн эмэгтэй хүнийг уурлуулдаггүй, хараал зүхэл тавиулдаггүй ийм одоо гайхамшигтай уламжлалтай ард түмэн л дээ. Сурган хүмүүжүүлэх ухаан юм энэ. Бид нар чинь сурган хүмүүжүүлэх ухааныг их холоос ярих учиртай. Монголчууд бол сурган хүмүүжүүлэх нь гайхамшигтай. Түүхэн хэдэн мянган жилийн уламжлалтай ийм ард түмэн л дээ. Тэгээд эмэгтэй хүнийг жирэмсэн болоод ирэх дээр зэрэг хийдэг хөдөлмөр нь, иддэг хоол нь, дэвхэрч цовхорч, хашхирч уухрихгүй хүртэл одоо эмэгтэй хүнд цээртэй. Тэр чинь нөгөө хүүхдийг хэвлийд нь байхаас эхлээд хүмүүжүүлж байгаа юм аа. Тэгээд эмэгтэй хүнийг төрөх болох дээр заавал зүүн хатавчиндаа араг хөмрөөд доор нь адсага дэвсээд, араган дээрээ нэхий эргүүлж тавиад. Тэгээд тэр нэхийгээ түшээд эмэгтэй хүн чинь нөгөө хүүхдээ гаргах гээд өвддөг байсан. Тэгээд энэнийг одоо улсууд зүгээр, одоо ялангуяа залуучууд мэддэггүй байх. Яагаад тэгэж заавал зүүн хатавчиндаа араг хөмөрч эмэгтэй хүн төрдөг байсан юм. Шинэ хүн нар гарах зүгээс ирнэ. Энэ бол Монголын ард түмний философи. Шинэ хүнийг баруун хатавчнаасаа юм уу зүүн хойд талдаа, баруун хойд талдаа төрүүлвэл тэр чинь шал өөр юм болно ш дээ. Шинэ хүн бол нар гарах зүгээс ирж байгаа. Энэ хүнийг нар гарах зүгээс хүлээж авч байгаа юм. Тэгээд л тэр хүний чинь одоо үйлс бүхэн нар гарах зүгээс ирсэн учраас бүтэхгүй юм байхгүй. Хамгийн сайн сайхнаар ирнэ. Тэгээд энүүнтэй холбогдоод би бас нэг юм ярьчихъя. Манай тэнд чинь хүнийг нас барах дээр заавал баруун хатавч, баруун хаалганы шийрийн дундуур зай гаргаад тэрүүгээрээ гадагш нь гаргаж байдаг юм. Тэгээд явах хүн бол баруун зүг рүүгээ явж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл нар жаргах зүг рүүгээ тэр хүн чинь одоо амьдрал нь жаргаад дууслаа, төгслөө. Тэгээд нар гарах зүгээс ирээд нар жаргах зүг рүүгээ явна. Энэ Монголын ард түмний философи мөн биз дээ. Энэ мөн холын ухаан шүү. Агуу их ухаан. Монголын ард түмэн чинь тэр чигээрээ философийн сэтгэлгээтэй ард түмэн. Чи мэдэж байгаа ш дээ. Нууц товчоон дотор юу гардаг билээ. Философи, сурган хүмүүжүүлэх ухаан. Гэсэр, Жангарын түүхэнд тэр чигээрээ сурган хүмүүжүүлэх ухаан. За тэгээд тэр тогтох төрийн сурган хүмүүжүүлэх ухааны гайхамшигтай олон ном хэвлэлүүд. Монголчууд чинь зүгээр тэр тогтох төрийн тэр бол бичээд үлдээчихсэн тэр юм. Бичиж үлдээгээгүй одоо Монголын ард түмний сурган хүмүүжүүлэх одоо энэ үлгэр тууль, оньсого таавар, түргэн хэллэг, энэ домог. Энэ чинь одоо дандаа амаар дамжаад, дандаа... Яагаад Монголчууд чинь орой хонь малаа хотлуулчихаад, хоол ундаа идчихээд тэгээд л нөгөө хүүхдээ.... Нэг хотын 4 айлтай байдаг гэхэд тэр айлын улсууд цуглаад л нэг нь одоо үлгэрээ ярьдаг, домогоо ярьдаг. Эртээ урд цагт эмгэн өвгөн хоёр байж гэнэ ээ. Саалийн ганц үнээтэй юм гэнэ ээ гээд л ингээд яриад байдаг. Энэ чинь тэр хүүхдүүдийг бүр багаас нь сэтгэл санааг нь уяжуулаад, хүн байхын учир, хүнлэг сайхан сэтгэлтэй байхын учир энийг бүр багаас нь хүүхдэд шингээчихсэн. Ийм одоо сурган хүмүүжүүлэх агуу их авъяастай ард түмэн юм. Тэгээд манай сурган хүмүүжүүлэх ухаан чинь ерөөсөө гэрийн сурган хүмүүжүүлэх ухаанаас эхэлсэн. Монголчууд энүүгээрээ бахархахгүй бол юугаараа бахархах юм. Бид нар ингэж бодоод байгаа байхгүй юу. 1921 оны ардын хувьсгал ялаад л тэгээд л арайхийж нэг Зөвлөлтийн сурган хүмүүжүүлэх ухаан энэ тэрээс сэлбэгдэж манайх нэг сурган хүмүүжүүлэх ухаан жаахан хөгжсөн юм шиг. Үгүй ш дээ. Манайх чинь үндэсний сурган хүмүүжүүлэх ухаантай. Манай ард түмний зүгээр л өөрсний хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа гэж байна. Аавын бийд хүнтэй танилц, агтны бийд газар үз гээд. Үгүй ээ энэ чинь одоо сурган хүмүүжүүлэх ухаан биш юм уу? Ингээд л цаашаа явж байгаа байхгүй юу. Тэгээд л одоо тэр зүйр цэцэн үг гээд л тэр одоо хүнд сайхан юмыг нь халдааж, муу юмнаас жигших. Энэ зүйр цэцэн үгийн одоо сурган хүмүүжүүлэх ухааны гайхамшиг дандаа амаар дамжиж байсан. Энийг чинь одоо манай хуульч Самдан энэ тэр гээд чи мэдэж байгаа даа. Алдартай хүн байлаа ш дээ тухайн үеийн. Тэд нарын тэр зохиол энэ тэр аваачаад зохиол руугаа энэ ардын сурган хүмүүжүүлэх ухааныг хийгээд шингээгээд холиод өгчихсөн. Ш. Намжилын тэр сурган хүмүүжүүлэх ухааны ном энэ тэр бол хосгүй. Манай Инжинашын одоо чи мэдэж байгаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
