Sanjaasüren
Basic information
Interviewee ID: 990339
Name: Sanjaasüren
Parent's name: Lodoisambuu
Ovog: Shaz-Borjigon
Sex: m
Year of Birth: 1945
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: lawyer
Work: Green Party legal advisor
Belief: Buddhist
Born in: Hashaant sum, Arhangai aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
NGOs
authority
belief
military
new technologies
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
За Санжаасүрэн хурандаатай хийж байгаа хоёрдахь ярилцлага эхэлж байна. Өнөөдөр 2009 оны 9 сарын 7 болчихож байна уу?
Санжаасүрэн -
7-н болчихож байна.
Хишигсүрэн -
7-н бид хоёр яг 5 хоногийн дараа уулзаж байгаа байхаа. 2-нд уулзсан. Тэгээд эхний ярилцлага нэлээн дэлгэрэнгүй олон сэдвээр ярилцаж амжсан. Тэгээд ийм асуулт байнаа. Социализмын үеийн төрийн бус байгууллага одоо бид нарын ойлголтоор ш дээ. Олон нийтийн байгууллага иргэдийн үүсгэл санаачлагаар байгуулагддаг тэр байгууллагуудын онцлог юу байсан? Яг тэр олон нийтийн байгууллагуудын статус дээр ажиллаж байгаа байгууллагууд нь яг тэр нийгмийнхээ системд ямар үүрэг гүйцэтгэдэг байсан бэ? Ер нь ямархуу үүрэгтэй байдаг байсан? Энэ үүрэг роль 90 оны дараа хэрхэн яаж өөрчлөгдөв? Энэ 20-н жилийн хугацаанд нийгэм төлөвшиж байгаа процесс энэ сэдвээр хоёулаа яриагаа эхлэх үү?
Санжаасүрэн -
60-аад оноос хойшхи процессыг төрийн бус байгууллага ч гэдэг юмуу? Иргэний байгууллагуудын тухай надад бас хол л байна л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр үед хамгийн гол нь Үйлдвэрчний эвлэл, Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэл, Эмэгтэйчүүдийн Зөвлөл ч гэдэг юмуу?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Улаан Загалмай гэсэн ийм олон байгууллагууд байсан юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Энэ байгууллагуудын ихэнх нь эрх ашгийг хамгаалсан тийм байгууллага байгаагүй. Энэ ерөөсөө социалист тогтолцоог хамгаалах, нийгмийн хэсэг бүлэг давхаргын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага байсан. Жишээлбэл Эвлэлийн төв хороо Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэл гэхэд удирдлагын Монгол Ардын Хувьсгалт Намын Төв Хороо томилдог. Монгол Ардын Хувьсгалт Намын дайчин туслагч гэж хэлж байсан. Үйлдвэрчний эвлэл ч гэсэн ялгаагүй. Бас л нам төрийн шийдвэрийг хэрэгжүүлэх нөгөө талаас хөдөлмөрлөх эрхийг хамгаалдаг үйл ажиллагаа явуулдаг байсан боловч энэ үйл ажиллагаа нь Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас баталсан тэр хууль дүрмийн хүрээнд явж байсан учраас сонгодог утгаараа тэр төрийн бус байгууллага гэсэн сонголт бол бага юм л даа. Аль талаараа. Жишээлэхэд Гандантэгчилэн хийдийн тэргүүнийг хүртэл Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас томилдог байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр 1990 оноос эхэлж төрийн бус байгууллагууд олноороо үүсэж эхэллээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
За ингээд төрийн бус байгууллагууд үүсэж эхэлсэн.
Хишигсүрэн -
Ямарч төрийн бус байгууллагын тухай хууль байхгүй байхад юугаар зохицуулалт хийсэн бэ? 90-ээд оны эхэн үед?
Санжаасүрэн -
90-ээд оны эхэн үеэс ерөөсөө давалгаа үүссэн л дээ. Нийгмийн улс төр, эдийн засаг, сэтгэхүйн хүрээнд асар том давалгаа болсон. Тэр давалгааны үндсэн дээр яасан гэхээр Монголд олон Хувиараа Эрхлэх Аж Ахуйнууд байгуулагдсан. Аж ахуйн нэгжүүд байгуулагдсан. Ийм учраас хүмүүс өөрсдийнхөө сонирхлын үндсэн дээр тодорхой зорилгын үүднээс ч гэдэг юмуу? Эвслийн бүлгүүд байгуулж эндээс эхэлж Монголын төрийн бус байгууллагуудын үүсэл гарч ирсэн л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Энэ бол мэдээжийн хэрэг хүний эрхийн чиглэлээр гарч ирсэн. Аж ахуйн үйл ажиллагааны чиглэлээр гарч ирсэн. Ийм асуудлууд гарч ирсэн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Энэ цаашаа улам даамжирсаар байгаад сүүлдээ нэгдэх процесс явагдсан. Задрах процесс явагдсан. Энэ олон байгууллагуудад анх үүсэж байгаа шалтаг шалтгаан ... өөрийнхөө санаачлагаар байгуулагдаж байсан. Нэг хэсэг нь тодорхой бүлэглэлийн тэр үед нам гэж хэлэх нь хаашаа юм. Тодорхой эрх мэдэлтэй улсуудын заавар тэд нарын гар хөл болдог иймэрхүү төрийн бус байгууллагууд байгуулагдаж байсан. Энэ юугаар гэрчлэгдэх вэ? гэхээр 90-ээд оноос хойш энд тэндгүй л жагсаал цуглаан их болдог байлаа. Өлсгөлөн болдог байлаа. Гэтэл эсрэг өлсгөлөн, эсрэг жагсаал гээд болдог. Энэ бүх асуудал бол нийгэмд энэ иргэний хөдөлгөөнүүд байгуулагдахад бол энэ янз бүрийн өнгө аяс бол их байсан л даа. Тэгээд иргэний байгууллагууд төрийн бус байгууллагууд бол зарим нь хөл дээрээ боссон бол зарим нь босож чадаагүй. Яагаад босож чадаагүй гэхээр төрийн бус байгууллагууд ялангуяа эрх баригчдын эсрэг чиглэсэн байгууллагууд дотроо задлах, хагалан бутаргах ийм үйл ажиллагааг бол асар их тодорхой хүмүүсээс явуулсан. Ийм учраас энэ байгууллага босож чадаагүй. Нөгөө талаас бол төрийн бус байгууллагатай холбоотой эрх зүйн актуудыг гаргасан. Энэ эрхийн актуудын хэм хэмжээ бол ерөөсөө өмнөх тогтолцооны арга барил үзэл санаагаар одоо ч гэсэн намын тухайн улс төрийн намын тухай хууль гэдэг юмуу? 90-ээд оны улс төрийн эрхийг барьж байсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намын гишүүний аман дүрмээр л явж байгаа байхгүй юу. Яг тийм байгаа юм. За яахав сүүлийн 2000- оноос хойш иргэний хөдөлгөөнүүд идэвхжсэн гэж ярьдаг. Мөн л ялгаагүй энэ бол хүчээ авч чадахгүй дандаа дотроо бутардаг, өөр хооронд нь хагаралдуулдаг удирдагчийнх нь нэр хүндийг гутаах үйл ажиллагаа явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл таран бутаргах үйл ажиллагааг бол тодорхой хүмүүсээс явуулдаг учраас иргэний байгууллагууд бэхжиж чадахгүй ихэнх нь тодорхой хэсэг нь бол үйл ажиллагаа явуулж байгаа олон байгууллага байгаа.
Хишигсүрэн -
Яг та өөрөө олон нийтийн байгууллагатай оролцож байсан тийм түүх байдаг болов уу?
Санжаасүрэн -
Би чинь 87 онд Зөвлөлт Холбоот Улсад Коммунист Намын дээд сургууль төгсөж ирээд Яамны намын хороонд Нийгмээс Аюулаас Хамгаалах Яамны Намын хороонд зохион байгуулах хороонд нарийн бичгээр очиж байсан. Дараа нь үзэл суртлын хэлтэст нарийн бичгийн даргаар очиж байсан л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр энэ даргын орон тоо бол үйлдвэрчний эвлэл, залуучуудын байгууллага яамны дэргэдэх одоо юу гэдэг юм? Эрдэм дэлгэрүүлэх нийгэмлэг ч гэдэг юмуу? Улаан загалмай ч гэдэг юмуу? Энэ бүх байгууллагатай хамтарч үйл ажиллагаа явуулдаг. Гэтэл энэ үйл ажиллагаа бол зөвхөн яамны тасгийн юмуу? Нам төрийн хүлээсэн үүргийг биелүүлэхэд л энэ байгууллагын хүчийг чиглүүлэх ийм л ажиллагаа явуулдаг байсан. Хамтарч ажиллах ч яах вэ? Нэг талаасаа холбогдох байгууллагад чиглэл өгдөг ийм чиглэлтэй ажиллаж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
2004, 5 оноос эхэлж бүр тодорхой яривал 2006 оны эцсээс энэ иргэний байгууллагуудтай хамтарч ажиллаж эхэлсэн. За энэ дээр бол Монголд иргэний байгууллагуудын төлөөлөл болсон Форум гэж нэвтрүүлэг явуулдаг байлаа.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Санжаасүрэн -
Форумын хөтлөгч нь одоо ...
Хишигсүрэн -
Ногоон намын дарга болсон ...
Санжаасүрэн -
Одоогийн Улсын их хурлын гишүүн, Ногоон намын дарга Дангаасүрэнгийн Энхбат гэж. За энэ дотор бол сүүлдээ Шинэ бодлого хүрээлэн гэж үйл ажиллагаа явуулж байсан юм байна лээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд энэ хүрээлэнгийн улсууд голцуу их сургуулийн багш нар сэхээтнүүд голцуу төр засгийн үйл ажиллагаа мөн хуультай холбогдсон өөрийнхөө санал бодлыг хэлдэг, ярьдаг ийм байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Сүүлдээ намуудын үйл ажиллагаа хэтэрхий Монгол Ардын Хувьсгалт Намын чиглэлийг барьж байна. Нөгөө талаар Монгол Улсад ардчилал байхгүй болчихжээ хуучин нэг намын шийдвэрээр хуулийг батлан гаргадаг байсан бол одоо хоёр намын шийдвэрээр тухайн удирдлагын гаргасан шийдвэрээр одоо хуулиа баталж гаргадаг болж.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Үүнийг эсэргүүцэж Монголын Иргэний холбоо байгуулсан юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Иргэний холбоо байгуулсныхаа дараа бид үйл ажиллагаагаа жагсаал цуглааны хэлбэрээр хэвлэлийн бага хурлын хэлбэрээр...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Үндсэн хуулийн цэцэд хандаад, дээд шүүхэд хандаад хотын захиргааны шүүхэд зарга үүсгээд асар их ийм ажиллагаа хийгдэж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Мэдээжийн хэрэг тодорхой үр дүнд хүрсэн ч гэсэн явцгүй болоод ингээд гаднаас иргэний хөдөлгөөний хүмүүсийг хооронд нь хагаралдуулах, нэг хүндийн унагаах худал мэдээлэл тараах гүтгэлгийн мэдээлэл асар их явсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ялангуяа хэвлэл мэдээлэл, телевизийн олон суваг ингэж ажилладаг байсан. Ингээд энэ үйл ажиллагаа бол аажимдаа саарсан. Иргэдийн холбооны хүмүүс одоогийн тогтолцоог өөрчлөх эрс шинэчлэл хийхийн тулд намын гэсэн ийм юугаар дамжиж орох нь зүйтэй юм байнаа гэж Ногоон намд орсон. Ногоон намд гишүүнээр орсон. Ерөөсөө Намуудыг бэхжүүлэх биш ерөөсөө намуудын уялдаа эхэлсэн байна. Төр засгийн эрх мэдлийг иргэдийн гарт шилжүүлэх. Өөрөө хэлбэл засгийн зарим эрх функцыг бол мэргэжлийн байгууллага иргэний байгууллагад шилжүүлж өгөөч ээ. Энэ бодлого шийдвэрийг зорин ажиллах яагаад ингэж ярьж байгаа юм гэхээр өнөөдөр Монголд байгаа засгийн эрхийн тогтолцоо бол ерөөсөө глобалчлолын өмнөх нөхцөл байдалтай яг таг хатуу..../10:41-43/ өнөөдөр мэдээллийн технологийн эрин үе болчихлоо. Дэлхий нийтээрээ мэдээлэл глобальчлагдлаа. Батлан хамгаалах салбар ч гэсэн өөр бодлоготой боллоо. Ийм нөхцөл байдал бол ерөөсөө төр засаг засгийн газар нь бол ерөөсөө улс орноо хөгжүүлэх бодлого баримтлах ёстой болохоос биш өдөр тутмын үйл ажиллагаа санхүүгийн, аж ахуйн үйл ажиллагаа явуулах ийм чиглэл баримтлаж байна л даа. Тийм учраас өнөөдөр төр засгаас бизнесийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Энэ аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа учраас зөрчил эндээс үүсээд байгаа юм. Тэгэхээр төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагаа 90-ээд оноос эхэлж шал өөр утга агуулгатай эхлэл тавигдаад явж байна гэж үзэж болно л доо. Ялангуяа иргэний шинэчлэлийн байгууллага биеэ даасан. Судалгаа шинжилгээний байгууллагууд биеэ даасан. Эдийн засгийн хувьд биеэ даасан. Удирдлагын хувьд биеэ даасан. Гагцхүү /11:51-11:54/ нам намын дэргэд байж байгаа. Тэр намаасаа санхүүждаг. Дэмжлэг авдаг. Зарим нь захиалгаар жагсаал цуглаан хийдэг. Жагсаал цуглааны ченж маягтай.
Хишигсүрэн -
/ Инээв/ Талбайн түрээснийхэн мөнгө хураадаг байгууллага байгуулъя гэж байна ш дээ.
Санжаасүрэн -
Ер нь манайхан бол нэг үйл явцыг дандаа хоёр туйл гэж үздэг. Үзэл бодол нь тэр. За шударга байнаа гэдэг. Аймшиггүй чин зоригтой байнаа гэдэг чинь тэр/ 12: 42-48/ түүнтэй яг адилхан. Монгол ардын хувьсгалт нам чинь Марксизм Ленинизмд үнэнч байна гээд аливаа юмыг үгүйсгэчихдэг. Тэгэхээр Марксизмыг ч хүлээн зөвшөөрсөн нам байж байдаг. Баруун чиглэлийг ч хүлээн зөвшөөрсөн нам байж байдаг. Тэгэхээр дундыг баримталсан нам болчихож байна шүү дээ. Аль нэгийн дагах байтал. Гэтэл өнөөдөр манай төрийн байгууллагууд ч гэсэн. Хэвлэл мэдээллийн алба ч гэсэн энэ хоёр туйл дээр л ажиллаад байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас төрийн бус байгууллагуудыг, мэдээжийн хэрэг би судлаач биш. Мэргэжлийн хүн биш. Өөрийн нүдээр харж биеэрээ оролцож явсан...
Хишигсүрэн -
Яг иргэний холбоотой. Ногоон намтай та яагаад холбогдох болсон. Тэр шалтгаан нь юу бэ?
Санжаасүрэн -
Би 2006 онд шоронд ял эдлэж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Телевизорээр хааяа хардаг байсан. Форм нэвтрүүлэг 7 хоногт нэг удаа явдаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэнд хоригдож байгаа хүмүүс тэсэн ядан хүлээдэг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд ярьж байгаа нийгэмд дэвшүүлсэн санаа бодол нь таалагдаад тэгээд шоронгоос гарч ирээд 8 сард суллагдаж гараад 10 сард хаягийн олж очиж уулзаад тэгээд энэ үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож эхэлсэн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хуульч хүний хувьд глобальчлал асуудал ярьсан. Гэтэл өнөөдөр Монголын нийгмийн хувьд саад болж байгаа зүйл бол эрх зүйн авилгалчдын асуудал гэж томъёолмоор байгаа юм. Эрх зүйн асуудал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр тусмаа эрүүгийн эрх зүйн асуудал яг таагүй байдлаар явж байгаа учраас нийгэмд асар их саад болж байгаа. Тийм учраас өмнөх үеийн арга тогтолцоо, арга барилтайгаа байгаа эрүүгийн эрх зүйн тогтолцоо, хүний эрхийг хүндэлдэг хуулийн байгууллагуудын арга, үйл ажиллагааг хүнд байдалд оруулсан. Гацаанд оруулсан. Хүнд сурталыг газар авахуулсан. Авилгалыг газар авахуулсан. Энэ асуудал гэж ойлгож байгаа. Өнөөдөр авилгал газар авлаа гээд ярьж байгаа боловч авилгалын тухай хууль батлаад хэдэн жил болов?. Байгууллага нь байгууллагдаад хоёр гурван ч жил болчих уу даа. Гэтэл авилгал гэдэг үгийг эрүүгийн хуулинд одоо хүртэл оруулаагүй. Жишээлбэл. За ингээд гараад ирэхээр ямар асуудал үүсэж байна гэхээр өнөөдөр Монгол улсад тэр дундаа нийгэмд аюултай үйлдэл гэмт хэрэг гэж үздэг байсан. Нийгэмд аюултай үйлдэл. Тэгээд социализмын нийгэмд бол нийгмээ хамгаалдаг. Социализм бол нийгмээ хамгаалдаг тогтолцоо учраас нийгэм 16... Гэтэл энэ онолын ... болохгүй бүтэхгүй үйл ажиллагаа энд байна ш дээ. Олон хүн ярьж л байсан. Элбэгдорж ерөнхий сайд байсан. Жишээлэх юм бол Баяр ерөнхий сайд болчихоод 2800 ч билүү? Эрхийн актыг хүчингүй болгоод гэтэл тэрний өмнө Энхболд ерөнхий сайд ... Гэтэл нэг намын хоёр лидер шүү дээ. Гэтэл манайд эрх зүйн акт гэдэг бол субъектив байдлаар шийдэгдэж байсан.
Хишигсүрэн -
Хараат бус байдал объектив байдал алдагдаад ...
Санжаасүрэн -
Тийм. Тэгээд нөгөө засгийн газар чинь аж ахуйн үйл ажиллагаа ороод явчихаад байдаг. Нөгөө талаас нь аваад үзэх юм бол зүгээр юу гэдэг юм агентлаг гэдэг юмуу? Яам гэдэг юмуу? Сайдын тушаал хуулийн дээр байж байдаг. Ардчилсан тогтолцоонд хамгийн үнэт зүйл хууль шүү дээ. Хуулиар л шийдэгдэх ёстой. Гэтэл хуулиас дээгүүр журам гарчихаад байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Ойлгосон. Түрүүн бид хоёрын ярианд нэг ийм юм гарсан. Ер нь тухайн үедээ социализмын үед шашин сүм хийдийг бүгдийн устгасан. Шашингүй үзэл гэдэг юм түүхэнд тогтсон шүү дээ. Тэгэхээр Гандантэгчилэн хийдийн үйл ажиллагааг ... яагаад Гандантэгчилэн хийдийн хамба ламыг хувьсгалт нам томилдог байсан юм бол? Гандангийн функцыг юу гэж бодож үлдээсэн юм бол? Та тэрийг юу гэж боддог вэ?
Санжаасүрэн -
37 онд сүм хийдийг устгасан гэдэг. Одоогийн тоогоор бол 1500 гаруй гэж байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ингээд ерөөсөө сүм хийд устгасан үгүй болгосон гэдэг ойлголт явдаг. Яг нь үнэн хэрэгтээ үзэх юм бол энэ ерөөсөө шашныг бүрэн устгаж чадаагүй гэж би ойлгодог. Яагаад гэвэл хөдөөний айлууд авдран дотроо бурхантай дотоод сэтгэлдээ сүсэглэдэг байлаа.
Хишигсүрэн -
Лам мэргэн түргэн дээр очдог. Өвчин зовлон болохоор нуугдаж байгаад тэр лүү очдог л байсан ш дээ.
Санжаасүрэн -
Тийм. Олон улсын нөхцөл байдал нөлөөлсөн юм болов уу? гэж би боддог. 1937 онд Америкийн дэд ерөнхийлөгч Монголд ирсэн гэдэг. Тиймээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
40 хэдэн Дэд ерөнхийлөгч Монголд ирсэн гэдэг. Монголын Цэдэнбал даргыг 40 хэдэн онд Америкт очсон гэдэг. Би он сарын сайн мэдэхгүй байсан юм.
Хишигсүрэн -
Энэ түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг уу? Албан ёсны түүхийн товчоонд энэ ...
Санжаасүрэн -
Дэд ерөнхийлөгч ирсэн нь байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Цэдэнбал дарга очсон тухай байдаг юмуу?
Санжаасүрэн -
Байдаг. Очиж байсан. Америкийн нэгдсэн улсын ерөнхийлөгч онгоцоор ирж онгоцонд зурагт радио сурвалжлага авч байсан гэсэн тийм яриа байдаг л даа. 40 хэдэн оны үед.
Хишигсүрэн -
Тэр Америкт айлчилж байхад Зөвлөлтийнхөн мэдэж байсан уу? Ямар оролцоотой байсан байх вэ?
Санжаасүрэн -
Тэрийг би сайн мэдэхгүй. Бодвол зөвшөөрсөн болохоор яваа байлгүй. Ийм учраас ямар нэгэн шашны байгууллага тэр олон зуун сүм хийд 2013.... Яагаад тэгж хэлж байгаа гэхээр манай хамаатны нэг ах нэг лам 10 жил шоронд суугаад гарч ирээд 2040 тэгээд хуучин лам байсан улсууд тэгж тэгээд би дотроо ч гэсэн тэр лам нарыг бол тэр үеийн лам нарыг бол мэдээжийн хэрэг дотоод яам Монгол Ардын Хувьсгалт Намын төв хороо шалгаж хорьж байсан нь ойлгомжтой юм болов уу? гэж санадаг. Яагаад гэхээр би нэгэн жишээ яръя. Намын төв хороонд хандаж байсан лам нар бий л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Бид хоёрын саяны ярианаас бас нэг ийм юм тодруулах шаардлагатай гэж бодож байна. Ер нь яахав 2008 оны 7 сарын 1-ны үйл явдлаас хойш улс төрийн эсэргүүцэл, улс төрийн шинжтэй тийм олныг хамарсан жагсаал цуглаан байхгүй болж байна ш дээ. Тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Шууд үр дагавар нь энэ ш дээ. Жагсаал зохион байгуулах шаардлагагүй гэсэн үг биш ш дээ. Тиймүү?
Санжаасүрэн -
Тийм. Зүгээр энэ дээр улс төр гэсэн томъёолол ерөөсөө үндсэн хуульд зааснаар бол иргэнд хамаарах зүйл. Улс төрийн эрх, эрх чөлөө гэж байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Үндсэн хуульд бол хоёр гуравхан тохиолдол бий.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Иргэний улс төрийн эрх, эрх чөлөө, шашны байгууллагын улс төрийн үйл ажиллагаа явуулах болох үндсэн хуулийн гэсэн улс төрийн ... -тай байна гэсэн ийм томъёолол байж байгаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нам олон нийтийн байгууллага гэсэн ганцхан тийм статус байдаг. Нам олон нийтийн байгууллага.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр намын үйл ажиллагаа гэхэд тэгээд үүнийг манайх улс төр гээд улс төрийн намын тухай хууль гарахдаа үндсэн хуулиа зөрчөөд нөгөө улсын эрх, эрх чөлөө гэж нам нь тавиад ингээд улс төрийн нам болгочихсон юм. Түүнээс үндсэн хуульд байгаа тэр зүйлд бол нам олон нийтийн гэсэн томъёолол байхгүй. Тэгээд өөрөөр хэлбэл нам улс төрийн эрх, иргэний эрхийг намын эрх болгож ингэж авч байгаа тогтолцооны гажиг бол манайд байгаа юм. За үгчилж ойлгоё л доо. Государство улс төр гээд ... тиймэрхүү томъёолол гарч байна ш дээ. Тиймээ? Гэтэл үндсэндээ бол Политический асуудал байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр манайд Политик асуудал нам бол бодлогоо явуулах ёстой болохоос биш тэр улс орны хөгжилтэй холбоотой бодлого явуулах ёстой болохоос биш хүний эрхийг хамгаалах бодлого явуулахаас биш хүний үгээ чөлөөтэй илэрхийлэх ... тэгээд эндээс гажиг үүссэн байхгүй юу. Манайд бол үгний гажиг бол асар их бий. Ингээд аваад үзэхээр манайд одоо иргэдийн хөдөлгөөн, жагсаал цуглаан хийх бол цөөрчихлөө шүү дээ. Жагсаал цуглаан хийсэн хүнийг шийтгэдэг болчихсон. Толгой дараалан шийтгэдэг болчихсон. Яагаад уу? яагаад гэхээр 7 сарын 1ны бүх бичлэг телевизүүдээр гарсан. Тэр бичлэгийн дотор ороод цагдаагийнхан өөрийн буруугүй бүх хүмүүсийг толгой дараалан шийтгэлээ шүү дээ. Бичлэг харчихаад оо тэр байна. Энэ байна гээд. Гэтэл нөгөө бүлэглэл бас харчихаад оо энэ дотор тэр хуулийн байгууллагын энэ явж байна. Тэр явж байна. Зарим хүмүүс ийм юм хийсэн гэж сонссон. Ийм болчихсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд жагсаал цуглаан хийх гэхээр өөрийгөө юманд оруулах ийм асуудал болчихсон. Айдас хүйдэс бий болчихсон.
Хишигсүрэн -
Айдас хүйдэс бий болчихсон.
Санжаасүрэн -
Айдас хүйдэс бий болчихсон. Тэгээд айдас хүйдэс бий болоод ирэхээр, аргагүй юм л даа. Хуулийн байгууллагууд төр засгаа хамгаалдаг тогтолцоо руу шилжчихсэн. Хуулийн байгууллага бол иргэдийнхээ эрх чөлөөг хамгаалдаг. Иргэдийнхээ улс төрийн эрх чөлөөг хамгаалах ёстой. Тэгтэл одоо эрх баригчдыг хамгаалах тийм тогтолцоо болчихсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Аа ха .
Санжаасүрэн -
Өнөөдрийн энэ хуулиар яаж байна гэхээр ... ард түмэн 10 жилийн ял аваад явж байна.
Хишигсүрэн -
Шашинтай холбоотой юман дээр нэг ийм асуулт байнаа. Би ингээд ойгочихлоо. Тухайн үедээ социализмын үеийн Гандангийн буюу сүм хийдийн эрх төрд байсан байна ш дээ. Төр өөрийнхөө эрх мэдлийн хүрээнд байгуулсан. Эрх мэдлийнхээ хүрээнд лам нарыг томилдог байсан. Ямар нэгэн байдлаар үзэл суртлын юмуу? ямар нэгэн ... хүний шүтэх эс шүтэх эрх чөлөө шашны олон ургальч байдал олон сүм хийд байгуулаад байгаа олон шашин шүтэх эрхийг үндсэн хуулиар хамгаалсан байсан. Тэгвэл өнөөдөр сүм хийдийн эрх мэдэл хаашаа шилжсэн бэ? Гандангийн тэр социализмын үеийн угшил хадгалагдаж байна уу? Үнэхээр 90 онд ....
Санжаасүрэн -
Би ямар нэгэн юманд дүгнэлт хийхийг хүсмээргүй байна.
Хишигсүрэн -
За.
Санжаасүрэн -
Энэ дээр ганц баримт дурдъя. Хоёр гурван хоногийн өмнө Монгол Ардын Хувьсгалт Нам шинэ байрны шав тавих ажил болсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр ёслол дээр Гандан хийдийн хамба лам очиж Чойжамц хамба лам очиж өөрөө ном уншиж байгааг телевизээр би харсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Энэ дээрээс юу үзэгдэж байна гэхээр ингээд аваад үзье тиймээ? Лам нарын 37 оны тэр байдал, 37 оны хэлмэгдүүлэлт лам нарыг олноороо хөнөөсөн ажиллагааг удирдсан, зохион байгуулсан гол жолоодогч нь Монгол Ардын Хувьсгалт Нам.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэтэл өнөөдөр тэр байрыг иргэд нь шатаачихаад байхад тэрнийг сэргээх асуудал дээр лам нь очиж ном уншиж байна. За энэ бол ёс зүйн хувьд байж болохгүй зүйл. Би бол өөрөө Буддын шашинтай хүн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нөгөө талаасаа ингээд аваад үзэхээр одоо ингээд баяр ёслолын бүх ажиллагаа болон наадам ч гэдэг юмуу? энэ телевизээр бүх юугаар шарын шашныг муулсан бүх кинонууд гарч байгаа. Одоо ч гарч байна. Гэтэл Гандантэгчилэн хийд шашны лам нар би л сонсоогүй. Цаагуураа юу хийж байдаг юм. Тэгээд ингээд аваад үзэхээр чинь тийм л байдал харагдаж байгаа юм. Баримт бол олон байгаа. Үүнийг судлаачид хэлэх байх. Миний хэлэх үг биш л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Нэг ийм сэдэв байнаа. Эрх мэдэл албан тушаал гэсэн нэг ойлголт байнаа даа тиймээ? Социализмын үеийн эрх мэдэлтэй албан тушаалтай хүн ердийн байгууллагын дарга, ердийн ажилчин гэсэн энэ хоёр өөр постон дээр ажиллаж байгаа улсуудын ялгаа ер нь юу байсан юм? Энэ ялгаа эрх мэдлийн хувьд, үйл ажиллагааны хувьд өдөр тутмын амьдралын хувьд эдэлж хэрэглэдэг зүйлийн хувьд онцлог байгаа ш дээ.
Санжаасүрэн -
За тэр үед бол эрх мэдэлтэнд ялгаа байсан л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Жишээлэх юм бол улс төрийн товчооны гишүүдийн, сайдуудын тэр улаан номертай тэргийг хэн ч зогсоохгүй, хэн ч шалгахгүй. Тэр улаан номертай тэргээр эхнэр хүүхэд нь дэлгүүрт явна.
Хишигсүрэн -
Хувьдаа ч явна?
Санжаасүрэн -
Тийм хувьдаа ч явна. За ингээд тусгай хамгаалалттай одоо ингээд явах жишээтэй. Тусгай дэлгүүртэй.
Хишигсүрэн -
Орос дэлгүүр?
Санжаасүрэн -
Орос дэлгүүр. Би хотын намын хорооны товчооны гишүүн байсан. Бас л тухайн үедээ тусгай дэлгүүрт ордог байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
За тэр тусгай дэлгүүрт ороход масло, молоко ч гэдэг юмуу? 280 төгрөгний костюм, гутал тийм гутлыг арай түрүүнд авна л даа. Тэр үед Монгол хүний хувцас цэргийн форм шиг адилхан бүгдээрээ саарал костюм бол бүгдээрээ саарал костюм бүгдээрээ нэг гутал өмсдөг тийм юм авч байсан л даа. Энэ талаасаа ....
Хишигсүрэн -
Би нэг юм асуучихъя. Өөрөөр хэлэх юм бол тэр бараа хангамж бүх юм төлөвлөгөөтэй, хүний хэрэгцээг бас төлөвлөж байнаа гэдгийн үр дагавар таны ярианд гарч байна ш дээ. Бүх сэхээтнүүд адилхан костюмтай адилхан гуталтай, бүх хүүхнүүд адилхан цамцтай адилхан гуталтай явж байна гэх жишээний ерөөсөө сонголт байхгүй. Орчин үеийн хүмүүс үүнийг төсөөлөх боломжгүй ш дээ. Яг форм болчихсон хувцастай. Энэ бол үнэхээр социалист нийгмийн маш энгийн тийм нөлөө яг өдөр тутмын амьдрал дээр гарч ирж байгаа нь энэ байхгүй юу.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр үүнийг чинь гадаад худалдааны яам, гадаадын дарга нар мэднэ ш дээ. / Инээлдэв/ 40 размерийн гутал ...
Хишигсүрэн -
Том размерийн гутал овоолоостой.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр энэ бол чөлөөт сэтгэлгээ байхгүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр үеийг мэднэ ш дээ. Намын гишүүд үсээ урт ургуулж болохгүй.
Хишигсүрэн -
Дунд сургуулийн хүүхдүүд үсээ задгай тавьж болохгүй. Заавал сүлжсэн байна. Лент зүүсэн байна. Элдэв янзын хавчаар зүүж болохгүй гэдэг байсан ш дээ. Тиймээ. Тэр бол наад захын.
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр албан тушаалтай хүмүүс тодорхой хэмжээний илүү эрх мэдэл, илүү хангамж байсан байна тиймээ? Хангалттай биш ч гэлээ гэсэн бусад хүмүүсээс. Яг эрх мэдэл нь өөр ямар байдлаар хэрэгжих вэ? Дарга цэргийн хоорондын харилцаа ямар байсан бэ?
Санжаасүрэн -
Тухайн үед энэ хангамж бас нөлөөтэй л байсан л даа. Тэр үед жишээлбэл нэг костюм авахад автобусанд дэлгүүрт очерлоод хөлс нь гоожсон улсууд гуч дөчөөрөө, зуугаараа орж ирчихээд л ... тэгээд тэрийг жагсаад авна гэдэг нь өдөржингөө зогсоно. Тэгэхэд 90 онд чинь хэлэхэд хэцүү л дээ. Барааны саванд очерлох гэж би ажилдаа явахгүй нэг том цүнх барьчихаад их дэлгүүрт өглөө 10-ыг авчихаад ажилдаа оччихоод орой барьж ирдэг байлаа ш дээ. Бүх юм ховор байсан ш дээ. За эрх мэдлийн хувьд байсан даа. Эрх мэдлийн хувьд бол. Дарга нарын хүүхдүүд сургуульд жишээлэх юм бол гадаад явдлын яамны чиглэлийн сургуульд бол явна. Тагнуулын сургуульд явна. Том сургуульд бол гадаадын сургуульд явна. Жирийн хүүхдүүд хөдөө аж ахуйн сургууль ч гэдэг юмуу? иймэрхүү юмнууд байж байсан. Тэгсэн ч гэсэн тухайн үед намын төв хороо, гадаад явдлын яам нь, тагнуулын газар, нийгмийг аюулаас хамгаалах газарт малчдын хүүхдүүд явна гээд бодлого хэрэгждэг байсан л даа. Яагаад гэвэл энэ үйл ажиллагаа хийгдэж байгаа боловч нөгөө талд нь хэтэрхий нөгөө талд нийгмийн давхарга давамгайлдаг учраас төв хороон эрүүл саруул сэтгэлгээтэй олон хүн байсан л байх. Нөгөө нэг талаар эрх үүргийн талаар зах зээлд гараад ирэхэд төрийн байгууллагын эрх гэж ерөөсөө байхгүй болчихож байгаа юм. Зөвхөн үүрэг. Эрх бол субъектив байдлаар хийдэг. Нямдоржийн хэлсэн нэг үг надад санаанаас гардаггүй юм. Баатар генералыг хэлж байсан юм. Би урд нь Баатарыг настай юм гэж бодоод яах юм гэж бодоод шоронд суулгаагүй юм. Тэгээд одоо суулгачихлаа. Тэгээд одоо 60 гарчихлаа. Одоо суллуулъя гэж бодлоо. Одоо суллуулъя гэж энэ бол субъектив байж байгаа байхгүй юу. Нэгэнт тухайн хүн гэмт хэрэг хийгээд үндсэн хуулиар хүн бүхэн тэгш эрхтэй бол хэн ч гэсэн ялгахгүй яллагдах ёстой. Хэн ч гэсэн ялаа эдлэх ёстой. Түүнээс нэг дарга юмуу? Нэг сайд тэгж шийдэхгүй. Тэгэхээр одоо манайд бол яг тийм болчихсон. Өөрөөр хэлбэл Монголын хуулинд бол эрх үүрэг дарга хүн жишээлбэл цагдаагийн дарга хүн генерал цол авах цагдаагийн даргыг генерал цолоор шагнах ерөнхийлөгч үүрэгтэй. Эрх биш шүү дээ. Тэгэхээр Мөрөн болохоор Энхбаярын хувьд юу гэдэг юм. Мөрөн болохоо байж хотоос гарсан болъё одоо бусдын тавъя ч гэдэг юмуу? Сөрөг хүчний байдал байж байгаа ш дээ. Тэгэхээр эрх мэдэл гэдэг бол таалалаараа болдог одоо юу гэдэг юм манай хуульт засаг байна ш дээ. Ерөнхийлөгч их хурал таалалаараа болж гээд иргэдийн томъёололоор ярьдаг. Тэр чинь үүрэгтэй. Тэр хүн чинь хэн ямар стандартыг биелүүлсэн байна тэр хүнд гавъяатын ч өгдөг юмуу? Юугийн ч өгдөг юм. Өгөх хэрэгтэй. Гэтэл манайд бол энэ эрх үүрэг бүх доод тушаалын албан тушаалтан эрх үүрэгтэй. Тэгэхээр эрхтэй үүрэгтэй болохоор хийж ч болно. Хийхгүй байж ч болно. Үүрэг бол яс. Жишээлэх юм бол аймгийн засаг дарга, дүүргийн засаг дарга хичнээн үүрэгтэй гэхээр 87 үүрэг биелүүлэх ёстой. 87-оос хэдийн биелүүлсэн байна гэдгийн чи харах ёстой байтал 2 эрхтэй тэр эрхээ хэрэгжүүлж чадна уу? Үгүй ч байж болно. Биелүүлж ч болно. Биелүүлэхгүй ч байж болно. Тэгэхээр энэ бол асар том ялгаа байгаа юм л даа. Хийх ёстой юмаа хийх ёстой. Өөрөөр хэлбэл удирдлага бол хийх ёстой юмаа хийх ёстой. Хуулиар зөвшөөрснийг хийх ёстой. Эрхээр бол хийж болохгүй. Иргэн хүн хуулиар хориглоогүй бүхнийг хийх ёстой. Гэтэл өнөөдөр эрх барьж байгаа төр засгийн албан хаагчид хуулиар зөвшөөрөөгүй юмыг хийгээд байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр эндээс миний түрүүний буцаад миний яриад байгаа эрх зүйн тогтолцооны асуудлын нэг том зарчим нь.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Ер нь эрх мэдэлтэй хүмүүсдээ бусад улсууд нь эрх мэдэл нь арай доогуур улсууд нь хандах хандлага ямар байсан бэ? Тэр хандлагад ямар өөрчлөлт гарч байна?
Санжаасүрэн -
Энэ хандлагад бол монгол ардын үг бий ш дээ. Ноёнтой заргалдсан хүн толгойгүй, нохойтой яасан хүн бол хамаргүй гэж ...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр ерөөсөө бүх амьдрал бол бүх карьер бол дарга л шийднэ ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Даргын нүдэнд гайгуу л харагдвал карьер өснө. Тэрэнд яаж чадахгүй бол өртөж чадахгүй бол ...
Хишигсүрэн -
Одоо энэ байдал өөрчлөгдсөн үү?
Санжаасүрэн -
Өөрчлөгдөөгүй. Өшөө ...
Хишигсүрэн -
Бүүр муудаад ...
Санжаасүрэн -
Мөнгөний асуудал, ашиг сонирхолын асуудал ...
Хишигсүрэн -
Тэгээд нийгмийн өмч хөрөнгийн ялгаа ...
Санжаасүрэн -
Өмч хөрөнгийн ялгаа авилгал ...
Хишигсүрэн -
Субъективын факторууд нэмэгдээд байгаа юм.
Санжаасүрэн -
Факторууд нь нэмэгдээд улам дийлдэхгүй шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Таны ярианд стандарт гээд нэг чухал үг гарлаа л даа. Ямар ч ажил ямар ч харилцаа ч бай бүх юманд стандарт багтдаг тиймээ? Тэгэхээр энэ стандарт гэдэг юм одоо бол асар муудчихлаа шүү дээ. Стандартаа барьдаггүй баримталдаггүй явдал чинь л нөгөө дарга эрх мэдэл субъектив байдлаар хэрэгжүүлдэг боллоо гэдэг шиг социализмын үед болсон болоогүй сайн ч бай. Муу ч бай стандарт байсан байх. Тэр стандартыг мөрдөж чаддаг байсан байх гэж бодож байна л даа.
Санжаасүрэн -
Социализмын стандарт ерөөсөө үлгэр ш дээ. Яг үлгэр.
Хишигсүрэн -
Үлгэр маягийн стандарттай?
Санжаасүрэн -
Тэр стандарт чинь үлгэрийн ном байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
За / Инээв/
Санжаасүрэн -
Монгол дээл гэхэд чинь үлгэртэй.
Хишигсүрэн -
Тийм үлгэр загвартай.
Санжаасүрэн -
48 размерийн костюмын үлгэр байж байдаг. 50-ынх байж байдаг. Тийм учраас Монгол Ардын Хувьсгалт Намын гишүүний дүрэм гээд яг үлгэр шиг.
Хишигсүрэн -
Үлгэр гэдэг үгийг та яагаад хэрэглэв?
Санжаасүрэн -
Стандартыг хэлж байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Би үлгэр домог гэдэг үгтэй холбож ойлгож байна. Үлгэр домог гэж нэг үг бий ш дээ.
Санжаасүрэн -
Үлгэр балар гэж бас үг байдаг. Балар эртнээс уламжилж ирсэн зүйлийг Монголчууд балар гээд үлгэр ярьдаг байжээ. Баларын үеийн үлгэр гэж ярьдаг байсан юм. Баларын үеэс тэгэхээр Баларын үеийн гэдэг чинь хэдэн зуун жилийн өмнө байсан тул бие биенийгээ чи балайраад байна гэж балар гэдгийг балайтана гэдэг байж л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэтэл сүүлийн үед үүнийг чинь тэнэг ч юмуу? Хаашаа ч юм гэсэн тийм юманд орчихож л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэтэл нэгдлийн холбооны дүрэм гэсэн дүрэм дотор говийнхон 75 толгой малтай, хангайхан 50 толгой малтай гээд заачихсан байх. Тэгээд тэр стандартынх нь дагуу хатуу мөрдөгдөж байсан. Тэр үед бол захиргаадалтын үед энэ стандартууд ямар нэг аж ахуйн үйл ажиллагаанд хатуу мөрдөгдөж байсан. Яагаад гэвэл тэр стандарт бол Марксизм-Ленинизмийн үзэл санааг хэрэгжүүлэхэд авсан стандартууд байсан учраас түүнийг зөрчсөн тохиолдолд ерөөсөө гэмт хэрэг. Одоогийн стандарт бол байна. Гэхдээ энэ бол мөрдөгдөж чадахгүй байна. Одоогийн стандарт бол иргэдийн хэрэгцээг хангах стандартууд байгаа. Тэгэхээр төр бол иргэдээ хамгаалахгүй монголын төр бол нийгмээ хамгаалдаг учраас нийгмийн стандарт төрд хэрэгтэй. Жишээлэх юм бол социализмын стандарт бол дарга нарын машин бол 87 мянган километрээс илүү явсан машиныг дарга унахгүй. Жишээлэх юм бол 69-ийг тэгээд байнга сольдог байлаа. Гэтэл өнөөдөр яасан гэхээр хотод мэдээжийн хэрэг 87 мянган километр явсан машин явуулахгүй гэвэл элэг нь хатна ш дээ. Монголд хэрэгжихгүй. Монголд олон улсын стандарт нэг автобусанд хичнээн суудал байна. Стандартаар энд илүү хүн сууж болохгүй. Гэтэл өнөөдөр илүү битгий хэл дүүртэл нь чихээд явж байхад хэн ч цагдаа ч зогсоохгүй. Гэтэл суудлын тэргэнд 4 хүн суух юманд 15 хүн суучих юм бол цагдаа зогсоочихно. Тэгээд яагаад автобусанд 2, 300-аар суухад яагаад зогсоодоггүй юм. Энэ нь социализмын үед хүртэл зарим цагдаагийн зарим дарга нарыг шүүмжилдэг байсан юм яамны хурал дээр 69-д хүн хэтрүүлсний төлөө та нар хүн шийтгээд байх юм яагаад энэ автобусаар чихчихээд явахад ....
Хишигсүрэн -
Аа ха. Нэг ийм сэдэв байнаа. Таны өмнө нь хийж байсан тусгай албанд ажиллаж байсан ажилтай холбож яривал ер нь социализмын үеийн таны мэддэг үед ямар шинэ технологиуд орж ирж байсан юм. Тусгай албанд ажиллаж байгаа тэр технологиуд дэлхийн ижил төрлийн байгууллагын технологиос ямар түвшинд байсан гэдгийг асуумаар байна?
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр энд бол технологийн хувьд бас хэцүү л дээ. Монголын миний ажиллаж байх 50-иад он 60-аад он гэхэд тэр үеийн тусгай албанд Оросын бараг л зах зээлд байгаа тийм технологиудтай бараг ойролцоо байсан. Тэгэхэд тэр технологиуд баруунд тэрнээс илүү хөгжсөн байх жишээтэй. Магадгүй тэр үед бол манайхан зарим нь тусгай алба зохион байгуулаад барууны орны ч юмуу? Зах зээл дээр худалдаж байгаа юмыг л авч байсан. Түүнээс тусгайлж захиалж авахгүй л дээ. Одоо 90-ээд онд гар утас гэхэд ийм юм барьчихсэн явдаг байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Санжаасүрэн -
Одоо тэгэхэд ийм жижигхэн болчихсон байна. Технологи асар овор ихтэй тийм хоцрогдсон тийм байсан. Хоёрдугаарт манай улсад ер нь тагнуулын албаны үйл ажиллагаа чинь тухайн улсын хүчин чадлаас л хамаарна шүү дээ. Шууд нөлөөлнө. Ерөөсөө аливаа тусгай нийгмийн бүх салбарын ажил бол улсынхаа хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Тийм учраас манайх юу ч хийж чадахгүй байсан. Юу гэж гадаад улсад өөрийнхөө нарийн юмыг ярих вэ дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Яахав нэг ийм юм бодоод би асууж байна л даа. Шижлэх ухааны, суурь шинжлэх ухаан гээд нэг юм байна ш дээ.
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Социалист систем бол бүхэлдээ тэр суурь шинжлэх ухааныхаа хөгжлөөр барууныхнаас хоцроод байсан юм бол байхгүй ш дээ. Аа ямар түвшинд хөгжиж байсан гэдэг нь одоо хаалттай байсан. Одоо жишээ нь Нобелийн шагнал аваад байгаа тэр шинжлэх ухааны том нээлтүүдийг хэлээд байна шүү дээ. Түүнийг яагаад Ландавуд өгсөн түүхийг надад ярьж өгч байгаа юм. Тэр Ландавудын хийсэн нээлтүүд дотор аягүй энгийн юмны төлөө авч байхад Ландаву яах гэж Лениний шагнал хоёр удаа авсан бэ гэдгийг бид нар мэдэхгүй гэж байгаа байхгүй юу. Аа түүнтэй адилхан технологийн хувьд манайх тийм, хоёр систем өөрөө тэнцвэржсэн ч юмуу арай илүү ч байх боломж байсан байж магадгүй гэж би бодоод асууж байна л даа. Технологи илүү гэдэг нь нээлттэй холбоотой гэдэг л байж магадгүй юм байна л даа тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм. Тэр үеийн ялгаа гэдэг нь жишээ нь тэр л юм л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Жишээлбэл Баруун Европод дээд зэргийн гангараа гэр ахуйн хутаг бараа хийгээд гангаар...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Манайх социалист орнууд дээд зэргийн гангаа батлан хамгаалах салбарт ашиглаж байсан. Гангыг хэрэглэж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Тэгээд батлан хамгаалахад.../Инээв/ хэрэглэж байгаа ган нь барууныхны хутгандаа хэрэглэж байгаа гантай....
Санжаасүрэн -
Тийм адилхан.
Хишигсүрэн -
За?
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр тэр л асуудал байхгүй юу даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Надад нэг юм санаанд орчихлоо. Манай авга ах 80 хэдтэй өвгөн намайг 10 хэдтэй жаахан хүүхэд байхад 80 хэдтэй өвөө байсан байхгүй юу. Манай аавын авга ах. Тэр хүн 39 оны дайнд явж байсан. Татвар ялаа төлөөгүй хэргээр шорон моронд орж байсан хүн байхгүй юу. Тэр хүн Японы хутга л сайн гээд ярьж байсан байхгүй юу.
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Япон гэдгийг чинь би 10 настай 80-аад оны хүүхэд за энэ бол хөрөнгөтөн орон. Хаалттай орон. Тэр чигээрээ саятанууд гэж ойлгож байхад яагаад энэ өвөө Японы хутаг сайн гэж байгаа юм болоо гэж би тухайн үедээ аягүй их гайхаж байсан. Германаас кинжаал гээд хутга байна ш дээ?
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
80-аад оны дундуур, манай аав анчин хүн байхгүй юу. Аавд Германд ажилладаг хамаатнууд нь хутга авч ирж бэлгэлдэг байсан байхгүй юу. Хутга гэхээр санаанд орж байна. Тийм л юм байна л даа.
Санжаасүрэн -
60-аад оны дундуур манай хэлтэй зарим залуучууд жуулчдад үйлчилдэг. Орчуулагчид цөөхөн юм чинь.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нэг талаас гадаад хэлээрээ харилцана шүү дээ. Тусгай албатууд жуулчидтай харилцаж гадаад хэлээ...
Хишигсүрэн -
Сайжруулах?
Санжаасүрэн -
Сайжруулах. Нөгөө талаас аж амьдралаа дээшлүүлэх. Тэд нараас бэлэглэсэн нэг жуулчны манай найзад бэлэглэсэн хутгаар тэр үед төмөр утсыг хуга цохиж байсан. Бас анчин хүн байхгүй юу. Дээд зэргийн гангаар хийсэн гээд бид нарт үзүүлж байсан. Тэр үеийн Монголын ахуйн зэрэгцээний хутга гэхээр ир нь...
Хишигсүрэн -
Модон иштэй хутганууд байсан. /Инээв/
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр хэрэглээ тийм байгаа юм чинь хөгжил түүнээс илүү байж таарна л даа. Социалист тогтолцооны үед зөвхөн улс орноо батлан хамгаалах үзэл баримтлал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Түүнээс биш тэр үед Монголчууд өөрсдөө үйлдвэрлээд байх боломж байгаагүй. Тийм нөхцөл ч байгаагүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гаднаас хамаарсан тийм байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Танаас нэг ийм юм асуумаар байнаа. Бүх хүн мэддэг ш дээ. Монгол Хятадын харилцаа, Орос Хятадын харилцааны бусадмал үед Орос цэргийн бүхэл бүтэн том бүрэлдэхүүнийг нааш нь явуулаад, хэдэн хоногийн дотор ч гэсэн билээ? Урд хил рүү явуулж урд хилээ сайн бэхжүүлсэн гээд нэг ийм юм байна ш дээ. Одоо сая хөдөө явсан чинь Монголын хамгийн өндөр уул болгон дээр өндөрлөг цэг болгон дээр цамхаг маягийн юм босгоод яваад байсан юм байна ш дээ. Цэргийн холбооны зориулалттай. Тэгэхээр тэр 70-аад оны төгсгөл үед болсон тэр үйл явдал өөрөө юу байсан бэ? Та бол нэлээд тодорхой мэдэж байгаа байх гэж би бодож байна. Үүнийг ердийн хүмүүс аягүй их ярих юм. Дандаа тэгдэг үү? Одоо Булган аймагт асар их том тойрог хонхор газарт одоо танк далдлагдахаар уултай , газар нь идэгдчихсэн тийм байх жишээтэй. Тэгээд тэр Орхоны голын эрэг дээр асар том цэргийн 150,000 цэргийн, Оросын цэргийн албан хаагч байсан тийм том байгууламж чинь богинохон хугацаанд гарч яваад дараа нь манайхан чинь сайхан сөнөөгөөд тавьчихсан юм байна ш дээ. Одоо байж байх жишээний. Зөвлөлтийн цэрэг Монголд, бүх социалист орнуудад очдог байсан байх тиймээ? Тэр Зөвлөлтийн цэрэг Монголд юуны төлөө байсан юм?
Санжаасүрэн -
Би чинь бага залуу ч байсан. Нэг сайн нарийн мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Аа гэхдээ хамт ажиллаж байсан хүмүүс Оросын цэргүүд орж ирлээ. Гарч ирлээ гээд юм яриад байдаг байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр үед чинь Хятад Вьетнам хоёрын хооронд дайн болж байсан юм. Тэгээд Вьетнамын дайн болж байхад хойноос Оросооос Ховдын чиглэлээр, Сэлэнгийн чиглэлээр , Зүүн чиглэлээр гурван том чиглэлээр бид нарын мэдэж байгаагаар бид нарын хоорондын ярьж байгаа болохоор хүч орж ирээд хил дээр очсон. Урд хил дээр.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Бараг зарим нь Эрээнд тулгаад тулгаад, тэгээд хээрийн том сургууль хийгээд, тэгээд Хятадуудыг Вьенамын цэрэг дээр очоод бут цохисон гэж ярьдаг л даа. Аа манай тэр үеийн цэргийнхний ярьж байгаагаар бол Дарханаас нааш ингээд энд тэндгүй бензиний бааз колонкууд хээрийн колонкууд их байсан л даа. За ингээд Хятад довтлоод Орос Монголын хоёрын хооронд дайн боллоо гэхэд дайн бол Монголын нутаг дээр болно.
Хишигсүрэн -
Орос Хятадын хооронд тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм. Ингэж явсаар байгаад Оросуудын хамгаалалт бол Орхон голоос цаашаа эхэлнэ. Тэндээс цаашаа Оросууд хамгаалалтаа бэхжүүлнэ.
Хишигсүрэн -
Хойшоогоо?
Санжаасүрэн -
Хойшоогоо. Энэ хооронд манайхан ...Ийм л ойлголттой байсан. Тийм учраас тэр үндсэн дээр бас тэгж ярьдаг л байсан. Зөвлөлтийн цэргийн барилгууд бол нэг удаагийн зориулалттай барилгууд гэж. Нэг удаагийн зориулалттай. Нэг ашиглаад дуусах. Тэгж ярьдаг байсан. Өөрөө хэлбэл энэ зарлагдчихсан хөрөнгө шүү дээ юу ч биш гэж. Яагаад зарлагдчихсан хөрөнгө гэж байна гэхээр 89 онд тусгай хэлтсийн одоо нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны цэргийн тусгай тагнуулын мэргэжилтэн ажилтан хүн тэр дундуур хадаг 20 шил архиар 69 машин авчихсан байсан. Тэр үед чинь 69-ийг гаргахгүй шүү дээ. хориотой байсан юм чинь. Тэгээд 90 он гарах гэж байсан.
Хишигсүрэн -
Би ийм түүх сонссон ш дээ. Хөдөө тээвэрт явж байсан жолооч нар байна ш дээ. 53, 30 машинтай жолооч нар. Аягүй урт цуваа явж байдаг гэнээ. Тэгээд яваад очихоор зэрэг нөгөө муу машин нь нэгдлийн юмуу улсын машин л байгаа ш дээ. Түүнийгээ улсад өгөөд цоо шинэ машинд дугаарын нааж аваад яваад өгдөг тийм тохиолдол байсан гэж байна ш дээ.
Санжаасүрэн -
Тэр бол...
Хишигсүрэн -
Зүгээр хөдөө замд тааралдах юм бол тэр тааралдсан малчиндаа янз бүрийн улс хаа хамаагүй өгөөд аваад, дураараа болж байсан гэж байна ш дээ.
Санжаасүрэн -
Би Өвөрхангай аймагт 75 онд ажиллаж байсан. Тэгэхэд бол Оросын тусгай анги гээд байдаг байсан. Тэгээд Монголчууд очоод тогоонд нэрсэн Монгол архиа Орос цэргүүдэд өгөөд Орос цэргүүдээс пошко тос гурил шуудай шуудайгаар нь авдаг. Сүүлд нь Оросууд зальтай болоод шуудайн доор нь хэвэг хийгээд дээр нь 1-р гурил хийгээд өгчихдөг.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Санжаасүрэн -
Тэгээд Оросууд чинь том том цистренүүдтэй.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд улсууд архиар бензин авч байгаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ус авдаг 10 литрийн бетонд шалаанкаар сар хийтэл асгаад ихэнх нь газар асгардаг. Тэгээд авчихдаг тийм байсан юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Танкны бүтээлэг гээд хааш хаашаагаа 8 метр бирзентен бүтээлгийг айлууд голд нь цоолчихоод өрхийн бүтээлэг хийгээд тэр битгий хэл гэрийн бүрээс хийчихсэн байсан. Гэх мэтийн хөрөнгийг асар ихээр үгүй хийсэн.
Хишигсүрэн -
Социалист орон задран унасан гол шалтгаан нь яг саяны шиг дайны зориулалтаар хөрөнгийг асар их зарцуулсан. Оддын дайн майн гээд янз бүрийн пуужин туршиж байна гээд Америкууд бүдүүлгээр хэлбэл тиймээ? үзэл суртлын аргаар тэмцэж байсан бол Оросууд түүнийг яг хийдэг байсан. Одоо Оросууд түүнийг аягүй их бичиж байгаа ш дээ.
Санжаасүрэн -
Лениний хэлсэн нэг үг байдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ленин хэлсэн нэг үг байдаг юм. “Социализмыг хэн ч гаднаас нь зогсоож чадахгүй.
Хишигсүрэн -
Өөрөө...
Санжаасүрэн -
Хүнд суртлаасаа өөрөө дотрооосоо мөхнө гэж” 90 оноос хойш Оросууд чинь баахан генералуудаа барьж авсан ш дээ. Тэгж ярих юм бол Орос Монголын цэргийн хөрөнгийн асуудал бол бас л нэг асуудал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хоёр орны төр засгийг ярихгүй. Тодорхой нэг өндөр албан тушаалтны хооронд үйл ажиллагаа явагдсан гэж би дотроо бодож байдаг.
Хишигсүрэн -
90-ээд оны үед Ардчилал сонин дээр гарч байсан. Би хүүхэд байхдаа уншиж байсан яг санаж байна. Цагааннуурын боомт байна ш дээ? Тэндээс бензин орж ирээд цистренүүд зөөдөг. Урт урт торх шиг юм байна ш дээ. Тийм МАЗ КАМАЗ машин аягүй их явдаг. Бензин зөөдөг л гэж хэлдэг байсан байхгүй юу. Манай сум чинь Бөхмөрөн сум. Бөхмөрөн сумын араар явдаг тэр зам чинь Цагааннуураас Увс руу явдаг төв зам болдог байсан жижигхэн ч гэсэн. Тэр замаар цөмийн зэвсэг өнгөрч байсан. Монголын газар нутаг дээр цөмийн зэвсэг нуусан гэж хадуурч бичиж байсан. Бараг сэтгүүлчийн ч бараг хэлэх байх. Бадамсамбуу бичсэн билүү? Эрдэнэбаатар бичсэн билүү? аль нэгэн бичсэн. Тэгээд ийм хэмжээний юм байсан уу? Хэрвээ Монголын газар нутаг дээр байлдаан боллоо гэхэд 70 оны үеийн цөмийн зэвсгийн түвшин ямар байх билээ?
Санжаасүрэн -
Түүнийг бол нарийн мэдэхгүй. Одоо Налайхад Орос цэргийн нисэхийн анги байсан.
Хишигсүрэн -
Гордок гээд?
Санжаасүрэн -
Тийм. Дорнодод бас байсан. Тэгээд Налайх дээр штаб нь байгаад хурал цуглаан хийхэд Дорнодоос 15 минут нисээд энд ирдэг. Эндээс нисээд 15 минут болоод Өмнөговьд хүрдэг ийм жинхэнэ цэргийн баазууд байсан. Тэгж ярьдаг байсан юм. Тэгээд 82, 83 оны үед Оросын нэг том генерал Сибирь хавиас ирж манай нэг наадамд орсон юм. Тэр чинь 11 нд байна уу? 12 нд байна уу? даа нөгөө генерал чинь тэндээ орой хуралтай гээд....
Хишигсүрэн -
Хойно?
Санжаасүрэн -
Хойно хэдэн цагийн өмнө эндээс нисэх ёстой гээд манай энд чинь аянга буугаад жигтэйхэн тэгээд чаддаггүй. Энд байгаа Оросуудаа нисгэх гэсэн чинь нөгөөдүүл чаддаггүй. Нөгөө генерал чинь уурлаад та нар байлдааны цагийн ямар ч нөхцөлд нисэж чадна гэдэг тэр үг чинь хаачсан юм? Нөгөөдүүл нь хэлээд генерал таны аюулгүй байдлыг хангаж байна. Бид чадна гээд тэгээд л Дорнодоос богино хугацаанд дуудаад л тэр аянгатай бороонд нисээд явчихаж байсан юм. Тэр үед Монголын нисгэгчид, манай тэр дуунаас хурдан шумбадаг онгоцууд чинь Бөөрөлжүүтийн гол гэсэн билүү? тэнд очиж лам хуврагуудыг устгасан шүү дээ. Дээрээс бууддаг.
Хишигсүрэн -
Хаана байдаг юм?
Санжаасүрэн -
Хэнтий Аврага тосонгийн тэнд байгаа байх. Тэгээд тэр үед тэгж ярьдаг байсан. Одоо Хятадтай байлдах юм бол Оросод 45 хоногийн курсад суугаад шинэ онгоц авч ирээд байлдааны үйл ажиллагаанд оролцоно гэж. Тэгэхээр манайд туршилт хийж байсан онгоц ямар хэмжээний онгоц гэдэг нь ойлгомжтой. Тэгтэл Өмнөговь энэ хоёрын хооронд 15 минут явдаг онгоц гээд бод. Нөхцөл нь шал өөр байсан. Энд байгаа онгоц нь аянганд нисэж чадахгүй байхад Дорнодоос ирээд аваад нисэж байсан. Генерал гэж асар өндөр албан тушаал байгаагүй. Тэгэхэд тийм байсан. Тэгэхээр Зөвлөлтийг тэр үед асар хүчтэй гэдгийг мэдэрч байсан.
Хишигсүрэн -
Анхдагч нь Оросууд байна шүү дээ. Каралёв гээд алдартай эрдэмтэн байж байна.
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр .../ 57:02-05/ улс бол хөгжлөөрөө тэргүүлж явж байх ёстой ш дээ тиймээ? Маш энгийнээр бодоход.
Санжаасүрэн -
Намайг Өвөрхангайд байхад Өвөрхангайн цэргийн ангийн усанд хүний цогцос байгаа асуудал гарсан. Оросууд дээрээс эргүүлээр явж байгаад мэдээд тэнд юм байна гэж хэлээд тэгээд аймгийн цагдаагийнхан очиж байсан ш дээ. Тэр үед онгоц хамгаалаагүй нь ойлгомжтой ш дээ. Тэгтэл хамгаалалтынхан дээрээс газарт байгаа юмыг мэдэж байдаг. Зөвлөлтийн хүч ямар байсныг мэдэж болно.
Хишигсүрэн -
Жинхэнээсээ тэр цэрэг дайны зориулалттай. Би яахав философийн багш хийж байсан. Шинжлэх ухааны түүх мүүх гээд хичээл заахаар тийм лекц ордог байхгүй юу. Тэгээд ялангуяа Оросуудын тухай Орос хэл дээр мэдээлэл олж уншаад оюутнуудад зориулаад материал уншиж байхад миний аягүй хатуу ойлгосон юм тэр байсан. Суурь шинжлэх ухаанууд дотроос жишээлбэл Биотехнологи ч гэдэг юмуу. Хими физик ч гэдэг юмуу цэрэг дайны зориулалттай шинжлэх ухааныг маш өсрөнгүй хөгжүүлдэг. Шинжлэх ухааны өөрийнхөн том системд нь аягүй юу үүсчихсэн. /58:56-59/ ухаан гээд нэг юм байна ш дээ. Аа тэгээд хүний өөрийн төлөвшил, өөрийн сэтгэхүй хөгжил, нэг ёсондоо сармагчинд зориулсан /59:04-07/ байгаа байхгүй юу. Энэ чинь нэг ёсондоо хүн төрлөхтөнд тулгарч байгаа нэг том аюул занал гээд Оросуудын асуудал хөндөхөөр зэрэг ийм юм гарч ирдэг. Зориудаар хөрөнгө оруулалт хийгээд хөгжүүлчихсэн. За тэгээд хоёулаа хоёр удаагийн ярилцлага хийгээд ярьж байхад ийм нэг юм ярьвал яасан юм? ийм юмыг заавал би ярих ёстой гэж бодож байгаа юм байна уу?
Санжаасүрэн -
Яг одоо тийм юм алга. Өөрийн чинь хувьд тодоруулмаар зүйл юу байна?
Хишигсүрэн -
Тэгвэл хоёулаа өнөөдрийн яриагаа ингээд өндөрлөөд хэрэв шаардлага гарвал хоёулаа дахиж уулзая. Тэгээд яриагаа дуусгая гэж бодож байна.
Санжаасүрэн -
За.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
