Tseren
Basic information
Interviewee ID: 990321
Name: Tseren
Parent's name: Tsedev
Ovog: Sharaid
Sex: m
Year of Birth: 1935
Ethnicity: Buriad
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: history professor
Belief: Buddhist
Born in: Serüün galtai sum, Hentii aimag
Lives in: Bayanzürh sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
family
collectivization
herding / livestock
cultural campaigns
democracy
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Цэрэн гуай.
Цэрэн -
Сайн. Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
Сайн байна аа. За хоёулаа энэ удаагынхаа ярилцлагыг эхэлье ээ.
Цэрэн -
За.
Ариун-Ундрах -
За таны гол бахархдаг зүйл юу вэ?
Цэрэн -
Би одоо энэ түүхийн мэргэжил эзэмшсэндээ л бахархаж явдаг даа. Сурч багш болсон доо л баярлаж явдаг.
Ариун-Ундрах -
Эсрэгээр нь таны жигшдэг зүйл юу вэ?
Цэрэн -
За энэ бол хулгай дээрэм хийх, худал хэлэх тийм ээ? Залхуурах энэ явдлыг л одоо их дургүйцдэг дээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхээр та энэ олон жилийн турш ажиллахад чинь хамгийн хэцүү зүйлүүд нь бас амархан зүйлүүд нь юу юу байсан бэ?
Цэрэн -
За яахав эхлээд багш болж байхад бол хэцүү байлаа. Анхлан одоо багш болж байхад. Аа жинхэнэ одоо мэргэжлийн хичээл олон жил заагаад ингээд дадаад дасаад ирэхээр бол тэрэн шиг амар юм байхгүй болчихож байгаа юм. Ер нь хийж чаддаг юм бүхэн бол амархан байдаг л даа. Ер нь хийе гэж хүссэн, хийж чаддаг юм бүхэн бол амархан байдаг. Аа залхуурах юм бол юм бүхэн их цэгцгүй л байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Аан та өөрийнхөө гэр бүлийн хүний тухай танилцуулаач?
Цэрэн -
Өө манай гэр бүлийн хүн бол Дорнот аймгийн Баяндунд сумын харъяат Цэрэндулам гэдэг хүн. МУИС-ийн хуулийн анги төгссөн. Хуулийн ажил хийж байсан. Улаанбаатар хотын шүүхэд шүүхийн нарийн бичгийн даргын ажил хийж байгаад тэтгэвэртээ гарсан ийм хүн байгаа.
Ариун-Ундрах -
Би тэгэхээр ингэж асуух гэсэн юм. Та хоёр хамгийн анх хэзээ яаж танилцаж байсан бэ?
Цэрэн -
Аан бид үү?
Ариун-Ундрах -
Та хоёр анх яаж танилцаж байсан бэ?
Цэрэн -
Аа би хөдөө нэг юугаар оччихоод цагаан сарын үеэр нэг манай хамаатны хүн нас бараад тэгээд цагаан сараар тэнд явж байлаа. Тэгээд би дүүгийндээ оччихоод тэнд байсан чинь нэг эмэгтэй ороод ирсэн. Тэгсэн энэ хүн байсан л даа. Тэгсэн чинь машин унаа ирэх үү? Би сумын төв явах гэсэн юм гэж байдаг юм байна. Тэгэхээр нь үгүй ирж магадгүй. Чи тэгвэл цуг л явъя гэлээ. Тэгээд энэнтэй тэр орой цуг ирлээ л дээ. Тэгээд тэгэж л анх танилцсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Аан та хоёр тэгээд гэр бүл болоод одоо нийтдээ хэдэн жил болж байгаа вэ?
Цэрэн -
Энэ чинь одоо 30 жил болж байна уу даа. 31 жил юм уу?...
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр өөрийнхөө хувийн амьдрал, ажил хоёроо яаж зохицуулж байсан бэ?
Цэрэн -
Ер нь албаныхаа юмыг л голлодог л доо. Би одоо албаныхаа юмыг л голлож, тэрнийгээ л одоо хаа ч хийх ёстой юмаа хийж явахгүйгээр хувийн юм бол бүтнэ гэж байхгүй л дээ. Тэрнийг л одоо зохицуулж албаныхаа юмыг амжуулж 1-рт тавьж хийгээд, аа 2-рт бол зай завсарт нь одоо хувийнхаа юмыг хөөцөлдөөд хувийнхаа юмыг хийх гэсэн ийм л одоо зарчим баримталдаг.
Ариун-Ундрах -
Танд бас чөлөөт цаг гардаг байсан байх. Чөлөөт цагаа яаж өнгөрүүлдэг байсан бэ?
Цэрэн -
Аа чөлөөт цагийг бол ер нь янз бүрээр өнгөрүүлнэ ээ. Ер нь волейвол тоглох ч юм уу спорт тоглоомоор тоглох тийм ээ? Хөзөр тоглох ч юм уу? Даалуу тоглох ч юм уу? Тийм ээ? Тийм байдлаар. Би залуу байхад ном их үздэг байсан даа. Ном их уншиж байсан. Одоо хөгшрөөд ирэхээр бол жаахан ном бичдэг болж байна. Одоо ер нь жаахан юм бичих хэрэгтэй. Би одоо дурсамжаа бичээд байна л даа.
Ариун-Ундрах -
Та өөрийнхөө ажлын хамт олныхоо тухай ярьна уу?
Цэрэн -
Манай хамт олон бол их сайхан хамт олоон. Энэ МУИС-аас ирсэн тэр гол цөм нь байгаа юм. Аа тэндээс ирсэн хүн анхны тэнхмийн эрхлэгч байсан. Тэгээд л ерөөсөө манайхан залгаад л ингээд удирдах хүмүүс маань манай сургуулийн хүмүүс. Тийм учраас эдэнтэйгээ олон жил хамтран ажиллаж, хамтран зүтгэж тийм ээ? Ажилласны хувьд бол ерөөсөө тийм танил тал одоо сайхан болсон. Бие биенийгээ одоо ойлголцдог. Ийм одоо бие биеэ дэмждэг ийм сайхан хамт олон байдаг.
Ариун-Ундрах -
Социализмын үед таны сарын цалин дунджаар хэдэн төгрөг байсан бэ?
Цэрэн -
За нэг 600 орчим төгрөг л байсан даа. Одоо 600 орчим л юм байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Тэр таны авдаг 600 төгрөг нэг сарын амьдралд тань элбэг хүрэх үү?
Цэрэн -
Аан бүүр түүрхэн хүрнэ ээ.
Ариун-Ундрах -
Аан ямар ч л байсан нэг хүргээд л байх уу?
Цэрэн -
Тийм. Хүн ам олонтой бол хүрэхгүй л дээ. .... нөхцөлд бол хүрнэ. Хүрдэг байсан.
Ариун-Ундрах -
За хоёулаа ингээд таны ажлын тухай их ярилцлаа. Тэгээд таныг бага байхад тэр нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг зүйл болж байсан байх тийм ээ? Тэр тухай та ярьж өгөхгүй юу?
Цэрэн -
60-аад оны үеэс авхуулаад л ер нь нэгдэлжих, хөдөө аж ахуйг одоо хоршоолох гэдэг ийм асуудал яригдсан юм. Хөдөө аж ахуйг хоршоолох. Энэ маань Монголд бол нэгдэлжүүлэх гэсэн үг шүү дээ. Малчдыг нэгдэлд оруулах гэсэн үг л дээ. Энэ Лениний төлөвлөгөөгөөр ярих юм бол хоршооллын хөдөлгөөн юм л даа. Хоршоололжуулах асуудал байгаа юм. Тэгээд хувийн аж ахуйтай байгаа явдал бол энэ улс орны хөгжилд муугаар нөлөөлж байна гэж мөн үү? Үзээд ер нь энэ хамтын аж ахуйг байгуулж ингэж үйлдвэрлэлийн харилцааг одоо ялуулах явдал чухал байна гэж ингэж үзэх болсон л доо. Энэ үндсэн дээр л ингээд хүмүүс бол сайн дураар хоршоолох гэдэг ийм юм явагдаж эхэлсэн юм. За энд бол нэн түрүүнд энэ Хэнтий аймгийн Дадал суманд Шарайдорж даргатай анхны нэгдэл энэ тэр байгуулагдаж байсан л даа. Байгуулагдлаа гэж дуулдаж байсан. Ухаан нь тэгээд л тэр би тэр нэгдлийг очиж харж байсан л даа. Үнэхээр бас шинэ юм болохоор сайхан л харагдаж байсан. Ухаан нь тэгээд л сайхан шинэ шинэ байшингуудыг бариад л тийм ээ? Контор, сургуулийн байр гэж ингээд бариад л тийм ээ? Нэг тийм байдлаар л одоо хамтарч юмаа хийгээд, хамтарч өвсөө хадаад л тийм ээ? Ингээд байгаа нь бол сайхан байсан. Тэгээд яахав энэ чинь бол нэгдлийн хонь хариулдаг одоо нэг хэсэг хүмүүс байна тийм үү? Хэдэн зуун хонь ч байдаг юм. Нэгдлийн үхэр хариулдаг улсууд байна тийм үү? Ийм ийм ёстой бараг тийм төрөлжсөн юм байж байгаа юм ш дээ. Ийм ийм байдлаар л ер нь нэгдэлжих асуудал бол их яригдсан. Одоо энэ сурталчилгааны ажил ч их явагдаж эхэлсэн. Ер нь нэгдэлжих нь зүйтэй юм гэсэн ийм юм яригдсан юм. Тэгээд манай тэнд чинь 54-55 оны үе юм уу даа. Энд бол Хангайн хөгжил гэдэг нэгдэл байгуулагдсан юм. Манай тэр Сэрүүн галтай гэдэг нутагт. Хангайн хөгжил гэж нэртэй нэгдэл энэ ардын уран зохиолч Эрдэнээ, за Базархандын Базар гэдэг даргатай ийм одоо Хангайн хөгжил гэдэг нэртэй нэгдэл байгуулсан гэж байгаа юм. Манай багийнхан, энэ Биндэрийн 9-р багийнхан гэсэн үг. Тэгээд нэгдэл байгууллаа гээд. Тэгсэн суман дээр бас нэг нэгдэл байгуулагдсан. Бас ямар ч нэртэй байсан юм бүү мэд. Ингээд хэд хэдэн газар тийм нэгдэл байгуулагдаад ингээд ер нь л тэр нэгдэл байгуулагдаад л одоо хамтарч өвсөө хадна гэдэг юм уу тийм ээ? Хамтарч юмаа хийнэ ингэх дээр чинь зэрэг уул нь аятайхан л байгаа юм л даа. Тийм сонсогдоод байсан. Тэгээд би ч бодож байсан. Энэ Улаанбаатарт би одоо багшилж байдаг. Тэнд нэгдэл байгуулагдаж байдаг. Тэгээд миний ээж тэнд байсан л даа, нэг хэсэг. Тэгээд манайх нэг цөөхөн тооны малтай. Тэгээд манай ээж бол нэгдэлд тэр малуудаа бол зүгээр шилжүүлсэн. Зүгээр өгсөн байгаа юм. Тэр яагаад гэх дээр зэрэг нөгөө хэдэн малдаа баригдаад наашаа ирж болохгүй байсан. Хүүхдүүд дээрээ, эгч бид хоёр энд байдаг. Тэгээд энд ирж болохгүй. Тэгээд малаас салах гээд байхгүй юу, манай ээж. Тэгээд Тэр хэдэн нэг 20-иод хонь байсан байх, нэг 10-аад үхэр, нэг ганц нэг адуу байсан байх даа. Тийм л юм байсан. Тэгээд тэрнийг бүгдийг нь нэгдэлд нийлүүлчихээд наашаа хүрээд ирсэн, манай ээж. Тэгээд сүүлдээ энэ нэгдлүүд чинь жижигхэн байна гээд нэгдлүүдийг томруулна. Тэгээд энийг бол одоо ерөөсөө их хүчин чадал нь муу байна. Нэгдлүүдийг томруулж хүчирхэгжүүлнэ гэдэг утгаар нэгдлүүдийг нэгтгэж эхэлсэн юм. Тэгээд ерөөсөө суманд ганцхан нэгдэл болоод ингээд л ерөөсөө ганцхан нэгдэлтэй болчихсон. Тэр Хангайн хөгжил нэгдэл чинь бүгд наашаа нэгдээд ингээдийм байдалтайгаар л нэгдсэн юм л даа. Тэгээд нэгдэл бол яахав хүмүүс сайн дураараа л орж байсан. Тэгэхдээ нэг их одоо албадаагүй. 30-аад оных шиг бол албадаагүй. Энд бол ер нь сайн дурын үндсэн дээр л ер нь орох нь зүйтэй гэж ер нь ятгаж ч байсан, ухуулж ч байсан. Тэгээд янз бүрийн байдлаар л оруулж байсан л даа. Тэгэхлээр энэ чинь бол аминд нь нэг хэдэн тооны мал үлдээж байгаа юм л даа. Амины өмч гэж. Тэгээд бусдыг нь нийгэмчилж байгаа юм. Тэгэхдээ бол энэ чинь бол нөгөө Хятад маягийн нийгэмчлэл арай байгаагүй л дээ. Хятадад бол ухаандаа бүх үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг нь нийгэмчилсэн гэж байгаа ш дээ. Одоо тэр тахиайтай нь, нохойтой нь юутай хийтэй нь ингээд бүгдийг нь нийгэмчилсэн гэж байгаа юм. Тэгээд нэг тогооноос хоол идэж байх жишээтэй. Ухаандаа тийм байдлаар Хятад тэр хоршоолол гэдгийг бол хийсэн, явуулсан. Манайх бол арай тэгээгүй. Аа малыг нь голыг нь одоо аваад тийм ээ? Цөөн тооны мал аминд нь үлдээгээд тэгээд бусдыг нь яахав тэр мэдээж авдар саяыг яаж нийгэмчлэх вэ дээ мэдээж. Тийм үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг нь нийгэмчлээгүй. Гол нь тийм юм хийсэн. Тэгэж л нийгэмчилж байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр ч утгаараа ер нь нэгдэл гэхээрээ ер нь мал л байсан ш дээ тийм ээ? Нэгдлийн мал л гэж байсан тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм, тийм. Нэгдлийн үндсэн хөрөнгө маань мал шүү дээ ерөөсөө.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр одоо тухайн нэг нэгдэл гэхэд дотроо одоо ямар ямар зохион байгуулалттай байх уу гэдгийг нэг тодорхойлж ярьж өгөөч?
Цэрэн -
Аа нэгдэл бол яахав тэр аж ахуйн янз бүрийн салбаруудыг хэлнэ л дээ. Гол нь бол тэр чинь мал аж ахуй л байгаа юм. Ямар ч нэгдэлд, Монголын. Аа дээр нь бол газар тариалан эрхэлж байгаа юм. Тэр нь бол яахав бага зэргийн юм даа. Ер нь тийм ээ? Бага зэргийн юм. Яахав одоо байгалийн баялагыг ашиглах тийм ээ? Жимс, ногоо янз бүрийн зүйл хийж худалдаалах тиймэрхүү маягийн юм байх жишээтэй. Аа эсвэл одоо тийм мужаан, дарханы ажил хийгээд тийм ээ? Буриад нарын хувьд бол ухаандаа тэрэг хийдэг юм уу, тийм чингэлэг хийдэг юм уу тийм ээ? Мод элбэгтэй учраас тийм тийм ажлуудыг хийдэг. Аа тийм юмнуудыг дагнаж хийгээд ухаандаа борлуулж одоо зах зээлд гаргаж борлуулах ч юм уу ухаандаа тиймэрхүү тиймэрхүү жижигхэн салбар аж ахуйнуудыг эрхэлж байсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Анх яг нэгдэлжүүлэлт эхэлж байхад нэгдэлжих хөдөлгөөнийг хүмүүс ямаршуу хүлээж авч байсан бэ?
Цэрэн -
Ер нь бол сүүл сүүлдээ байсаар байгаад энэ чинь ийм болсон юм. Энэ хувийн мал аж ахуйтан гэдэг чинь нэг л үзэн ядагдаад эхэлсэн байхгүй юу. Хувийн аж ахуйтан гэдэг чинь, ер нь хувийн өмчтөн, хувийн аж ахуйтан гэгдээд л байдаг тийм ээ? Тэгээд энэ чинь бол энэ улсаас ноогдуулж байгаа татвар, албан журмын татвар асар их хүнд байсан. Даже мал махны одоо ноогдол өгнө мөн үү? Сүүний ноогдол өгнө. Ингээд олон янзын одоо тийм төрийн татвар төлөх болдог. Тийм учраас бол ерөөсөө тэрнээс чинь салахыг ч хүссэн юм уу? Ер нь тийм ээ? Өө за яршиг тэр нэгдэл гэдэгт нь оръё, ерөөсөө яршиг, ингэж байхын оронд гээд ингээд мөн үү? Тэгээд тэр нэгдэл рүү орох тийм хандлага их болсон. Тэгээд цаана бол ухуулах, таниулах одоо яриа болгон ерөөсөө одоо нэгдэл ийм л ач тустай, хамтын аж ахуй ийм ач холбогдолтой гээд л хүмүүс чинь энийг байнга ярьж байгаа байхгүй юу. Энэ нь ч нөлөөлсөн байх тийм ээ? Тэгээд ер нь 59 он гэхэд Монгол чинь одоо нэгдэлжих хөдөлгөөн яллаа шүү дээ. Тэгээд энэнийг чинь бол 60 онд намын их хурал хуралдаад энэ чинь Монгол оронд социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа яллаа гэсэн дүгнэлт хийсэн.
Ариун-Ундрах -
Аан тэрийгээ юу?
Цэрэн -
Социалист үйлдвэрлэлийн харилцаа гэж хувийн аж ахуйтан байхгүй болж тэр одоо хоршооллын... Ийм байдлаар л нэгдэлжсэн л дээ.
Ариун-Ундрах -
Аан юу... хэвлэл мэдээллээр нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар юу мэдээлдэг байсан бол?
Цэрэн -
Аа энэнийг бол ерөөсөө ер нь их улсаас л их дэмжсэн дээ. Нам төрөөс бол энийг тухайн үед энийг маш их дэмжсэн. Ерөөсөө тэр хаана л нэгдэл байж байна тэрэнд л одоо ерөөсөө дэмжиж байсан. Ухаандаа Чойдорж гэдэг чинь одоо Дадал сумын сум нэгдэл гээд их мундаг ургацтай “Хөдөлмөр” нэгдэл гэж байсан. Энэ нэгдлийг чинь улсын үлгэр жишээ нэгдэл болгосон шүү дээ. Сайхан төвтэй болсон, сумын сайхан төвтэй болсон. Ер нь тэгээд л барилга байшин их барьсан. Тэгээд тэр сүү сааль их, одоо цагаан идээг их ашигласан байгаа. Ухаандаа малын сүү саалийг их өргөнөөр ашигласан. Тэгээд янз бүрийн зүйлийг хийж худалдаалах, цөцгий хийх юм уу тийм ээ? Ааруул хийх гэдэг юм уу, эсвэл одоо тос цөцгийг масло болгож худалдаалах ч гэдэг юм уу ийм янз бүрийн жижигхэн салбаруудыг нээж өргөнөөр ашигласан. Ер нь их баян нэгдэл болсон л доо. Тийм учраас энэ чинь нэгдлийн анхны хөдөлмөрийн баатар болсон. Монгол улсын анхны хөдөлмөрийн баатар болсон. Нэгдлийн дарга нарын дотроос бол. Тэгэж хүртэл улсаас дэмжиж байсан. Ер нь энийг бол улсаас их дэмжсэн дээ. Энэ чинь Оросод ч гэсэн Орос чинь аль хэдийнэ бүх нөгөө юугаа бүгдийг байгуулсан байгаа ш дээ. Хамтралуудыг бүгдийг нь байгуулчихсан, бүгд аль хэдийнэ нэгдчихсэн тийм ээ? 30-аад онд хийгээд дуусчихсан. Тэгээд манайхан л одоо нэгдэлжээгүй байгаад байгаа байхгүй юу. Тэгээд л энэ чинь манай орны, танай орны хоцрогдол эндээ байна. Энийг л одоо хоршоолох хэрэгтэй. Энэ Лениний төлөвлөгөө байгаа юм. Хоршооллын төлөвлөгөө гэж Лениний төлөвлөгөө бий ш дээ. Энэний л дагуу л хийгдэж байгаа юм л даа. Хоршоолол бол номоороо бол яаж байгуулагдах ёстой юм гэдгийг Лениний юугаар бол энэ чинь хүмүүсийн сайн дурын үндсэн дээр тийм ээ? Аа үйлдвэрлэлийнхээ одоо үндсэн хэрэгслийг тийм ээ? Нийгэмчлэх ёстой. Түүнээс бол бүгдийг одоо нийгэмчлэхгүй. Аминд нь бол өмч үлдээж, амины өмч үлдээх ёстой тийм ээ? Ийм байдлаар л одоо хоршоолох ёстой гэсэн юм байдаг л даа. Тэгээд ер нь энэний үндсэн дээр барьсан байх. 30-аад оны юу бол ерөөсөө шууд хамтрал коммун байгуулна гээд ингээд хүчээр шахуу яасан. Тэр үед бол хүн ерөөсө учрыг нь сайн олоогүй. За хамтрал боллоо гэхэд малаа өгчихсөн. Тэр сүүлдээ ерөөсөө өөрөө ч мал байхгүй, нөгөө коммуны ч мал байхгүй болоод ингээд дуусчихсан. Иймэрхүү юм болсон. Тэрийг нь тэр туршлага, бас тэр хуучин алдаа, завхрал байсан учраас тэрнийгээ бас харгалзсан байх. Сайн дурын зарчмыг барьж байсан л даа. Тэгэхдээ ер нь нэгдэлжих нь зүйтэй гэдэг шаардлага, шахалтанд орж байсан л даа, сүүлдээ энэ чинь бас...
Ариун-Ундрах -
Тэр коммуны үед хүмүүсийн эд хөрөнгийг бол авч байгаагүй гэсэн тийм ээ?
Цэрэн -
Авч байгаагүй юм шиг байна лээ. Малыг нь гол нь нийгэмчилсэн.
Ариун-Ундрах -
Аан энэ...
Цэрэн -
Тэнд чинь тэгээд тоо бүртгэл, тооцоо иймээ тиймээ ерөөсөө тэгэж байсангүй ш дээ. Зүгээр л одоо 20 хүн нэгдсэн юм уу, 30 хүн нэгдсэн юм уу тэдний мал ингээд нэгдчихсэн байж байдаг. Одоо тэрнийг нэг хардаг хүн байсан л байлгүй дээ одоо бодоход. Тэгээд хардаг. Тэр чинь тэгээд тэрнийгээ зарж байгаа юм уу, идэж байгаа юм уу? Тэгээд тэр чинь тооцоо байхгүй учраас ерөөсөө тэгээд үрэн таран хийгдээд л тэгээд л бүр сүүлдээ аль ч үгүй болсон байхгүй юу. Ийм юм болсон юм.
Ариун-Ундрах -
Энэ малчид малаа нуудаг байсан тохиолдол байсан болов уу?
Цэрэн -
Байлгүй яахав. Энэ нэгдэлд яахад чинь бол ухаандаа малынхаа тоог дарах, нуух тийм явдал байсан. Тийм юм байсан.
Ариун-Ундрах -
Одоо малынхаа тоог дараад би тэдэн малтай гэж худлаа ярих нь байна тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм, ер нь үгүй ээ. Нэгдэлд орохдоо ч юм уу ер нь энэний урд малын тооллого явдаг байхгүй юу. Малын тоо бол жил болгон явна. Тэгээд тэр тоог чинь үндэслээд нөгөө татвар ноогдуулдаг байхгүй юу. Махны ноогдол, одоо ноосны ноогдол, сүүний ноогдол гээд ноогдуулдаг байхгүй юу. Аа энэ тооллогоос бол харин хүмүүс малаа их нуудаг байсан байгаа юм. Дардаг, нуудаг. Ойлгож байна уу? Аль болохоор л малаа цөөн байлгахын тулд нуудаг байсан. Нэгдэлд орохдоо яахав дээ тэртээ тэргүй л өгч байгаа юм чинь өгөөд л тэгдэг. Тэрэнд нэг их яадаггүй байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Сүүлд нь энэ нэгдэл яагаад буцаад задрах болсон бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ тэгээд л юу юм даа энэ чинь... Одоо энэ чинь ардчилал гарч ирээд энэ хувийн аж ахуйтныг чинь яалаа ш дээ. Энэ одоо ард түмнийг чинь өмч хөрөнгөгүй болгоод ингээд хоосруулж ядууруулж байна гээд ингээд л буруушаагаад л. Тэгээд л энэ өмч нь бол тэр эзэндээ байх ёстой гэдэг зарчим баримтлаад л. Тэгээд энэнийг чинь буцаагаад л өгчихлөө ш дээ. Ингээд тараагаад.
Ариун-Ундрах -
Аан та яг өөрөө бол тэр нэгдэлжих хөдөлгөөний үеэр энэ Улаанбаатарт л...
Цэрэн -
Би энд сургуульд л байсан. Манай тэр Хангайн хөгжил нэгдэл байгуулагдчихаад тэгээд наашаа нэгдээд сумын төв дээрээ. Зүгээр ерөөсөө багт бол тийм нэгдэл энэ ямар ч юм байхгүй байсан. Ганцхан нэгдэлтэй болчихсон. Тэгэхээр зэрэг тэрэн дээр чинь би очоод яахав дээ. Би хөдөө гарахаараа, хөдөө гэртээ л очно ш дээ. Мал дээр очно. Ерөнхийдөө мал дээр, өөр юм байхгүй.
Ариун-Ундрах -
Аан бас энэ социализмын үед нэгдэлжих хөдөлгөөнөөс гадна соёлын довтолгоо гэдэг зүйлийг хэрэгжүүлж байсан уу?
Цэрэн -
Тийм энэ соёлын довтолгоо гэж энэ нам төрөөс бол зорьж зохион байгуулсан юм. Тэгээд энэ чинь манайх чинь улс их бүдүүлэг байж л дээ. Тийм ерөөсөө бүдүүлэг. Ухаан нь энгийн юм ярихад чинь одоо ухаандаа аяганы алчуур гэж байхгүй. Эсвэл байлаа гэхэд нэг хар юм байж байдаг. Ухаан нь тийм ээ? За нүүр гарын алчуур гэхэд бас нэг хачин юм байж байдаг. Мөн үү? Тэгээд одоо аяганы алчуур нь ч юм уу? Нүүр гарных нь ч юм уу? юу ч юм. Тэгээд орны цагаан даавуу гэж байхгүй. Тийм ээ? Ер нь нэг тиймэрхүү одоо ухаандаа юм байлаа л даа. Жорлон гэж байхгүй. Гараад бие засаж байдаг. Одоо тэгээд тийм ээ? Хаана бол хаана бие засчихдаг. Тэгэхлээр энэ бүх байдлыг чинь яагаад ухаандаа наад зах нь үхсэн хүмүүсийн шарилыг ил тавьчихдаг байлаа ш дээ. Тэгээд энэнийг чинь бол наад зах нь булдаг болсон байгаа юм. За тэгээд энэнээс болоод энэ соёлын довтолгоо гэдгийг явуулсан байгаа юм. Энэнийг нь жаахан өөд нь татъя гэж. Тэгээд одоо хүмүүс бол ухаандаа орондоо цагаан даавуу, дэвсгэртэй унтаж байх ёстой одоо гэж тийм үү? Тэгээд зарим нь одоо энийг чинь бүр хүний юмыг угаагаад өгч байсан ч явдал байдаг байх...
Ариун-Ундрах -
Гэрт нь очоод уу?
Цэрэн -
Тийм. Угааж өгөөд ингээд байх ёстой юм гээд тийм ээ? Тийм цэвэрч нямбай байх, соёлтой байх, одоо шүдний сойзтой болох тийм үү? Одоо хүн болгон тийм үү? Ийм ийм юмнуудыг л ийм энгийн юмнуудаас эхэлсэн юм л даа. Энийгээ л соёлын довтолгоо гэж нэрлээд байсан юм байгаа юм. Түүнээс бичиг үсэг заагаад ч байсан юм биш. Хамгийн гол нь энэ бол энэ өмнөх нийгмээс үлдсэн энэ хоцрогдлыг л одоо жаахан соёлжуулах тийм ээ? гэсэн ийм л санаагаар энэ явагдсан. Би энийг зөв л юм болсон гэж боддог юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхдээ зөвхөн эрүүл мэнд тийм ариун цэврийн тал дээрээ л юм уу? Тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм энэ ариун цэвэр, ахуй амьдралын л асуудал л даа энэ чинь... Ухаандаа үнээ малаа саахдаа ч гэсэн одоо хувин саваа яаж цэвэрлэж байх вэ? гэхээс өгсүүлээд тэр чинь ер нь нилээн юмнууд зааж өгч байсан байгаа юм. Тэр тийм юм байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
Та түүхийн анги төгссөн гэхээр нөгөө уйгаржин монгол бичгийг ер нь социализмын үед заадаггүй байсан гэсэн үү?
Цэрэн -
Заадаггүй байсан. Их сургуульд бид нар нэг хагас жил хэртэй нэг а, б заалгав уу даа.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.
Цэрэн -
Тэгээд баахан хуулж бичээд ингээд л гавъяат багш Доржсүрэн гэж байсан манайд их сургуульд. Тэр багш зааж байсан бидэнд. Тэгээд л өнгөрөөд.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь одоо түүхийн анги болохоороо л заасан уу? Үгүй юу?
Цэрэн -
Тийм. Монгол хэл, түүхийн ангиудад зааж байсан л даа. Заахаас яахав. Тэгээд бид нар бол тал уншдаг болоод гарч байгаа юм л даа.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө улаан гэрээр хичээл заагаад л кирилл үсэг, хуучин үсэг, шинэ үсэг заадаг. Тэр хэзээ үеийнх юм бэ?
Цэрэн -
Тэр чинь бол юу юм даа. Энэ хүн ардыг одоо бичигтэн болгох гэдэг асуудал тавигдаж байсан юм. Нийтээрээ бичиг үсэгтэн болгох гэдэг. Энэнтэй холбоотой тэр улаан гэр ч гэх юм уу. Тэр хөдөө бол ер нь тийм шинэ бичиг үсгийн дугуйлангууд бий болсон юм даа. Тэр бичиг үсгийн дугуйлангууд бий болсон юм. Би ч одоо хөдөө байсан чинь надыг дугуйланд яв гэдэг юм байна. Тэгсэн чинь энэ Бадамханд гэдэг хүний ах Санжжав гэж байсан юм. Тэр хүн бидний хэдэн хүнд энэ шинэ үсэг заадаг юм байна аа. Энэ А, Б гээд. Тэгсэн би нэг очлоо, хоёр очлоо. Тэгээд зугтчихсан. Тэгээд дахиж очоогүй. Тэр мэтчилэнгээр тийм одоо ийм үнсээр....Үнсийг яадаг байсан юм бэ дээ. Тийм самбар хийгээд, үнсэн самбар хийгээд тэгээд тэрэн дээр бичээд ингээд тэгээд гэртээ тэрнийг хуулаад бичээд хэд хоногийн дараа ир гээд ингээд явуулдаг тийм юм байсан юм. Тийм л дугуйлан байсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аан нэг гэрт цуглуулаад...
Цэрэн -
Тийм, тэгээд нэг айлын гэрт цуглуулаад л тэгээд тиймэрхүү юм л. Тийм тусгай төвтэй улсуудад тэр улаан гэрүүд байсан байгаа юм биз дээ бодвол. Манайд миний мэдэхийн тийм улаан гэр гэж юм байгаагүй дэг. Хөдөө зүгээр тиймэрхүү байдлаар бичиг үсэг зааж байсан.
Ариун-Ундрах -
Энэ соёлын довтолгооны үеэр айлуудаар явж шалгадаг байсан уу?
Цэрэн -
Шалгадаг байсан гэж байгаа юм. Одоо юугаар энэний чинь даавуу нь хаа байна ч гэж байх шиг, нөгөө танайд шүдний сойз хаа байна ч шиг, саван байна уу? ч гэж байх шиг. Тэгээд тийм тийм юмнуудыг бас үздэг тийм ээ? Тийм юм байсан юм билээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхээр шалгалтын үеэр шаардлага хангаагүй тохиолдолд яадаг байсан бол?
Цэрэн -
Аан тэр бас тийм нэг буруушаадаг юм байсан юм шиг байна лээ.
Ариун-Ундрах -
Бас л нэг хариуцлага тооцох уу?
Цэрэн -
Тийм, тийм. Бас нэг тийм...
Ариун-Ундрах -
За хоёулаа сүүлчийн хэдэн минутанд ардчиллын тухай бага зэрэг ярилцъя тийм ээ?
Цэрэн -
За.
Ариун-Ундрах -
Аан ардчилал гэдэг зүйл яг хэзээнээс өрнөж эхлэхээр болсон бэ? Аа танд ер нь яаж мэдрэгдэж эхэлж байсан бэ?
Цэрэн -
За энэ хэний юу юм аа. Грушоевын үеэс бараг л тийм үндэс нь тавигдсан гэж хэлж болно доо. ЗХУ-ын коммунист намын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга байсан... Тэр нэг хүнийг тахин шүтэж байсан явдлыг шүүмжилж эхэлсэн л дээ. Тэгээд сүүлд нь Горбачевын үе болж ирэхээр л одоо жинхэнэ өөрчлөлт шинэчлэлтийн асуудал яригдаж эхэлсэн байхгүй юу. Тэгээд энэ үед манайх чинь хэвлэл мэдээлэл гэхэд “Үнэн” сониндоо бичдэг. “Үнэн” гээд яахав манайд гарч байсан л даа. Аа ер нь Оросын хэвлэлийг их захиалж уншиж байсан. “Правда” ч байдаг юм уу одоо тэгээд л энэ “Огняк” гээд л янз бүрийн гадаад Орос хэвлэлийг манайхан их захиалж авчирч уншдаг байсан. Ер нь л одоо ингээд бид нар их сургуульд байхад чинь бол .... одоо ингээд л нөгөөдөх коммунист намын түүхээ заагаад л нөгөө .... одоо ийм бүлэглэл байсан, устгасан гээд би ингээд туугаад байсан чинь харин тэр маань бүгдээрээ буруу болдог байна ш дээ. Тэгээд эхэлсэн байхгүй юу. Тэгээд л тэд нарын чинь тухай хэвлэлээр бичиж эхэлсэн. Тэгээд л одоо тэд нарыг чинь бид нар ойлгож эхэлж байгаа юм. За энэ чинь бид нарын нөгөө буруушаагаад байсан улсууд чинь бүгд л зөв улсууд байсан юм байна тийм ээ? Гэдэг юм л ороод ирэхгүй юу. Тэгэхээр нь би бол шал өөрөөр бодож байгаа юм л даа. Одоо энэ чинь асуудал бол үндсээрээ эргэх гэдэг ийм дохио орж ирж байгаа юм байна. Ер нь эргэхнэ ээ гэдэг юм 70-80-аад оноос үндсэндээ мэдэгдсэн дээ. Ерөөсөө мэдрэгдсэн. Байдал өөр болсон. Ингэж л мэдэрсэн. Тэгээд 89 оны юу болохоор чинь ингээд л шуударчихлаа ш дээ. Ерөөсөө шууд эхэлсэн. 89 оноос эхэлсэн ш дээ энэ чинь, тэгээд 90 он гээд л.
Ариун-Ундрах -
Аан та тэр ардчиллын үеэр юу хийж байсан бэ?
Цэрэн -
Багш хийж байсан. Би энэ ШУТИС-д багш байсан.
Ариун-Ундрах -
Аан тэр үед ШУТИС-д байсан юм уу?
Цэрэн -
Тийм. Багш хийж байсан. Тэгэхэд л одоо үнэндээ мэдрэгдсэн. Тэр Оросын их хурлууд дэмжигдэж байгааг харахаар чинь ерөөсөө тэгээд л нөгөө миний чинь, би коммунист намын түүх зааж байсан юм чинь.... Тэгэхлээр л тэр .... нарыг чинь яагаад алагдсан юм энэ тэр гэдгийг чинь бид нар тэгээд л алсан юм гэнэ лээ... сүүлд нь харин бүр өөр юм болоод явчихгүй юу. Тэгээд тэр тэр юунаас болоод ер нь одоо энэ байдал үнэхээр эргэхнээ гэдэг асуудал ойлгомжтой болсон. Ер нь бол хүн ерөөсөө тийм цаг үе нь бол болсон гэдэг нь ерөөсөө ер нь нийтэд мэдрэгддэг юм шиг байна лээ.
Ариун-Ундрах -
Аанхан.
Цэрэн -
Ерөөсөө нийт хүмүүст. Ерөөсөө тэгээд л 89-90 оны юунд чинь бол яав гэх дээр хүмүүс бол аяндаа ерөөсөө дэмжиж байгаа байхгүй юу. Хоёр нүдэн дээр харахад л илэрхий дэмжиж байгаа юм. Ерөөсөө шууд. Тэгэхлээр энэ бол хаана ч байсан тийм байдал мэдрэгдэж байгаа юм. Тэгэхлээр энэ бол яах аргагүй олон түмэн, ард түмэн маань одоо дэмжиж байгаа юм байна. Ийм юм одоо хүсэж байгаа юм байна. Тийм ээ? Ийм юмыг одоо мөрөөдөж байсан юм байна гэдэг нь ойлгомжтой байсан. Энэ үе, цаг үе ер нь тохироо нь бүрдчихсэн юм байна гэж ингэж би ойлгосон л доо.
Ариун-Ундрах -
Аан таны хувьд ямар байсан бэ? Та дэмжиж байсан уу?
Цэрэн -
Би дэмжиж байсан. Би ч одоо энэ ардчиллын чинь анхны их хурлын гишүүн ш дээ. Одоо миний үнэмлэх бий ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Аан тийм үү?
Цэрэн -
Тийм. Би хуралд сууж байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр чинь ёстой сонирхолтой юм байна.
Цэрэн -
Тэр одоо энэ үйлдвэрчний төв зөвлөлийн ордонд болж байлаа ш дээ. Би тэр ард талд сууж байсан. Одоогын Элбэгдорж эд нар чинь илтгэл тавиад л орилж байсан үе шүү дээ. Би тэр хуралд сууж байсан, хурлын төлөөлөгчөөр...
Ариун-Ундрах -
Та бүр аягүй идэвхитэй оролцсон юм байна ш дээ тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм ш дээ. Тэгээд би одоо ер нь дэмждэг байсан л даа. Тэгээд эд маань одоо нөгөө туршлага байхгүй. Өөрснөө л унагаасан ш дээ. Тэгээд л одоо юм л бол хүний мууг... юм л бол дандаа буруу байдаг. МАХН-ын буруу байдаг. Өөрсдөө дандаа буруу байдаг. Тийм ээ? Тэгээд дандаа муулчилж байдаг. Тэрнийг чинь муулчилж болно, шүүмжилж болно. Тэгэхдээ бол бас хийсэн юмыг нь үнэлэх хэрэгтэй ш дээ. Зөв юмыг нь энэ нь зөв байна, энэ буруу байна гэдгийг нь шүүмжлээд, энэ нь зөв байна гэж хэлэх ёстой байхгүй юу. Тэгэхгүйгээр дандаа муучлахаар чинь одоо амьтан дургүйцнэ ш дээ энэ чинь тийм ээ? Одоо ер нь ямар ч нам байсан тэр чинь бол улс эх орноо одоо хойш нь татаж, хөгжлийг нь бууруулъя, сулруулъя, ухраая гэсэн тийм бодлого байхгүй ш дээ. Яавал одоо хөгжөөх вэ? л гэдэг бодолтой. Тэгэхлээр тэгэж байгаа улсуудыг чинь бас тэгэж шууд харлуулж болохгүй л дээ. Тэгэж харлуулж, хүний мууг хэлж тэгэж өөрсдөө сайн болох гэж оролдоод тэгээд өөрсдөө уначихаад байгаа байхгүй юу эд нар. Тэгэж болохгүй. Тэгээд ер нь одоо аль ч нам гэсэн тэр. Энэ нам хийж байгаа юм... зөндөө л юм байна ш дээ энэ чинь. Бид нар одоо зам тавья гээд л Энхбаяр ингээд тавиад л гараад ирсэн. Мянганы зам, энэ чинь Мянгуужингын зам гээд л эхэлж байна ш дээ. Үгүй ээ энэ чинь одоо Мянгуужингын зам. Одоо өөрснөө давхиад энэ чинь сайхан юм болоод, ард түмэн энийг чинь сайшаагаад сууж байна ш дээ. Тийм биз дээ. Гэх мэтчилэн одоо ийм юмнуудыг хийснийг нь хийсэн. Тийм ээ? Зөв юмыг нь зөв. Буруу юм буруу гэж ингэж шүүмжилж ингэж л байх хэрэгтэй, ёстой юм даа номоороо. Түүнээс дандаа харлуулж, буруушааж байх хэрэггүй. Тэр чинь эргээд өөрсдийгөө унагаачихаж байгаа байхгүй юу. Энэ чинь ард түмэн мэдэж байгаа байхгүй юу. За эдний нам чинь ийм юм хийчихлээ шүү. Аа тэгэхдээ ийм юмаа алдчихлаа шүү гээд мэдэж байгаа ш дээ. Тэгэхэд нь тэгэж бүгдийг нь харлуулчихаар чинь ард түмэн чинь бодно ш дээ. За энэний хэлсэн ямар ч утгагүй юм байна.
Ариун-Ундрах -
Аа тэр ардчиллын үед таны амьдрал ямар байсан бэ?
Цэрэн -
Ардчиллын үед амьдрал гайгүй байсаан. Бид хоёр хоёулаа ажилтай байсан. Тэгээд хүүхдүүд жижиг л байсан л даа. Тэгэхдээ яахав бид хоёулаа ажилтай болохоор гайгүй байсан.
Ариун-Ундрах -
Одоо тэгэхээр ардчилал гарсны дараагаар таны амьдралд өөрчлөлтүүд орсон уу?
Цэрэн -
Үгүй ээ яахав ээ нэг цалин мөнгө жаахан ахиж байгаа юм. Тэгэхдээ... цалин мөнгөний жаахан өсөлт гарч байна л даа. Тэгээд цалин мөнгө жаахан ахиад ирэхээр л жаахан амьдралд өөрчлөлт орохоос...
Ариун-Ундрах -
Эерэгээр тийм ээ?
Цэрэн -
Тийм болохоос өөр байдлаар л их явахаас хайчих вэ дээ.
Ариун-Ундрах -
Аа ер нь бол та анх ардчилал танд юу юу авчирна гэж найдаж байсан бэ?
Цэрэн -
Үгүй ээ ер нь бодож явсан. Ер нь энэ одоо хуурамч ардчилал байлаа шүү дээ манайд чинь. Ардчилал ерөөсөө социалист тийм орнууд байна гээд байдаг. Аа хөрөнгөтөн орон бахь байдгаараа л байдаг. Тэгээд байгаад л байгаа байхгүй юу. Хэвлэл номонд байгаагаар бол байдаг л байх, хүмүүсийн ярьж байгаагаар бол байж л байдаг байхгүй юу. Тэрнийг чинь л бид нар ойлгож л байгаа юм л даа, харьцангуй бас цаагуураа. Байна аа тэнд чинь ардчилал гэдэг юм байна гэж. Тэгээд энэ чинь үнэхээр хуурамч байсан. Ухаандаа сонгууль гэхэд энэ депутатуудыг дэвшүүлж байна ш дээ. Энэнийг чинь болохоор бол ерөөсөө нэрсийн дээрээс зүгээр улс төрийн товчоогоор оруулж батлаад ухаандаа 96 депутат байдаг юм уу 100 депутат байжээж сонгох ёстой бол энийг чинь улс төрийн товчоогоор оруулж батлаад. Тэгээд Хэнтий аймагт тэр Цэрэнг, Дондовыг Дорнотод гэдэг юм уу ингээд тэндхийн нэг депутат гээд ингээд нөгөө тойргууддаа хуваагаад өгч байгаа байхгүй юу. Ойлгож байна уу? Тэр чинь ухаандаа энэ барилга архитектурын архитеторч хүн юм даа, барилгын. Тэр хүн манай тэнд анх, Чимид гэдэг хүн депутат болж байсан юм даг. Тэгэхээр тэр чинь Чимид гэдгийг бид огт танихгүй ш дээ. Зүгээр л одоо хотод байдаг юм гэнэ лээ. Архитектор хүн юм гэнэ лээ. Мөн үү? гэж л яриад. Тэгээд тэрнийг чинь баахан магтсан тийм тийм шагналтай, тэнд төгссөн тийм хүн гээд ингэсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэгсэн мөртлөө танигдахгүй юу?
Цэрэн -
Манай депутат байж байдаг. Мөн үү? Бид хэн ч танихгүй. Тэр манай нутагт, тэр хөдөө хөтөлбөр байхгүй. Аа зүгээр суман дээр ирж уулзалт хийсэн юм уу? Үгүй юм уу? Мэдэхгүй. Тийм л байхгүй юу. Тэгэхлээр энэ чинь нөгөө ардчилал гэж байхгүй л болсон байгаа байхгүй юу. Ард түмэн чинь нөгөө сонгох сонгогдох эрх гэж байхгүй. Тэр хоосон зүгээр дээрээс явуулсан хүний төлөө л санал очиж өгч байдаг. Тэгээд ийм ийм хаос юм их байсан л даа. Тийм учраас энэ бүхнийг одоо би хэрэгжих байх, жинхэнэ ардчилал гэдэг нь харагдах байх л гэсэн бодолтой байсан л даа.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгэхээр эрэгтэй эмэгтэй хүмүүст ардчилал өөр өөрөөр нөлөөлсөн гэх тиймэрхүү юу байх уу? Яг адилхан л байсан уу?
Цэрэн -
Өө байхгүй биз дээ...
Ариун-Ундрах -
Аан ардчилалд одоо оролцож байгаа хүмүүсийн хүйсийн хувьд нь эрэгтэй нь илүү ч юм уу, эмэгтэй нь илүү оролцсон тийм юм байгаа юу?
Цэрэн -
Ай даа мэдэхгүй. Тэрүүгээрээ нэг их эрэгтэйчүүд нь арай болчихжээ гэх юм байхгүй байлгүй дээ. Ер нь тэгээд эрэгтэйчүүд чинь гол үүрэг гүйцэтгэдэг шүү дээ, аливаа юман дээр, аль ч үед. Тэр утгаараа л байгаа юм биш үү дээ ер нь.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд хамгийн ардчиллын сүүлд нь үр нөлөө нь юу байсан бэ?
Цэрэн -
Яахав одоо энэ юу л болж байна л даа. Ер нь бид нар чинь ухаандаа нөгөө үзэл сурталд хатуу баригдсан. Тийм ээ? Одоо нэг үзэл сурталд тийм үү? Тийм баригдсан. Тэгээд бид чинь нөгөө үзэл суртлаа 2 хуваагаад хөрөнгөтний, социалист үзэл суртал гээд ингээд явчихсан. Тэгээд анги, нам гэсэн одоо ийм юунд л баригдсан ийм байлаа л даа. Тэгээд энэ маань байхгүй болохоор тэгээд чөлөөтэй болж байгаа юм. Ухаандаа тийм. Бид нар чинь ингээд 2 анги намд хуваачихаар чинь бол, 2 системд ялангуяа хуваачихаар чинь бол ухаандаа бид нар чинь бага нь ч тэр, том нь ч ойлгоогүй хүмүүс бий. Тэгээд Америк, Англи гэхээр муухай дайсан байна гээд л ингээд ойлгож байх жишээтэй. Тийм биз дээ. Тэгэхлээр тэгэж ойлгож байсан тэр ойлголт бүхий юм чинь бол ухаандаа энэ чинь ингээд адилхан л хүн, адилхан л одоо энэ бөмбөрцөг дээр амьдарч байгаа нэг л нутгийн улсууд гэдгээ л мэдэрч байна л даа...
Ариун-Ундрах -
За ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.
Цэрэн -
Би ч бас баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
