Sanjaasüren
Basic information
Interviewee ID: 990339
Name: Sanjaasüren
Parent's name: Lodoisambuu
Ovog: Shaz-Borjigon
Sex: m
Year of Birth: 1945
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: lawyer
Work: Green Party legal advisor
Belief: Buddhist
Born in: Hashaant sum, Arhangai aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
repressions
politics / politicians
foreign relations
literature
NGOs
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
За Санжаасүрэн гуай бид хоёрын ярилцлага үргэлжилж байгаа. Бид хоёрын гуравдахь ярилцлага. Өмнө нь нэг 4 цаг орчим ярьсан байсан. Ярилцлагаа эргэж үзээд тодруулах шаардлагатай юм байна гэж үзлээ л дээ. 30-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн тухай сэдэв бол аман түүхийн судалгааны нэг том бүрэлдэхүүн хэсэг. Тэнд та сонин уялдаа холбоогүй байдлаар тэр нь юу байсан гэхээр Чингисийн алтан ургийнхныг нааш цааш нь болгосон тийм арга хэмжээ тийм нэрийн доор явагдсан гэсэн тийм санаа та хэлсэн байсан. Би бас тодруулж асуусан байсан. Юу гэж асуусан гэхээр үнэхээр тэр үед Алтан ургийнхны үр удам тасарч чадсан юмуу? Одоо ер нь хаана байна гээд Монголын төрийн хар хайрцагны бодлого энэ тэр гээд юм ярьсан. Цагаан ястан гэж Алтан ургийнхныг нэрлэдэг байсан ч юмуу? Энэ түүхийг жаахан тодруулаад ярьвал яасан юм?
Санжаасүрэн -
1992 оны эцсээр би Улсын Аюулаас Хамгаалах Яамны архивын газар ажиллаж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгж ажиллаж байхад нэр бүхий хүмүүсийн судалгааны материалыг харж байсан.Тэр нь юу гэхээр зэрэг ватум цаас гэж тэр үед ярьдаг байсан ш дээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Юм зурдаг бичдэг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хоёр ватум цаасан дээр Монголын Чингисийн Алтан ургийнхныг бичсэн. Монголд ер нь хичнээн тайж удам байдаг юм? Чингисийн Алтан удам угсааныхан хичнээн байдаг юм? Түүнийг Чингисийн хүүхдүүдээр нь аваад Чингисийн удам угсаа, Хасарын удам угсаа гээд тэгээд Чингис дотроо Өгөөдэй Цагаадай гээд хамгийн сүүлд Тулуйн удам угсаа гээд Монголд хичнээн тайж байна? Аймаг сумдад хэд байж бэ? Хамжлага тайж нь хэд байж бэ? гээд бүгдийн ялгачихсан. Ангилчихсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгж байсан. Тэгээд энэ нэрийг тэнд байсан судлаачид ярихдаа 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн гол цохилт нь бол Чингисийн үзэл суртлыг уламжилж авч үлдсэн Алтан ургийнхны удам угсаа тэр хэлмэгдүүлэлтийн гол бай болсон. Түүний нэгэнд бол лам нар, тайжууд гэсэн улсууд хэлмэгдэж байсан тийм юм ярьдаг юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нөгөө нэг талаасаа Чингисийн удмын тэр их эрх дархыг 21 оны хувьсгалаар нэлээн үгүй хийгээд тавьчихсан. Өөрөөр хэлбэл орон нутгийн засаг захиргаанд байсан тэр тайж майжийг чинь халаад хаячихсан. Албан тушаалаас нь өөрчилчихсөн. 37 он болоод ирэхээр эд зүйл, соёлын дурсгалын зүйлүүдийн үгүй хийж хаясан. Баруун хүрээ тэр үед Шанхын хийд гэж байсан. 30-аад оны үе 20-иод оны эцсээр тэр Шанхын хийд дээр, их олон дугантай. Тэр дуган дотор нь ном энэ тэр нэг их байдаггүй. Бөө соёлын хэрэгсэл тийм юмыг дугандаа хадгалдаг байсан юм байна лээ. Түүнийгээ тахин шүтдэг. Тэр үед манай авга ах лам жаахан хүүхэд 10 хэдэн настай байсан. Манай авга ах тэгж ярьдаг байсан. Тийм байсан юмаа гэж. Тэгээд дуганы сүм гэж хар сүм байдаг байсан. Модон сүм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Сүлдний сүм гэж ярьдаг байсан. Тэр Сүлдний сүм нь юу хийдэг яадаг байсан юм. Гэтэл нэг өдөр хэдэн морьтой хүн ирчихсэн нэг хүнийг загнаад байгаа ч юм шиг. Аашлаад байгаа ч юм шиг болохоор нь давхиад очсон чинь Түшээт хан өөрөө ирчихсэн. Дагуулуудтайгаа. Тэгээд тэр Сүлдний сүмд орчихсон. Хажууд нь нэг хүн хайрцагтай юм барьчихсан. Түшээт хан өөрөө хүзүүндээ зүүсэн түлхүүр гаргаж ирээд нөгөө хайрцагийг чинь онгойлгоод хуулиатай бичиг гаргаж ирээд цаана нь хэдэн лам хоёр ч юмуу. Гурван ч лам байсан. Би хүүхэд байсан учраас сайн мэдэхгүй байна. Тэр лам нарт уншуулаад тэгээд Түшээт хан уншуулчихаад буцааж эвхээд хайрцаг дотроо хийгээд ламдаа өгчихсөн. Тэгээд лам нь аваад явсан. Түшээт хан ингээд явсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд энэ Чингисийн хар сүлдийг 30-аад оны үед хотод авч ирсэн байхаа гэж ярьдаг. Манайхан тэгж ярьдаг байсан юм. Тийм учраас үндсээрээ 21 оны Хувьсгал ч ялгаагүй. 37 оны ...гол цохилт хийж байсан юм болов уу? даа. Чингисийн үзэл бодол, удам угсаа, генийн фонд, соёл дурсгалын зүйлийг устгахад чиглэсэн. Үүнээс ургаж гарч ирээд 21 оны хувьсгалын асуудлыг хүмүүс их ярьдаг юм. Яагаад гэвэл 21 оны хувьсгалыг Богд удирдсан юмуу?
Хишигсүрэн -
Сүхбаатар удирдсан юмуу?
Санжаасүрэн -
Сүхбаатар удирдсан юмуу? Ер нь бол тодорхой болсон ш дээ. 21 оны хувьсгалыг Богд, Данзан, Бодоо гурав гээд. Нөгөө талаас нь болохоор 21 оны хувьсгал гарахад Хиагтад 10,000 Гамин байсан юмуу? Үгүй юмуу гэдэг асуудал гардаг. Энэ тоо бас их эргэлзээтэй. Бараг тэр үед Монголд байсан Гамингийн тоо ч хүрэхгүй байсан гэсэн юмыг судлаачид хэлсэн байдаг. Тэр үед 10000 хүнийг Хиагтад байрлуулаад тэгээд хооллох нөхцөл тэр үедээ эдийн засгийн боломжийн хувьд Хятадад ч байгаагүй. Монголд ч байгаагүй. Дараачийн нэг асуудал бол 1924 оны 3 сарын 11-нд Хиагтад байсан 400 хүн бүгдээрээ Монголчууд байсан уу? гэдэг асуудал гарч ирнэ. Өвгөн партизаны яриан дээр гардаг шүү дээ. Гадаадын хүмүүс Монгол дээл өмсчихсөн амьдарч байсан гэсэн юм байдаг. Яг 21 оны тэр үйл явдал гараад ирэхээр Хиагтын асуудал яригддаг гэж сонин дээр бичсэн байна лээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Яагаад гэхээр Хиагтад олон Цагаантнууд эзэлж байсан. Тэр үеийн Улаантнууд цохиж хөөсөн. Дахиад Цагаантнуудын довтолгоо ирвэл яах бэ? гэж хамгаалалтын арга хэмжээ авч дахиад довтлоод ирвэл Монголын нутаг дээр тулалдаан зохион байгуулъя гэсэн тийм төлөвлөгөөтэй байсан гэж ийм асуудлууд байдаг л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ийм ийм үндэслэлүүдээр 21 оны хувьсгал гарсан гэж. Нөгөө талаас яагаад Оросын нэр холбогдож байна гэхээр хойно Оросын аюул гэж гараад ирсэн. Монголчуудын нэг арга бол түймрийг цурманд оруулж унтраадаг. Хойноос ороод ирсэн учраас түүнээс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг Богд авсан. Сүүлдээ энэ бол хяналтаас гараад Богдын хяналтаас гарчихсан гэсэн ийм яриа байдаг. Түүнтэй адилхан 90 оны Ардчилсан Хувьсгал ч гэсэн тэр дотор эхлээд бол Аюулаас Хамгаалахын.....
Хишигсүрэн -
Дарга удирдлага нь зохион байгуулж байсан.
Санжаасүрэн -
Тэгээд хяналтаас гарсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Ийм учраас 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн асуудал бол зөвхөн хэдэн лам нарын асуудал бишээ. Чингисийн Алтан ургийнхныг үгүй хийх ажил байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Аа ха. Алтан ургийнхан 30-аад он хүртэл байж байсан. Нэг ёсондоо хэлмэгдүүлэлтийн бай болсон тэр улсууд үнэхээр тэр эрх мэдлийг төвлөрүүлж чадсан уу? Эрх мэдэл захиргааг тэд нар тодорхойлж чаддаг байсан уу? Тэр хүмүүс нийгэмдээ ямар хүмүүс байсан юм бол? Аягүй тийм ядуу хохь Тайжууд гээд байсан гэж байгаа ш дээ? Ямар ч өв хөрөнгө, эрх мэдэл байхгүй. Тэгсэн хэрнээ нутгийн ард түмэн хүндэлдэг. Мэддэг. Тайж угсааны хүн гээд ямар сайндаа Цагаан ясныхан гэдэг ойлголт их хадгалагдаж байсан юм байна лээ ш дээ?
Санжаасүрэн -
Ер нь Монголчуудын зан заншил бол нүүдэлчдийн соёл гээд тэгээд Монголчуудад хууль үйлчлэхдээ дээдэст хууль нь үйлчилдэг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Доодсуудад бол нэр хүнд арга ажлаар бүтдэг. Тийм учраас тэр үеийн удам угсааныхан бол тийм их ном судар хүлээж байсан учраас тэд нарыгаа их хүндэтгэдэг. Аа нөгөө талаас аваад үзэхээр Чингисийн Алтан ургийнхны хүн төрөхөөс эхлээд нарийн бодлого явагдаж байсан байгаа юм. Үүнийг Өндөр гэгээний түүхээс үзэж болно. Түүнд юу гэж бичсэн гэхээр сэцэн хаан Шолоо зүүдлээд /115:03-05/ Түшээт хан Гомбодоржийн хатан Ханджамц хөл хүндтэй байна гэж зүүдэлсэн. Тэгээд өглөө зурхайчаа дуудуулж байгаа юм. Би шөнө ингэж зүүдэллээ. Ханджамц хатан хөл хүндтэй байна уу? Тэгэхээр нь зурхайч нь тоолж үзээд хөл хүндтэй байгаа юм байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Эрэгтэй хүүхэд төрөх юм байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Зурлагаа хийхгүй юу. Зурлага гэдэг чинь мэргэлж байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр нь сэцэн хаан Шолоо хөл хүндтэй байна уу? Үгүй юу? гэдгийн үзээд тэгсэн чинь Ханджамц хатан хөл хүндтэй байсан. Тэгэхээр танайхаас төрсөн хүүг Халхын Богд болгон гэж Түшээт хан Гомбодорж хаантай ярьж тохирсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр энэ юу байсан гэхээр Чингисийн удам угсааны хаадын хатдууд хаан хүүг төрүүлэх үүрэгтэй байсан байгаа юм. Аа шивэгчид бол хааныг зугаацуулах үүрэгтэй. Тийм учраас хаан ?хатан хоёр хэзээ энгэр зөрүүлэх үү? Хаан угсааны хүүхэд гарах нь нарийн тооцоотой байсан. Тэгэхээр дээр үеийн хаад их ухаалаг чадварлаг байсан.
Хишигсүрэн -
Төгс байх нь байна ш дээ.
Санжаасүрэн -
Төгс байдаг. Тэгээд гэрийн том сургуулиар сургадаг. Гэрийн асар том сургалт байсан. Энэ соёлоо авч явж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр тусмаа 21 оны хувьсгал хүртэл. Тэгж ярьдаг байсан ш дээ. Богдын төрийн албанд ажилладаг хүмүүс 5 хэл мэддэг байсан гэж. Хятад, Манж, Төвд, Орос, Монгол ийм таван хэл мэддэг хүн төрийн албанд ажилладаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас 21 оны хувьсгалын дараа Чингисийн удам угсааны Ширэн Дамдин гэдгийг 3-р Богдын үеэс эхэлж ажиллаж байсан болов уу? гэсэн тийм юм байдаг. Яагаад гэвэл Богдыг төр барьж байх үед заавал Чингисийн удам угсааны хүн байдаг. Тэр нь магадгүй олон түмний дотор Алтан ургийнхны бодлогыг хэрэгжүүлэхэд гол нөлөө байсан болов уу? гэж. Иймэрхүү нарийн зохион байгуулалтай. Мэдээжийн хэрэг хувь хүний янз бүрийн ааш араншин байлгүй л яахав. Гэхдээ ихэнх нь Чингисийнхээ ёс төрийг сайн мэддэг. Монголын ёс төр гэдэг бол тэр чигээрээ хууль. Бичигдээгүй аман хуультай.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Түүнийг зөрчих эрх хэнд ч байхгүй.
Хишигсүрэн -
Дорно дахины Күнзийн сургааль энэ тэр, Хятадын сургааль чинь үнэндээ бол ёс заншил ахмадын үг сургааль гээд байгаа тэр зүйлийн цаана үнэхээр нийгмийн харилцааг зохицуулдаг эрх зүйн систем явж байсан юм байна лээ л дээ. Аа тэр уламжлал Монголд байжээ.
Санжаасүрэн -
Тэр уламжлал Монголд бол тодорхой хэмжээгээр ярьж бэлтгэдэг. Аа эцэг эх нь өөрсдөө үлгэрлээд явдаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нүүдэлчдийн хүүхдэд бол хавь ойролцоо харж мэдэх олон хүн байхгүй ш дээ. Эцэг эх нь өглөө оройдоо яаж босдог юм. Ямар зан үйлтэй. Бие биенийгээ хараад суралцдаг. Нэгнийгээ муу хэлж болохгүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Заяа нь дэлгэрэг. Буян нь аривжиг ч гэдэг юмуу? Ийм үг хэрэглэдэг. Тэр бүгдийг хүүхдүүд давтдаг учраас тэнд янз бүрийн сөрөг үзэгдэл гардаггүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Энэ үйл явдал яагаад арилсан бэ? гэхээр Монголчууд 40-өөд оноос д эхэлсэн гэж ярьдаг шүү. Монголд хотжих процесс явагдсан. Хотжих асуудлаа шийдсэн мөртлөө хүмүүсийнхээ хоорондох харьцааныхаа асуудлыг шийдээгүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэтэл хөдөө орон нутагт байсан эцэг эхийнхээ сургаалиар явдаг. Хууль гэдэг юм мэддэггүй залуучууд хотод ирээд эвдээд хаячихсан. Үлгэрлэх хүн байхгүй. Монголын зан заншил чинь шинжлэх ухааны үндэслэлтэй байсан. Одоо хэн ч хэлж мэдэхгүй байна ш дээ. Хөдөөний айлууд гэрийнхээ зүүн талд тогоогоо хөмрөөд тавьчихдаг. Яагаад тэгж тавьж байгаагаа мэддэггүй. Гэтэл тэр тогоо нь үерээс хамгаалдаг гэх жишээний. Жишээлбэл нарсан банз, хус мод өрхнийхөө үзүүр дээр тавьчихдаг аянга буудаггүй гэх жишээний. Шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хэрэглэж байсан. Монголчууд гэрээ дугуй хэлбэрээр барьдаг. Гэр доторх агаарын солилцоо тэр дороо солигдож байдаг. Байшинд байдаг булан тохой гэж гэрт байдаггүй гэх мэтийн зан үйлүүд бүгд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй хийгдсэн. Яагаад Монголчууд гэр орондоо хойшоо харж хоол унд иддэггүй гэхээр хойд тойрогт соронзон орон тохируулаад толгойгоо урагшаа харуулж иддэг гэх жишээний. Монголчуудын зан үйл бүгд шинжлэх ухааны үндэслэлтэй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Монголчуудад дээр үеэс уламжлагдаж ирсэн энэ арга барил нь Монголчуудыг их өөрөөр сэтгэх, бие дааж амьдрах чадвартай болгох, юм юманд эвсэлтэй болгох тэр бүгдэд сургаж байсан байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Зориуд би танд асуулт болгож тавьж байгаа юм. 20-р зууны Монголын түүх гэдэг бол Хаалттай нийгмийн түүх ш дээ? Хаалттай нийгэм гэдэг маань мэдээлэл хаалттай. Ямар нэгэн байдлаар нуух хаах юм ихтэй байсан гэдэг ч юмуу? Тийм үе байгаад өнгөрч байгаа юм шиг байгаа юм. Ер нь 20-р зууны за хэлмэгдүүлтээс хойш 45 оноос хойш ч гэдэг юмуу? 50, 60, 70-аад оны түүх 30-аад оны түүхэнд тодорхой нэг үйл явдлуудыг одоо зайлшгүй олон нийтэд мэдээлэх ёстой зүйлийг нуусан хаасан тийм зориуд зохион байгуулсан юм байдаг уу?
Санжаасүрэн -
Тэр үед бүх юм тэнцвэртэй ш дээ. Нам бич гэвэл бичнэ. Нуу гэвэл нууна. Бүх юмыг нам шийдэж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас намын удирдлагуудын шийдвэр үнэн. Намын хэл гэсэн зүйл үнэн. Ялангуяа үзэл суртлын чиглэлээр ч юмуу? шашин шүтлэгийн чиглэлээр ч юмуу нэг хэсэг өөрөөр сэтгэгчид гарлаа шүү дээ. Энэ бүх асуудал хаалттай. Яагаад гэвэл тэр үеийн хуулинд, тэр үеийн тогтолцоо тэр шүү дээ. Хувьсгалаар ялсан ангийн эрх ашгийг хамгаалж. Хувьсгалаар ялагдсан ангийн эд зүйлийг даран сөнөөх үүрэгтэй тийм хуулийн байгууллага ажиллаж байсан шүү дээ.
Хишигсүрэн -
60-аад оны үеийн сэхээтний төөрөгдөл гэсэн юм түүхэнд бичигдээд үлдсэн. Түүнээс ойр тийм том зүйл гарч байсан уу?
Санжаасүрэн -
Ер нь бол 32 оны Архангайн эсэргүүн хөдөлгөөн бослого байж байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Одоо бол бослого гэж яриад байгаа шүү дээ. Тэр үед эсэргүү гэж ярьж байсан. 50 хэдэн онд жишээлбэл албан журмын асуудал гарч ирсэн. Монгол орон даяар алдартай 72 дашин шог гэж гарч ирсэн ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Чи үүнийг мэдэх үү?
Хишигсүрэн -
Үгүй.
Санжаасүрэн -
Жишээ нь сүүн завод байгууллагдаад албан журам гараад Жишээлбэл:
Сүүтэй, сүүгүй хоёр үнээтэй юмсан.
Сүүн, заводод тушаагаад дашин шог
Араатай, араагүй хоёр тэмээтэй юмсан.
Алтанбулагт очоод дашин шог
Бүлгэм дугуйланд суугаад дашин шог гэх мэтийн тэр 72 дашин шог чинь нийгэмд үүссэн юмыг эсэргүүцсэн. Хамгийн сүүлд Хатигар муу өвгөн ганц хурганы хэргээр 12 жилийн шоронд 12 жилээр дашин шог гэх мэтээр гарч байсан. Энэ бол тэгээд илэрхий л асуудал ш дээ. Жишээлбэл нэг өвгөнөөс юу хийж байна өвгөн гуай гэж асуухад нь Маршал Чойбалсан шиг зүгээр сууж байна гэж хэлчихээд баригдаад явж байсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Юу гэсэн гэнээ?
Санжаасүрэн -
Өвгөн та юу хийж байна гэсэн чинь “Маршал Чойбалсан шиг зүгээр сууж байна” гэж хэлсэн. Тэгэхээр нь сумаас хүн ирээд авгайгаас нь асуусан. “Манай өвгөн яах вэ? Радио шиг хэлж суугаад шоронд орчихсон” гэж хэлээд дахиад авгайн шоронд орж байсан гэж байгаа гэх жишээний тухайн нийгмийн илэрхийллийн асуудал байхгүй юу. Тэгээд ноосоо гүйцээсэнгүй. Сүүгээ гүйцээсэнгүй гээд шүүхэд дуудагдаг. Торгууль төлдөг. Шийтгэдэг. Гандангийн нэг настай авгай хавар ямаагаа самнаад ямаа нь орилохоор би бишээ нам засаг чинь чамайг ингэж байгаа юм гэсэн гэдэг. Тэгээд барьж аваачаад аймгийн шоронд хийчихсэн. Яахав дээ хоёр гурав хонуулаад айлгах гээд хийчихсэн чинь тэгээд гаргах гэсэн чинь та нар хэрэгтэн гээд хийчихсэн юм чинь хэргийг чинь хүлээнэ гээд гарахгүй байсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Бас зөрүүд.
Санжаасүрэн -
Энэ бол нэг хүний хэрэг шиг боловч тодорхой уур амьсгал ямар байсан нь...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр битгий хэл улсын хэмжээгээр 70-аад он хүртэл нэгдэлд элсээгүй олон өрхүүд байсан ш дээ.
Хишигсүрэн -
70-аад он хүртэл?
Санжаасүрэн -
70-аад он хүртэл 50-иад оноос дамжиж явсаар байгаад. Тэгэхээр чинь үзэл суртлын тийм айхтар нийгэмд 50-иад оноос бараг 30-аад жил нэгдэлд элсэхгүй явна гэдэг чинь бас нэг тэмцэл байсан хэрэг.
Хишигсүрэн -
Увс аймгийн Түргэн сумын харъяат хүн байсан. 80 хэдэн онд намайг хүүхэд байхад л нэгдэлд элсээгүй. Ганц гэрээр дандаа явдаг. Үүрэг нуурын хөвөөгөөр зусланд гардаг. За тэр хүний нэр хэн билээ? Тэр хүн Нэгдсэн үндэсний байгууллагад гомдол бичиж байсан. Хүний өмчинд халдаж байна. Өмч хурааж байна. Хамгийн сүүл хүртэл нэгдэлд элсээгүй тэмцлээ үргэлжлүүлсэн хүн тэр байх. Хэнтэй ч нийлдэггүй. Нийгмээс зайдуу байдаг болохоор тугал нь эхтэйгээ явж байдаг. Их хэмжээний малтай болчихсон. Хүнтэй суугаагүй. Үр хүүхэд байхгүй. Цагаан идээгээ өөрөө хийдэг. Гэрт очихоор хүнийг их дайлдаг цайлдаг хүн байсан гэж ярьдаг.
Санжаасүрэн -
Улсын хэмжээгээр нэлээд их байсан.
Хишигсүрэн -
Олон хүн байсан уу?
Санжаасүрэн -
Олон хүн байсан.
Хишигсүрэн -
Дэлгэрэх гэж ярьдаг байсан. Тэгээд ганц гэрээрээ байж байдаг. Ах дүү нар нь хүртэл санаа зовоод орж гардаггүй.
Санжаасүрэн -
60-иад оны үед нам засгийг бодлогыг эсэргүүцээд ухуулга хуудас тараах асуудал гарч байсан. Цэдэнбал даргын авгайд “Алтан загасны үлгэр” байгаа ш дээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Санжаасүрэн -
Түүнийг Монголоор бичээд захидал явуулж байсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Алтан загасны үлгэрийн Монголоор орчуулчихсан байсан биз дээ?
Санжаасүрэн -
Яахав дээ. Өөрт нь хаяглаад явуулчихгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа за.
Санжаасүрэн -
Захиа ирлээ гээд аваад үзтэл “Алтан загасны үлгэр” гарч ирж байсан. Тэгээд дээр үед “Бух” гээд зохиол гарч байсан. Яасан гэхээр нэг бух нэгдлийн бухыг мөргөж алаад байдаг гэх мэтийн явган шог их гарч байсан.
Хишигсүрэн -
Нийгмийн эсэргүүцэл нь ийм ам дамжсан яриа. Аман зохиол юм шиг тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм. Монгол хүн чинь юмыг ёгтолж ярьдаг.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Санжаасүрэн -
Дотор санаагаа хэлдэг.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Санжаасүрэн -
Хөдөөний хүмүүс чинь юмыг тойруу замаар хэлдэг.
Хишигсүрэн -
20-р зууны Монголын түүх гэдэг бол тодорхой хэмжээгээр Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүх ш дээ. Тэр байгууллагын өдөр тутмын үйл ажиллагааны түүх. Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүх улсын төв архивын нэг хэсэг үү? Түүхэнд байх ёстой бичиг баримтууд байж чаддаг уу?
Санжаасүрэн -
Энэ бол судлаачдын асуудал байх л даа. Ер нь бол 20-р зууны түүх бол Монгол Ардын Хувьсгалт Намын түүх биш л дээ. 20-р зууны түүхэнд Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас оруулсан үйл явдлынхаа нэг хэсгийг улсын түүх гэж үзээд байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр 20-р зуунд Монголын ард түмний амьдрал явдгаараа явж л байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Байдгаараа байж л байсан. Хүмүүсийн амьдрал хөгждөг нь хөгжөөд тэр процесс бүгд явагдсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Монгол Ардын Хувьсгалт Намаас нийгэмд Монголын хөгжил дэвшилд ямагт саад болсон. Тэр нь ерөөөсөө намын түүхэнд байхгүй. Өнгөлөн далдлах тийм л зүйл байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас Монголын түүх бичих асуудал бол. Би түүхч биш учраас сайн мэдэхгүй. Болсон үйл явдлыг бичдэг нэг асуудал байдаг байх. Болсон үйл явдал дотроо Монголыг тойрч байгаа хүрээлж байгаа зүйлийг ч гэсэн бичих бол уу?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэсэн миний хувийн ойлголт байдаг л даа. Тэгээд ингээд 21 оны хувьсгалыг аваад үзэхээр ер нь хувьсгал гэж юу байсан юм бэ? гэдэг асуудал. Ганц Монголын асуудал биш шүү дээ. Оросууд юу барьж байсан юм? Хятадууд юу байсан юм? Япон юу гэж байсан юм гэх жишээний. Яагаад ингэж хэлж байна гэхээр зэрэг Монголын дээр үеийн түүх, Галдан бошигт хаантай холбоотой асуудал ч гэдэг юмуу? Монголчуудын хоорондын хагарлын асуудал бол зарим эрдэмтдийн ярьж байгаагаар дандаа гадны хүчинд автсан байдаг. Судалгаа үнэн зөв гарч ирж байна уу? гэдэг их эргэлзээтэй л дээ. Одоо сонирхсон улс материалаа өгөөд бичүүлбэл бид нарын түүх бодитой бичигдэх байх. Ихэнх нь одоо байхгүй болж байна. Гэхдээ бичмэлүүд нэлээд байдаг болов уу? гэж би санадаг. Яагаад гэхээр Монголчууд үе дамжин уламжилж чаддаг. Жишээ нь одоо манай нутагт энэ уулыг ингэж нэрлэдэг. Үүнийг ингэж болохгүй гэсэн тиймэрхүү захиастай. Айлууд нь ч гэсэн тийм. Тулуй хааны хатны ам дамжсан бичиг байна гэж хүртэл ярьдаг. Амаар дамжсан иймэрхүү маягтай. Тэр үеийг бодвол орчин үе шүү дээ 20-р зуун.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Эх барьж байсан Монгол Ардын хувьсгалт Намыг магтаад хийх нэг өөр. Эсвэл муулаад хийх нэг өөр. Тэгэхээр хоёр туйл болчихоод байгаа юм. Тийм учраас бодитой авч үзэх шаардлагатай болчихоод байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нэгэнт болоод өнгөрсөн асуудлыг хэтэрхий өндрөөр үнэлэх шаардлагагүй шүү дээ. Нэгэнт болоод өнгөрсөн асуудал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Магадгүй Хувьсгалт намын гавъяа ч их бий. Балагтай асуудал ч их бий. Адилхан тавих хэрэгтэй.
Хишигсүрэн -
Аа ха. 7 сарын 1 нд Хувьсгалт намын байр шатлаа шүү дээ. Тэнд устаж үгүй болсон эд хөрөнгө яриад байгаа улсууд байгаа ш дээ? Тэр байсан дотор байсан Монгол Ардын хувьсгалт намын түүхийн архив устлаа гэсэн яриа гарсан уу? Гараагүй юу?
Санжаасүрэн -
Тэнд их сонин юм ярьдаг л даа. Түүхийн бичиг баримтууд шатаж үгүй болсон гэсэн яриа гарсан. Би сонссон.
Хишигсүрэн -
За?
Санжаасүрэн -
За хэн хэлснийг нь санахгүй байна. Тэгэхээр яахаараа түүхийн бичиг баримт шатдаг байнаа гэсэн асуулт гарч ирдэг. Диск миск байхгүй болсон гэсэн яриа бас чих дэлссэн л дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм. Тийм юм аягүй их яригдсан ш дээ.
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Компьютерийн дискийн аваад явчихсан гэж...
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр гудамжинд байсан тэр танхай хүмүүс яагаад дотогшоо орж компьютерийн дискүүдийг авдаг байнаа гэсэн асуулт гарч ирдэг. Түүгээр ч барахгүй 7 сарын 1-ны яг тэр өдөр 4, 5 цагийн алдад холбооны ардхан талд фургонтой хэсэг хүмүүс компьютерийг 10, 20 мянгаар зарж байсныг нүдээр үзсэн хүмүүс байдаг. Бөөндөж байгаа юм. 5000, 10000. Тэр хаанаас гарч ирэв? гээд олон асуудал гарч ирдэг юм. Тэгэхээр бол яг тэр тохиолдолд архив бол шатах ёсгүй. Мэдээжийн хэрэг хэн нэг хүн өөрийнхөө зорилгоор ашиглах ч юмуу? Архив устлаа. Материалыг оллоо. Өндөр үнээр худалдах ч юмуу тиймэрхүү асуудал гарахыг үгүйсгэх аргагүй л дээ. Байдаг зүйл. Гардаг зүйл. Түүнээс биш архив шатаалгах тийм хариуцлагагүй зүйл Монгол Ардын Хувьсгалт Нам хийлгэх ёсгүй л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Ер нь зориудаар тийм бодит баримтыг устгах тийм процесс 20-р зуунд явагддаг байсан болов уу? Та юу гэж боддог бэ?
Санжаасүрэн -
Явагддаг байсан байхаа. Бичиг баримтаа цэгцлэх гэж нэг хэсэг нь устгасан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Нөгөө нэг хэсэг нь зориудаар устгах үйл ажиллагаа явагдаж байсан байх.
Хишигсүрэн -
Би ярилцлага аваад явж байсан чинь тухайн үедээ Монголын төрд чухал алба хашиж байсан тийм хүний хүүхэд ярьж байна л даа. Аав нь бол эрт нас барчихсан. Элэгний өвчнөөр тэр хүн бол амьдралын маш зөв хэмнэлтэй. Архи тамхи хэрэглэдэггүй. Зөв хооллодог цагтаа унтдаг. Тэгээд тийм үйл явдал болсон байгаа юм. Альбомноос нь аавынхаа ажилтай холбоотой зурагнуудын авъя гэсн чинь.., Хүүхэд нь санаж байгаа байхгүй юу. Энд байсан зураг алга. Энд байсан зураг алга гээд аягүй олон зураг алга болчихсон байсан. Тэгээд яагаад энэ алга болчихсон юм? гэхээр ээж нь аавыг нь нас барснаас хойш 10 жилийн дараа нас барсан байхгүй юу. Тэгээд тэр хооронд ээж нь энэ миний хүүхдүүдэд гай болно. Хэрэгтэй хэрэггүй хүмүүсийн зураг манай альбомонд байх ёсгүй гээд асар их хэмжээний зураг устгасан гэнээ. Зүгээр нэг айлд тохиолдсон явдал байхгүй юу. Санаатай ч бай санамсаргүй ч бай. Миний хүүхдүүдэд гай болж магадгүй гэсэн байдлаар устгасан байгаа. Аа тэр хүн бол өмч хөрөнгө завшаагүй. Үр хүүхдэдээ одоогийн баячууд шиг газар өв хөрөнгө мөнгө төгрөг үлдээгээгүй. Үнэхээр эх орныхоо төлөө л ажлаа хийж явсан гэдэг нь ойлгомжтой байгаа байхгүй юу. Үлдсэн хүүхдүүд нь яаж ажиллаж яаж амьдарч байгаагийн харж байгаа учраас. Тэгэхээр хүн болгон болгоомж айдас тиймээ?
Санжаасүрэн -
Энд бол олон шалтгаан байдаг байх гэж би бодож байна. Нийгэмд бол айдас хүйдэс байсан. Яагаад гэхээр ялангуяа 30-аад оны үед зурганд орсон хүн хэлмэгдсэн бол тэгээд амьдрал бол дуусаж байгаа ш дээ. Сүүлийн үед л гарч ирж байгаа болохоос биш. Дээр үед бол нуудаг хаадаг болгоомжилдог. Тэр бол намайг ажиллаж байхад мэдэгддэг байсан. Тийм асуудал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Бичиг баримт устгадаг нь бол ерөнхийдөө хэлмэгдүүлэлттэй холбоотой.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Овог тогтоох болоод ирсэн чинь чи ер Боржгон овгоор яв даа гэсэн тийм байдлаар удам ч Боржгон удам биш нь ч Боржгон.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Санжаасүрэн -
Нийтийг дагаад Боржгон гэсэн овгоор явчихъя гэсэн. Тэгэхээр нь ямар нэгэн асуудал үүсэхээс айж байхгүй юу. Дээр үеийн чинь бүх хүмүүс харц гаралтай гэдэг. Тайж гаралтай байсан ч харц гаралтай гэдэг.
Хишигсүрэн -
Малчин гаралтай.
Санжаасүрэн -
Малчин гаралтай. Харц гаралтай.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Өвөө Гамин Бароны цэрэгт яваагүй гээд бичдэг л байсан. Би ч гэсэн 66 онд Аюулаас Хамгаалах Яаманд орохдоо миний өвөө Гамин Бароны цэрэгт яваагүй гээд бичиж л байсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Тэр өгүүлбэр заавал ордог байсан юм байна лээ тиймээ?
Санжаасүрэн -
32 оны цэргийн хөдөлгөөнд оролцож байгаагүй гээд бичдэг байсан. Ямар хэрэгтэй юм бүү мэд.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
37 оны хэлмэгдүүлэлт бол нийгэмд үнэхээр айдас хүйдэс төрүүлсэн. Монголын хүн ам хувьсгал ялахад 700, 800 мянга байсан гэж ярьдаг. Заримдаа 600 мянга байсан гэж ярьдаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
100-гаад мянган ламтай байсан гэж ярьдаг. Аман түүхэнд байдаг шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр хэлмэгдүүлэлтэнд өртөөгүй айл гэж Монголд бараг байхгүй байх. Маш их айдас хүйдэс төрүүлсэн. Одоо ч гэсэн....
Хишигсүрэн -
Салаагүй байна. Би ийм юмыг бас яримаар санагдаад байгаа байхгүй юу? Одоо 79, 80 оны үед би их жаахан 5, 6 настай хүүхэд байсан. Хятадууд хил рүү довтолж байна. Манай хил рүү орж ирж байна гэсэн тийм яриа явж байсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд нэг айлд баахан авгай нар суугаад тэр хүний гэр орон тааруулаад оёж шидээд байж байхад тэр яриаг хүмүүсийн амнаас сонсоход одоо юу гэмээр юм. Аягүй бол шөнө унтаж байхад Хятадууд хаалга тогшоод ороод ирэх юм байна. Цонх хагалаад ороод ирэх юм байна гэсэн айдас надад төрсөн. Шөнө унтахдаа би айдаг байх жишээтэй. Нэг ийм юм болж байсан. Радиогоор биш хүмүүсийн ам дамжсан ярианаас сонсож байгаа. Дараа нь Брежнев нас барлаа. 80 хэдэн он юм бэ? Тэгээд радиогоор мэдээ явдаг. Тэр мэдээгээр аягүй түгшүүртэй хөгжим яваад л юм ярьдаг. Оддын дайн гээд л пуужин муужин туршсан. Америк Хятад цөмийн зэвсгээр хөөцөлдөж байна гээд юм ярьдаг. Түүнийг хазаарлан тогтоогч нь Брежнев гэдэг байсан ш дээ. Брежнев нас барсан чинь манай аав гараа угаагаад зогсож байсан байхгүй юу. Түүнийг би аягүй сайн сонсож байгаа юм. “Америкууд галзуурна даа. Брежнев үхсэн одоо юу л болдог бол” гээд ярихад жаахан хүүхэд надад дахиад аймаар айдас төрж байгаа. Дахиад байж байсан чинь Андрепов нас барлаа. Андрепов нас барлаа гэсэн чинь манай аав гэртээ ирдэггүй. Ямар хурлаа хийгээд байгаа юм бүү мэд. Орой хүртэл ирдэггүй. Бид нар гэртээ бужигнаад байж байгаад унтсан чинь хажуугийн айл радиогоо тултал нь тавьчихсан. Байнга завсарлагагүйгээр гашуудлын хөгжим яваад л би унтах гэсэн чинь асар их хэмжээгээр сонин мэдээлэл аваад айдаст автаад хүүхэд хэрнээ. Надад яагаад ч юм дайны аюулын айдас байсан. Жирийн нэг муу хүүхдүүдэд тэгж нөлөөлж байгаа юм чинь бүхэл бүтэн нийгэмд, би хүүхэд байсан учраас тэгж хүлээж авч байсан уу? Эсвэл хүн болгонд тийм айдас байсан уу? гэж би асуух гээд байна л даа.
Санжаасүрэн -
Үнэхээр айдас бол байсан л даа. Чойбалсанг нас барахад эцэг эхээ буудуулсан хүмүүс хүртэл уйлаад л....
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Би хөдөөний нэг жаахан хүүхэд байсан. Гурав дөрвөн настай байсан юмуу даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хавар цагаан сарын үе гэхээр 2 сарын эхээр л нас барсан юм шиг байгаа юм. мэдээлэл хөдөө хэзээ ч очдог юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд байж байсан чинь аймгаас сумаас дарга нар ирээд л миний мэдэхээр хар даавуу татаад, хөдөөний улсууд бүгд гингэнэлдээд манай аав энэ тэр залуу байсан. Бүгд л хар даавуутай гурван хоног авч болохгүй шүү гээд тэгээд тэр үед л маршал үхсэн юм гэнэлээ гэж сонсогдсон. Тийм хүчтэй байгаа биз. Хөдөөгийн Хашаат сумын нэг малчин айлд тэгэхэд нэг тийм юм болж байсан. Бөөн уйлаан майлаан болоод л тэгээд байж байтал тухайлбал Самбуу гуай нас барлаа гээд л том том улсууд нас барахаар яачихдаг юм бол нэг дайсан гараад ирдэг юм болов уу? гээд л Брежнев нас барсны дараа баахан улс нас барлаа шүү дээ. Ер нь бол нийгмийн айдас байсан. Айдас гэдэг чинь долгион хүмүүсийн дотор тэгээд өргөжөөд явчихдаг юм шиг байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Монголын нууц товчоо нэг хэсэг уншихыг хориглочихсон ном байсан уу? Үгүй юу? Номын сан мангаас устгасан юм байна уу?
Санжаасүрэн -
Тэр тухай мэдэхгүй. 59, 60 онд номын дэлгүүрээс нууц товчоо худалдаж авахад байдаг л байсан.
Хишигсүрэн -
Нээлттэй байсан?
Санжаасүрэн -
Нээлттэй байсан.
Хишигсүрэн -
Манайд номын тавиур байдаг. Тэр дотор нэг ногоон хавтастай ном байдаг байсан байхгүй юу. Монголын нууц товчоо. Тэгээд тэр номыг уншихаар эсэргүү болдог гэсэн юм би ойлгочихсон. Би тэгээд тэр Нууц товчоог ерөөсөө сөхөж үзээгүй ш дээ. Албан хүчээр сургууль соёлд ороод уран зохиолын хичээл дээр уншуулж байгаа болохоос биш ...
Санжаасүрэн -
Нууц товчоо тийм байсан. Алтан товч гэж байсан. Ийм шар дугуй...
Хишигсүрэн -
Тийм тийм.
Санжаасүрэн -
Тэр хоёр номыг би 6-р ангид байхдаа уншиж байсан. Ном их уншдаг хүүхэд байсан. Гарсан ном болгоныг уншина. Заримын ерөөсөө ойлгохгүй. Нэг их хорио байгаагүй. Зохих хэмжээний цэнзүүр байсан. Арайд нөхцөл байдал дулаарч байсан үе ш дээ. 60-аад оны дунд үе. 37, 38 онд лам нараа буудчихаад 32 оны иргэдийн бослогыг дарчихлаа. Лам нараа буудчихлаа. Тэгээд иргэдийн нуруу жаахан амарч тэр үед засаг төрийн удирдлага нь солигдчихлоо. Цэдэнбал дарга гарч ирлээ. Дараачийн шинэ үе гарч ирлээ. Арай аядуу бодлого гарч ирсэн.
Хишигсүрэн -
Түрүүн бид хоёр хөндөөд орхичихлоо. Тэр нь юу гэхээр 90 оны ардчилсан хувьсгалын үйл явдалд тусгай байгууллагын оролцоо байсан. 21 оны Ардын Хувьсгалтай адилхан тийм түүхийн үйл явдал давтагдсан гэсэн. Сая Энхтүвшин гэдэг нөхөр тухайн үеийн хувьсгал яаж хийсэн тухай энэ хавар ерөнхийлөгчийн сонгуулиар зурагтаар асар их ярилаа шүү дээ. Бат-Үүл хэн байсан юм? Тэр хэн байсан юм? гээд бараг л би санхүүжүүлсэн гэсэн юм ярьсан уу? Яасан? Энхтүвшин.
Санжаасүрэн -
90 онд би Нийгмийг Аюулаас Хамгаалах Яамны коллегийн гишүүн байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд засан хүмүүжүүлэх хөдөлмөрийн байгууллагын удирдах газрын дарга байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгээд 91 онд надад улс төрд оролцоод байх юм байхгүй. Хэдэн хоригдол хоолтой байвал, хоолын алдчихгүй байвал миний үүрэг. Байс гэж байгаад жагсаал цуглаан болдог. Миний байр суурь бол тодорхой.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Улсууд янз янз л байсан байх. Ялангуяа Аюулаас Хамгаалах Яамныхан асуудал тодорхой байгаа учраас тэд ил хэлж болохгүй. Мэдээлэл муутай нь ганц нэг хүн янз бүрийн хатуу үг хэлэх юм байсан. Тэр үед би одоо нэрийн хэлээд ч яахав Ардчилсан Холбооны хоёр ч хүн миний нүдэн дээр Жамсранжав сайдын өрөөнөөс салдаггүй байсан. Хоёр гурван цаг болдог. Үүдний жижүүр орж ирээд Ардчилсан Холбооны хоёр хүн Жамсранжав сайдтай уулзаж байна. Хоёр ч тохиолдол дээр Жамсранжав сайдтай уулзаж байна гэж байсан. Надад ч бас тийм мэдрэмж би чинь өөрөө сөрөг тагнуулын хүн.
Хишигсүрэн -
Жамсранжав, Цийрэгзэн хоёрын тухай тухайн үед хэвлэл дээр янз бүрийн юм гардаг байсан ш дээ. Хүч хэрэглэхгүй байхад их үүрэгтэй байсан тиймээ? Тайван жагсаал цуглаан хийхэд Жамсранжавын үүрэг их байсан. Тухайн үед сонингоос уншиж байсан санагдаж байна.
Санжаасүрэн -
Сүүлийн үед нь жагсаал цуглаан ойртоод ирэхээд Жамсранжав сайд эмнэлэгт хэвтчихээд байдаг байсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Санжаасүрэн -
Жаахан гайгуу болохоор эмнэлгээс гараад ирдэг. Хэд хэдэн удаагийн асуудал. Нэг удаа Жамсранжав сайд орж ирчихээд Улс төрийн товчоо улс орныг хянах чадваргүй болсон байна гэж хэлсэн. Ямар утгаар хэлсэн юм бүү мэд. Хянах чадваргүй болжээ. Энэ хэдэн залуучуудыг дийлэхгүй болсон байна. Улсууд янз янзаар ярьдаг. Миний чихээрээ сонссон зүйл тэр л дээ.
Хишигсүрэн -
Тэгээд нэг юмыг би ойлгохгүй байна л даа. Өөрөөр хэлбэл 90-ээд оны жагсаал цуглаан үнэхээр тэр хууль хяналтын байгууллагын хараан доор тэд нар нийгмийн аюулгүй байдал нийгмийн хэв журмыг сахиулах энэ тэр гээд тэр үүргээ сайн биелүүлээд байсан юмуу? Өөрсдөө зохион байгуулаад байсан юмуу? Гэтэл сая 7 сард жагсаал болсон байгаа ш дээ. 7 сарын 1-ны өдрийн үйл явдлыг эргээд харахаар яагаад манай байгууллага түүнийгээ санаж чадаагүй юм? Тэртэй тэргүй ямар ч эргүү хүн байсан энэ сонгууль будлиантай болж байна. Эсэргүүцсэн ямар нэгэн юм гарах нь ойлгомжтой. Одоо 90 он биш. Хүмүүсийн хүмүүжил үнэлэмж ойлгомж шал өөр болсон. Нийгэм илүү их зэрлэг болж байна ч гэдэг юмуу? Ямар ч байсан энэ 20-иод жилийн хооронд болж байгаа энэ асуудал асуултын тэмдэг. Одоо жагсаал байхгүй болчихлоо. Энэ их сонин байна? /Инээв/ Ерөөсөө жагсахаа больчихлоо. Сүүлийн үед төр засгийн явуулж байгаа бодлогыг шүүмжилдэг эсэргүүцдэг хэвлэл мэдээлэл гэж байхаа больчихлоо шүү дээ. Тийм шүүмжлэлийг би ойрд харахгүй байна. Бодлогын түвшинд бүүр шүүмжлэл байхгүй байна. Эргээд хумигдаад байгаа юмуу? Эсвэл байх ёстой гольдрол руугаа ороод байгаа юмуу? Би дүгнэж чадахгүй байна л даа.
Санжаасүрэн -
Мэргэжлийн хуульч, тусгай албанд ажиллаж байсан хүний хувьд тусгай албаны тусгай онол аргууд байдаг. Жагсаал цуглаан боллоо. Жагсаал цуглааныг яаж тараах уу? Яах уу? Ийх үү гээд бүр тодорхой заачихсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
7 сарын 1-ны үйл явдлыг тарааж байгаа байдал...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Иргэддээ хохиролгүй. Нийгэмдээ хохиролгүй. Нам төрийн удирдлагаа хамгаалах гээд энэ хэдэн чиглэлээр л ажиллана шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр бүх арга барилыг энд хэрэглээгүй. Өөрөөр хэлбэл үйлдэл, эс үйлдэл гэж байдаг юм. Эмч хүн хүн эмчлэхгүй халдварлуулбал эс үйлдэл гэдэг ч юмуу. Хууль хяналтын байгууллага хийх ёстой зүйлээ хийгээгүй.
Хишигсүрэн -
Эс үйлдэл хийгээд?
Санжаасүрэн -
Зүгээр л нэг хөгжөөх л маягийн....
Хишигсүрэн -
Цагдаа нар буу тавьж дэврээсэн маягийн тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм. Ингээд жагсаал болсон. Би цуглааны нарийн юмын мэдэхгүй. 2-рт дараачийн нэг асуудал бол 96 оноос би иргэний хөдөлгөөн байгуулаад иргэний хөдөлгөөнд оролцож явсан.
Хишигсүрэн -
2006 оноос?
Санжаасүрэн -
Тийм 2006 оноос Иргэний холбоо маш хүчтэй гарч ирсэн. 700, 1000 гаруй хүн цугларсан хурал мурал хийгээд....
Хишигсүрэн -
Аягүй гоё хурал болж байсан.
Санжаасүрэн -
Тийм. Аягүй хүчтэй. Тэгээд сүүлдээ иргэний хөдөлгөөнүүдийг иргэний холбоо нь задаллаа ш дээ. Удирдлагуудын хоорондын асуудал энд бол тодорхой мэргэжлийн хүчнүүд орж ирсэн. Улс төрийг сонирхсон хувь улсууд албан тушаалтнуудын эрхийг хамгаалаад ингээд тараад явчихсан. Яг энэ тараах үед би өөрийнхөө мэргэжлийн үүднээс хэлж байна шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гэтэл нам бүлэглэлүүдээс болсон юм. Ерөөсөө хуваагаад хаячихдаг. Өөрөөр хэлбэл социализмын үед чинь тэр ш дээ. Эрх ашгийн эсрэг хандсан унагаах гэсэн ангийн зохион байгуулалтыг сарниулах удирдлагуудад нь итгэлгүй болгох хооронд нь түнжин хагаруулах гээд есөн шидийн арга байдаг.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Санжаасүрэн -
Намайг очиход энэ арга нь хэрэгжиж байсан. Жагсаал цуглаан болно. Ихэнх нь захиалгаар болно. Санхүүжүүлэлтээр болно. Хөдөлгөөнүүдийн нарийн юм бол бий. Гэхдээ хэлэх боломжгүй. Ямар аргаар хэн нь хийгээд байгаа нь надад сонин биш. Миний сурч байсан бүх аргууд энд байсан. Эх баригчдыг шүүмжлэх нь хүртэл хоёр талтай шүү дээ. Энэ хөдөлгөөн мөдөлгөөн бол орчин үеийн хэллэгээр шоу байхгүй юу даа. Яагаад? Яагаад гэхээр тусгай алба хуулийн байгууллагууд ер нь нийгмийг айдас хүйдэс дотор авч явдаг. Яагаад гэхээр өөрийнхөө байгууллагын нийгмийн шаардлага хэрэгцээг үргэлж баталгаатай хангах хэрэгтэй ш дээ. Үнэхээр Монголд энх сайхан хэв журмыг сахиулаад байвал хуулийнхан ажилгүй болно шүү дээ. Социализмын үед ярьдаг байсан ш дээ. Гуталчин хүн бороо ороосой тэгвэл олон хүний гутлыг тахална яг тэрэнтэй адилхан байхгүй юу. Тийм учраас анх ийм асуудал гарч ирж байсан. Социалист систем нураад унасан чинь юу болсон. Том том орнуудын тусгай албадууд хийх ажилгүй, сөрөг талууд алга болчихоор хийх юмгүй болоод арай гэж авилгын асуудал гарч байж олон тусгай албадууд чинь хийх юмтай болсон ш дээ. Гэтэл цэргийн аж үйлдвэрийн нэгдлүүдийг чинь монополиар хийж байсан зэвсгүүдийг хийх газаргүй болсон. Дайн тулаан хийж байж дараачийн шинэчлэл гаргахын тулд үргэлжлэх хэрэгтэй ш дээ. Тэгэхээр энэ бүх асуудал чинь улс төр гэдэг чинь /57:44-58:00/ гэх жишээний ийм асуудал байхгүй юу. Тийм учраас нийгэмд болж байгаа үзэгдлийг дөвийлгөлчилгүй тэр дунд нь барьж байх. Тэнд өлсгөлөн зарлахаар энд өлсгөлөн зарлаж байна. Ерөөсөө тоглоом хийж байна шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Ардчилсан Холбоо жагсаал хийхээр тэнд жагсаалын эсрэг сөрөг жагсаал хийнэ.
Санжаасүрэн -
Тийм. Би олон удаа хэвлэлийн бага хурал хийж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
30 мянга төлдөг байсан. Би сүйрч байсан. Өөрөөсөө төлдөг байсан ш дээ. Тэгээд одоо улсуудыг харж байхад чинь жагсаал хийгээд л байдаг. Мөнгө гаргаад л байдаг. Сайхан машин унаад давхиад байхаар би гайхдаг байхгүй юу. Санхүүжилт хаанаас авдаг юм бэ? гэж. 30 минутын ярилцлага өгөхөд 400 мянган төгрөг төлдөг. Төлөх гэж нусаа хамартай нааж байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Телевизээр гарах гэж?
Санжаасүрэн -
30-хан минутын нэвтрүүлэг хийх гэж бараг арын хаалгаар 400 мянган төгрөг төлж бараг сая төгрөг төлөх юм болж. 25-ын Алтай чинь ...
Хишигсүрэн -
Арын хаалгаар гэж хувийн телевизийн Алтай таныг бол үнэгүй гаргана шүү дээ. Олигтой юм хийдэг биш дээ. Телевиз бол мэдээллийг хүнд хүргэхийн тулд ...
Санжаасүрэн -
Алтай зовлон ойлгодог. Намайг 25-аар гаргалаа гэж Алтайг олон асуудалд оруулж байсан. Санжаасүрэнг 25 л гаргадаг гэсэн асуудал хүртэл гарсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Алтай ч өөрөө мэдэрч байсан. Тэгэхээр ийм хүнд нөхцөлд хүн амьдраад байхад бараг зарим улсууд жагсаал хийнэ гэж ярьдаг болсон шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр яахав энэ бол нийгэмд байдаг зүйл.
Хишигсүрэн -
Би аягүй гэнэн байжээ. 2006 онд Ард түмний хуралдай гэж нэг юм болно гээд хотод аюул болсон ш дээ. Тиймээ? Аймаар юм болох юм байна. Энэ их айхтар юм болохнээ гээд хүлээгээд байсан чинь юу ч болоогүй ш дээ. Бүр гайхмаар. Одоо тэгээд мэргэшчихсэн улсууд байна ш дээ. Улс төрчдийг хэвлэлээр шантаачилж амьдардаг улсууд гараад ирсэн юм биш үү? Хэвлэл мэдээллийнхэнд л их тийм учир байна даа. Сэтгүүлчийн ёс зүй, сэтгүүлчийн ажлын хариуцлага, сэтгүүлч гэдэг мэргэжлийг ёстой мэдэхгүй ...
Санжаасүрэн -
Энэ бол байдаг ш дээ. Угаасаа ч байсан.
Хишигсүрэн -
Одоо бүр хязгааргүй болоод ...
Санжаасүрэн -
Энэ чинь хязгаарлаж чадахгүй ш дээ. Зарим улсууд бас захидал төлөвлөж байсан улсууд байдаг л даа. Ёс зүйтэй орны, ёс зүй муутай орны дипломатыг гэрээний асуудалд оруулах гээд зургийн аваад шантааж хийгээд үз гэсэн байхгүй юу. Өө би чадаагүй юм байна. Наадахыг чинь харин авгайдаа өгье гэсэн чинь нөгөө ёс зүйтэй орных нь шоконд орохгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Одоо бол шантааж дээд зэргээр явагдаж байгаа. Шантааж хийдэг телевиз бий.
Хишигсүрэн -
Байгаа юу?
Санжаасүрэн -
Миний мэдэх сэтгүүлчид ч бий. Цөөнгүй бий. Олон гэж хэлж чадахгүй.
Хишигсүрэн -
Энэ чинь нийгмийн оюун санааг бузарлаад байгаа юм биш үү? Одоо манай ажил дээр ч гэсэн анзаарч байхад интернет рүү ороод мэдээлэл үзэхээр ёо энэ ямар заваан юм бэ? Унших юм олдохгүй байна гээд ... Ийм юм байх ёстой юмуу?
Санжаасүрэн -
Байх ёстой. Энэ бол байх үзэгдэл ш дээ. Аймаар ч юм биш. Жишээлбэл юу гэдэг юм. Миний өмссөн гутлыг үзэхэд тав зургаан хос байхаар л үйлдвэрлэгдэнэ тиймээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тав зургаан хос ийм байна гэдэг чинь тав зургаан үзэл бодолтой тав зургаан арга барил алдар хүнд хуримтлагдана шүү дээ. Асуудлаа оруулж ирнэ. Бүх юмаа л оруулж ирнэ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр одоогийн үүсэж байгаа үзэгдэл байдалд бол хуучны арга барилаар хумиж болохгүй болчихоод байна л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Яагаад гэхээр глобальчлал даяарчлалын энэ нөхцөл байдалд бидний сэтгэхүй ёс зүйн асуудал ч гэсэн тавигдаж байна шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас хүмүүсийн зөв буруу гэдэг асуудал бас хэмжээстэй болж байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Амьдрах орон зай хумигдаж байна. Хүнсний зүйл хумигдаж байна. Энэ байшин энэ гэрт чинь бид 6 милиардаараа багтахгүй байна. Энд чинь баланс хийх ёстой биз дээ. Юу гэж ярих гээд байна гэхээр бид нарыг өөр нөхцөл байдал хүлээж байнаа. Муу талаас нь ёс суртахуун талаас нь шал өөр үүрэг бий болж байна.
Хишигсүрэн -
Одоо социализмын үеийн гол айдас хүйдсийн объект нь Хятад байлаа шүү дээ. Хятад гэдэг аюул заналын эсрэг ажилладаг бүхэл бүтэн систем байсан байх тиймээ? Энэ одоо түүхийн нэг айдас уу? Бид нарын оюун ухаан бараг генд үлдчихсэн нэг ийм юуг сэргээгээд үе үеийн улс төрчид ашигладаг ч юмуу? Наадах чинь Хятадын эрлийз энэ тэр гээд. Сая ч гэсэн 2009 оны сонгуулиар энэ оролдлого гарч байсан ш дээ. Тэгээд Хятадын эрлийз гэж яриад байдаг тэр хүмүүс төр засагт гараад бизнесээ хийгээд явж л байна. Хятад дайсан байхаа ч болилоо. Одоо Хятад байхгүй бол амьдрах аргагүй болчихсон байх жишээтэй. Тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тэр битгий хэл гэр дотор өссөн ишиг бэлтрэг хоёр, ямаа чоно хоёр хамт өссөн байгаа юм л даа.
Хишигсүрэн -
За? /Инээв/
Санжаасүрэн -
Тэгээд чоно ямаан дээгүүр харайсан чинь ямаа чишгэж байгаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгэхээр тэр ямааны генд нь байна. Тиймээ? Түүнтэй адилхан Хятад хүн гэхээр Монгол хүн үзэн ядах үзэлтэй. Ер нь дэлхий дээр хамгийн сайн үндэстэн чинь Хятад юм биш үү? Яагаад гэхээр Хятад хаан болчихлоо хил хязгаараа тогтоож чаддаг. Би хаан боллоо хоорондоо зодолдож явдаг. Энэ жишээг л аваад үзье. Хятад бол шавар шиг нягтарч байдаг. Бид бол чулуу шиг хэзээ ч нийлдэггүй. Энэ айдас их болсон байх. Аа нөгөө талаасаа бол энэ бол домгийн асуудал л даа. Хар Сармагчин хааны улсад ялагдаад ирэхэд нь Хятадуудад манайх энэ газрыг өгсөн гэсэн домог байдаг л даа. Энэ бол хэдэн мянган жилийн өмнөх асуудал л даа. 10,000 жилийн өмнө. Өөрөөр хэлбэл Чингисээс өмнөх үеийн асуудал болж байна л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хятадын нууц их. Гэхдээ Хятадын нууцыг муу сайн Монголчууд бий болгосон. Хойноос нь довтолсоор байгаад хэрэм барьтал нь тэгээд бас Монголчууд харьцангуй албан тушаалд дуртай ард түмэн юм шиг байгаа юм. Яасан гэхээр Монголчууд та нар баян дээд гаралтай улсууд ажил хийгээд яах юм бэ? Тосгон бүгдийн дарга бол. Тосгон бүгдийн ноён бол гээд тэгээд бүгдийн аваачаад уусгаад хаячихсан. Түүнээс үлдсэн Монголчууд Хятадыг үзэн яддаг. Манжийг ч гэсэн Хятадууд уусгаад алга болгосон. Энэ бас нөлөөлдөг. Монгол хүний генийн цус хэдэн үедээ хадгалагдаж байдгийг хэн ч мэдэхгүй. Гэхдээ зарим орныг багцаалсан тоо байдаг. Хятадын генийн цус 7 үе хүртлээ хадгалагдаж байдаг. Африкийн хар 7 үе хүртлээ хадгалагддаг. Энэ нь бас айдас төрүүлдэг байх.
Хишигсүрэн -
Бид нарын хэд бол?/Инээв/
Санжаасүрэн -
Яагаад ч юм Монгол хүн Хятадад муу. 1990 онд бол Хятад Монгол хоёр асар их найрсаг болсон. Тэгээд 8, 9 жил болоод хоорондоо түлхэлцсэн. Аливаа юмыг чинь нийлүүлэхээр бие биенийхээ мөн чанарыг мэдэж үзэн яддаг. 60-аад оноос хол байсан чинь Хятадыгаа санагалзаад Оросыгоо муулаад эхэлсэн ш дээ.
Хишигсүрэн -
Та юу гэж боддог бэ? Монголын төрд алба хашиж байгаа улсууд үеийн үед Оросын талыг баримтлагчид, Хятадын талыг баримтлагчид, Хятадын бодлогыг хамгаалсан улс, Оросын бодлогыг хамгаалсан улс гээд байдаг. Аа Монголынхоо эрх ашгийг хамгаалсан улс бага байсан ч юм шиг. Байгаагүй ч юм шиг, дэл сул яриа ч юм шиг. Хэвлэл мэдээллээр ийм ойлголт өгч байна л даа. Аа хэрвээ Хятадын эрлийз хүн болгон Хятадын бодлогыг төлөөлдөг гэж байна ш дээ. Маш бүдүүлэг дүгнэлт хийгээд харах юм бол. Энэ эрлийз нөхдүүд сайдын суудал дээр байж л байна ш дээ. Аа тэгээд эрлийз байгаа явдал нь тухайн орныхоо улс төрийн бодлогыг Монголд хэрэгжүүлэх тийм хүчин зүйл байж чаддаг юмуу? Гэтэл Америкийн Нэгдсэн улс дэлхийн бүх улс үндэстнээс бүрдчихсэн. Тэр улсын л хууль дүрэм тэр улсын л эрх ашгийн төлөө ажиллаж байвал тэр хүний гарал үүсэл нь хамаагүй ш дээ. Энэ ялгааг би ойлгохгүй байна. Үнэхээр тийм юм байдаг юмуу? Үгүй юмуу?
Санжаасүрэн -
Сонин юм ажиглагддаг байх л даа......./ 01:10:46-11:26/ хоёр их хөршийн нөлөөллийн асуудал бол байх л ёстой зүй ёсны асуудал ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Заавал байх асуудал.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэр нөлөөллийг байх ёстой хэмжээ хязгаарт нь барьж чадаж байна уу? гэдгээс дараагийн асуудал гардаг байх. Мэдээжийн хэрэг хоёр их гүрэн байж байна. Ямар нэгэн сонирхол байж байгаа. Аа гэтэл яг ийм хэмжээтэй орчин үеийн Монголын асуудал дээр ярихад маш хүнд болчихсон. Яагаад бэ? Өнөөдөр дэлхийн мэдээллийн эдийн засгийн интер глобальчлал гэж ярьдаг асуудал маань одоо Канадын..../01:12:06:13/ энэ бол 200-гаад жилийн өмнө Америкт гарсан тэр нийгмийн тогтолцооны шууд үр дүн. Энэ Америкт гарсан сайн үр дүн гэдэг юмуу? нөлөөлөл.../12:35-49/ Өнөөдөр Хятадын гутал өмсөөд Хятадаас хоол ундаа идчихээд Хятад муу гэж хэлэх хэцүү еэ дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Орос машин унаад орос бензин хийчихээд Оросын бензин муу гэж хэлэх хэцүү еэ дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тийм учраас байдал их өөрчлөгдөж байна л даа. Тийм учраас үндэсхэрхэг үзэл үндэсний гэдэг асуудал их өөрөөр тавигддаг. Эцэстээ бидний соёл хэл зан заншил.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Өнөөдөр хил хязгаарын асуудал гээд ярьж байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Цус цэвэр байхын асуудал. Өнөөдөр гадаадад их олон Монголчууд ажиллаж амьдарч байна. Түүний дараагийн хоёрдахь үе гадаадад амьдарч байна. Яах юм? Нийгэмд их олон асуудал гарч ирлээ шүү дээ. Тийм учраас энэ эрлийз хурлийзын асуудал бол ерөөсөө тийм тодорхой ярих асуудал биш. Анхаардаг асуудал биш. Эрлийз хурлийз гэж ярьж байгаа тэр хүнийг харахад өөрөө ...
Хишигсүрэн -
Яс юман дээрээ юу?
Санжаасүрэн -
Яс юман дээрээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Монголын төрийг аваад үзэхэд ерөөсөө хамгийн их холилдсон ард түмнийг би Монголчууд гэж үздэг юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Гадаадын хүн хэлж байна ш дээ. Танай Монголчууд их өөр юмаа гэж. Том нүдтэй хүн байхгүй. Онигор нүдтэй хүн байхгүй. Өндөр биетэй хүн байхгүй Намхан биетэй хүн байхгүй. Хар хүн байх юм. Цагаан хүн байх юм. Шар хүн байх юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Хар нүдтэй. Хөх нүдтэй. Ногоон нүдтэй гээд байхгүй юм алга. Бие хаагийн аваад үзэхээр Ази ч биш. Европ ч биш. Дунд нь онцгой....
Хишигсүрэн -
Яагаа бэ? Нөгөө дэлхийн алдартай загвар зохион бүтээгч хамгийн идъяальный тийм бие бялдрыг нь харсан чинь Монголчууд байсан болж таараад тиймээ?
Санжаасүрэн -
Тийм.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Бид Ази хүмүүс үү? Бид нарын сэтгэхүй....
Санжаасүрэн -
Мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Бас их хэцүү тиймээ?
Санжаасүрэн -
Бас их хэцүү. Ер нь ард түмний амьдрал Европ талруугаа орчихсон шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл Монголчууд 18,000 жилийн өмнө хаана байсан юм тиймээ? Бөөн асуудлууд байж байгаа ш дээ. Бид нар бол Чингисээсээ хойшоогоо л сайн мэдэж байгаа. Бөртө Чоно Гуа Марал хоёр тэнгис далайг хаагуур гаталж байсан юм? гэх мэтийн олон асуудлууд байж байгаа. Энэ асуудал бол Монголчуудын мөн чанарыг тодорхойлох асуудал. Аа гэтэл ийм мэдээлэл хүрээгүй байхад бид өнөөдөр Хятадыг муулах, Оросыг муулах бол одоо үед маш хүнд асуудал. Хуучин бол амар байсан. Хүн оруулахгүй байсан юм чинь сайн муу гэж хэлж болно. Одоо бүх юм нээлттэй. Мехсикт нэг ханиад боллоо шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Тэгсэн чинь тэр ханиад гурав дөрвөн хоногийн дараа манай гэрт ороод ирж байгаа юм чинь. Яасан гэсэн чинь ..../01:16:21-16:35/
Хишигсүрэн -
Танай гэрт ороод ирсэн?
Санжаасүрэн -
Дэлхийн хөдөлгөөн ийм болчихсон байна шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Тийм байдаг байж. Гэхдээ манай улс төрд энэ хоёрын бодлогыг яг баримтлаад, тэр бодлогын төлөө явдаг улсууд Монголын хувьд байх бололцоотой юу? Онолын хувьд тийм боломж байгаа юмуу? Тэгээд л айлгаад байна шүү дээ.
Санжаасүрэн -
Яг үндсэндээ бол хар хайрцагны бодлого, улс төрийн бодлого гэж манайд байхгүй.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр?
Санжаасүрэн -
Намуудын бодлого гэж байхгүй. Намын хатуу үзэл суртал гэж байхгүй. Хэдэн нам дамжсан улс төржсөн нам дамжсан олигархаг үзэл л явж байгаа. Өөр юу ч байхгүй. Улсын Их хурал хууль батлахдаа тохиролцоод алив Хишигсүрэн чи үүнийг дэмж. Дараа нь би түүний чинь дэмжье гэсэн ийм л байдлаар. Энд бол эрүүл саруул нөхцөлөөр юм гарна гэсэн юм бол байхгүй.
Хишигсүрэн -
Хэзээ хүртэл үргэлжлэх юм? Хэзээнээс ийм болсон юм? Шалтгаан нь юу юм?
Санжаасүрэн -
Ер нь энэ шалтгаан бол сүүлийн үед Ардчиллаас хойш улам их болсон ш дээ. Түүнээс өмнө Хувьсгалт нам намынхаа бодлогоор хатуу барьж явж байсан тиймээ? Улс орноо тодорхой чиглэлээр маш хатуу барьж байсан. Мэдээж хэрэг нэг үзэл суртлын ноёрхол. Тэгэхээр энэ бодлогыг авч явдаг асуудал нь хэл соёл л авч явдаг юм шиг байгаа юм. Түүнээс биш дөрвөн жилийн улс төрч, Дөрвөн жилийн ерөнхий сайд, дөрвөн жилийн ерөнхийлөгч тодорхойлох боломж байхгүй. Магадгүй дээр үед Богдын дэргэд байсан хэдэн лам тэр чиглэлээр нэлээд явж байсан болов уу? гэж санадаг. Тэр нэр төр, тэр алдараар дамжиж байсан биз. Аа бусад оронд бол Хаадынхаа чиглэлээр удам угсаагаараа авч явдаг юм шиг байна. Бусад оронд бол. Яагаад хөгжилтэй оронд хаан аваад байна. Хаан байгаад байна. Америк яаж байна. Америк бол цагаачлалын орон учраас бүхэл бүтэн цагаачлалаар асуудлаа шийдэж байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха. За одоо хоёулаа яриагаа төгсгөл тийшээгээ явуулъя. Ийм асуулт байна. Ер нь нэлээд удаан яриа хөөрөө хийхэд ийм юмыг 20-р зууны Монголын аман түүх гэдэгт ярихад үлдэж байнаа. Би нэг ийм юмыг чухал гэж бодож байнаа. Асуугдсангүй. Яригдсангүй гэсэн тийм юм байна уу?
Санжаасүрэн -
Яг одоо бодоход алга. Жаахан тулгамдаад байна. Би биш л дээ. цаашдаа Монголын зан заншилтай холбоотой асуудлыг нэлээд тодорхой тодорхой хүмүүсээр яриулбал...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Монголын түүхийг судлах 20-р зууны түүх гарахад асар их нөлөөлөх болов уу? гэж санадаг. Яагаад гэвэл тэр Монголын зан заншил 20-р зуунд яаж зөрчигдөж байсан юм. Яаж үгүйсгэгдэж байсан юм. Яаж хаагдаж байсан юм тэр асуудал байгаа юм л даа. Энэ бол 20-р зууны гол түүх болчихно доо.
Хишигсүрэн -
Хэн байж болох уу? Жишээ нь?
Санжаасүрэн -
Түүх судлалын хүн байж болно. Яг хөдөөний жирийн малчин хөдөө юу болж байсныг яриулж болно.
Хишигсүрэн -
Сонин санаа байна.
Санжаасүрэн -
Жирийн малчин, хотод байсан хотын уугуул хүрээнийхэн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Суурьшсан хотынхон энэ гурвын харьцааг гаргаж ирэхэд харагдана.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Санжаасүрэн -
Өнөөдөр яагаад үүнийг хэлж байна гэхээр дээр үеийн хүрээнийхэн махан хоол иддэг улс байсан ш дээ. Гэтэл би 59 онд хотод орж ирээд хүрээнийх болсон хүн шүү дээ. Гэтэл би яг л малчин хүн шиг орой махан хоол иднэ халуун хоол иднэ. Хөдөө малд явсан хүн шиг гэх мэтчилэн энэ жижиг зүйл мэт боловч асар их ялгаа байдаг л даа.
Хишигсүрэн -
За за. Бид хоёр бараг нийлээд 5 цагийн ярилцлага хийлээ. Нэлээд их сэдвээр ярилцлага хийчих шиг боллоо доо. Таныг манай судалгаанд ийм их үнэтэй мэдээлэл өгч цаг зав гарган ярилцлага өгсөнд их баярлаж байнаа.
Санжаасүрэн -
Баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
