Büdee
Basic information
Interviewee ID: 990382
Name: Büdee
Parent's name: Dumaa
Ovog: Bayantsagaan
Sex: f
Year of Birth: 1938
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: retired, Mongolian literature teacher
Belief: none
Born in: [None Given] sum, Ömnögovi aimag
Lives in: Dalangadzad sum (or part of UB), Ömnögovi aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: [blank]
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
education / cultural production
cultural campaigns
privatization
democracy
foreign relations
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
childhood - student years
child education
urban life
cultural campaigns
foreign relations
Chinese
Russians
women's life
women's organization
family
collectivization
work - labor
requirements to get hired
boss - worker relations
teacher (professionals)
democracy
privatization
funeral rituals
belief
religion
enviroment
bidding farewell to the Marshal
technology
Choibalsan
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Саранцэцэг -
Заа, сайн байна уу?
Бүдээ -
Сайн, сайн байна уу?
Саранцэцэг -
За та өөрийгөө танилцуулахгүй юу, таны нэрийг хэн гэдэг вэ, та одоо аль сумын нутагт төрөв өө, эцэг эх чинь ямар улсууд байваа, та одоо хүүхэд ахуй үеэ дурсаж ярихгүй юу?
Бүдээ -
За би Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумын Төвхөн бригадын хүн. 1938 онд төрсөн. Одоо 72 настай. За сургуулийн одоо, бага насаа сургуулийн одоо юугаар сургуулиас дээд сургууль төгсөн төгстлөө сургуулийн замаар ингэж явж хамгийн сүүлд нь ингэж багш болж ирсэн хүн. Заа ингээд 1970 оноос эхэлж би 70 оноос за 1965 оноос Багшийн сургууль төгсөөд ирээд ажиллаж би 71 оноос дунд ангийн хэл уран зохиолын багш болж бага, дунд ангийн нэлээд олон хүүхдийн шавь болж олон анги төгсгөсөн. Би одоо 300 гаруй 400-аад шавьтай, аймгийн төвд маш олон сурагчид байнаа. Заа ингээд бага насыг бол одоо яахав, Баяндалай сумын бага сургуульд байранд л одоо сурч төгссөн. Заа тэр үед болбол би бага наснаасаа 2-р ангид байхдаа өөрийнхөө эхээс хагацаад өнчин болсон хүн. Аа тэгээд эцгээ бол ерөөсөө мэддэггүй ээ, заа ингээд бага насаа бол тиймэрхүү байдалтай байгаад мянга есөн зуун яг мэдэхгүй байна, дөчин хэдэн онд энэ юуны Өмнөговь аймгийн дунд сургуульд дунд сургуулийн 5-р ангид дэвшин суралцсан юмаа. Тэгээд 5-р ангид сураад цаашаа 10-р анги төгсөөд тэгээд л багшийн сургууль болон багшийн дээдийг төгсөөд тэгээд л багш болсон. Ер нь товчхондоо бол иймэрхүү. Заа тэгээд 1965, 1968 онд Ханбогд сумын хэл уран зохиолын багш Түндэв гэдэг хүнтэй гэр бүл болсон, за тэгээд энэ хүнтэй нийлээд нэг 20-иод жил хамт амьдраад тэгээд манай хүн бол дандаа хичээлийн эрхлэгч захирал хийж явсан хүн. Тэгээд Хүрмэн суманд одоо өнөө тархинд цус харвалт болоод 4 жил хэвтэрт байж байгаад нас барчихсан юм. Заа би тэгээд тухайн үеийн картын бараатай байхад би 8 хүүхэдтэй үлдсэн хүн. Заа тэгээд 8 хүүхдээ нэгийг нь ч хүнд өгөөгүй, халуунд халаагаагүй, хүйтэнд хөргөөгүй, ингээд бүгдийг нь хүн болгоод за миний хамгийн гол зорилт бол хэдэн хүүхдээ айл болгож л амьдруулах л үүрэгтэй, тэгээд хэдэн хүүхдээ бүгдийг нь айл болгож гаргаад тийм, тэгээд яахав, 1984 онд манай хүн мөнх бусыг үзсэн юмаа. Тэгээд тэрнээс хойш одоо тэр 1980 онд хэвтэрт орсон юм, тэрнээс цааш одоо би өрхийн тэргүүлэгчийн ажлыг хэдэн хүүхдээ тэжээхийн тулд өрхийн тэргүүлнгчийн ажлыг хийсээн. Одоо болтол би өрхөө толгойлоод явж байна. Заа тэгээд тухайн үед болбол тэр захиргаадлын үед болбол цаг их нарийн баримталдаг байлаа, юм их ховор байлаа, одоогийн үетэй адилхан дэлгүүр болгонд очиход юм болгон олддог цаг биш байлаа. Тухайн үед бол мөнгө байсан ч юм олдохгүй, заа гэлээ ч гэсэн би хэдэн хүүхдээ хүнээс доор явуулаагүй хүмүүжүүлж өсгөсөн.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн тийм үйл явдал байдаг уу?
Бүдээ -
Миний амьдралд гүнээр нөлөөлсөн, муу талын юм их бий. Жишээлэхийн болбол одоо би 43 настай байхдаа нөхрөөсөө салсан, за тэгээд өрхийн тэргүүлэгч хийж 8 хүүхдийн одоо ажил амьдрал, бүх юмыг хооллох, хувцаслах зүйлийг бол өөрөө биеэ дааж үзсэн хүн. Заа дараагаар нь миний хамгийн том охин одоо мянга есөн зуун .., 2002 онд бас харвалт болоод нас барчихсан, ттэгээд өнгөрсөн одоо жил болоогүй байна даа, ноднин 3 сард бас том хүүгээсээ бас салсан, УБ хотод нас барчихсан, миний хүү болбол одоо энэ Өмнөговь аймгийн газар шорооны төлөө маш их зүтгэж явж байсан ийм хүүхэд, тэгээд ноднин бол одоо ингээд нас барчихсан юм. Ингээд дараалан олон хагацал магацал одоо хүүхдээ тэжээхэд юм ховор байсан учраас миний амьдралд тийм амаргүй байсан гэж бодож байна. Заа сайн сайхан юм болбол яахав, би хамт олонтойгоо олон багш нартайгаа хамт олон ардын хүүхдийг хүмүүжүүлж сайн сайхан явж байсаан. Заа энэнийхээ хүчинд бол яахав төр үнэлж надад бишгүй л шагнал магнал эсэн бусын юм гардуулж байсанг үгүйсгэхгүй. Заа ийм учиртай.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ер бусын бусдаас онцгой гэхээр тийм юм одоо бодож байхнаа санагдаж байна уу ?
Бүдээ -
Одоо миний энэ амьдрал чинь одоо онцгой одоо нэг сайн сайхан юм болбол онцгүй дээ, ер нь болбол хагацал магацал үзэж, ерөөсөө амьдралын хатуу хүтүүг л их үзэж явсан. Харин одоо хэдэн хүүхдээ айл болгож гаргачихаад би одоо болбол жинхэнэ жаргана гэдэг нь одоо эхэлж байх шиг байна гэж би боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Заа та сумын бага сургуульд 4-р ангийн боловсрол эзэмшсэн, аа сумын бага сургууль ер нь тэр үед ямар байв, бага сургуулийн дотуур байр ер нь ямархуу байдаг байсан бэ?
Бүдээ -
Аа тэр манай.., би чинь 1949, 48 онд 1-р ангид орсон байх юм, тэгээд одоо байранд байхад бол одоо жаахан намхан цагаан байшинтай, одоо Баяндалай суманд “Өвгөн цагаан” нэртэй байшин байж байналээ, тэрний байранд би байж байсан. Тийм, тэнд байсан. Заа тэр үед чинь тоглоом гэж байсангүй ээ, өнөө таалцна гээд таван чулуугаар дээш нь хаяад ингээд тоглодог байсан. Гэр орноо их санадаг байлаа. Үгүй ээ нэг их өлсөөд байсан нь гайгүй. Харин эрхлэх тоглох тийм юм нь хүүхдийн чөлөөт цагийг нь өнгөрөөх тийм юм их ховор байсан, одоо бодоход. За өлсөөд сүйд болсон юм ч ховор доо гайгүй, жишээлэхийн бол одоо үзэг харандаа гэж байгаагүй, үгүй дээ л одоо баллуур гэж юм байгаагүй. Тэгэхлээр дээр үед чинь шимээсгэн харандаа гэж байсан юм. Тэгээд одоо яадаг уу гэхлээр өнөө баллах юм байхгүй учраас дэвтрээ норгож байгаад л тэрэн дээрээ өнөө шимээсгэн харандаагаараа бичдэг байсан юм. Өөр одоо баллуур маллуур гэж байхгүй ш дээ. Тэр харандаа үзэг чинь олдохгүй. Тэр байтугай дэвтэр ч олдохгүй. Нэг одоо дэвтрийн гол цаас олдлоо гэхэд чинь л чернилээ уугаад л ингээд л сарвайгаад л хачин юм болчихно, цаас нь ч олдохгүй харандаа нь ч олдохгүй, тэгээд л одоо сүүлийн үед гайгүй одоо шинэ юм ирсэн нь дүрдэг бичдэг өнөө шилэн савтай чернил аа нэг харандааны үзүүрт нэг 86 гэдэг төмөр хошууг утсаар боочихоод тэгээд одоо бичдэг байсан. Би харин бага сургуульд байж байхад дандаа онц сурч байсан, онцлог нь. Тэгээд тэр үед онц сурсан хүүхэд чинь нэг гар нүүрийн алчуур одоо шагнал, онц сурсан хүүхэддээ өгч байгаа юм. Гар нүүрийн алчуур, гар нүүрийн саван тиймэрхүү л юм өгч, их л баярлаж, гэрийнхнээ баярлуулж өөрөө баярлаж л байсан. Заа тэгээд дунд сургуульд орсон хойноо болбол би бас тэр үедээ бол сүрхий бүжиглэдэг, дуулдаг тийм хүүхэд байлаа. 10 жилд чинь ёлка болно гэж их гоё юм болдог байлаа. Тэрүүнд ёстой тэр концерт монцертонд ордог их сэргэлэн хүүхэд байлаа л даа, за тэгээд 8-р ангид байхад, 5-р ангиас эхлээд л спортын урлаг тэмцээнд явдаг байлаа. 5-р ангид байхад энэ Улаан нуур гэдэгт би хөдөөний хэдэн хүүхэнтэй өнөө конькигээр уралдаад түрүүлж байлаа. Тэгээд конькигоор шагнуулж их баярлаж байлаа. За дараагаар нь улсын тэмцээнд Хөвсгөл хүртэл би цанын тэмцээнд явж байсан. Тэгэхдээ би түрүүлж мүрүүлж сүйд болж байгаагүй. Тэгэхдээ л өөрийнхөө Өмнөговь аймгийн нэрийг хамгаалдаг улсын тоонд ороод л явж байсан. Одоо тэрэнд надтай хамт явж байсан улсууд одоо бий. Заа тэгээд сүүлд нь волейболын тэмцээнд хотод хамгийн сүүлд тэмцээнд ороод л хүүхэд шуухад гараад л явж чадахаа байсан даа.
Саранцэцэг -
Та 5-р ангид бол Өмнөговьд ирсэн байж,
Бүдээ -
5-р ангид дунд ангид энэ Өмнөговьд дунд сургуульд орсон юм,
Саранцэцэг -
Тэгэхэд та хэнийд байсан юм?
Бүдээ -
Өө бас л байранд байсан. Бас л одоо энэ Далан дээр том одоо дугуй гэрт байранд байсан. Харин тэгэхэд бол идэх уух юм их ховор, одоо нэг өглөө нэг талх өгнө, тэгээд нэг хар цайтай талх өгнө, тэгээд тэрнийгээ нууж авчирч байранд авчирч бас буруу хэрэг хийж тэгж л байсан байх юм.
Саранцэцэг -
Тэгээд одоо сумын дотуур байранд хүүхдүүдээ үлдээчихээд эцэг эхчүүд гэр лүүгээ буцаад явдаг, тэгэхдээ хэр их одоо санаа нь зовж үлддэг байсан бол
Бүдээ -
Тэгээд юу яасан л даа, 1949 онд нэг их сүрхий зуд болсон юм, манай аймагт. Тэгэхэд чинь одоо би 49 онд 2-р ангид байсан. Тэгэхэд болбол манай нэг настай хөгшин намайг харж байсан юм. Заа тэгээд одоо өнөө айлууд чинь нүүгээд бүгд Өвөрхангайн нутаг руу явчихсан байсан юм.
Саранцэцэг -
Зуднаар дайжаад?
Бүдээ -
Тийм, одоо өнөө энд чинь юу ч байхгүй мал идэх юм юу ч байхгүй, амьдрах арга байхгүй ингээд нүүгээд явчихсан, тэгээд намайг нэг хөгшин хараад ингээд үлдсэн байсан юм. Миний эхийн эгч. За тэгээд манайх одоо нэг айл л юм болохоор нэг бас л өнөө нүүгээд явсан айлууд манайд хүүхдээ суулгасан байсан. Тийм, тэгээд тэр үед харин өлсөх гэдгийг үзэж байсан даа. Яасан гэхлээрээ одоо гурилыг чинь одоо хуураад одоо 2-р бор гурилыг чинь одоо хуураад, өглөө л одоо том хоолны халбагаар нэг юу өгнө. Нэг хуурсан гурил өгнө. Тэгээд л өдрийн туж байж байгаад л тэгээд л орой болно. Тэгэхэд чинь өнөө гэр дүүрэн тэр нүүгээд явсан айлуудын хүүхдүүд манайд байсан юм чинь.
Саранцэцэг -
Сургуульдаа л суухын тулд шүү дээ, тиймээ?
Бүдээ -
Сургуульд л суухын тулд л өнөө сургуульдаа үлдээчихээд л бусад нь болбол тэр нүүгээд л Өвөрхангайн нутаг руу л явчихгүй юу.
Саранцэцэг -
Таныг одоо сургуульд ороход хэр дуртай одоо зөвшөөрч явуулав?
Бүдээ -
Тэр үед чинь манай гэр орных ер нь манайх ч яахав, ер нь улсууд тийм байсан юм. Ер нь улсууд хүүхдээ сургуульд өгөхгүй, жишээлэх юм бол одоо сум багийн төлөөлөгч ирэхэд чинь одоо өнөө ...Барааныхаа цаагуур ор, энд тэнд гэрийнхээ хойно урд нууж ингэж үлддэг байсан юм. Тэгээд тэр үед болбол одоо дандаа нас хэтэрсэн, одоо 1-р ангид арайхийн нэг юм суулгахад л арай хамгийн дөмөг нь л 10 настай. Тэгээд л 11,12 13 настай. Ийм хүүхдүүд сургуульд 1-р ангид орж байсан юм. Тэгээд тэр үед манай ах эгч нарыг нэг ч сургуульд явуулаагүй, би ямар азаараа тэр 11-тэй байхад 1-р ангид орсон юм. Тийм учиртай байсан юм. Тухайн үед бол ард түмэн хүүхдээ сургуульд оруулах хачин дургүй байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Тэр чинь бол цаанаа хүүхдээ мал дээр л..,
Бүдээ -
Тэр чинь мал дээр л хүүхдээ зарах гэж байхгүй юу. Тэрнээс миний хүүхэд эрдэм номтой хүн болно, ирээдүйд амьдрал нь сайхан болно гэж тийм ухамсар байгаагүй юм.
Саранцэцэг -
Аа тэгэхдээ бол сум багаас энэ хүүхдийг 9 сард авчир гэсэн бичиг..,
Бүдээ -
Тэгэлгүй дээ, тэр чинь одоо өнөө сум багийн төлөөлөгчид айлуудаар явна ш дээ. Тэгэхгүй бол тэр сургуульд чинь суух хүн байхгүй, сургууль чинь нээгдэхгүй ш дээ. Хүүхэд байхгүй учраас. Тийм учраас сум багийн төлөөлөгчид бүгдээрээ айлуудаар явж өнөө хүүхдүүдээ цуглуулна ш дээ. Тэгэхэд чинь ..Заа, багийн дарга ирлээ, сумын төлөөлөгч ирлээ, гэрийн хойно ор, тэр барааны цаагуур ор, тэр мал хуйд яв гэж явуулчихаад л, бодвол тэр манайд хүүхэд байхгүй гэдэг юм уу, юу гэж хэлдэг юм, хэлгүй дүлий гэдэг юм уу, юу гэдэг юм, тэгж хэлээд л явуулдаг байсан байна. Одоо бодоход.
Саранцэцэг -
Таны одоо ингээд санаж байхад таны хүүхэд ахуй үе чинь бусад хүүхдүүдээс арай ялгаатай ч юм уу, тийм юм бодогддог уу?
Бүдээ -
Тэр жаахан хүүхэд байхад бол би өнчин өрөөсөн л өссөн. Ер нь тэгээд би залуу багш нартай уулзахдаа ер нь одоо сургамж болгож ярьдаг л даа. ..заа хүн хүмүүжүүлнэ гэдэг бол учиртай, заа залуу багш нар минь хамгийн гол нь өнчин хүүхдийг л их харж байгаарай гэж, өөрөө өнчин өссөн учраас. Өнчин хүний зовлон их ш дээ, тиймээ. Аа эцэг эх нь 2-уулаа байгаа хүүхэд бол амьдрал нь шал өөр. Санаа сэтгэл нь өөр, аа өнчин өссөн хүүхэд болбол ямар ч хамгаалах энэрэх өвдсөн хавдсан байсан ч тэр хүүхдийг хамгаалах тийм хүн байхгүй, өнчин хүнд чинь. Тийм учраас би багш нартаа залуу багш нарын хамгийн анхаарч байх юм нь өнчин хүүхдүүдийг харж хандаж байгаарай, тэдний санаа сэтгэл бүх юмыг судалж байгаарай гэж би одоо хамгийн их захьдаг. Ер нь хүн өнчин өснө гэдэг бол хамгийн хэцүү.
Саранцэцэг -
Ер нь тэр үед хүүхэд эцэг эх хоорондын харьцаа тэр үед ямар байсан, одоо ер нь ингээд харж байхад яаж өөрчлөгдөөд байна гэж боддог вэ,
Бүдээ -
Тэр одоо тухайн үеийн нийгмийн юунаас л болж байгаа юм л даа. тухайн үед одоо мянга есөн зуун тавин хэдэн онд чинь болбол юу байсан, хүмүүсийн амьдрал ухамсар тийм юм маш дорой байсан. Тийм учраас тэр хүүхдээ хайрлах энэрэх сайн сайхан хүн болгох талаар хүмсүүдийн толгойд маш цэнэг багатай ч байсан ч юм уу даа. Одоо ухамсаргүй байсан. Одоо бол шал өөр. Одоо болбол хүн болгон л хүүхдээ сургуульд явуулах юмсан, хүн болгон л цэцэрлэгт л өгөөдөх юмсан, ямар нэг сургууль төгсгөх юмсан гэж зүтгэж байна, одоо бол.Тухайн үед дөчин хэд, тавин хэдэн онд тийм юм байгаагүй. Яаж ийж л хүүхдээ авч үлдээд л малын хойноос явуулах юмсан л гэж бодож байсан. Тэр үе чинь өдөр шөнө 2 шиг ялгаатай байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Таныг одоо ингээд багш хийгээд явж байхад яг тэр үеийн боловсролыг төр яаж удирдаж байсан гэж бодож байна?
Бүдээ -
Заа тэр үед бол хэцүү, үнэхээр хэцүү. Одоо өнөө тэр үед чинь захиргаадлын үе гэдэг байлаа ш дээ. Заа захиргаадлын үед бол цагийг ч нарийн баримталдаг ерөөсөө тэр үед хэцүү байсан. Жишээлэхийн бол би гучин хэдэн жил ажиллаад “Ардын боловсролын тэргүүн” гэдэг тэмдэг аваагүй. Яагаад тэгсэн бэ гэвэл ганцхан юман дээр тайлбарлая. Заа тэр яагаад тэгээгүй гэхлээрээ манай өвгөн болбол олон жил хичээлийн эрхлэгч захирал хийсэн хүн. Тийм учраас дандаа хөдөө суманд, томилогдоод явдаг байхгүй юу. Би гэрийн нь хүн учраас дагаад явна. Заа тэгээд би тэр сургуульд хичнээн мянга сайн ажиллаад хичнээн тэр сургуульд зүтгээд, намайг тодорхойлж болдоггүй байсан. Нөгөө гэрийнхээ хүнийг тодорхойллоо гээд. Олон удаа тодорхойлогдож олон удаа хасуулж байсан. Яагаад вэ, өө чи гэрийнхээ хүнийг тодорхойлсон байна, болохгүй гэж. Тэгэхлээрээ би тэнд ер нь мянга зүтгээд ч хэрэг байхгүй байхгүй юу даа. Тиймэрхүү байдал болбол одоо яг үнэн байдлаасаа ярихад болбол захиргаадлын үед бол тийм юм их байсан. Тийм.
Саранцэцэг -
Дотор нь ажиллаж байсан багш хүний хувьд бол тийм юм байдаг л юм байна л даа.
Бүдээ -
Тийм юм амьдрал дээр яг өөрөөрөө жишээ авахад бол тийм байна.Тийм юм байдаг байсан. Одоо болбол шал өөр. Танил талаа харна, ах дүүсээ харна. Тиймээ, одоо би нэг дарга байлаа гэхэд өөрийнхөө дүүг ч ажилд авдаг юм уу, яадаг юм, компани байгууллаа гэхэд өөрийнхөө садан төрлийг тэр компанид оруулдаг юм уу хаашаа юм, тиймэрхүү. Одоо бол тэр үеийг бодвол тийм байна.
Саранцэцэг -
Та 10-р анги төгссөн, 10-р анги төгсөөд Багшийн Их Сургуулийн хуваарь авчээ, тэр үед 10 төгсч байгаа хүүхдүүдийн хуваарь авч байгаа байдал ямар байсан юм?
Бүдээ -
Тэр болбол ийм учиртай. Одоо надаас өмнө манай өвгөн болбол надаас одоо 8 ах хүн байсан учраас миний өмнөх хүүхдүүд болбол дөнгөж 7 төгсөөд л өнөө сурган хүмүүжүүлэгч багш хүн байгаагүй, их ховор байсан. Тийм учраас 7 төгсөөд л дунд ангид багшлуулж байсан юм. Аа тэгээд сүүлд нь одоо бүүр сүүлд нь нэлээн хэдэн оны дараагаар их сургуульд явуулж нэг юм болж дээд сургууль төгсгөж байсан. Манай өвгөн болбол тээр сүүлд. Багшийн дээдийн түүх газарзүйн ангийг төгсч ирж байсан юм. 7 төгсөөд л багш болгож байсан ш дээ, шууд. Тэр үед чинь одоогийнхтой адил хуваарь муваарь тэр улаан шугам алхана гэж байгаагүй юм. Ерөөсөө төгссөн л бол тэр ямар сургуульд явна гэнэ явуулж л байсан.
Саранцэцэг -
Аа багшийн сургууль төгсөөд ирэхэд одоо би өөрийнхөө Өмнөговь аймагт очно гэвэл явуулах уу, зүгээр хаа хэрэгцээтэй газар гэж хуваарилдаг юм уу?
Бүдээ -
Тэр үед чинь багш нар их ховор. Одоо сурган хүмүүжүүлдэг тийм багш хүн бол их ховор байсан учраас багшийн сургууль төгсөөд аймаг болгоноос машин очоод зогсож байсан юм, сургуулийн үүдэн дээр. Яг нэр бичээтэй. Заа Думын Бүдээ чи сургуулиа төгссөн, Өмнөговийн машин тэр байна, суу гээд л. Өмнөговиос төгссөн бүх хүүхдүүдийг дуудаад дуудаад машин дээр суулгачихдаг. За давхиад аваад ирнэ, энд Цэндаюуш гэдэг эмэгтэй байсан. Манай боловсролын дарга. Аа чамайг хэрэгцээтэй газар аваачна. Чи Манлай яв, Би нөгөө Баяндалайн хүн учраас Баяндалай явах гээд байхгүй юу. Тэгсэн чинь чамайг Баяндалай явуулахгүй ээ. Манлай явуулна. Тэр үед чинь багш нар маш ховор байсан. Тэгээд би Баяндалай явах гээд 7 хоног даргынхаа үүдэн дээр сууж байж арайхийж би Баяндалай руу хуваарилуулж явж байсан. Тийм л учиртай. Одоо Багшийн сургууль төгсөхөд чинь аймаг аймгаас сургуулийн үүдэн дээр машин зогсчихсон байдаг байсан. Юун тэр өөр аймаг руу, өөр хүнтэй сайн байсан ч тэгээд л салгаад л суулгачихна ш дээ. Юу тэр, тоох ч үгүй. Тийм байсан юм.
Саранцэцэг -
Заа таныг ингээд сургуулиа төгсөөд ажилд анх орж байхад хамт олон яаж хүлээж авав, ажлын хамт олны тухай, таны одоо дарга захирал байсан улсуудын харьцааны талаар ярьж өгөхгүй юу?
Бүдээ -
Заа би Багшийн сургууль төгсөөд 1965 онд Багшийн сургууль төгссөн. Багшийн сургууль төгсөөд Баяндалай суманд бага ангийн багшаар томилогдож очиж байлаа.Эхлээд би бага ангийн багш болсон хүн, 1965 онд. Заа тэгээд очиход болбол миний хамт олон болбол маш одоо миний үеийн баахан багш нар 10-аад багш байсан. Тэд нар болбол маш их одоо сайн улсууд, өөрөөр хэлбэл намайг сургуулийн багшийн гараанд гаргахад бол их дэмжиж, маш их сайн байсан. Тийм ч учраас би бас гайгүй ч нэртэй төртэй, одоо багшлахад урамтай, зоригтой тийм байсан. Миний хамт олон шиг сайхан хамт олон аль ч сургуульд байсан. Би Өмнөговьд Баяндалайд багшилж байсан, Ханбогдод багшилж байсан. Хүрмэнд багшилж байсан. Эндхийн тухайн үеийн бага сургууль гэхэд бага сургуульд багшилж байсан. 1-р 10 жилд багшилж байсан. Энэ “Эрдмийн гэгээ” чинь 8 жил гэж байсан, тэнд багшилж байсан. Аль ч сургуульд намайг үнэхээр сайхан хүлээж авч манай удирдлагууд ч тэр, хамт ажиллаж байсан багш нар ч тэр.
Саранцэцэг -
Заа. Ер нь одоо социализмын үеийн улсуудын ажилд хандах хандлага тэр үед ямар байсан, одоо хүмүүсийн ажилд хандаж байгаа байдлыг харахад ямар байна?
Бүдээ -
Социализмын үед ажиллаж байхад бол цагийг маш нарийн баримталдаг байсан. Жишээлэх юм бол 8 цагт гэвэл 8 цагт яг л зогсч байх ёстой. Тэгвэл одоо багш нарыг харж байхад бол цаг баримтална гэдэг юм байхгүй болчихжээ,ерөөсөө. Тийм учраас тухайн үед бол цагийг баримталдаг байсан. Дарга удирдлагынхаа үгэнд яс ордог байлаа. Тэр үед бол багш нар 8 цагт бол 7 хагас гэхэд л ангийнхаа үүдэн дээр зогсч л байдаг. Тэгвэл одоогийн багш нарыг хараад байхад дутагдалтай юм их л харагдаж байх юм. Бас л өдөр шөнө шиг л болж дээ. Энэ нийгмийнхээ тогтоцоос л болдог байх.
Саранцэцэг -
Социализмын үеийн ажлын олдоц ямар байсан бэ? Ажилд орох процесс яаж өөрчлөгдөөд байна.
Бүдээ -
Одоо манай боловсролын байгууллагын хувьд бол тухайн үед болбол ажлын олдоц бол маш их байсан. Яагаад уу, багшийн сургууль төгссөн, дээд сургууль төгссөн, манай боловсролын байгууллага төгссөн тийм багш нар маш ховор байсан. Ерөөсөө л одоо ямар ч боловсролгүй хүн л багш болж байсан, дээр үед. Одоо болбол өөр болжээ. Одоо болбол олон хүн их дунд, хувийн ба хувьсгалын сургууль төгссөн багш нар олон байсан учраас одоо бас зарим нь их дээр үеийнх шиг тэгж мэргэжилтэй ч бай, мэргэжилгүй ч бай, ер нь л ажил хийх нь ховор л юм шиг харагддаг ш дээ.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл та багш хийгээд явж байхдаа өөрийнхөө ажилдаа хэр их дур сонирхолтой байдаг байсан бэ? Таны одоо ажил хийгээд явж байх үед бүр их шантраад хийж чадахгүй зүйл тохиолдож байв уу?
Бүдээ -
заа гайгүй дээ. Ер нь одоо би сайн нөхөдтэй сайн удирдлагатай байсан учраас багшилж байх үедээ тийм халшрах юм байгаагүй. Би болбол багшийнхаа ажилд үнэхээр сонирхолтой байсан. Тэр ардын олон хөөрхөн хүүхдүүдийн өмнө багш гээд зогсч байх шиг тийм сайхан юм байгаагүй. Ялангуяа эхний 5 жилд бл үнэхээр их сонирхолтой, залуу ч байж, их л гоё байж, хүүхдүүддээ их сайхан ханддаг байлаа. Би ч ажилдаа сонирхолтой байж миний хүүхдүүд надтай ажиллахад дуртай байлаа. Тийм.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо багш хүн хэдэн төгрөгний цалин авдаг байсан юм, бага ангийн багш хүн дунд ангийн багш гээд ялгаатай тийм байх уу?
Бүдээ -
Бага ангийн багш бол нэг 350 цаасны цалинтай байсан юм. Тэр үед болбол мөнгө шиг одоогийн тэр үед бол ханш нь арай дээгүүр байсан юм уу даа. 350 л байсан юм.Би тэтгэвэр тогтоохдоо 350-р л тогтоогдсон. Аа дунд ангид хамгийн сайн авдаг хүн л 700 байсан юм. Тэгээд тэр үед бол одоогийн мөнгийг бодвол жаахан ханш нь дээгүүр байсан юм уу даа гэж боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо таны авч байсан 350 төгрөг танай нөхрийн цалин нийлээд амьдралаа аваад явахад хүрдэг байсан уу, социализмын үед?
Бүдээ -
Үгүй ээ тухайн үед мөнгө мөнгө шиг байсан учраас мөнгө бол хүрдэг байсан. Авах юм нь ховор учраас. За юу. Одоо жишээлэх юм бол одоо нэг аятайхан дэвсгэр авчихъя гэхэд л байхгүй юм чинь яах юм, ерөөсөө идэх уух өмсөх зүүх юм одоог бодвол маш ховор байсан. Тийм учраас мөнгө хичнээн байвч юм нь байхгүй юм чинь ямар юмандаа мөнгөө үрэх вэ. Тийм учраас мөнгө бол хүрэлцээтэй байсан.
Саранцэцэг -
Та хоёр ингээд нийлээд гэртээ мөнгөн хуримтлал үүсгэж чаддаг байв уу?
Бүдээ -
Тэр үед үнэхээр бид 2 мөнгө хуримтлал, хадгаламжинд хийнэ гэж байгаагүй. Яагаад уу, нөгөөд олон хүүхэдтэй учраас өнөөдүүлдээ гутал хувцас тэгээд л хөдөө чинь өвлийн хүнс гэхэд чинь л маш их ах юм авдаг байсан,
Саранцэцэг -
Тэр нь юу гэсэн үг үү?
Бүдээ -
Өвлийн хүнс гээд л их юм бэлдэж авдаг байсан байхгүй юу. За тэгээд л ерөөсөө тэгээд л мөнгийг чинь дундаа нэг юманд хийчихээд л 2 талаас нь аваад л үрээд л байдаг байсан болохоос одоогийнхтой адилхан банкинд хийж авах ухамсар ч байсангүй, тэнд тэгэх шаардлага ч байсангүй.
Саранцэцэг -
Тэр үед чинь багш нар өөрийнхөө хийх ёстой ажлаа хийхээс гадна хажуугаар нь ямар ажилд оролцдог хийдэг байсан?
Бүдээ -
Хн, хийлгүй дээ, ёстой чухам. Ёстой их ажилтай. Ухаан нь одоо би энэ 1-р 10 жилд багшилж байлаа. За энд яаж байсан бэ гэхлээр би дунд ангийн 2 ангид дараалаад орж байсан. Өглөө 8 цагт хичээл ороод л, өдөр 2, нэг хагаст завсарлаад л дахиж дараачийн ангид ороод л, 6 цагт өнөө ангиа дуусгаад л, багш нарын хуралд орно, хуралд орчихоод тарангуут л дүнгийн хуралд ор гээд л, тэгээд л би 2 юм уу, 3 цагт л харихад л миний хэдэн хүүхэд наашаа цаашаа хараад л унтчихсан байдаг байсан, хоол ундгүй. Тэр хооронд гараад би тэр мах шөлөнд оочерлоно барина гэж байхгүй, тэр чинь оочер их байдаг байсан. Байхгүй ш дээ, тийм их зай завсаргүй ажиллаж байсан байна. Хажуугаар нь би сүүлд сүүлийн үед бол эмнэлэгт хүн харна, сургууль дээр очиж хичээлээ заана, гэртээ очиж өнөө хэдэн хүүхдээ зохион байгуулна. Би ийм гурвалжин шугамаар гүйсээр байгаад л, ерөөсөө нэг 38,39-өөс эхлүүлээд л, дөчин хэдэн нас хүртэл гурвалжин замаар гүйж байж л залуу насыг өнгөрөөсөн. Зай завсар байхгүй ерөөсөө.Тогтмол ажиллаж байсан.
Саранцэцэг -
Тэр үед чинь субботник гээд л сонсгол лекц, дээр нь одоо эвлэлийн үйлдвэрчний дугуйлан гээд хийгддэг байсан гэж би сонссон л доо. Тийм, тэгэхээр тийм юмнуудад заавал оролцох ёстой юу?
Бүдээ -
Заавал оролцох ёстой. Тэр чинь захиргаадлын үед бол яахав, нэг намын удирдлаган доор байсан, хамгийн гол нь. Тийм учраас нэг намын удирдлаган дор байсан учраас тэр одоо хувьсгалт намын дарга хувьсгалт намын юу ч гэдэг юм, одоо том хүний ямар л тушаал гарна, тэр тушаалаар л байх ёстой. Өглөө сонин уншлага хийнэ. Дараа нь хичээлээ хийнэ. Лекцэнд явна. Ерөөсөө тэрнээс нэг минут хоцорно байхгүй, болохгүй. Аа тэгээд л одоо энэ суманд ..Чи одоо тийшээ захирлаар яв ч гэдэг юм уу, хичээлийн эрхлэгчээр яв гээд л, одоо тэр намын хорооноос ч байдаг юм уу, намын дарга нь тэгээд л тушаал гаргачихсан байх юм бол тэрнээс зөрчинө энээ тэрээ гэсэн юм ерөөсөө байхгүй, одоо нэг намын удирдлаган доор байсны хар гай байсан байх л гэж одоо боддог юм.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлэхэд хүүхэд төрүүллээ. Хүүхэд төрүүлэхэд 45 хоноод ажилдаа ордог уу, тэр 45 хоночихсон хүүхдийг яах ёстой юм?
Бүдээ -
45 хоноод би ч одоо нэлээн олон хүүхэд гаргачихсан хүн, 45 хонуулаад л яг яс одоо хамгийн 1-рт нь за одоо 45 хоногоос чинь наана одоо том гэдэстэй болчихно ш дээ. Тэгээд өнөөхийг чинь жирэмсний амралт өгөхгүй ш дээ. Багш байхгүй ээ. Чи явж бай. Би нэг хүүхдээ гэрт хүүххдээ гаргаж байсан. Бүр одоо ерөөсөө багш байхгүй учраас явж бай л гээд байна. Явсаар байгаад л би хамгийн сүүлчийнхээ хүүхдийг би Баяндалайд би гэртээ гаргаж байсан. За гаргачихсан хойноо яасан б, багш байхгүй хурдал, юун 45 байтугай 15 хоноод л би хөлсөө гоожуулаад л хичээл зааж байсан. Үгүй нөгөө багш байхгүй юм чинь. Хүний хүүхдийг ямар хичээл хийхгүй гээд тараагаад байлтай биш. Ийм учиртай байсан юм. Юун тэр 45 хонох, би бүр хөлсөө гоожуулаад л хичээл зааж байсан.
Саранцэцэг -
Тэр нөгөө хүүхдийг нь яслид өгөх мөгөх тийм юм байхгүй юу?
Бүдээ -
Байхгүй
Саранцэцэг -
Одоо гэрт харах хүнгүй бол яах уу?
Бүдээ -
Тэгээд л орхичихоод л явна ш дээ. Ах эгч ямар юм байдаг юм, тэрүүнтэй нь хаячихаад л явна. Тэгээд л аягүй л бол зарим нэг нь нь халуун савтай цай майгаа асгаад л, түлчихээд л хичээл зааж байхад чинь гүйгээд ирнэ ш дээ. Миний хөл рүү цай хийчихсэн гэдэг ч юм уу, гар руу нь цай хийчихсэн ч гэдэг юм уу, тэгээд л нэг жаахан жаахан хүүхэд ах эгч нар нь хувааж авчихаад 10-хан минутны чөлөө өгдөг байсан юм. Хүүхдээ хөхүүлэх. Гүйгээд л хүрээд ирнэ. Өнөө хүүхэд чинь арайхийн л өлгийг нь өлгийдчихөөд л өнөө явж байтал л 10 минут чинь хүрээд ирэхэд л 10 минут нь дуусчихна. Тэгээд ямар сайндаа өнөө хичээл заадаг хүүхдүүд тэгж байсан, багш бүх товчоо тайлчихжээ, сая хүүхдээ хөхүүлж дээ, гэж ярьдаг байсан ш дээ. 10 минутанд яасан ч багтдаггүй юм.Тэрнээс илүү чөлөө өгдөггүй. Тийм байсан. Би ч олон хүүхэд гаргасан хүн чинь мэдэлгүй дээ.
Саранцэцэг -
Багш нарын нийгмийн асуудал, багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх сургалт юм хэр явагддаг байсан?
Бүдээ -
Тухайн үед болбол багшийн сургууль төгссөн ч бай, багшийн дээд төгссөн ч бай, тэр мэргэжил дээшлүүлнэ гэсэн яахав 5 жил болоод юунд явуулна сургалтанд явуулна л гэдэг байсан юм, 5 жил болоод тэр сургалтанд яваад ирсэн хүний цалин малинг нэмнэ л гэдэг байсан, аа тухайн үед болбол 5 жил байтугай 10 жил байсан ч сургалтанд явуулж өгдөггүй, өнөө багш байхгүй гээд. Тэгээд л... явж бай чи гээд л уул нь номын ёсоор бол тийм юм байсан юм. 5 жил болоод сургалтанд яваад цалинг нь нэмнэ гэсэн, тийм юм байсан юм. Тэрнийгээ биелүүлдэггүй л байхгүй юу. Зүтгүүлээд л байдаг байсан байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Аа зуны туршид зун 3 сар амрахад багш нар бол хүүхдүүдээ дагаад амарчихна биз? Тэр хооронд бол арай нэг ажилд дуудахгүй?
Бүдээ -
Аа тэр юуны.., хүүхэд тарлаа тээ, аа тэр үед чинь ангиа цэвэрлэнэ, ангиа будна, өнөө анги стол ширээ хөл гар нь салчихсан байвал тэрийг хадуулна, тэгээд л будна, ангийн шал будна, хэмхэрсэн юмаа ингээд л.., ингэсээр байгаад нөгөө амралтын чинь ихэнх нь ангитай ноцолдсоор байтал ялангуяа бага ангид байхад бол тэр хүүхдүүд чинь надад тус болохоосоо гай болно ш дээ. Харин дунд ангийн хүүхдүүд бол тус болдог л байсан л даа. Тэгээд ер нь амралтын ихэнх л ер нь тэгээд тэр ангитай ноцолдож байтал л амралтын ихэнх л тэгээд өнгөрдөг байсан. Тийм байсан. Тэгээд л хэдхэн хоног амраад л эргээд л тэгээд л сургуульдаа орно ш дээ. Тэгээд л.
Саранцэцэг -
Социализмын үед эрх мэдэлтэй хүн гэвэл ямар хүн байсан?
Бүдээ -
Үгүй ээ, одоо эрх мэдэлтэй хүн бол хамгийн чухал нь одоо нэг намтай учраас тэр намын дарга марга намын талынхан л эрх мэдэлтэй байсан байх одоо бодоход. Тэр үед чинь за тэр дарга дээгүүр улсууд нь л бол дарга марга сэтэртэй улс нь жаал эрх чөлөөтэй тийм л байсан байх, арай нэг илүү цалинтай, үгүй дээ нэг тэр үедээ хамгийн хурдан унаа л “69” байлаа. Тийм, А-69 гэдэг ч юм уу, нэг суманд нэг хоёр “69” одоогийнхтой адилхан тийм олон юм байгаагүй юм. Эд нар л нэг жаал эрх чөлөөтэй байсан байх. Бид нар бол хаана л ямар л дарга тэг гэсэн байна, тэрнийг нь удирдлаган доор л явдаг байсан.
Саранцэцэг -
Эрх мэдэлтэй одоо дарга удирдах албан тушаалын улсууд доод тушаалын улсуудтайгаа харьцаж байгаа байдлыг харахад одоо ямар байдаг юм?
Бүдээ -
Юу гэнээ?
Саранцэцэг -
Эрх мэдэлтэй улсуудын доод тушаалын улсуудад хандаж байгаа байдал харьцаа ер нь ямар байдаг байсан?
Бүдээ -
Заа тэр үед болбол бүдүүлэг л байсан л даа, ер нь. Тэгээд тэр удирдлаган доор байсан улс ньч жаахан бүдүүлэг л байсан байх, дарга марга нь ч бас эвийг нь олдог байсан юм уу хаашаа юм, тэгээд л дарга л зөв ч бай, буруу ч бай, шийдвэр гаргадаг л юм бол тэрийг л гүйцэтгүүлж л байх тийм л ёстой гэсэн үгэн доор л явж байсан.
Саранцэцэг -
Ер нь доод тушаалын улсуудын энэ дээд тушаалтанд хандаж байгаа байдал ямархуу байх уу?
Бүдээ -
Доод улсууд нь уу? Тэр одоо яахав дээ, өөрийн мэдэлгүй юм чинь. Яаа л гэнэ, тэрнийг нь.., хүлцэнгүй. Заа чи Хүрмэн сум яв гэвэл явж л байна. Чи өнөөдөр 10 цагийн хичээл заа гэвэл заахаас. Заахгүй гэх юм байхгүй. Хэрэвзээ заахгүй гэх юм бол ажлаас хална. Тийм л байсан байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Заа ер нь эрх мэдэлтэй дарга улсуудыг ингээд харахад гадна төрх байдлаасаа биеэ авч явж байгаа байдал нь эдэлж хэрэглэж байгаа өмсч зүүж байгаа юмс нь жирийн улсуудаас ялгаатай байх уу?
Бүдээ -
Тэр ийм байхгүй юу. Уулаасаа одоо өнөө эдэлж хэрэглэдэг юм нь ховор байсан учраас тэр дарга нар чинь биднээс илүү цалинтай тиймээ, тийм учраас хааяа нэг ирэхэд болбол тэр нь ухаан нь дарга нарын дэлгүүр ч байдаг юм уу, тусгай байдаг байсан юм тэр үед. Тэгээд одоо ухаан нь нэг дээлийн торго ирлээ гэхэд дарга нар чинь өөрснөө яваад л өөрийнхөө дэлгүүрээс тусгай дэлгүүртэй учраас тэндээс тэр авгайдаа торго авдаг юм уу, өөрөө хэрэглэх сайхан гутлаа авдаг юм уу, тийм л байсан юм. Дарга нарын дэлгүүр тусгай байсан юм. Аа бид нарт бол ямар юм нь тийм юм байхав.
Саранцэцэг -
Тэгэхэд багш хүн бол бас дээд мэргэжилтэй л хүн. Тэр дарга нарын дэлгүүрт орохгүй юу?
Бүдээ -
Өө орохгүй. Зөвхөн тэнд чинь одоо өнөө намын харьяатай улсууд л орно ш дээ. Одоо аймгийн дарга ч байдаг юм уу, тэрний харьяаны улсууд ч байдаг юм уу. Багш нар бол мянган дээд мэргэжилтэй байсан ч тийм юманд хамаарахгүй. Тийм л байсан байхгүй юу. Тийм учраас өмсөх зүүх юм нь бид нараас хамаагүй өөр л дөө. Тэр чинь тусгай дэлгүүртэй юм чинь. Идэх уух юм нь хүртэл өөр ш дээ. Тэр дарга нарын дэлгүүрт пропусктай л хүн орохоос бид мэтийн хүн орох эрх байхгүй. өгөх ч үгүй. Тийм учиртай. Ухаан нь Өмнөговьд чинь дарга нарын дэлгүүр гэж тсгай дэлгүүр байсан юм.
Саранцэцэг -
Өмнөговьд орос дэлгүүр байсан юм уу?
Бүдээ -
Өө орос дэлгүүр гээд нэг онц юм байгаагүй. Дарга нарын дэлгүүр гэж тусгай дэлгүүр байсан. Харин сүүлийн үед л байхгүй болчихож. Тэгээд өнөө тэр дэлгүүрт ордог тусгай пропусктай. Хэдхэн хүн байна л даа, тэр даргын авгай хүүхэд ямар юм байдаг юм, гэр бүлийнхэн л орно. Бид мэтийнхэн болбол тэр дэлгүүрт орж юм авах нь байтугай хажуугаар нь явах ч эрх байхгүй. нь.
Саранцэцэг -
Таны одоо ажил хийж байх үед ажилдаа баримталж байсан чиг шугам юу вэ, таны одоо хамгийн их жигшдэг зүйл юу вэ. Хамгийн их бахархдаг юм юу вэ?
Бүдээ -
Ер нь одоо хүн ажил хийнээ гэдэг бол тэр хүний өөрийн ухамсраас л болно, ерөөсөө. 1-рт, хамгийн 1-рт цагаа зөв баримтлах, цагийг цагт нь л барьдаг байх ёстой. Зөв боддог байх ёстой гэж боддог, за тэгээд ямар нэгэн хүнд худлаа ярьж болохгүй гэж боддог. Хүнийг хуурч болохгүй. Тиймээ. Ялангуяа хүүхдийг хуурах худлаа хэлэх хов хөөцөлдөх тийм юманд бол үнэхээр дургүй. Заа ёстой хүний хэлдгээр бол би ёстой нэг үнэнч шударга тэр хүүхдүүдийн санасан бодсоныг зөвөөр тайлбарлах зөв ойлгуулахыг л боддог. Өөрийн ч бай, хүний ч ч бай, хүүхдүүдэд. Хүний хамгийн жигшдэг юм л хүнд худлаа ярьж хулгай хийх л хэцүү дээ. Хүнийг хулхидах тийм юм чинь. Одоо тийм юм байгаа учраас би тухайн үед залуудаа тэгж явж үзээгүй учраас. Орчин үеийн зарим залуучуудыг харахлаар би ер нь айдаг юм шүү дээ, би чинь.
Саранцэцэг -
Таныг одоо ингээд суман дээр хүүхэд бага сургуульд байж байхад та кино олж үзэж байв уу?
Бүдээ -
/Инээв/Тэр үед чинь кино гэдэг юм чинь эрдэнэ байлаа. За тэр үед чинь яахав дээ, 1 төгрөгөөр кинонд ордог. Дээр үед чинь одоо дөчин хэдэн он тавиад оны чинь үед кино 1 төгрөг байсан. 1 төгрөг чинь олдохгүй бид нарт. Заа одоо кино болбол маш ховор, сумын төв дээр кино үзнэ гэдэг чинь одоо ёстой нэг гадаад явах шиг болно ш дээ, 1-рт. 2-рт нөгөө нэг төгрөг нь олдохгүй, байхгүй. Ялангуяа над шиг өнчин хүнд бол тэр нэг төгрөг байтугай 50 төгрөг ч олдохгүй ш дээ. Юу тийм, 50 мөнгө ч олдохгүй ш дээ. Тухайн үед чинь дугуй зоосон мөнгө байсан ш дээ. Одоо л тэр зоосон мөнгө чинь алга болчихсон.
Саранцэцэг -
Танай ер нь төрөл хамаатан садан дундаас хэлмэгдсэн хүн гэж та сонсч байсан уу?
Бүдээ -
Би ерөөсөө хэлмэгдсэн хүн гэж мэдэхгүй юм. Би ч одоо өөрөө өнчин өрөөсөн өссөн учраас тэр өөрийнхөө одоо тэгж тэгж хэлмэгдээд тэгж юу яагаад гэж манай байсан улсууд надад юм сонсогдоогүй мэдэхгүй. Байсан юм уу, үгүй юу мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Монголд одоо соёлын довтолгоон гэж явсан ш дээ. Энэ соёлын довтолгооныг тухайн үед улс яг явуулах шаардлагатай байгаад явуулсан уу?
Бүдээ -
Тэр соёлын довтолгоон бол тухайн үедээ маш хэрэгтэй юм байсан юм. жишээлбэл одоо тухайн ийм айлыг чинь цэвэр цэмцгэр байх, одоо хир тоосгүй байлгах өөрийнхөө биеийг хиргүй байлгах, ус мусанд оруулах, өөрийнхөө биеийг их сайхан авч явах талд тэр соёлын довтолгоо бол улсуудад одоо нөлөөтэй байсан юм. Одоо үед чинь харин тэр соёлын довтолгоо байхгүй нэг дураараа хиртэй бол хиртэй чигээрээ давхиж байдаг, үс нь ургасан бол ургасан чигээрээ, сэгсийсэн бол сэгсийсэн чигээрээ явдаг болчихож. Тухайн үед тэр соёлын довтолгоо маш хэрэгтэй байсан гэж боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Яг одоо айлд орж ирээд хүмсүүдээс юу юу шаарддаг байсан юм, тэр өгсөн шаардлагыг биелүүлээгүй дараа ирэхэд нь хоосон байж байвал яах уу?
Бүдээ -
Үгүй ээ тэр чинь тийм байхгүй юу, СД гэж гэдэг чинь баахан улсуудыг одоо төлөвлөгөө ч юм уу, заалт ч юм уу, тийм юм гаргадаг байсан. Заа та 10 аягатай бол 10 аягаа сайхан угаа. Аа хүн болгон одоо өөр өөртөө аягатай бай. Нэг ёсны одоо маш зөв шаардлага тавьж байсан ш дээ. За аяганы алчуурыг бол өдөрт угааж байх, тэгээд л одоо хог новшгүй байх, шал малаа угаах гэсэн шаардлагыг тавина. Аа хэрэвзээ та дахиад энийгээ хийгээгүй байвал тиймээ энэ миний тавьсан шаардлагыг хийгээгүй байвал одоо болбол торгоно гэж байсан. тийм. Дахиад одоо биелүүлээгүй байх юм болбол одоо лекц мекцэн дээр ухаан нь энэ айлын аяганы алчуур байсан ч одоо энэ айлын аяганы алчуур гэж одоо олны дунд үзүүлнэ. Тэгээд л хүн чинь ичнээ дээ, айнаа даа, миний аяганы алчуур одоо олны дунд лекцэн дээр аваачихвий гэж. Тэгж одоо хамгийн гол нь мөнгө төгрөгөөр торгохоосоо гадна тэгж жигшүүлдэг байсан. Тэр чинь нэг ёсны шийтгэл л дээ. Тийм.
Саранцэцэг -
Соёлын довтолгооны үеэр ямар ямар салбаруудад хамгийн их Боловсролын салбарт, эрүүл мэндийн салбараас өөр салбарт өөрчлөлт гарсан юм байна уу?
Бүдээ -
Одоо боловсролын байгууллагын хувьд эрүүл мэнд эд нарын талаар бол мэдэхгүй байна. сургуулийн хувьд бол өнөө сургуулийн хүүхдийг чинь өнөө оймсыг нь цэвэрхэн байх, гар хурууг нь хумсгүй байх, үс гэзгийг нь самнах, одоо дотуур хувцсыг нь хиргүй сайхан байлгах, тийм юмыг эх эцгээс нь одоо шаардлага тавих, шаардлага тавина ш дээ, бид нар чинь эх эцгээс нь. Эх эцэг нь хүүхдээ цэвэрхэн ирүүлэх юм байгаа биз дээ, тийм шаардлага бол их тавина. Боловсролын байгууллагад бол.хүүхдээ, нэг ёсны бол маш зөв шаардлагатай байсан ш дээ. Тэгээд сүүлийн үед чинь нөгөө СД байхгүй болчихоор чинь сүүлийн үед чинь санаа амар болж дээ. Тэгээд тэр үед чинь үнэхээр мэдлэгтэй хүүхэд чинь сургууль авч байсан юм. Одоо бол мөнгөтэй хүний хүүхэд л мэдлэггүй ч байсан сургуульд явдаг, нэг сүрхий гай учирчихаад байна ш дээ. Өнөө мэдлэгтэй хүүхэд нь хоцорчихоод байна ш дээ. Одоо чинь хүүхэд болбол ингэж байна ш дээ. Тэртэй тэргүй би мөнгөөр сурдаг юм чинь хичээлийг нь ойлгосон ч яадаг ойлгоогүй ч яадаг юм гэсэн хандлага тогтчихоод байна. Үгүй ээ тийм. Өө байлгүй яахав. Мэдлэгтэй хүүхэд нь үлдээд мөнгөтэй хүнийх нь хүүхэд сургуульд яваад ийм сүрхий юм болчихоод байна ш дээ. Би л тэгж явдаг.
Саранцэцэг -
Таны амьдралын туршлагаас харахад Монгол дахь шашин шүтлэг яаж өөрчлөгдөж байна? Ер нь төрд шашин яаж нөлөөлж байсан бэ?
Бүдээ -
Тэр тухайн үед намайг хүүхэд байхад бол тэр шашин гэдэг чинь огт байгаагүй юм. Одоо бурхан тахил чинь байгаагүй юм, тэрбайтугай Ленинг яаж ойлгох уу гэж байсан юм. Хуучин үсгийг бол намайг 5-р ангид ороход бол ганц ч үсэг заагаагүй. Яасан б гэхлээр энэ чинь хоцорчихсон бичиг, хуучин үсэг над нэг ч заагаагүй. Намайг 5-р ангид ирэхэд. Яг одоо хуучин хоцорсон бичиг. Тэгээд Ленинийг ярьж болохгүй. Тэр чинь аль өнгөрсөн Оросын хүн гэдэг ч юм уу, юу гэдэг юм. Аа ганцхан Чойбалсанг шүтэж байх ёстой. Өнөө нэг хүнийг тахин шүтэх гэдэг юм чинь тэрэн дээрээс гарсан юм.
Саранцэцэг -
Аа тэр үед Чойбалсан гуай байсан уу?
Бүдээ -
Тийм, сүүлд нь Цэдэнбал байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Чойбалсан гуайг нас барахад оршуулга болж гашуудлын цуваа явж байсан гэж дуулиантай юм би сонсч байсан?
Бүдээ -
Өө тэр одоо би хөдөө байсан учраас мэдэхгүй юм, ер нь хотод болбол тэр Чойбалсанг нас барахад л, Хорлоогийн Чойбалсанг ер нь нас барахад л чухам хөдөө гадаагүй л ерөөсөө чухам тэрний төлөө л чухам арц хүжээ уугиулж, тэрний төлөө л ерөөсөө чухам нэрийг нь ч хэлж болохгүй л энэ тэр гэж тэгж л байсан. Би өөрөө хотод байгаагүй учраас мэдэхгүй байна. Харин хөдөө газар бол ер нь хачин л их гашуудаж одоо өөрийнхөө одоо ном юу байдаг юм, мэддэг нэг нь тэр номоо уншиж, арц хүжээ уугиулж элдэвлэж л байсан. Чухам яаж оршуулсан юм, би хотод байгаагүй учраас мэдэхгүй байна.
Саранцэцэг -
Яг таныг одоо жаахан байхад айлууд цөгц юмандаа зул, хүж уугиулдаг юм байсан уу?
Бүдээ -
Тэр чинь нэг ийм байсан байхгүй юу. Тэр чинь 1937 онд намайг төрж байх үед 37,38 онд чинь лам нарыг чинь баривчилгаа явуулж байсан юм гэнэлээ. Одоо намайг төрж байхад. 1937, 38 онд. Тэгээд энэ Өмнөговийн барууншаа ч нэг нүх байдаг юм гэнэлээ. Хаана хаана ч гэлээ том том нүх байсан. Тэгээд тэр лам болгоныг аваачиж тэр нүхнийхээ ирмэг дээр аваачиж суулгаад л буудаж алж байсан, сүүлд нь одоо амьдаар нь барьж байсан л гэж л тэгэх юм билээ. Би одоо тэр үед дөнгөж төрж байсан учраас мэдэхгүй. Баахан улс Гурвансайхан ууланд аваачиж өөрийнхөө бурхан цөгц ямар юм байдгийм, тийм юм аваачиж агуйд нь аваачиж тавьж байсан гэж байгаам. Жишээлэхийн бол энэ уул хангайдаа Гурвансайхан ч байдаг юм уу, уул хаданд тэр дээр үеийн ном судар хуучин эсэн бусын юм их байдаг байх, тэрнийг одоо хүнд хураалгахгүйн тулд олон айл тавьж байсан гэдгийм. Тэгээд би өөрөө тавьж байхыг нь мэдэхгүй юм.
Саранцэцэг -
Танай айл саахалт руу ингээд ороход бурхантай айл байсан уу?
Бүдээ -
Нээх их сүйд болсон юм байгаагүй. Дээр үед чинь хана мана дээр үед чинь хөшиг мөшиг байхгүй ш дээ, зүгээр хананд нэг ганц бурхан байдаг л байсан.
Саранцэцэг -
Аан, дээр үед чинь монгол гэр чинь үүд гэж нэг эсгий үүд сөхдөг..,
Бүдээ -
Тийм тийм тийм, тэр үед чинь өнөө далавчин хаалга гэж байгаагүй, зүгээр одоо ширмэл үүд ингээд унжуулчихдаг, тэгээд үүдээ хаяад орохлоор 2 талаасаа ийм далавчин хаалгатай, орохлээр өнөөх нь ингээд эргэдэг, гадна талдаа ширмэл уутан ширмэл үүд ингээд дээр нь эвхээд гэр дээр нь тавьчихдаг. Тийм байсан юм. Аа тэгээд өнөө зуух байдаггүй. Аа тэгээд 4 тотготой юунд галаа түлнэ. Тэгээд одоо ингэхлээр чинь тэр айлуудын дотор талд чинь өнөө цагаан бүрээс байхгүй, цагаан бүрээс байхгүй ш дээ, тэр үед. Зүгээр одоо өнөө ноосоор хийсэн эсгий байна ш дээ, дотор талд нь. Тэр нь ингээд буурцаглаад буурцаглаад, ингээд юу болчихсон, хөө болчихсон байдаг байхгүй юу.
Саранцэцэг -
Шал байсан уу?
Бүдээ -
Байхгүй. Тэр болбол шал мал байгаагүй. Огт байхгүй. Тэр шал байтугай хулдаас ч байхгүй. Яасан б гэхлээр дандаа хайчилчихсан ямааныхаа арьсыг л доош нь харуулаад л, тавьчихдаг цэвэрлэчихэж ч болохгүй, дандаа ямааны адсага дэвсчихсэн тийм. Тэгдэг байсан. Нэлээн юмтай нэг нь ширмэл юу.., одоо дэвсгэр ч гэдэг юм уу, тийм юм байсан.
Саранцэцэг -
Тэр үед одоо олон малтай айлууд одоо нэг зарим нэг малгүй айлууд олон малтай айлд мал ахуйд нь туслаад малыг нь хариулалцаад тэгээд бас нэг..,
Бүдээ -
Тухайн үед их малтай айлууд байсан юм. Жишээлэхийн болбол 100 гаруй адуутай, хэдэн зуун хонь ямаатай, тэмээтэй таван хошуутай, одоо миний мэдэхээр тийм айл байсан. Маш олон адуутай айл байсан. Миний мэдэхийн намайг хүүхэд байхад, тэгээд тэнд чинь яахав дээ, эмнэг хангалыг нь сургаад тэр сургасан эмнэгээсээ нэг хоёрыг нь өгдөг, тийм олон малтай айлууд зөндөө л байсан. Тэгээд сүүлд нь нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг юм хэдэн онд байсан юм б дээ, би бас мэдэхгүй байна. Тэр нэгдэлжих хөдөлгөөнд ороод тэр улсуудыг чинь нэгдэлжих хөдөлгөөнд ор гэж шахаад шаардаж байгаад тэгээд өнөө манайх лав хоттой хонио бүтнээр нь туугаад л аваачаад л өгч байсан юм байгаам. Би өөрөө тэгж 2 морь авчирч байснаа сайн мэдэж байна.
Саранцэцэг -
Тэр одоо нэгдэлжих хөдөлгөөн болж байхад хувь хүнийг нэгдлийн гишүүнээр авахад ямар журмаар авдаг байсныг мэдэх үү?
Бүдээ -
Би болбол нэгдлийн гишүүн байж үзээгүй. Зүгээр одоо юунаас харж байхад тэр одоо энэ малаа тооллого гээд л нэг юм явдаг байсан ш дээ, малын. Тийм юманд малаа нууж байсан уу, үгүй юу. Энэ ерөөсөө улс эх орондоо хэрэгтэй сэтгэлтэй хүн мөн үү үгүй юу гээд, баахан юм асууж асууж л тэр нэгдлийн гишүүнд элсүүлдэг байсан ш дээ. Тийм л юм шиг байналээ, би бол өөрөө зүгээр нэгдлийн гишүүн байж үзээгүй.
Саранцэцэг -
Яг нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж байх үеэр нэгдлийн ашиг тусыг яриад л, тэгээд л ухуулагч айлуудаар явдаг байсан тухай та санадаг уу?
Бүдээ -
Тийм юм ерөөсөө мэдэхгүй юмаа, би өөрөө нэгдлийн гишүүн байгаагүй болохоор. Ерөөсөө одоо тэр сум одоо тэр нэгдлийн гишүүн болох өвс хадлангаа хураах, одоо тийм ажил байна ш дээ, нэгдэлд чинь. Тэгэхэд чинь тэр сум аймгийн төлөөлөгчид гэж хүмсүүд зориуд аймгаас суманд очно, сумаас хөдөө айлууддаа явна. Тиймээ, тэр улсууд бол тэгж их явж сайхан одоо хөгжил мөгжил юмыг таниулдаг, мэдүүлдэг, заа тэгээд танайх одоо тэдний дотор ноосоо тушаа гэдэг юм уу, тэдний дотор өвс хадлангаа хад ч гэдэг юм уу, тиймэрхүү юм л одоо хэлж сум аймгийн төлөөлөгч л гэж хүн явдаг байсан юм. Тэгэхдээ тэд нараар дамжуулж л тэр нэгдэл гэж нэг сайхан юм байдаг, та нарын амьдрал сайжирна, одоо малаа өг, нэгдлийн гишүүн болбол та нар баян болно гэдэг ч юм уу, тиймэрхүү л юм ярьж явдаг байсан. Би өөрөө нэгдлийн гишүүн биш учраас мэдэхгүй. Би тэгэхэд чинь хүүхэд байсан учраас.
Саранцэцэг -
Яг нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөж байх үед хүмсүүд нэгдлийг ер нь ямархуу байдалтай хүлээж авч байсан бэ?
Бүдээ -
Зарим нэг нь бол шууд орж байсан. Өөрөөр хэлбэл хувьсгалт санаатай, одоо нэг амьдралаа сайжруулъя гэж цаанаасаа ятгалганд орсон улсууд орж байсан юм. Аа нэг хэсэг хашрууд нь орохгүй нэг хэсэг зовсон юм. Кинон дээр гардаг ш дээ. Кино шиг л байсан юм. Одоо яг л тэр кинон дээр яадаг байсан, одоо Итгэлтийг харахгүй юу, яаж одоо хэдэн малаа юунд оруулахгүй хэдэн малаа хот руу оруулж хэдэн мөнгө болгож мөнгөө авдранд хийчихсэн байсан чинь оготно идээд тийм юм гардаг ш дээ. Яг тиймэрхүү байсан юм. Нэг хэсэг баян улсууд бол нэгдэлд орохгүй, малаа зүгээр энд тэнд аваачиж УБ-т ч юмуу борлуулаад, хэдэн төгрөг болгоод авдрандаа хийе гэсэн бодолтой улсууд байсан юм билээ. Тэр киноноос харахад.
Саранцэцэг -
Тэр мал нууж байсан тухай та сонсч байсан уу?
Бүдээ -
Мал бол ийм байхгүй юу, малын тооллого гэж явдаг байсан ш дээ. Малын тооллого явахад одоо чи 10 ямаатай байя, 20 адуутай байна гээд л ингээд л тоолдог байхгүй юу, тэгэхэд өнөө малын татвараас айгаад нэг хэсэг одоо 2 тэмээгээ ч модноос уядаг юм уу, хэдэн малаа саахалт аваачиж тавьдаг ч юм уу, тийм юм одоо зөндөө байсан. Малаа нууж тоолуулдаг.
Саранцэцэг -
Тэр малаас өгдөг ноогдол юм нь нэлээн л их дарамт болдог байж уу?
Бүдээ -
Өө тэр болбол одоо хөдөөний улст яахав нэг намтай байсны хар гайгаар тэр намын даалгавар биелүүлэх гэж одоо тэдний дотор ноосоо тушаа тэдний дотор одоо мах өг, танайх одоо хичнээн кг мах, гэдэг юм тэрнийгээ өг, үгүй ээ тэгээд л одоо зөндөө л юм байна ш дээ. Тэгэхлээр чинь одоо тэр айлд чинь ноосыг нь авч чаддаг ч хүн байна, чаддаггүй ч хүн байна, тэр малаа борлуулж чаддаг ч хүн байна чаддаггүй ч хүн байна, хөөрхий тэгээд л зарим улсууд чинь тийм юманд шахагдаад л нэгдлийн гишүүнд ордог байссан байх гэж би бодож байх юм.
Саранцэцэг -
Нэгдэл ер нь хожимноо таныг харж байхад хэр өргөжсөн бэ? Ер нь туслах үйлдвэр мүйлдвэртэй болоод өшөө их нэгдэл хөрөнгө мөнгөтэй болсон уу?
Бүдээ -
Үгүй ээ тэр чинь нэг хэсэг нэгдэлжих хөдөлгөөн ч бай, бусад одоо аймаг сумдын одоо хөдөлгөөнөөс харж байхад тэр үед нэг хэсэг сайхан хөгжсөн юм. За жишээлбэл нэгдэл ч бай, одоо энэ аймгийн төвөөс л харж байхад, жишээлэхийн бол тэр Өмнөговьд бол тэр хувийн үйлдвэр гэдэг бол маш хөгжсөн. Одоо гутлаа хийгээд өмсчихдөг, тусгай гутлын тасаг ч байсан, цамц өмдөө машинддаг, ор дэрнийхээ хэрэгслийг машинддаг тийм оёдлын тасаг байлаа, төмрийн тасаг байлаа, модны тасаг байлаа, ингэж одоо маш их одоо хувийн үйлдвэр хөгжиж байлаа, жишээлбэл. Өмнөговьд. Тэгээд л одоо яасан юм, юунаасаа болдог юм, тэр бүгдийг бүгдийг нь сөнөөсөн. Би тэгээд боддог юм, тэр юмнууд одоо хүртэл байсан бол одоо хувийн үйлдвэр хинээн их хөгжиж сайхан байсан бол гэж, яагаад тэднийг устгасан юм бол гэж боддог юм, чухам яагаад гэнэт одоо бүгдийг нь болохгүй гээд устгасанг нь би сайн ойлгохгүй байна. Юунаас болж тэгсэн юм мэдэхгүй. Тэгээд манай энд чинь нэг хэсэг хувийн үйлдвэр байсныг нь бүгдийг нь устгасан ш дээ. Тэгэхээр нэгдэл бол нэг тиймэрхүү л хөгжиж байсан байх.
Саранцэцэг -
Сая ингээд ардчилсан хөдөлгөөн гарсны дараа хувьчлал гарлаа, энэ хувьчлалын тухай анхны одоо хувьчлалын тухай юмыг хаанаас та яаж сонсов? Хувьчлалыг анх яаж зарлав?
Бүдээ -
Хувьчлал гэдэг юм чинь одоо тэр мүед чинь эрхбиш бас нэг ганц орбит эхэлж, энэ чинь одоо манай аймаг чинь энэ телевиз чинь ганцхан оросын нэвтрүүлэг явдаг байсан ш дээ. Хамгийн эхэлж. Үндэс явахгүй. Дандаа оросын орбит явдаг байсан юм. Тэгээд бид хөдөө суманд байж байгаад тэр ганц орбитыг үзэх гэж мотоциклээр ирдэг байсан юм. Тэгээд сүүлийн үед нэлээн сүүлийн үед энэ монгол нэвтрүүлэг чинь явсан ш дээ. Тийм. Ялангуяа энэ говь чинь нэлээн алслагдсан аймаг ш дээ, манай аймаг чинь. Тэр монголын нэвтрүүлэг бол нэлээн сүүлд ирсэн. За тийм тийм юмнаас л харж байхгүй юу даа. Тэгээд ялангуяа хөдөө суманд байсан бид нар чинь тийм юм байх ч үгүй. Монгол нэвтрүүлэг байтугай орбит ч байхгүй. Нэг тиймэрхүү тиймэрхүү юмнаас л харж мэддэг байсанс байх гэж би бодож байна.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл хувьчлалаас сургуулийн багш нарт юм оногдоогүй, эмч нарт юм оногдоогүй..,
Бүдээ -
Юу ч оногдоогүй, одоо энэ багш нар одоо ингээд одоо тэтгэвэрт гарна ш дээ, тэтгэвэрт гарахад одоо 25 жил ажилласан чм бай, 30 жил ч ажилласан бай, тэгээд одоо шууд одоо тэтгэвэрт гархад бид нарт уранхай самбарын алчуур ч олдоогүй. Юу ч байхгүй. Юун тэр мал ноогдох нь битгий хэл, ерөөсөө багш нар бол тэтгэвэрт гархад би л ерөөсөө чухам юу ч л олоогүй. Юу ч над өгөө ч үгүй. Авъя ч гэсэн байгаагүй, тэр үед чинь надад тэр шунахай мунахай тэр юу энэ тэр байдаггүй байсан юм уу, ямар ухаантай юм, тэрбайтугай нэг сарын цалин ч олдоогүй ш дээ, надад ерөөсөө. Одоо бодоход чинь их л юм өгч их л сайхан л гаргадаг болсон юм шиг л байналээ.
Саранцэцэг -
Тэр нэг хувьчлалын ягаан цэнхэр тасалбар тараагаад байсан?
Бүдээ -
Тийм юм тэгсэн л юм гэнэлээ, тэрийг бол мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Танайх тэр тасалбарыг аваагүй юу?
Бүдээ -
Аваагүй, мэдэхгүй. Би надад ганц ч тасалбар гэдэг юмыг мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Таны өдөр тутмын амьдралд хувьчлалаас оногдсон нөлөөлсөн юм байдаг уу?
Бүдээ -
Юу ч байдаггүй, ёстой ширхэг ч байдаггүй. Мал ч байхгүй, ер нь одоо тэр ажиллаж байсан албан газраас чинь, за чи тэтгэвэрт гарлаа шүү, 1 сарын чинь цалинг өгье гэж хэлсэн удаа ч байхгүй. Тэр байтугай хэдэн төгрөг ч өгөөгүй. Тэгээд хоцорсон. Тэр байтугай миний хөдөө суманд ажиллаж байсан бүх юунууд хасагдаж тэтгэвэр тогтоогдсон.
Саранцэцэг -
Тэр яагаад тэгсэн юм бол?
Бүдээ -
Тэр яагаад тэгсэн юм, би тэр үед чинь нөгөө хөөцөлдөөд тэтгэврээ дээшлүүлье гэж мэдэхгүй ш дээ, би чинь одоо 30-аад жил ажилласан хүн чинь 100 хүрэхгүй тэтгэвэртэй хүн ш дээ. Яагаад тэгдэг үү гэхлээр би одоо би эд нарт ярьдаг байхгүй юу, үгүй ээ миний өмнөөс хараад сууж байсан хэд хэдэн шавь нар байж байна, намайг ажилд авсан юу байж байна, дарга захирал нь байж байна, би худлаа юманд жилээ нэмүүлэхгүй, жилийг нэмж өг гэхэд нэмж өгөөгүй. Чи 96 оноос өмнө л тэтэвэрт гарсан бол гүйцээ, тэгээд над тэр юм ерөөсөө өгөөгүй. Би тэрүүнд жаахан гомдож л явдаг юм. Би ажилласан нь үнэн юм чинь. Миний өмнөөс хараад сууж байсан шавь нар одоо байж л байна. Одоо намайг авсан захирал хичээлийн эрхлэгч байж л байна. Тэгээд миний тэр жилүүд хасагдсан. Одоо 100 хүрэхгүй тэтгэвэртэй. Тэгэхдээ яахвээ болж байна.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо зарим улсуудыг харж байхад илүү их том газар хувьчлаад авчихсан байгаа ш дээ?
Бүдээ -
Тийм, тэр нэлээн хөдөлгөөнтэй нэг нь бол бүх л байгууллагаа худалдаад авчихсан, бүх юмыг одоо тэр..,
Саранцэцэг -
Ямар замаар олж авсан байх уу?
Бүдээ -
Хэнмэдэхэв одоо тэр, хөдөлгөөнтэй нэг нь бол одоо тэгээд л гүйгээд л харайгаад л бүх юм нь одоо тэгээд ухаан нь харахгүй юу дээ, аймгийн дарга байсан хүн чинь одоо өчнөөн төчнөөн обьекттэй байсан ш дээ. Ямар замаар нь тэгээд хөөцөлдөөд авдаг юм, мэдэхгүй юм.
Саранцэцэг -
Танайх бол малаа нэгдэлд нийгэмчилж байсан, тэгэхэд одоо мал оногдох ёстой гэж бодсон уу?
Бүдээ -
Бодолгүй дээ, энэ чинь. Юу ч үгүй тэр чинь мал байтугай надад нэг ганц хурганы шийр ч олдоогүй.
Саранцэцэг -
Энэ хувьчлал ер нь хүйсийн ялгаатай нөлөөлсөн юм байна уу?
Бүдээ -
Мэдэхгүй чухам, яагаад одоо би тэр үед чинь жаахан мангар ч байж бас залуу ч байж мэдэхгүй юм. тэр улсууд одоо бодоход л одоо ухаан нь аймгийн дарга байсан хүн чинь 5,6 обьекттой байна ш дээ. Яагаад ч тэрийг чинь аль замаар нь хөөцөлдөөд олдог юм мэдэхгүй, одоо тэр обьект байж байгаа энэ чиний юм шүү гээд ихэр ишигний өрөөсөн ч олдоогүй. Манайх бол хотоороо малаа туугаад л явж байсан.
Саранцэцэг -
Социализмын үед шинэ техник технологи гэвэл юу нэвтэрч байсан бэ? Одоо өмнө байж байгаагүй, үгүй ээ мөн сайхан юмаа гэж санаанд тод үлдсэн юм байна уу?
Бүдээ -
Үгүй ээ одоо тэр их малтай хөрөнгөтэй, одооны энэ их хөрөнгөтэй малтай тийм улс одоо тэр өөрийнхөө мал хөрөнгө дээр түшиглээд тиймээ, түшиглээд тэгээд тэр одоо ухаан нь улсын сайн малчин ч байдаг юм уу, одоо тэргүүний сайн тэмээчин ч байдаг юм уу, тийм сайн алдар нэр цолоо дуудуулж, одоо тэр одон медаль дээд зэргийн юмаа аваад ингээд одоо сайхан нэр төртэй олон малтай, үгүйдээ ухаан нь айл болоод гарлаа гэхэд малаа тасдаад ч өгдөг юм уу гэр бариад ч өгдөг юм уу, иймэрхүү юм их байна. Надад бол тийм юм байгаагүй үнэхээрийн тийм юм байхгүй юм чинь юугаа тасдаж өгөхөв дээ. Би 8 хүүхдээ айл болгоход би ерөөсөө юу ч хэдэн хүүхэддээ өгч чадаагүй. Өөрснөө л нэг юм борлуулаад л 4 бол 4 ханатай гэр бариад л айлын хажууд бол айлын хажууд айл болоод л, тэгээд л одоо яахав нэг юм явцгааж л байна. Аа тэр баян тарган нэг нь бол малаа ч хувьчилж өгч байсан байх. Гэрийг нь ч бол өгч байсан байх. Миний хувьд бол тийм юм байгаагүй. Өгөх юм байхгүй юм чинь ямар юмаа өгөхөв дээ.
Саранцэцэг -
Таны ажиллаж байсан салбарт шинээр нэвтэрч байсан тийм юм байна уу. Шинээр нэвтэрч байсан шинэ технологи гэвэл юу байна. ХАА-н салбарт бол шинэ трактор комбайн орж ирээд л, сайхан байна гээд л.
Бүдээ -
Яг миний ажиллаж байсан үед чинь юм их ховор байсан. Тэр байтугай чихрийн цаас ч олддоггүй байлаа. Би хичээлээ үзүүлэн таниулах гэж юм байдаг байлаа ш дээ. Тэрнийг хийх гээд надад үзэг харандаа байхгүй. Ватум цаас ч олддоггүй. Тийм байсан. Тийм учраас би баавгайтай чихрийн цаас одоо юман дээр наагаад амьтны ертөнцийн юм харуулъя гэхэд л тийм юм байдаггүй л байлаа ш дээ. Тэр чинь өнөө юм байхгүйтэй холбоотой байхгүй юу. Одоо болбол одоо янз бүрийн одоо кино мино гаргадаг ямар юм байдаг юм, орчин үеийн юмаар хичээл зааж болох л заадаг л байх л даа. Тэр үед чинь юм их ховор байсан учраас тийм юм ерөөсөө шинээр хичээл сургуульдаа нэвтрүүлж барина гэсэн юм байхгүй. Самбар дээр өөрснөө шохойтой ноцолдоод л, шохойгоо идээд л, самбар дээр өөрснөө юмаа зураад л, тэгж л байсан.
Саранцэцэг -
Таны одоо хамгийн анх үзэж байсан телевиз юу байна?
Бүдээ -
Монгол телевиз л одоо нэлээн сүүлд үзэж дандаа л хар цагаан, тийм өнгөтэй юм байгаагүй, саяхан орж ирсэн ш дээ. Нэлээн сүүлд саяхан л одоо хар цагаан чинь орсон доо.
Саранцэцэг -
Суман дээр байж байхад та радио сонсч байв уу?
Бүдээ -
Одоо дээр үед чинь радио л байсан ш дээ. За тэгээд нэг хар тэр үед хар одоо юу гэдэг юм б дээ, хүлээн авагч л гэж байсан даа, тиймээ. Тийм юм зайгаар ажилладаг юм ярина уу гэхээс үзэх юм байхгүй ш дээ тиймээ.
Саранцэцэг -
”Эх орон -52” уу?
Бүдээ -
”Эх орон-52” миний ярих гээд байгаа чинь тэр “Эх орон 52” тэр чинь болбол үзэх юм байхгүй, ярина, зүгээр эргүүлээд. Тэгээд л нэг юм эргүүлээд л дуугаргаад л. Тэгээд л тэрнийг л сонсоно. Тэр нь тэгээд айл болгонд байхгүй ээ, олдохгүй тэгээд. Одоо юу чинь бол саяхан л байхүй боллоо ш дээ. Айлд байдаг прожуктор, одоо өнөө юу радио тэр чинь одоо саяхан л одоо жаал байхгүй боллоо ш дээ. Шугамын радио чинь саяхан л байсан ш дээ. Телевиз ирснээс хойш л харин шугамын радио чинь байхгүй боллоо ш дээ.
Саранцэцэг -
Ардчиллыг ер нь та юу гэж ойлгодог вэ, яг ардчиллын үеэр та тэтгэвэртээ гарчихсан байсан уу, таны амьдралд энэ ардчилсан хөдөлгөөн яаж нөлөөлөв өө?
Бүдээ -
Ардчиллын үед чинь одоо би тэтгэвэрт гарсан хойно, би ардчиллыг болбол муу гэж хэлэхгүй. Ардчилал болбол би хамгийн хэрэгтэй л гэж боддог. Жишээлэхийн болбол дээр үед чинь нэг үг хэлэхэд одоо нэг хурал зөвлөгөөн дээр үг хэлэхэд даргаараа хянуулж ихэнхийг нь хасуулж байж ухаан нь одоо би 20 үг хэлье гэхэд л 10-ыг хасуулчихаад л 10-ыг нь хэлдэг байсан. Аа ардчилал болбол чөлөөтэй боллоо. Сайн ч юм хэлдэг муу ч юм хэлдэг сайхан ч юм хэлдэг муухай ч юм хэлдэг, чөлөөтэй үг хэлдэг боллоо хамгийн 1-рт. Аа 2-рт нь хөдөөний малчид энэ тэр чинь өөрийн хэдэн малтай, тэрний арьс ширийг нь хэрэглэдэг, барьдаг одоо тийм боллоо. Аа ардчиллын үед болбол тэр хүнээс айх эмээх тийм одоо сайхан илэн далангүй боллоо. Тийм учраас би ардчиллыг тийм муу юм гэж боддоггүй ш дээ. Дээр үед чинь хэцүү байсан ш дээ. Хэлэх үг ч одоо хориотой, ярих юм ч одоо ярьж болдоггүй, буруу зөрүү юм хэлбэл одоо аягүй л бол дээлээ нөмрөх л тийм л байсан ш дээ. Би ардчиллыг бол тийм муу гэж боддоггүй ээ. Гэхдээ бол нэгд нэггүй тэтгэвэрт гарсан хойно л тийм юм болсон юм байгаам. Тэр үед зүгээр л сайхан л гэж боддог ш дээ.
Саранцэцэг -
Ардчиллаас ер нь хүмүүс нийтлэг юу хүлээж байсан бэ? За одоо ардчилсан хөдөлгөөн гарч гэнээ, эхэлж гэнээ, одоо яах нь гэнэ үү гэж ярьдаг байсан?
Бүдээ -
Тэр үед болбол ардчилал эхлээд гарахад болбол улс амьтан бол их айж ичиж, одоо ер нь жигтэйхэн боддог байлаа ш дээ. Тэр болбол одоо яахав дээ, ардчилал болоод тэгнэ тэгнэ гэдгээ ойлгохгүй байсан учраас гэнэт тийм юм гараад ирэхээр айдаг нь зөв ш дээ. Ухамсар алга юм чинь байхгүй юм чинь. Ойлгоц байхгүй юм чинь. Юу болох гэж байгаа юм бол, энэ чинь ямар юм болох нь энэ үү, гэж.өнөө төрийн эргэлт гэдэг нь энэ юм байх гэж улсууд айж байсан. тэр чинь зөв ш дээ. Тэгэхлээр чинь одоо ард түмний ухамсар ямар байсан, өнөө ойлгоц нь ямар байсан, тэр үед чинь нимгэхэн байсан учраас тийм, ер нь ардчилал бол хэрэгтэй, хэрэгтэй л гэж санадаг.
Саранцэцэг -
Яг одоо жагсаал хөдөлгөөн гарч байх үед одоо оролцож байгаа хүмсүүдийг харахад ямар хүйсийн хүмүүс илүү давамгай байсан бэ?
Бүдээ -
Үгүй ээ залуучууд л голдуу байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Эрэгтэй хүмсүүд үү, эмэгтэй хүмсүүд үү?
Бүдээ -
Ялангуяа эрэгтэй хүмүүс илүү байсан болов уу, ер нь ч тэгээд эрэгтэй эмэгтэйгүй л тэр ардчилал руу шуурч байсан л даа. Гэхдээ тэр ардчиллыг жаахан илүүхэн одоогийнхоор бол наятай, наян хэдтэй улсууд бол дургүй л байсан байх. Яагаад гэвэл нөгөө нэг намд сурчихсан, нэг намынхаа удирдлаган доор байгаад сурчихсан, тэр хуучныхаа юмаар яваад сурчихсан улсууд чинь, гэнэт нэг юм гараад ирвэл болдог ч юм гараад байгаа юм уу, болдоггүй ч юм гараад байгаа юм уу, гэж ч. Миний амьдралын хувьд бол миний хүүхдүүд бол бүгд ардчиллын гишүүн байсан. Тийм ч учраас би ардчиллыг би муу юмгүй л гэж боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Яг эрэгтэй эмэгтэй улсуудад тэгж ялгаатай нөлөөллөө гэх юм ажиглагдсан уу?
Бүдээ -
Эрэгтэй хүүхэд нь арай илүү оролцож байсан бол уу.
Саранцэцэг -
Аа нөлөөлөхдөө?
Бүдээ -
Ер нь болбол нөлөөлсөн ш дээ. Бичиг үсэггүй улс чинь бичиг үсэгтэй боллоо, хэлэх үг нь чөлөөтэй боллоо, өөрийн таван малыг өөрийн мэдэлд авлаа гэхмэтчлэнгээр бол ардчиллаас олигтой юм орсон л гэж боддог.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо социализмын үед чинь жирийн хүмсүүд гадаад оронтой харьцах боломжтой байсан уу?
Бүдээ -
Өө тэр болбол хязгаартай ш дээ, тэр гадаад оронтой харьцах. Жишээлэхийн бол одоо ингэж байсан ш дээ. Нэг одоо би нэг өргөдөл бичлээ ш дээ, за чи гадаад явж байсан уу, үгүй юу. Хэрэв чи гадаад явж байсан бол ямар оронд явж байсан, за тэр гадны оронтой яаж харьцаж байсан, одоо шиг ингэж янз бүрийн оронтой харьцана гэж байгаагүй, тийм учраас тэр гадаадад явна гэдэг явдал болбол ерөөсөө 1-рт хязгаартай байсан, 2-рт, явуулдаггүй байсан. Одоо тэр чинь тагнуул байхвий гэж санадаг юм уу, гадаадад гараад энэ болохоо байчихвий гэж боддог юм уу, ерөөсөө их хориотой. Ер нь хязгаартай байсан дөө. Одоо сүүлийн үед ч амар болж дээ, тэр виз нь олддог бол явж л байдаг.
Саранцэцэг -
Та болбол гадаад орон луу явсан уу?
Бүдээ -
Би ямар юмаа явахав дээ, миний хамгийн бага хүү одоо Ирландад явахаар 5 жил яваад одоо ирнэ, миний хамгийн бага хүү. Энэ эрх зүй хуулийн анги төгсөд энд ирээд 5 жил шүүгч хийгээд сум дундын ерөнхий шүүгч хийгээд Ирланд улсад явсан. Миний хүү бол сурах ажиллах чиглэлээр л явсан. Тэгээд 5 жил нь ирэх онд дуусаад тэгээд ирэх юм. Би бол ямар юмаа золигоо явахав дээ. Хэдэн хүүхдээ хараад л гэртээ л.
Саранцэцэг -
Монголд одоо Зөвлөлтийн иргэдээс гадаа өөр одоо ямар орны иргэд амьдардаг ирж очдог байсан болоо?
Бүдээ -
Тэр үед үү? Тэр үед ч одоо хамгийн гол нь Зөвлөлт л байлаа ш дээ. орос хэл заадаг, ер нь тэгээд энэ оростой л жаал холбоотой байлаа ш дээ. жишээлэхийн болбол ар монгол болбол Оростой холбоотой. Өвөрмонгол бол Хятадтай холбоотой байлаа. Тийм учраас Өвөрмонголын өөртөө засах орон чинь Хятадын харьяа боллоо. Манайх болбол шууд оростой холбоотой учраас болохоор орос дуу дуулах, оросын юм эдлэх тийм байсан нэг хэсэг. Харин одоо сүүлийн үед л болбол газар орон бүрээс хүмсүүд ирж тэр одоо хөгжил бүх юм Монголд ирдэг болж дээ, тэрбайтугай одоо ер нь бүх орны юм манай УБ-т бүх орны хүүхдүүд гардаг болоо шив дээ. Эрлийз болоо шив дээ. Тухайн үед бол орос л байсан ш дээ. Тэр Америк, Германд болбол хүн явуулах дургүй байсан, яагаад уу, өнөө герман чинь дайсан гэдэг, тийм юм толгойд нь шингээгээд өгчихсөн, тэгээд хүүхдүүдээ Герман луу явуулан гэхээр өө тэр дайсан луу явуулахгүй гэж, явуулж болохгүй гэж тийм ухаан нь. Хаашаа ч юм дээ, одоо тэр. Хүмсүүдийн ухамсар л тийм байсан байлгүй.
Саранцэцэг -
Ер нь гадаад очиж суралцах боломж хэр байсан бэ?
Бүдээ -
Байгаагүй, ёстой ховор байсан. Тийм юм олддог ч үгүй байсан. Явуулдаг ч үгүй байсан юм. Явуулбал яахав дээ, Зөвлөлт Холбоот Улсад л ганц нэг явуулдаг байсан юм. Ленинград Харьков хот энэ тэрд хэдхээн хүн төгсч ирснийг би мэднэ. Ер нь тэр бараг явуулдаггүй байсан юм дөө. Сүүлийн үед л энэ олон орны харилцаа болж наашаа цаашаа явдаг болж дээ.
Саранцэцэг -
Хятадууд ер нь суурин хятадууд хэр их байсан танай энэ Өмнөговьд?
Бүдээ -
Хятадууд байна ш дээ, яагаад вэ гэхлээрээ хятад хилээрээ их өргөн юм, аа манай улстай холбоотой. Хил залгаатай. Тийм учраас дээр үеэс хойш сэм гарна гэдэг юмаар худалдаа наймаа хийж байсан гэж байгаам. За би тэр сэм гарцыг мэдэхгүй юм. Зүгээр намайг хүүхэд байхад нар жаргахлаар одоо хятад руу малынхаа ноос шир тийм юмаа ачиж яваад тэгээд шөнө одоо хил даваад, тэгээд тэр хил дээр одоо цаанаа хятадууд ирээд гурил будаагаар цайгаар юугаар ч өгдөг юм, “сэм нэвтэрнэ” гэж тийм юм бүр дээрээс эхлээд хятад монголууд тийм наймаагаа хийж эхэлж байсан юм, тийм. Тэр болбол нэлээн дээр үеийнх байх. Улсууд тэгж ярих юм билээ. Сэм явна гэж тэгж наймаа хийж байсан юм гэнэлээ гэж. Аа хятадууд боол ерөөсөө анхнаасаа л монголын энэ ашигт малтмал монголыг одоо эзэлж авах юмсан хятад бол маш олон ард түмэнтэй, тэжээх хүн олонтой, монгол орон болбол нутаг дэвсгэр нь их, идэж уух юм нь элбэг, хүн нь цөөхөн учраас, тийм учраас одоо Монгол руу ирье гэсэн сэтгэл дээр үеэс эхэлсэн, тийм бодол санаатай байдаг байх гэж би боддогийм. Тийм ч байсан дөө, ер нь.
Саранцэцэг -
Ер нь гадаад эд барааг социализмын үед олж авах боломж байсан уу?
Бүдээ -
Тэр чинь ёстой байгаагүй юм, хамгийн гол нь одоо оросын нэг жаахан одоо дээр үеийн нэг цагаан түмпэн цагаан хувин, тийм одоо оросын энэ юм гээд л манай ард түмэн оросын юманд дуртай ш дээ. Яагаад уу, бөх. Хятад бол дандаа хуурамч, дандаа хувийн үйлдвэр, арай юмаа Монголд нааш нь нэвтрүүлдэг учраас 1-рт эрүүл мэндэд муу, 2-рт хятадын юм чинь одоо хуурамч, эдэлгээ байхгүй, тэгээд л дандаа нейлонтой учраас хүний биед сөрөг нөлөө үзүүлдэг идэж уух юмнаас авахуулаад, аа орос юм бол тийм биш, аа орос болбол нэг ёсондоо үнэхээр үнэнч байсан улсууд тийм, одоо бол хятадын юм ч хэрэггүй болж дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь монгол хүмсүүдийн гадаад хүнтэй харьцаж байгаа байдал нь ямар байдаг байсан бэ?
Бүдээ -
Социализмын үед бол харьцаад байсан юм байхгүй ш дээ.
Саранцэцэг -
Одоо Зөвлөлтийн мэргэжилтнүүд байна, зарим үйлдвэрийн газрыг Польш, Чехийн тусламжаар барилаа гэдэг, мэргэжилтэнгүүд нь дагаж ирнэ, тэр улсуудад яаж хандах уу?
Бүдээ -
Монголчууд уу? Үүй ээ, монголчууд ч яахав дээ, тухайн үед болбол хэл олон улсын харилцааны дээд сургууль гэж байгаагүй ш дээ. Тийм учраас хэл мэдэхгүй, тийм учраас хэл мэпдэхгүй, ухаан нь усжуулах гээд л худаг ухуулах гээд л баахан орос ирдэг байлаа, тэд нартай чинь хэл авалцах амьтан байхгүй, дохиогоор голдуу харьцаад л, одоо Өмнөговьд миний мэдэхийн л тэр усжуулах ажлаар бол оросууд их ирж байсан. тийм. Усжуулах ажлаар ер нь эхэлж байсан дөө. Тэрнээс хятадууд бол ямар юмаа ирэхэв, хятадууд бол дээр үеэс эхлээд одоо УБ-т юм болбол яахав дээ, ер нь хятадууд дээр үеэсээ УБ-т их олон хятад, ялангуяа хэл мэл гээд сүүлийн үед хятадууд их орж ирдэг болсон. Ялангуяа барилгын мэргэжлээр. Манайх чинь барилгын сургууль байхгүй юм чинь. Хятадуудаар л барилгаа бариулахаас яахав. Өмнөговьд хятадууд барьсан барилга их бий ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь хятадуудыг монгол хятадын харьцаа муудлаа гээд гаргалаа эд нар гэж ярьж байсан ш дээ?
Бүдээ -
Тийм, үгүй ээ одоо тэр оросууд ч тэр ш дээ. Одоо УБ хотод юуны оросуудын хороолол гээд л хороолол байсан. Яасан нэг өдөр ууж байсан аягатай цайг нь үлдээгээд л, гэр орны бүх тавилгыг нь үлдээгээд л машинд ачиж байсан ш дээ. Тэр чинь одоо ямар юман даа ч тэгдэг байсан юм, мэдэхгүй юм. Одоо сүүлийн үед чинь газар орноос ирээд эрлийзгүй улс ч байхгүй болоо шив дээ, сүүлийн үед бол. Тийм болсон ш дээ.
Саранцэцэг -
Социализмын үед гэр бүлийг дэмжсэн бодлого эмэгтэйчүүдийг дэмжсэн бодлого гэдэг юм байв уу?
Бүдээ -
Заа тэр социализмын үед бол эмэгтэйчүүдийг одоо сэтгэл санааны хувьд эрдэм ном сургахад ч тэр одоо ариун цэвэр сайн сайхан байлгах, тэр талд болбол нэг их эмэгтэйчүүдийн талаар анхаарал муу байсан. Тухайн тийм учраас халдварт өвчин их байсан, тиймээ. Янз бүрийн одоо тэмбүү мэмбүү юу ч байдаг юм, халдварт янз бүийн өвчин бол монголд их байсан. Яагаад уу гэхлээр өнөө гадаадын эмч нар ирэхгүй, мэргэжилтэй хүмсүүд нь цөөн, манайд чинь одоо бол хувийн сургууль дээд сургууль гээд одоо янз янзын сургуулиар янз янзын мэргэжлийн улсууд төгсдөг боллоо ш дээ. Хуулийнх ч бай, юуны манай боловсролын байгууллагынх ч тэр, эмнэлгийн талаар ч гэсэн, тэр үед болбол тим олон сургууль байгаагүй, халдварт өвчин их байлаа, мэргэжилгүй багш нар их байлаа. Самбарын өмнө зогсч л байвал болоо, багш байх л гэдэг байсан. Тэгэхэд муу юм болоогүй. Тэр үед төгссөн хүүхдүүд бол мөн одоо хийдэг ажлаа хийгээд л, амьдардаг юмаа амьдраад л явцгааж байна. Болж л байна.
Саранцэцэг -
Яг одоо таны амьдралд төр засгийн бодлогоор гэр бүлийг дэмжсэн бодлогоор наалдаж үлдсэн юм байна уу?
Бүдээ -
Гэр бүлийн талаар бол одоо бол гэр бүлийн талаар сайхан сайхан юм ярьдаг болж, сайхан хүүхдээ хүмүүжүүлдэг, сайн сайхан амьдрах талаар бол их юм хийж байна. Тухайн үед тийм юм байгаагүй. Байгаагүй. Тэрбайтугай одоо тэр гэр бүл бүртгэх барих тийм юм ч байгаагүй, тэгээд л нэг 2 хүн сууж л байдаг, салж л байдаг нийлж л байдаг, тийм л байсан. Харин одоо бол их сайхан болж дээ.
Саранцэцэг -
Эмэгтэйчүүдийн зөвлөл гэж байдаг байсан, юу хийдэг байсан?
Бүдээ -
Эмэгтэйчүүдийн зөвлөл гэж байсан л даа. Тэр яахав дээ, эмэгтэйчүүдийн зөвлөл бол яахав дээ хэдэн эмэгтэйчүүд сумынх ч бай, аймгийнх ч байдаг юм уу, хүнээ цуглуулаад за одоо орон нутагт тийм ажил өрнөж байна, манай эмэгтэйчүүд оёно хатгана ч гэдэг юм уу, угаана цэвэрлэнэ ч гэдэг юм уу, за одоо үр хүүхэддээ тийм юм хийнэ шүү, за одоо уран гартны тийм тэмцээн явагдна, тэрүүнд одоо тийм тийм юм хийгээд ир тийм цамц нэхээд ир ч гэдэг юм уу, тэрнийг оёод байж бай ч гэдэг юм уу, нэг тиймэрхүү юм, хоорондоо уралдпаан маягийн юм явуулаад, тийм юм хийдэг байсан, тэр байтугай, хөдөө суманд чинь за юу яаж байсан ш дээ. Би одоо гэр ахуйн мэргэжлийн хүн биш шүү дээ, тэгэхэд одоо гэр ахуйн багш тухайн үед өвдөөд, хөдөө суманд чинь байранд чинь одоо хөнжил хийх уут байхгүй, тэгээд би 108 хөнжлийн уут хүүхдүүдээр гэр ахуйн хичээлд оёулж заалгаад, одоо ингэж оёно ингэж оёно гэж заагаад, тэгээд одоо тийм уут хүртэл хийж байраа их гоёж их сайхан болгож байлаа, тухайн үед. Гоё ш дээ, ингээд ороо гоё засуулаад. Тийм мэтийн юм, эмэгтэйчүүдэд оёх хатгах, угаах цэвэрлэх хүүхдээ хүмүүжүүлэх тийм юмнууд эрхбиш тэр эмэгтэйчүүдийн зөвлөлөөс хийдэг байсан юм, амьдралын хувьд бол.
Саранцэцэг -
Энэ одоо таны бага хүүхэд байх үед танай энэ Өмнөговийн таны амьдарч байсан Баяндалай ер нь сум орон нутгийн байгаль цаг уур яаж өөрчлөгдөж байнаа?
Бүдээ -
Заа тэр тухайн үед болбол тэр алт ухна гэдэг чинь байгаагүй юм. тэрнийг ухаж амьдарч байсныг би ёстой мэдэхгүй юм. Тэр алт ухна, газар шороо сэндийлнэ, гэдэг чинь саяхнаас эхэлсэн юм. Тийм учраас устай уултай ургадаг ургамалтай, урсдаг устай, гоё байлаа, тухайн үед. Намайг хүүхэд байх үед. Тэр өнөө газар шороогоо оролдох юм байхгүй. Тэрнийг сүйтгэдэг хүн байхгүй учраас. Ус нь урсдаг жамаараа урсаад, ургадаг нь жам ёсоороо ургадаг, газар дэлхий чинь сайхан байлаа. Энэ сүүлийн үед одоо газар шороогоо оролддог, алт ухдаг чинь саяхнаас л одоо тийм болж өнөө газар шороогоо ухаад ирэхлээр экологийн байдал өөрчлөгдөөд ус нь ширгээд, ургамал нь ургахаа байгаад өнөө гадаадын олон том том машинууд чинь нааш цаашаа давхиад тэр зам мам газар шороог нь эвдээд, сүйтгэчихлээ. Би энэнд бол маш их харамсч л байдаг юм. Тийм л учиртай юм. Байгаль орчин бол их өөрчлөгдсөн.
Саранцэцэг -
Газар усны нэр өөрчлөгдсөн газар бий юу?
Бүдээ -
Газар ус одоо өөрчлөгдөж байдаг юм уу, үгүй юу мэдэхгүй. Алтны уурхайтай газар янз янзын нэртэй газар байдаг л байлгүй. Одоо мэдэхгүй юм даа, тэрнийг.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл, танайд илүү сайхан болж нааштай өөрчлөлт гарсан юм бий юу, байгаль цаг уурын хувьд?
Бүдээ -
Байгаль цаг уурын хувьд би болбол одоо хувьдаа бодоход тийм сайхан болсон гэх юм байхгүй, ер нь л муу тал руугаа л байсан. Тийм л өөрчлөгдсөн. Ус нь урсахаа байлаа, ургамал нь ургахаа байлаа. Тиймээ. Газар шороогоо онгичоод болохоо байлаа, би энэ дээд тэнгэр агаарыг боддог юм, энэ дээрээс харж байхад хичнээн муу муухай юм харж байдаг болоо гэж. тэр нь сайхан болоод тэгээд цэцгэлчихсэн юм гэж би хэлж чадахгүй ээ. Манай хувьд лав.
Саранцэцэг -
Одоо та болбол Өмнөговийн хүн, хотод хамгийн сүүлд хэзээ очив?
Бүдээ -
Хотод очихын хувьд бол зөндөө л очсон л доо. Би ч ноднин., хамгийн сүүлд үү, өнгөрсөн онд би цөсөө авахуулах гэж очоод, цөсөө авахуулчихаад, “Оргил”-д очиж 10 хоноод дараа нь би том хүүгээ алдчихаад, очиж сайн муу явдлаар ноднингийн туж явсан.
Саранцэцэг -
Хотын амьдралаас танд маш таагүй санагддаг зүйл нь юу вэ?
Бүдээ -
Хотын амьдралаас бол одоо миний бодохоор болбол дээр үед чинь хотод очиход гараад явахад гишгэдэг газартай, дайруулчих машин цөөхөн байсан. Аа сүүлийн үед болбол гараад алхах ч хэцүү болж, алхах ч газаргүй болж, гарахаараа хүний гар дээрээс чирэгдээд явна, гарвал мөнгө, аа хотод бол их хэцүү болсон гэж боддог, ард түмэн өөрийнхөө нийслэлд очъё гэж бодолгүй л яахав. Гэхдээ манай ард түмэн арай л хэтэрчихсэн юм шиг байдгийм ш дээ. УБ хотод тэр хүн суурьших тэр юм нь арай хэцүүдчихэж, за тэр улсынхаа хөгжлийг дагад тэр гадаадын дотоодын явдаг явдаггүй, хуучин шинэвтэр машиныг их хэцүүрчихэж, явах газар нь ч олдохгүй, их хэцүү л болчихсон юм шиг санагддаг юм ш дээ. Дээр үед чинь тийм байгаагүй юмаа, сайхан байсан юм. Одоо чинь би хот явах дургүй. Хүүхэд бол аавын 5 жилээ дуусгачихаад ээж хот явна, тэнд 2, 3 өрөө байшин авчихсан гэдэг юм. Би бол явах дургүй. За энэ зудтай ч бай, одоо газар шороо нь ч онгичсон байна уу, Өмнөговьтоо л хэвтэж байя зүгээр, эндээс яваад энэ худалдааны төв ороход би энэ хооронд чинь би 10-аад хүнтэй уулзаад л, яваад л суух газраа суугаад л, чөлөөтэй явна ш дээ. хотод тийм юм байхгүй. Гараад л явна, нэг таних амьтан байхгүй. Гараад л явна, нэг хүүхдийн хажууд чирэгдээд явна. Өнөө машинууд нь дайрчих гээд болохгүй. За тэгээд нэг юманд суугадахна, өнөөх нь мөнгө нэхнэ. Хэцүү ш дээ. Тийм л юм байдаг юм байна. Би болбол хотод ер нь яасан сайхан юм, энд чинь амьдарчих юмсан гэж нэг улсынхаа нийслэлийг муу хэлсэн болох байх даа, явъя гэж санадаггүй л юм ш дээ. Бүдүүлэг болж байгаа юм уу, миний нас ахичихаад тэгээд байгаа юм уу, сайн ойлгохгүй л байна.
Саранцэцэг -
Танд одоо энэ хотод чинь тэр нь аятайхан юм даа гэж бодогдохоор юм байна уу?
Бүдээ -
Үгүй ээ, одоо хотод удаан амьдраагүй болохоор тэр сайн сайхан юмыг нь хотод би удаагүй учраас мэдэхгүй юм. Тэр эмнэлэг зэмнэлэгээр нь явахаар хэцүү л юм шиг байдаг юм ш дээ. Үгүй ээ нэг шээсний шинжилгээ өгсөн чинь тэдэн төгрөг өг, эндээс шил өгнө, зураг авахад л тэдэн төгрөг, над шиг тэтгэврийн хүн бол хэцүү л юм шиг байдаг юм ш дээ. Эмнэлэгт үзүүлэх гэж чухам ёстой таньдаг хүнгүй л бол ер нь хотод таньдаг хүнгүй л бол тэгээд л харин ч би багш хүн юм тулдаа, олон шавь нар тэнд, олон эмч нар олон таньдаг хүнтэй юм болохлээр болох юм байналээ. Тийм юмгүй бол хэцүү л юм шиг санагдана ш дээ, хүн.
Саранцэцэг -
Та ТТБ-ын тухай ямар бодолтой явдаг вэ? Монголд ер нь ямар ач холбогдолтой юм?
Бүдээ -
Үгүй ээ ер нь ТББ-аас одоогийн тэр би ч одоо гэртээ ганцаараа шахуу л байгаа юм телевизрээр л нөгөө хүнээ хийж харж суухад болбол би тэр ТББ-аас тэр тэр өнөө Үйлдвэрчний эвлэлийн байгууллага, за тэр Баасангийн байгууллага чинь ямар юм билээ, Ахмадын чөлөөт бас нэг Үйлдвэрчний Зөвлөлийн юу шиг, Ганбаатар, тэр мэтийг бол үнэлээд байх шиг болдгийм ш дээ, нээрээ. Тэгээд энэ олон их хурлын гишүүд чинь одоо зайлуул, бодвол мэдлэгтэй сайн хүнээ л гаргаж л байдаг л байлгүй дээ, жишээлэхийн бол манай Өмнөговийн Оюутолгойг юу яана гээд л чухам өчнөөн сар л боллоо, одоо хүртэл шийдээгүй. Хамгийн над зах нь миний амьдрал дээр харж байхад миний том хүүгийн хүүхэд олон улсын харилцааны дээд сургууль энэ жил төгсөөд ирлээ, Оюутолгойгоор, одоо ажил байхгүй гээд л ингээд тэр Оюутолгойг хараад манайд байж л байна ш дээ. Энэ чинь тэр бушуухан шийдээд сургууль төгссөн хүнийг нь бушуухан тэр юманд нь оруулбал ч яадаг юм. Би тэгээд ер нь шийдэж болдоггүй яасан газар байдгийм л гэж боддогийм ш дээ.
Саранцэцэг -
Одоо энэ танай Өмнөговьд чинь том том үйлдвэрийн газар гэвэл юу байдаг юм?
Бүдээ -
Үгүй ээ энд чинь одоо үйлдвэр мүйлдвэр цөөхөн ш дээ.
Саранцэцэг -
Орд газрууд л уу?
Бүдээ -
Орд газрууд л байна. Би түрүүн хэлсэн ш дээ, энд нэг хэсэг сайхан тийм үйлдвэр байсан юмаа, одоо ямар юмнаас нь болсон юм, бүгдийг нь устгаад хаячихсан.энд чинь хачин сайхан оёдлын тасаг байсан юм, модны мужаан байсан юм, үгүй ээ тэгээд л одоо нүүрс боловсруулдаг юм байлаа, үгүй ээ мөн олон сайхан юм байлаа. юу ч байхгүй. Тэгээд хаанаас ямар юм нь гараад ямар тогтоол шийдвэр гараад устгачихсан юм мэдэхгүй. Тэр одоо хүртэл байж байсан бол мөн сайхнаа даа.
Саранцэцэг -
Одоо болбол нэлээн өргөжчихсөн байхаар?
Бүдээ -
Тэгэхгүй яах юм. одоо модны үйлдвэр гээд л тухайн үед чинь тэр төмрийн үйлдвэр гэхэд чинь аргалын дөрөлжнөөс авахуулаад халбага шанага хийх бол хачин их юм хийдэг байсан ш дээ. Гар нүүр угаадаг юм энэ тэр. Гэрт суурилуулдаг, гэрт тавьдаг юм энэ тэр одоо байхгүй юу ч үгүй. Ямар тогтоол шийдвэр нь гараад яагаад болохоо байгаад одоо тэгээд хувийн үйлдвэр байгуулна гээд л тэгээд яриад байх юм. Байсан юмыг нь бүгдийг нь байхгүй болгочихоод тэгээд одоо байгуулна гэхээр одоо өнөө мөнгө төгрөг санхүү байхгүй. Юун дээрээ зогсч хийх юм.
Саранцэцэг -
За би одоо танаас хамгийн сүүлийнхээ асуултыг асуух гэж байна. монголчуудын одоо нас барсан хүмүүсээ дурсдаг арга барил яаж өөрчлөгдсөн бэ, оршуулгын зан үйл дээр үед ямар байсан, одоо яаж өөрчлөгдөөд байна?
Бүдээ -
За дээр үед өнөө хүмсүүдээ нас барахад байна ш дээ, тийм авс мавс гэж юм байхгүй, зүгээр цагаан даавуунд ороогоод л, хөдөө гэх юм бол чулуу дэрлүүлээд л, тавьчихдаг байсан юм гэнэлээ. Тэр нь болбол тэгээд л хэдхэн хоног дотор шувуу мувуу ямар юм байдаг юм үргээгээд байхгүй болчихдог байсан юм гэнэлээ, за сүүлийн үед бол яахавдээ авс гэдэг юм хийгээд тэгээд одоо газар ухаад тэр доогуур хийчихэж л байна, манай Өмнөговьд ч бол энэ юу гол руугаа тавьдаг л болж, энэ одоо мөн олон газар байна, энэ Ханхонгорын баруун тал өөд ч за энэ бол яахав дээ, нийтээрээ тэгээд газар ухаад авсанд хийгээд тэгээд хийчихдэг болж, ер нь тэгээд хүн Дашбалбарын хэлснээр өнөө .. Амьд байхдаа бие биенээ хайрлаа... гэдэг сайхан үг бий. Тэгэд манай ард түмэн чинь одоо манай залуучууд чинь амьд байхдаа бие биенээ хайрлана гэдгийг мартжээ, тэгээд одоо үхээд хэвтэхлээр нь одоо тэгээд л одоо яахав дээ, тэгээд ёс журмаар нь оршуулдаг л болж. Манай Өмнөговьд нас барсан хүмсүүдээ одоо тэр бүх юмыг нь гаргаж өгдөг байгууллага байсан, сүүлийн үед байхгүй болчихсон, жишээлэхийн бол хар цагаан даавууг нь гаргаад өгдөг, модон авсыг нь хийгээд өгдөг, тийм байсан байгууллага байсан юм. Тэгээд одоо сүүлийн үед байхгүй. Хүнээ нас барчихаар хүмүүс өөрснөө л тэр өөрснөө л дэлгүүр хоршоогоор ороод л, олоод л тэгээд л өөрснөө л нэг юм оршуулдаг л болчихсон л байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Уул нь болбол нэг тодорхойлолтоор хэдэн төгрөг мөгрөг олгодог байсан биз дээ.?
Бүдээ -
Тэр чинь болбол тэгдэг л байсан юм, тэр тэтгэвэр авдаг улсуудынхаа чинь байсан. За яахав настай бид нар шигд нь нэг хэдэн төгрөг олгодог юм гэнэлээ. Энэ настай хүмүүсийн байгууллагаас тэтгэвэр авдаг улсуудынхаа одоо тэр тэтгэврийг нь тооцдог юм уу яадаг юм, зуун хэдэн мянган цаас өгдөг юм гэнэлээ. Тэгээд энд одоо ингээд харж байхад үр хүүхэдтэй хүмсүүд сайхан оршуулагдаж байна, ёс журмаараа оршуулагдаж байна. Аа үр хүүхэд байхгүй, гав ганцаараа өвгөд хөгшид хэцүү хэн тэрнийг оршуулах юм бэ, ажиллаж байсан албан газар нь ч мэдэхгүй, алга болчихсон юм чинь. Байна хөөе. Тийм юм бол сүүлийн үед амьдрал дээр харагдаж байгаам. Нэг ч үр хүүхэд байхгүй, эмгэн өвгөн 2 цувраад нас барлаа, өнөө тэтгэврийнхээ зуун хэдэн мянган цаасыг авах гэсэн чинь зээлтэй байдаг өнөө, амьдарч чадахгүй тэтгэврийн зээл авчихсан болохоор чинь. Банк зээлтэй болохоор мөнгө өгөхгүй ш дээ. За тэгээд одоо юуны чинь өнөө авс ч байхгүй, өнөө хар цагаан даавуу нь ч олдохгүй, тэр байтугай газар ч олдохгүй. Оршуулах ухах газар ч олдохгүй, тийм хэд хэдэн хүн би өөрийн биеэр үзлээ, үр хүүхэд байхгүй, тийм улсуд бол энэ оршуулгын ажилд үнэхээр хэцүү байдаг юм байна, би 2 ч хүний оршуулган дээр очсон тийм байсан.
Саранцэцэг -
Газар олдохгүй гэдэг нь юу гэсэн үг үү? Үнээр худалдаж авах юм уу?
Бүдээ -
Үнээр худалдаж авна ш дээ, мөнгө байхгүй юм чинь.Амьдрахын эрхэнд тэр улсууд чинь ухаан нь идэж уух юмаа авах гээд тэтгэвэр жаахан тогтсон учраас сардаа хүрэхгүй байхгүй юу. Тэгээд ухаан нь одоо 8 сар 9 сар гэхэд л 10,11 гээд л өнөөхөө зээлж аваад л, зээлсэн хэдэн мөнгөөрөө л амьдралаа залгуулдаг байсан юм билээ л дээ. Тэгээд өнөө улсаас авдаг мөнгөө авах гэхээр тэр 2 зээлтэй байсан гээд өгөхгүй байгаа юм чинь яах юм, тэгээд одоо сүүлийн үед чинь тэр өнөө авс мавс хийх мод зод нь байхгүй болохлээр эсгиийнд ороогоод хийчихдэг юм байна. Эсгийнд ороогоод хийх гэхээр эсгий авах мөнгө байхгүй. Одоо сүүлийн үед өнөө дээлийн дотор хийдэг юу билээ тиймэрхүү юманд ороогоод тэгээд л оршуулсан болчихож байна ш дээ. Аа үр хүүхэдтэй улс нь бол их сайхан жам ёсоороо оршуулж байнаа, тэр нас барахын хувьд бол тиймэрхүү байна шүү, тийм.
Саранцэцэг -
Одоо чандарладаг гээд л?
Бүдээ -
Одоо чандарладаг юм чинь УБ хотод тийм юм болсон гэнэлээ. Тэр бол их мөнгөөр хийнэ ш дээ, тийм. Одоо тэтгэврийн бид мэтийнхэн ямар золигоороо яах юм, чандарлахав, аа гэхдээ тэр үр хүүхэд нь хэдэн мөнгөтэй овоо хэдэн хүүхэдтэй бол хийлгэх л байх л даа. Ялангуяа манай хотынх бол хэцүү болчихсон байналээ. Тэр оршуулдаг газар нь айлтайгаа нийлчихсэн, аймар юм харагдаж байх юм билээ, ноднин манай нэг хүүхэд нас бараад, тэр зүүн тийшээ ямар юм билээ, тэртээ зүүн тийшээ, үүдэндээ манаачтай л юм билээ, тэр Туул голын хойд энгэр дээр, нэг газар байналээ. Ямар юм гэлээ, тийм тиймрхүү юм нас барахад хэцүү юм их болдог л юм билээ, манай хотод бол хэцүү л юм шиг харагддаг ш дээ, харахад. Зүгээр явж үзэх биш. Манай энд бол нас барсан улст тусгай үйлчилдэг байгууллага байсан ш дээ, одоо байхгүй.
Саранцэцэг -
Танайд бол ямар ч гэсэн нийтийн оршуулгын газартай тээ?
Бүдээ -
Манайх бол байна. Энэ хойд руу ч байна, Ханхонгорын баруун талд ч байна, энэ өөд ч байна. Тэгээд одоо тухайн үед бол нас бархад заавал мөнгө орно ш дээ. Орохгүй яах юм бэ, тэгээд үр хүүхэдгүй, тэтгэврийн улсууд бол үнэхээр хэцүү юм билээ. 2 ч хүний тийм ажил явдалд дээр таньдаг болохоор очсон ёстой хэцүү юм билээ.
Саранцэцэг -
Тийм л юм байна л даа. За таныг сонирхолтой сайхан ярилцлага өгсөнд баярлалаа.
Бүдээ -
За баярлалаа. Намайг тоож ирж энэ муу чавганц гэлгүй ярилцлага авсанд их баярлалаа. Цаашдын ажилд чинь их өндөр амжилтыг хүсье.
Саранцэцэг -
Танд эрүүл энхийг хүсье, урт удаан наслаарай. Заа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
