Gombojav

Basic information
Interviewee ID: 990419
Name: Gombojav
Parent's name: Jamba
Ovog: Mantai
Sex: m
Year of Birth: 1941
Ethnicity: Dariganga

Additional Information
Education: higher
Notes on education: economic statistician, politician
Work: company director
Belief: Buddhist
Born in: Asgat sum, Sühbaatar aimag
Lives in: Bayanzürh sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
family
education / cultural production
politics / politicians
cultural campaigns
authority


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

За...манай өнөөдрийн ярилцлага эхлэж байна. Өнөөдөр 10-н сарын 15-н Гомбожав гэж ийм хүнтэй ярилцаж байгаа. Гомбожав гуайг одоо Монголын ард түмэн бүгд мэддэг. За...УИХ-ын дэд дарга байсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуульд бас нэр дэвшиж байсан ийм улс төрч хүн байгаа. Тэгээд таныг манай энэ төслийн ярилцлаганд оролцох зөвшөөрөл өгч ярилцлага өгч байгаад их баярлалаа. За 2-уулаа яриагаа таны нэг амьдралын түүхийг яриулахаас л эхлэх үү дээ?

Гомбожав -

За тэгье.

Хишигсүрэн -

Тэрнийг нэг та бүр хүүхэд наснаасаа эхлээд одоо төрж өссөн нутаг, хөдөө, тэр үеийн хүүхэд насны амьдрал. Малчин хүний хүүхэд тэгээд л таны үеийн хүүхдүүд боловсрол эзэмшиж байсан байдал тэр дунд сургууль дээр сургууль тийм ээ. Тэгээд л ажил хөдөлмөрийн гараа эхлэж байгаа байдал одоо үетэй харьцуулахад юу байсан гээд энэ нэг яг л тухайн үеийн дундаж одоо сэхээтэн хүний өсч боожиж байгаа түүх л яригдах байх гэж бодож байна л даа.

Гомбожав -

Аа ха. За би яг албан ёсны бичиг баримтандаа 1941 оны 9-н сарын 13-нд төрсөн гэж явдаг. Аав ээжийн ярьсанаар бол 1942 оны усан морин жил өвөлжөөлөхийн өмнө намаржаанд байхдаа би төрсөн юм байна лээ. Тэгээд одоо ухаандаа хуучны тооллоор бол морин жил тийм ээ. Усан морин жилтэй. Шинэ цагийн тооллоор бол 1941 гээд. Ер нь Монголчууд чинь насаа бас анх одоо ээждээ олдсон. Ээж ааваасаа бүрдсэн тэр үеээсээ “хий нас” гэж явдаг шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Нэг нас аваад төрчихсөн.

Гомбожав -

Тийм. Нэг нас аваад явдаг. Тэгээд 1941 он гээд явдаг. Ийм хүн байгаа юм аа. Тэгээд бага насны амьдрал бол яг л одоо Монголчуудын нэг жишиг амьдралд л өссөн. Өөрөөр хэлэх юм бол манай аав ээж хоёр бол малчин гаралтай. Таргийн таван үнээтэй. 4,5-н тэмээтэй. 30,40-өөд хоньтой. Нэг азарга орчим адуутай иймэрхүү байдлаар ер нь амжиргаагаа залгуулдаг ийм байсан. За миний эцэг бол Бандид гэгээний хийд дээр 10-н жил шавилан суусан гэж ярьдаг юм. “Бандид гэгээн”-ий хийд гэдэг нь бол одоогийн Өвөр Монголын Шилийн гол аймаг Шилэн хотод байдаг юм билээ л дээ. Тэгээд тэнд 10-н жил сурч байгаад тэгээд өөрийнх нь багш Жамба чи ер нь цаашдаа ч ер нь буддийн шашны чиглэлээр амьдрахгүй байх аа даа. Цөвүүн цаг ирж байна. Чи өөрийнхөө дураар болно биз дээ. Чи уг нь лам байсан бол олон түмэнд их хувь нэмэртэй их чухал хүн болох байсан юм тэгэхдээ чи бид хоёрт тийм хувь заяа багтахгүй байх аа гэж хэлсэн юм гэнэ билээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгээд байж байтал нутагт эхийнх нь бие муудлаа гээд ингээд тэр ламынхаа ажлыг хаяад ирсэн манай...аав.

Хишигсүрэн -

Нутаг гэдэг нь Сүхбаатар аймаг.

Гомбожав -

Тийм одоогийн Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын нутагт.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Ер нь манай аав бол бар жилтэй. 1983 онд надтай хамт байж байгаад таалал төгссөн. Тэгэхдээ шашны чиглэлээр номоо бол их сайн мэддэг. Хэдийгээр Ардын засгийн жилүүдэд шашны ном хаалттай байсан ч гэсэн тэрнийгээ бол орой үдэш бүр эрх эргүүлж уншдаг. Авгай хүүхдүүд ах дүү нараа өвчин эмгэг туссан үед бол бас нэг тэрнийгээ уншаад тарни марни тавьчихдаг. Сан ман тавьчихдаг. Уул овоон дээрээ гарчихдаг тийм хүн байсан. Тэгээд 1949 оны өвөл манай ээжийн бие нилээн муудсан л даа. Нэг өвдөөд.

Хишигсүрэн -

Аа ха

Гомбожав -

Тэгээд тэр үед бол манай өвөөгөөс уламжлагдсан бурхан шашин бол уулын орой дээр өргөчихсөн байсан. Миний төрсөн нутаг бол Асгат сумын нутаг “Энх овоот” гэдэг байж байдаг. Тэгээд “Энх овоот” гэдэг жаахан толгой дээр нэг чулуун овоо байдаг. Тэр овоон дээр аваачаад бурханаа номоо эд нарыг нь манай аавын дүү тавьчихсан юм байна лээ. Яагаад уу гэхээр манай аавын дүү хамгийн бага нь учраас тэр дээр нь гал голомтоо эцэг нь сахиулаад хамаг бурхан шашин номоо үлдээчихсэн юм байна л даа. Тэгээд тэр 1949 оны өвөл юм даг. Би бага байсан, гэхдээ санаж байна.

Хишигсүрэн -

Тэгэхэд ухаа орчихсон үе...,

Гомбожав -

Өвөр Монголоос нэг Зундуй гэлэн гэж хүн манай ээжийн хуучин “их гэр”-ийн малыг маллаж байсан юм. Тэгээд тэр хүн ээжийг..., гэлэн хүн учраас бас ном мом уншдаг. Сан тавьдаг тийм байсан. Жамба танайх ер нь бурхан аа л өөр дээрээ авмаар юм гээд. Манай аавын дүүг Пүрэв гэдэг байсан юм. Пүрэвийнд бол энэ бурхан хойморт нь ч байсан бурхан биш байна. Аа...танайд байх юм бол тэр гал тогооны тавиур хавьд байсан ч бурхан юм байна. Чи ер нь бурхан аа л өөр дээрээ авч ирмээр юм байна гэж хэлсэн юм гэнэ билээ. Тэгээд нэг өдөр аав нэг морио унаад нөгөө овоо руу явсан. Тэгсэн чинь одоо тэр бурханууд нь байхгүй. Бодвол тэр гуулин муулин бурхан байсан байх. Лав алт малт бол байгаагүй. Тэгээд номнууд нь бол нилээн задарчихсан салхинд хийсчихсэн. Тэгээд тэр дээр өөрөө ном мэддэг юм чинь ингэж өөрөө бүрдүүлээд байгаануудыг нь хамж ирээд ингээд өөрийнхөө гэрт шүтсэн. Тэр дүүдээ ч хэлсэн. Зундуй гэлэн хэллээ. Миний дүү үлдсэн барьсан юм байвал чи авахыг нь аваад үлдэхийг нь ах даа өгчих. Би шүтэж явъя гэсэн тэр өөрөө ч харам байсан. Нэг ч их дуртай биш байсан бололтой. Дуртай үлдсэн юмнуудаа өгөөд. Ингээд манай өвөө энэ Мантай гэдэг өвөөгөөс уламжилсан бурхан шүтээн бол одоо миний гэрт хадгалаатай байдаг. Тэгэхдээ тэр бол тийм үнэтэй цэнэтэй тийм биш.

Хишигсүрэн -

Материаллаг утгаараа тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Зүгээр одоо сүсэг талаасаа бол бидний одоо дээдийн дээд. Олон үеээс дамжсан ийм юм байгаа. Ном байгаа. Нэг чухам ямарыг нь мэдэхгүй хадгаар ороочихсон одоо бүр утаа униар болчихсон жижиг хадганд боочихсон морь байдаг. Тэгээд тэр морийг нь уламжилж авч ном судар бас нэг манай өвөөгийн хэрэглэж байсан шоо моо хаядаг ойр зуурын жижиг юмнууд нь ингээд ааваас дамжаад над дээр байж байдаг. Тэр бол манай шүтээн юм аа.

Хишигсүрэн -

Нэг юм зүгээр сониучирхаад асуучих уу? Яахав зүгээр тийм лам байсан хүний хүүхэд ярьж байсан байхгүй юу. Манзуширын хийд дээр суудаг байсан хүн юм байна л даа. Тэгээд Социализмын үед нөгөө ганданг бол сэргээгээд тэнд нэг хэдэн хүн байсан л байх л даа. Бэлгэдлийн шинжтэй. Яг жинхэнэ лам нар болохоор бүгд гэр гэртээ яг танай аав шиг номоо өглөө оройдоо уншдаг ажлаа хийдэг л байсан. Аа...гэхдээ Монголын юуг ч юм бэ даатгаад тэр номоо уншихдаа бүгдээрээ даалуу тоглоно гэж нэг айлдаа цуглараад тэр ном уншилгаа хийдэг байсан юм аа гэж ярьж байсан юм.

Гомбожав -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр танай аав жишээлбэл бусад лам нартайгаа тийм ээ. Амьд мэнд байсан тэр улсуудтайгаа тийм холбоотой байсан болов уу?

Гомбожав -

За ер нь бас яахав холбоотой байсан л даа. Тэгэхдээ манай нутагт бол “Бандид гэгээн”-ий хийдэд сууж байсан лам нар орж ирсэн нь бол цөөхөн байсан. Ер нь манай багт бол цөөхөн лам байсан. Их тийм...би лав мэдэхгүй. Гэхдээ манай суман дээр бол “Бөөрийн сүм” гэж байсан. Тэгээд “Бөөрийн сүм”-д бол бүр хэзээ хойно хүртэл Бөөрийн сүмийн хоёр гавж гээд бүр тэр хавийн нутгийнхандаа алдартай өөрсдийнхөө амьдралд, эрүүл мэндэд муу юм тохиолдвол “Бөөрийн сүм”-ийн хоёр гавж дээр очно гээд холоос ирж байдаг байсан гэж аав минь ярьдаг байсан л даа. Сүүлд 1962 онд манай аав намайг оюутан байхад хотод орж ирсэн. Тэгэхэд Гандан дээр бол хааяа очдог, ном момонд яадаг. Гандангийн тэр үеийн цорж лам манай аавын, аавынх нь төрсөн дүү нь байсан л даа. Жамъяанчойжил гээд. Би 2008 онд энэ өөрийнхөө ургийн тухай “Мантайхан” гэдэг ном бичсэн энэ номон дотор бол Жамъяанчойжил ахынхаа тухай одоо мэдэх амьд гэрчүүдээс нь сурвалжилж бичиж энэ номондоо оруулсан байгаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Энэ бол Гомбожав гуайг Гангийн хамба байхад цорж нь байсан. Тэр үед бол дэд хамба гэдэг цол байгаагүй юм байна лээ. Цорж гэж байсан. Сүүлд бол энэ хүн бол Гангийн цорж дэд хамба нь болсон. 1969 оноос юмуу даа 1979 оноос дэд хамбатай болсон юм байна лээ. Тэр тухай би бас...одоо энийг телевизийн Цэдэвсүрэн манай нутгийн хүн байдаг. Тэр хүн бол маш сайн мэддэг. Бүр оршуулган дээр нь ч ирж байсан. Энэ хүн өөрийнхөө нас барна гэдгийг мэдээд эд хогшил юмнуудаа Гандан дахь хүмүүст хувааж өгөөд өөрийнхөө авсыг хүртэл хийлгэчихсэн. Энэ “Наран”-гын энгэрт босоогоороо оршуулгасан. Суугаагаараа оршуулуулсан тийм түүхтэй юм. Тэрнийг бол би энэ номондоо оруулсан байгаа. Мөн одоогийн Гандангийн цорж Диваасамбуу гэж хүн байдаг тэр хүн энэ хоёр бол тэр Банди гэгээний хийд дээр дараа нь энэ Улаанбаатарт хамт ажиллаж байсан. Тэгээд тэдний хашаа гэрт бол Диваасамбуу гуай амьдарч байсан гэж ярьдаг юм билээ. Тэгээд тэрнээс үзэх юм бол энэ манай өвөө аав Мантай бол гэвш хүн байсан. Манай аав бол тэр үеийнхээ гэвш байсан. Тэгээд одоо гэвш л уламжилсан. Манайхан дотроос бол энэ Жамъяанчоймбал ах бол Гандангийн дэд хамба цорж байсан. Өвөр Монголдоо ч тийм алдар цол гуншинтай байсан юм билээ л дээ.

Хишигсүрэн -

Өвөр Монголын одоо тэр сүмийн лам нар тэндээ үлдээд ихэнхи нь үлдсэн байна ш дээ. Тэгээд яг манай лам нарт тохиолдсон хувь заяа тэд нараар яг яаж дайрч өнгөрсөн юм бол. Тэгээд хэлмэгдүүлэлтийн үеийг л хэлүүлэх гээд байна л даа. Яг тэр үйл явдал танай ааваар танай энэ ялангуяа танайхан чинь бурхан шашны зүтгэлтэн маягийн улсууд байсан байна ш дээ. Тэгэхээр энэ улсуудаар яаж дайрч өнгөрөв...?

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхээр би яг тэр юуг бол...манай аав чинь нөгөө хэлмэгдүүлэлтээс нилээн эрт ороод ирчихсэн. Тийм. Жамъяанчоймбал ах бол одоо ярьдаг байсан байна лээ. Би бол энэ хүнтэй уулзаагүй. Оюутан байсан. Тэр үед чинь шашин...

Хишигсүрэн -

Нэг ёсондоо авга ахтайгаа яагаад уулздаггүй билээ гэдэг шиг /инээв/.

Гомбожав -

Шашин төр хоёр бол нилээн тусгай.

Хишигсүрэн -

Тэгээд бүр даже ахтайгаа ч уулзаж болдоггүй тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Гэхдээ би бол ах байна ч гэж бодоогүй.

Хишигсүрэн -

Тэр хүнд үр хүүхэд гэж байгаагүй юу?

Гомбожав -

Байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Байгаагүй юу?

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд энэ ах маань бол...энэ хүний түүхийг Диваасамбуу гуай, Цэдэвсүрэн эд нар ярьж байна лээ л дээ. Яг одоо 1945 оны үед Орос, Монголын цэргүүд ингээд орсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Өвөр Монголыг чөлөөлж ороход бол гэнэтхэн нэг шөнө 2-уулаа байсан юм байна л даа. Бусад лам нар нь бол Өвөр Монголын Банди гэгээний хийд дээр байсан 1000 гаруй лам нар тараад, бутраад ийш тийш ээ явах нь яваад алуулах нь алуулаад ингээд яасан. Тэгээд энэ хоёрыг нөгөө олзолсон малаа Дорнод аймагт аваачиж тушаа гэдэг үүрэг өгсөн юм байна. Тэгээд бараг бүсийг нь бүслүүлээгүй. Манай ах бол өрөөсөн дөрөөтэй. Нэг дөрөө байхгүй. Тэгээд яг Октъябарийн баяраар Дорнод аймагт малыг нь туугаад ирж байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд сүүлд энэ чинь 1945-1949 оны хооронд Өвөр Монголын нилээн олон сумдын ардууд зүүн талаар орж ирсэн ш дээ. Монголд.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн.

Гомбожав -

Одоо Эрдэнэцагаан гээд нэг сум байдаг. Үзэмчингүүд голдуу. Дорнод аймгийн Гурван загал, Хөлөн-Буйр энэ сумдад бол Өвөр Монголчууд Ар Монголтой нэгдэнэ гээд ороод ирсэн. Төв аймгийн энэ Авдар-Баян гээд сум байна уу Сэргэлэнгийн урд талд байсан. Одоо бол тэр сум байхгүй. Гэх мэтчилэн. Манай суманд ч гэсэн 20-30-аад айл ирж байсан. Асгатад. Ингээд зарим нь бөөндүүхэн зарим нь бол сум сумдад тараад байрлаж байсан. Ер нь тэр үеийн лам нар бол тэгээд л Оросууд бол тэрнийг ..., сайн..., Монгол гэж мэдээгүй юм шиг байгаа юм. Ер нь ингээд Монголын хил давлаа тэгээд л хятадууд байгаа, энэ манжийнхан ч гэж боддог юмуу. Дайснууд гэж бодоод юу дайралдсанаа алаад л малыг нь тэгээд хурааж аваад л эд хөрөнгийг нь аваад л ингээд явсан юм байна лээ л дээ. Тэгэхдээ тэр 1945 онд мал тууж ирчихээд манай энэ Жамъянчоймбал ах чинь Дорнод аймгийн дамжлага баазад ажиллаж байсан байгаа юм. Нэг нь бол багш хийж байсан. 2-уул орж ирсэн хүний нэг. Тэгээд нэг өдөр ингээд тэр дамжлага баазын манаа хийгээд сууж байсан чинь морьтой лам явж байна гэнэ. Дорнод аймгийн төв дээр. Тэгээд дуудаж гэнэ ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Энэ одоо бас өдийд лам байдаг хүн байж дээ, сонин юмаа гээд дуудсан чинь чи хаанахын лам уу гэсэн чинь Хөлөн-Буйрын лам гэж байна гэнэ. Тэгээд Хөлөн-Буйр чинь одоо Өвөр Монголоос ирсэн лам нар байна уу. Банди гэгээний хийдээс ирсэн хүмүүс байна уу гэсэн чинь 2,3-н хүний нэр хэлсэн гэж байгаа юм. Тийм тийм хүн байна гээд. Өө...тэгвэл Жамъянчоймбал гэдэг хүн Дорнодын дамжлага бааз дээр байна гээд хэлчихээрээ гээд тэгсэн чинь. Нөгөөдөр нь морь хөтөлгөөтэй ирээд тэгээд тэр Хөлөн-Буйрын нэг хийд байсны Унзадаар нь мань хүнийг авч ажиллуулсан. Тэгээд 1953,1954 оны үед тэр хийд татан буугдаад хөдөө чинь ерөөсөө бүх хийд чинь байхгүй болсон ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн. 1953 онд дөнгөж татан буугдаж байсан юм байна тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхэд нь Гандан ажиллаж байсан юм байна. Тэгээд Ганданд ирээд Гангийн одоо цоржоор ингэж ажилласан хүн байгаа юм. Тэгээд манай аав бол цагаан сар болоход бол ингээд номоо гаргана, уншина. Нэг хот айлаараа л байна ш дээ. 4,5-н айлаар. Тэгээд тэд нарынхаа төөрөг жилийг үзнэ. Зүг чигээ гаргана. Намайг манайх ах нарыг дагуулаад хойд талд нэг овоон дээр очоод идээ будаагаа өргөөд сангаа тавиад нар гарахын өмнө. Тэр хооронд ээж цай чанаж байна. Бид нар ч овоон дээрээс бууж ирээд нар ч гарна тэгээд золгодог. Тэгээд золгосныхоо дараа зүг чигээ гаргадаг ийм байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Ер нь манайх бол 4-н хүүхэдтэй. Манай аавыг байхад бол манай дөрвөн хүүхэд бол бараг эмнэлэгт очиж үзээгүй. Жаахан ханиад юм хүрвэл аав нэг жаахан өгчихдөг. Рашаан л гэдэг байсан одоо тэр нь /инээв/ чухам...

Хишигсүрэн -

Эмийн ургамал.

Гомбожав -

Тийм ямар найрлагатай юу байсан юм бэ. Ингээд байдаг байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Танай аав хүүхдүүддээ өөрийнхөө эрдэм номыг өвлүүлье зааж, сургая ч гэдэг юм уу? Эсвэл өөр улсуудыг аваад шавь бэлдэнэ энэ тэр гэсэн бодол байсан уу?

Гомбожав -

Шашны талын юм бол тийм бодол бол байгаагүй. Байх ч тийм боломж бол байгаагүй л дээ. Яагаад уу гэхээр би чинь 1960 онд 10-р анги төгссөн. Тэгээд л 1962 онд намайг дагаад хотод ороод ирсэн. Тэгээд хот чинь бол 1960-аад оны үе 1970-аад онд тийм шашин сүм хийдийн харилцаа одооных шиг өргөн дэлгэр байсангүй л дээ. Ер нь болвол шашин дэлгэрэх сайн цаг ирнээ л гэдэг байсан. Гэхдээ бид бол аавынхаа нөлөөн доор ном судрыг дээдэлдэг хүндэлдэг. Бурхан тахилаа...одоо манайх бол өдөр бүр зул тасардаггүй. Би ч гэсэн нэг хэдэн тарни цээжилчихсэн ааваасаа. Тэрнийгээ ингээд нас ахих тусам л улам аав, ээжийгээ, уул усаа, газар дэлхийгээ бодоод л ингээд байдаг даа. Аавын маань эрхи мэрхи бас юмнууд байдаг. Тэрнийг би бас тоос хир даруулчихгүйн тулд эргүүлж байдаг.

Хишигсүрэн -

Ганданг нэг хэсэг бүр татан буулгачихаад бүх сүмээ сөнөөж аваад, устгаж авчихаад тэгээд эргээд Намын Төв Хорооны тогтоол гараад эргээд цэцэглэсэн гэж ярьж байгаа байхгүй юу улсууд. Тэгээд ер нь 1937 оны хэлмэгдүүлэлт чинь бурангуй шашныг устгах, хэдэн ламыг устгах нэрийн доор яг чухам ямар зорилготой тийм аллага, хядлага байсан юм бэ гэдэг чинь бас их асуудал юм байна л даа. Ер нь тэр лам нар ямар гэм буруутай юм бэ байж байхад тийм ээ? Тэр нэрийн доор ер нь юу хийж байсан юм бол гэсэн нэг тийм эргэлзээтэй, ., тийм..., ер нь хүмүүстэй ярилцаад явж байхад үүсч байна шүү?

Гомбожав -

Тийм л байх. Гэхдээ би яахав дээ эхний түүх мүүхийг нь мэдэхгүй юм. Тэгэхдээ би 1992-1996 онд Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах улсын комиссын удирдаж байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэр үед бол одоогийн энэ 30000 хэлмэгдсэдийг цагаатгах ажлын ихэнхи хийгдсэн л дээ. Энэ дотроос бол лам нарын асуудал бол үндсэндээ одоо ч гэсэн нэг их тийм шийдэгдээгүй байгаа л даа. Тэгээд лам нарыг бол дотор нь би бол хувьдаа бол 2 хувааж үзэх ёстой юм байна гэж ингэж боддог. Нэгдүгээрт бол өөрийнхөө үзэл бодолд үнэхээр үнэнч тэрэндээ хүрэх гэж одоо сургууль, хоршоо худалдааны байгууллагыг шатаах ийм хэрэгт оролцсон үнэхээр гэмт хэрэг хийсэн тийм ээ. Эд хөрөнгийг устгасан тийм хэсэг байна.

Хишигсүрэн -

Одоо ерөөсөө бослого гаргасан байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Эсэргүүцээд тэрнийг.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Аа...нэг хэсэг нь бол зүгээр хоморгонд явчихсан. Сүүлдээ бол одоо онигоо шахуу юм байдаг ш дээ. Нөгөө хүнээ гүйцээхийн тулд хөдөөнөөс нэг хонь хариулж байсан хүнийг ачаад явчихсан гэдэг шиг тийм маягийн лам нар ч зөндөө байгаа ш дээ. Ихэнх нь бол. Зүгээр тэр үеийнхээ нийгмээс бол ангид хүн гэж байхгүй ш дээ. Тэр шашин шүтэж байсан, 100 гаруй мянган лам одоо 740-н хэдэн сүм хийдэд сууж байсан хүмүүс чинь тэр үеийнхээ л жишиг жаягийг дагаж амьдарч байсан. Тэгээд гэнэтхэн нийгэм өөрчлөгдөөд төр засгийн бодлого өөрчлөгдөхөөр зэрэг хэлмэгдсэн хүмүүс бол олон байгаа л даа. Тэгээд явахад тоо бол үндсэндээ бас нарийн гардаггүй юм. Энэ Гангийн одоо мэдвэл зохих хүмүүс бол 17000 орчим гэсэн тоо гаргадаг юм. Яг хэрэг дээрээ бол тэрнээс ч их болов уу л гэж би бол боддог юм л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Энэ бол яах аргагүй Зөвлөлт Холбоот Улс, тэр үеийн Зөвлөлт Холбоот Улс коммунист засгийн үзэлтэй холбоотой асуудал. За тэгээд Коментерны нөлөө бол манайд гарцаагүй нөлөөлж байсан. Тийм ер нь энэ лам нарыг нь устгахгүй бол Монголд бас энэ социализмыг тэд нарын бодож байсан шиг хөгжихгүй байх гэсэн тэд нарт ойлголц бол хатуу байсан байх л даа. Тэгээд манайд төрд засгийн удирдлагад байсан хүмүүс тэрнийг дагахаас өөр аргагүй бас шахалтанд орж байсан, нөлөөлөлд орж байсан юм бол байгаа л даа. Хэдийгээр манай Чойбалсан, Цэдэнбал ухаантай сайн юм хийж байсан, улс орноо бодож байсан ч гэсэн том гүрний нөлөөлөл гэдэг бол яах арга байхгүй өөрөөс нь болохооргүй тийм хүнд үеүүд тулгарч байгаа ш дээ. Тэгэхээр энэ бол хэлмэгдэж байсан лам нарын асуудал гэхээр зөвхөн Монгол гэхээр Монголын одоогийн нутаг дэвсгэрээр хязгаарлаж болохгүй. Энэ бол одоогийн Өвөр Монгол, Тува, Буриад, Халимаг тийм ээ. Бүх Монгол одоо тэр өдий төдий Монголууд Америкт ч очсон байна. Афганистан, Иранд ч байна. Дэлхийгээр нэг тарчихсан байна ш дээ. Тэр бүгд чинь үндсэндээ энэ шашин түүнийг одоо дээдэлж байсан хүмүүс амьдралд нь хүнд хэцүү юм тохиолдонгуут дайжаад зугтаагаад гарчихсан юм байна лээ.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн байна лээ ш дээ ерөөсөө ингээд л урд хилээр явсаар байгаад явсаар байж Америк явцгаачихсан тохиолдол ч байна тиймээ?

Гомбожав -

Тийм. Тэр чинь бол ингээд дайжаад явчихсан. Хэрвээ Монголдоо тайван сайхан байсан бол тэд байж л байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Эргээд хүрээд ирэхээр нь, зарим нь бас нүүж ирсэн юм байна лээ ш дээ хөөрхий. Тэгээд эргээд ирэхээр нь одоо хятадууд гээд Хятадын эсрэг үзэлтэй улсууд чинь хятад хүн гэдэг нүдээр хараад дахиж тэр улсуудыг эвгүй байдалд оруулаад дахиж буцаж яваад тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Нөгөө төрийн бодлого бол энэ хүмүүст үйлчлээгүй. Бодвол ер нь нилээн боломжийн улсууд нь л гараад яваа байлгүй тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Ер нь бол одооны үгээр хэлэхэд Монголын тэр үеийн сор хүмүүс, элитүүд нь л ер нь...

Хишигсүрэн -

Тийм. Гарч явсан байх.

Гомбожав -

Гараад явчихсан нэг бол алагдсан байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Яг энэ дээр би ийм юм сонсоод байгаа байхгүй юу. Ерөөсөө энэ 1937 оны хэлмэгдүүлэлт чинь алтан ургийнхныг устгах тийм л зорилготой ажиллагаа байсан. Тэгээд бүртгэж байгаад тэр аймгийн тэр хошуунд одоо алтан ургийн тийм улсууд байна гээд. Ялангуяа Хасарын удамынхан чинь тархчихсан байсан гэсэн юм би сонсоод байгаа байхгүй юу. Яг гол зорилго бол тэр байсан байх.

Гомбожав -

Тийм. Ер нь бол гол зорилго нь цаад юу нь бол тийм байсан байх.

Хишигсүрэн -

Та яг албан ёсоор удирдаад ажиллаж байхад тэрнийг баримтжуулчихаар ч юмуу тийм сэтгэгдэл төрөхөөр юм танд өөрт чинь...?

Гомбожав -

Би бол яахав дээ 4-н жил гэдэг чинь харьцангуй бага шүү дээ. Өөр хийх ажил ихтэй.

Хишигсүрэн -

Дөнгөж эхлэж байсан.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд тэр чинь Цагаатгах ажлыг удирдан зохион байгуулах комиссийн дарга гэдэг чинь нэг ажлын нэг хавсарга маягаар л явсан. Дагнаагүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тийм ээ. Би тэгэхээр нэгэнт ажил албыг нь гүйцэтгэж байсан учраас нилээн ном зохиол уншиж байсан тий хүн амьтантай уулзаж байсан тэгээд эцсийн эцэст үзүүр нь бол тэр лүү л очих гээд байдаг л даа. Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тийм чиглэлтэй л юм билээ. Би бол сүүлд бас лам байсан, баригдаж байсан тийм хүмүүстэй уулздаг учирдаг. Сайхан танил манил харилцаатай ч байсан жишээлбэл манай Монголын нилээд хүмүүс ялангуяа Сүхбаатар аймгийнханы одоо хүндэлдэг “Алтан овоо”-ны анхны тахилгыг хийж байсан Юмлай гээд өвгөн байдаг. Тэр нь энэ Яармаг дээр байсан. Тэрэнтэй би очиж уулздаг байсан. Ирж байсан. Тэгээд орон шоронд орж байсан тухайгаа ярьдаг байсан. Хамгийн сүүлд нас барахынхаа өмнө манайд энэ Хурцийн, Гомбожавын хоёрынхоор л оръё гээд хүүхдүүдээ шалсаар байгаад манайхаар ирээд зургаа үлдээгээд рашаан тарни үлээж өгөөд ингээд явсан. Тэгээд бас удаагүй бурхан болж байсан л даа. Бас Монголчууд мэднэ дээ. Эмийн ургамлын талаар нилээн алдартай Чойжамц гээд хүн байсан. Би тэрэнтэй бас бага оюутан байхдаа эд нар уулздаг байсан. Ер нь тэр энэ тэр юунаас үзэхэд бол яах арга байхгүй улс төрийн золиосоор. Тэрнээс тэд нар бол Монголдоо ард түмэндээ эсрэг бодлого бол тээж явсан улсууд ерөөсөө биш.

Хишигсүрэн -

Аа ха. 2-уулаа таны амьдралын түүх рүү эргээд орох уу?

Гомбожав -

Тэгье. Аа...миний аав бол 22 жил мал тууварласан. Тийм. Сүхбаатарын аймгийн Асгат сумын нутагт чинь 5-н сарын 1, 5-н сарын 15-н болтол улсын бэлтгэлийн мал...

Хишигсүрэн -

Туугаад л.

Гомбожав -

СССР улсад л мал туудаг тийм үе байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Нэг юм бид нар аягүй сайн ойлгох ёстой юм байна лээ ш дээ. Аа...ёстой мал өсөөд байна гэдэг чинь малаа гаргахаа больчихсон юм чинь тэр одоо өсөлгүй яахав дээ тийм биз дээ.

Гомбожав -

Тийм ш дээ. Тийм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Нэгд тэр талаасаа ерөөсөө ярихгүй тийм ээ. Бэлтгэлд өгч байсан мал аа...бас муу мал өглөө гээд хамгийн сайныг нь шилээд аваад явчихдаг. Махныхаа нормийг барьж өгөхийн тулд бас хамгийн гайгүйгээ л барьж өгөхөөс өөр арга ч үгүй болсон. Та тэр нэг албан журам гэж нэг айхтар юм байж энэ тухай нэг яриач.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

1930-аад оны тэр нэг 1940-өөд оны.

Гомбожав -

Тэгээд яахав дээ ер нь нэг адуу гэхэд 60,70-н мянган адуу жилд гарч байсан ш дээ. Хойшоо урагшаа ингээд. Тэгээд тэр чинь ерөөсөө 1 метр 30-н см-ээс доош өндөртэй бол авдаггүй. Доод тал ньт 1 метр 30. Мундаанаас нь туурай хүртэл нь хэмжээд тэгээд уртаас нь хэмжээд тэр стандарт хэмжээнд хүрэхгүй тэгээд өвчин эмгэгтэй л бол авдаггүй. Тэгэхээр хамгийн эрүүл, хамгийн тамирлаг мал нь л гадагшаа гарч байсан гэсэн үг шүү дээ. Аа...бог мал ч гэсэн ялгаа байхгүй. Мөн л одоо жинтэй тэр жингийнхээ хэмжээнд таарсан малыг л авдаг. Тэгээд 1951-1953 онд одоо Солонгосын дайн болсон ш дээ. Тэгэхэд анхны одоо бэлгийн малыг манай аав, миний ах Намсрай гэж хүн байсан. Тэр хоёр хүргэлцэж байсан. Тийм түүхтэй. Тэгээд...

Хишигсүрэн -

Хаана хүргэж өгдөг байсан бэ?

Гомбожав -

Манжуурт хүргэж өгч байсан байгаа юм. Тэгээд аав маань цагаан сарын өмнөхөн өдөр хүргээд ирж байсан. Малаа Эрээнцавд эхлэж хүргэчихээд тэгээд манай аавыг шилдэг сайн тууварчин гээд шилж авдаг юм биз дээ тууварчдаасаа. Тэгээд Жамба одоо чи Солонгост хүргэх бэлгийн малыг хүргэ гэж ингэж хүргэж байсан юм гэнэ билээ. Тэгээд Солонгосын кино мино их авдаг барьдаг тийм юутай. Оросууд тэр үед манай аавд гараар ингээд бичихсэн “Хүндэт нөхөр М.Жамба танд сайн тууварчин” эд нар гэсэн ийм гараар бичсэн үнэмлэхүүд зөндөө байдаг байсан байхгүй юу. Тэгээд манай нэг ахынх гэрээ галд шатаачихаад тэр хамаг бичиг баримт байхгүй болчихсон. Тийм учиртай л даа. Тэгээд яг тэр үед бол юуны...саяны асуудаг албан даалгавар чинь их хатуу байсан юм. 1940-н хэдэн оноос. Миний мэдээ орсон үеэс л 1950-н хэдэн он нэгдэлжих хүртлэхийг л би мэдэж байгаа байх. Би ярихад. Би ганцхан нэг жишээ хэлье. Тэгсэн нэг өдөр л сумын дарга л манай ээжийг дуудаж байна гэнэ. Тэгээд манай ээж бас их цагаан аймхай, өөрөө их цагаан сэргэлэн тийм хүн байсан боловч юмнаас их айдаг, зовдог тийм. Тэр үед сумын дарга дуудна гэдэг бол нилээн том дээгүүр дуудагдаж байна гэсэн үг ш дээ. Сумын дарга чинь сумын даргаас гадна. Өөрөө шүүхийн үүрэг гүйцэтгэдэг.

Хишигсүрэн -

Тийм. Тэр бол ер нь тэр талаасаа илүү байсан.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд тэр 1940-н хэдэн оны үе 1937 оны нөгөө хэлмэгдүүлэлт хүн барьдаг тэр юу л одоо...

Хишигсүрэн -

Айдаг.

Гомбожав -

Тэр айдас бол хүн бүгдэд байсан. Юмыг бол чанга дуугарч ярьдаггүй. Шивнэж ярьдаг ийм үе байсан байхгүй юу. Тэгээд ээжийг маань дуудлаа. Ээж айгаад л нэг морио унаад л сумын дарга дуудсан миний хүү малаа хараад байж байгаарай гээд. Нөгөө аав мал туугаад явчихсан. Ээж бид 2, 2-уулахнаа үлдсэн. Тэгээд л ээж маань оройхон хүрээд ирлээ. Суман дээрээс. Манайх сумын голдуу баруун, баруун хойгуур нутагладаг байсан. Нилээн холоос “миний хүү хэдэн тэмээгээ хураагаад ир” гэж хашгирч байна. Яасан бэ ээжээ гэсэн чинь. Өө... 1 кг 500 грамм тэмээний ноос дутсан байна. Тэгээд нөгөөдрийн дотор авч ирж өгөхгүй бол. Ээж нь одоо хэрэгт төвөгт орох нь. Шорон оронд орох нь 1 кг 500 грамм ноос шүү дээ. Тэгээд би хэдэн тэмээгээ тууж ирээд тэр чинь яахав өвдөг сүүл, энэ овоо, зогдор могдор бол байхгүй аль хэдийн аваад өгчихсөн ш дээ. Тэгээд тэр мэтийг нь эргэж аваад ханын толгойгоор хавчуулаастай жаахан ноос моос тэрнийг аваад...

Хишигсүрэн -

Утас ээрэх гээд хийчихсэн үү?

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд нөгөө дээс гэж байдаг ш дээ одоо.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Ингээд тэмээний ноосоор бурантаг мурантаг бас нэг уяаны юм хийнэ тэр мэтийгээ ингэж задлаад тэгээд нэг одоо нэг 1 кг гаран болсон болов уу гээд маргааш нь ээж аваад явж байсан. Тэр бол ямар их хатуу шаардлагатай байсныг харуулах нэг баримт.

Хишигсүрэн -

Бүр ерөөсөө хэрэг таслаад шоронд хийчихдэг тийм байсан уу?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Албан даалгавар гэдгээ өгөхгүй бол.

Гомбожав -

Тийм тэрнийг өгөхгүй бол. Тэгээд сүүлдээ ухаан нь яагаад хүмүүс нэгдэлд орсон гэхээр ерөөсөө баян хөрөнгөтэй улсууд чинь тэр ялаас айгаад...

Хишигсүрэн -

Салах гэж.

Гомбожав -

Тийм. За би одоо ингээд махны, ноосны...

Хишигсүрэн -

Сүүний...

Гомбожав -

Арьс ширний, сүүний даалгавар биелүүлэхгүй бол тэгээд шоронд явна. Нэг үнээнээс 250 литр сүү авдаг байсан юм. Тэгээд манайх нэг бас нэг 3,4-н үнээтэй. Тэгээд тэрнийг чинь одоо ингээд хүнд ацаглаад л нэг бол өөрсдөө сүүн завод дээр чинь тэр 250 литр сүү гэдэг чинь бас их хэцүү ш дээ. Зүгээр Монгол нутгийн үнээ чинь нэг саахад 1 литр, 1 литр 500 грамм ч юмуу. Их сайндаа 300 литр.

Хишигсүрэн -

Зориулалтын үйлдвэрийн мал биш учраас.

Гомбожав -

Тийм сүүний чиглэлийнх биш учраас бас их хэцүү ш дээ. Тэгээд тэрийг нэг биелүүлээд ингээд салдаг. Салахгүй бол тэгээд хэрэг төвөгт орно.

Хишигсүрэн -

Одоо 1990 он хүртэл тэр албан даалгавар чинь байлаа ш дээ. Сүү бол арай тэр норм нь жаахан хасагдсан юмуу яасан юм бэ? Үнээ саадаггүй шахуу айл л намайг хүүхэд, сумын төвд байхад заводод сүү хүргэж өгдөг. Ийм хөвүүртэй саванд 10-н литрээр хэмжээд явдаг тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд л зунжингаа тэр үнээний сүү, сонины сүү сааж өгсөөр байж малтай айл нь ч гэсэн цагаан идээ хийх боломж байхгүй ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Ер нь нэг тийм л байсан ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд тэр үед чинь “ноос бол алт” гээд нэг том хөдөлгөөн өрнөчихсөн.

Хишигсүрэн -

Самбар дээр биччихсэн үү?

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд намайг бага байхад том цаасан дээр ингээд нөгөөдөхийг чинь томоор биччихсэн. Тэгээд би 2-р анги ч байсан билүү. 1-р анги ч байсан билүү. Бага сургуульд байхдаа нөгөөдөхийг чинь уншаад л. Одоо ухаандаа уншдаг хүн нь цөөхөн ч байсан юмуу /инээв/. За Гомбожав аа чи энийг унш гээд уншуулдаг. Ухуулга хийж байна ш дээ. Нэг ёсондоо.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгээд тэр дээр нь Маршал Чойбалсангийн үед Монголын малыг 200 сая хүргэнэ барина гэсэн тэр төлөвлөгөө ид өрнөж байсан. 1948-1951 оны гурван жилийн төлөвлөгөө мөлөвлөгөө хийгээд л эд л мандаж байсан тэр үе л дээ. Яахав дээ бүх юмыг бас харлуулж болохгүй. Тэр үед ноос, сүү ашиглана гэдэг бол зөв л дөө. Хуучин бол ашиглахгүй тэгээд л хаячихдаг. Гэхдээ бол жилээс жилд л нөгөө нэг малаас гарах ашиг шим, норм хэмжээг нэмээд л. Бүр бодит бололцооноос нь чанга даалгавар өгөөд байхаар чинь хүмүүс сүүлдээ залхаад ерөөсөө л энэ “ялтай мал”-аас салъя гэдэг болчихсон байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Нэг хамтрал коммун гэж нэг зурвас үе үзсэн юм шиг байгаа юм тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Би бол тэрнийг мэдэхгүй. Зүгээр ер нь намайг бага байхад нэгдэл чинь 1956 оноос л манай нутагт бол эд яалаа ш дээ. 1955 оноос. Тэгэхэд л нөгөө хамтралын тухай аав ээж эд нар хоорондоо шивнэж ярьдаг тийм байсан л даа. За нөгөө хэдэн малыг чинь хурааж аваад тийм болдог юм болов уу. Хамтралын юу шиг. Коммуны үе шиг болдог юм болов уу гэж ярьж байсан.

Хишигсүрэн -

Тийм. Тэр нь их муу ажил болсон юм шиг байгаа юм тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Тэр нь үр дүн нь л одоо...

Хишигсүрэн -

Муу.

Гомбожав -

Гараагүй юм шиг байгаа юм л даа.

Хишигсүрэн -

Яг Оросын тэр системийг хийх гэж оролдоод.

Гомбожав -

Шууд автоматаар суулгачихсан.

Хишигсүрэн -

Тэр нэг 200 сая гэдэг таны сая хэлдэг тэрнийг бол улсууд ярьдаг юм билээ.Тэр одоо Оросуудын даалгавар байсан гэж ойлгосон л доо. Мах ногоо одоо тэр өөрсдөд нь хэрэгтэй байгаа түүхий эдээ тооцож үзээд тэгээд яаж ч бодсон...

Гомбожав -

Би бол одоо түүх номноос уншихад нэг их хатуу даалгавар нь ч юу юм бэ. Ер нь нэг уулзалт хийж байх үедээ л Сталин тэгж хэлсэн юм байна л даа. Танайх бол энэ байтугай 40,50-н сая байтугай 200 сая мал чинь хүрэх ёстой. Тэгэхдээ зэрэг л 200 сая хүрэх ёстой гэдгийг...

Хишигсүрэн -

Даалгавар болгож өлгөж аваад.

Гомбожав -

Тийм. Энэ багш Сталины даалгавар 200 сая толгой малтай болно гээд ингээд бүр лоозон дэвшүүлээд л хөдлөж байсан юм шиг байгаа юм л даа.

Хишигсүрэн -

Таныг сургуульд ороход сургууль одоо ямар түвшинд, одоо боловсролын салбар гэе дээ. Одоо хөдөө нэг суманд сургууль ер нь ямар түвшинд очсон байсан бэ? Сумын төв гэхэд ямар хэмжээний үйлчилгээ үзүүлдэг ямар хэмжээний засаг захиргааны нэгж болсон байсан юм бэ? Одооны хэлээр бол төрийн үйлчилгээ яаж хүрч байв...?

Гомбожав -

Ер нь манай сумын төв дээр чинь “хоршоо” гээд одооныхоор бол дэлгүүр юм даа. Барааны хүнсний тийм жижигхэн дэлгүүртэй. Сургууль гээд нэг жижигхэн байшин сүүлд барьсан. Яг намайг одоо 1950 онд бага сургуульд ороход бол хэдэн гэртэй байсан. 4,5-н гэртэй. Тэгээд бид нар бол ширээ гэж байхгүй сандал гэж байхгүй. Тэгээд яг ханхай эд хогшилгүй ингээд гэр барьчихна. Гэр дотор эсгий дэвсгэртэй. Тэр дэвсгэр дээр завилаад суучихсан. Нэг бол өвдөгөөрөө өвдөглөөд суучихсан. Тэр чинь дайны дараах үе юм чинь бас дэвтэр ном харандаа гэж бол бараг байхгүй. Тэгэхдээ бол нэг хүүхдүүдэд нэг хэдэн дэвтэр жаахан харандаа ингээд л өгнө л дөө. Тэгээд тэр дээрээ бичдэг. Хувцасны хувьд бол формтой. Намайг байхад эрэгтэйчүүд нь нэг хүрэн даалимбан дээлтэй. Эмэгтэйчүүд нь ногоон даалимбан дээлтэй. За тэгээд бага сургууль гэхээр чинь 2,3-н багштай. Нэг нь захирал хийнэ. Тэгээд хоёр нь. Тэгээд нөгөө 1-4-р ангиуддаа хичээл заадаг.

Хишигсүрэн -

Та сурах бичиг чинь ямар сурах бичиг байсан гэж санаж байгаа юм байна уу?

Гомбожав -

За нэг...

Хишигсүрэн -

Ном байсан юмуу?

Гомбожав -

Унших бичиг гэдэг нэг ном байсан шүү. Тэр дээр болвол яахав...

Хишигсүрэн -

Сая Булганд явж байсан чинь Хишиг-Өндөрт дайны үеийн багшийн хэрэглэж байсан дэвтэр сумын музейд байна л даа. Тэгсэн чинь нөгөө ном байхгүй. Аймаг руугаа очоод бүх багш нар семинар хийнэ гэсэн чинь цагаан толгойгоо эхнээс нь дуустал хуулж аваад гараараа хуулаад. Тэгээд бараг тэрнийгээ хуулах гэж 7 хоног аймгийн төв дээр байж хуулж авч ирээд дахиад тэр юу гэдэг юм бэ сурах бичгээ багш нь гараараа бичиж авч ирдэг тийм систем байсан уу?

Гомбожав -

Үндсэн нэг хэсэг нь бол тэгдэг. Хэл бичиг тийм ээ. Унших бичиг, дуу хөгжим тэд нарыг чинь нэг Унших бичиг гэдэг нэг ном байгаа юм. Бусад нь багш л юу гэж хэлнэ тэмдэглэж авна. Тийм байсан л даа. Тэгэхдээ бид нарыг бас сайн сайн сурах...одоо ч манай ангийн багш бий л дээ. Нөгөө дааж авсан багш маань. Тэгээд тэр маань бас тухайн үедээ бас уралдаан урамшуулал зарлана хүүхдүүдийг идэвхжүүлэхийн тулд. Хамгийн сонин нь нэг удаа хэн сайн унших вэ уралдаан явлаа. Тэгсэн чинь одоо мөөхий байна ш дээ. Бяраанаг.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Ялсанд нь бүтэн бяраанаг. Тэнцэх юм бол тал. Тийм бяраанагны урамшуулалтай уралдаан зарлаж бид нар тэрнийг нь авч идэхийн тулд их хичээлээ давтаж эрмэлздэг байсан л даа. Тэгээд черниль бол бас заримдаа...

Хишигсүрэн -

Үзэг бол авторучка байхгүй ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Байхгүй. Дандаа нөгөө төмөр хошуутай. Тэгээд тэр чинь дүрнэ ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тэгээд тэр бол заримдаа черниль байхгүй. Нөгөө марганц гээд байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тэр марганцыг чинь шингэлээд тэрнийг дүрж заримдаа бичдэг.

Хишигсүрэн -

Тэр дээр үеийн хүмүүсийн бичгийн хэв их гоё ш дээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэр юутай холбоотой вэ?

Гомбожав -

Тэр бол...

Хишигсүрэн -

Дүрдэг үзэгтэй холбоотой юу?

Гомбожав -

Тийм. Дүрдэг үзэгтэй холбоотой. Тэр чинь их нарийн нягт ажиллагаа шаардана. 2-рт сайхан бичүүлэхийн төлөө багш нар их тэмцдэг. Өөрсдөө үзүүлдэг. Тийм байсан л даа. Тэгээд харандааг чинь ёстой бүр барьж болохгүй болтол нь үзүүрлээд явна ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Гомбожав -

Өдийхөн болтол нь. Тэгээд ингээд. Тэгээд сүүлдээ тэр чинь барьж болохгүй болохоор харганы иш залгана.

Хишигсүрэн -

Өө за /инээв/.

Гомбожав -

Тэгээд урт болгоно ш дээ. Тэгээд бичдэг.

Хишигсүрэн -

Тэгээд бал нь ямар ч байсан дуусч байж л салах юм байна ш дээ?

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхдээ нөгөө усанд оруулдаг байлаа шүү гэрт. Тэгээд тэр чинь ус халаачихаад нэг жаахан түмпэн тавьж өгнө. Тэгээд эрэгтэй эмэгтэй ингэж оруулаад. Тэгээд бид нар чинь нөгөө тийм усанд орж үзсэн биш. Ерөөсөө л зундаа нууранд орно. Нөгөө борооны уснаас тогтсон нуур. Манайх чинь ямар гол горхи гэж байхгүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Хангай шиг сайхан том нуур цэлэлзсэн нуур байхгүй. Бороо ороод л тойромд тогтсон усан дотор адуутай чинь шувуутай чинь усанд орчихдог. Тэгээд нөгөө сургуульд ирээд нүцгэлээд усанд орохоор чинь эрэгтэй хүүхдүүд чинь бие биенээсээ ичээд хувцасаа тайлж чадахгүй. Тэгдэг л байлаа. Тэгэхдээ яахав сүүлдээ бол жаахан байшинтай. Анх бол өнөө гэрт чинь нөгөө пийшин тавьчихна. Тэр нь асахгүй. Тэгээд үзэг мүзэг чинь хөлдчихнө. Тэгээр аах.../амаараа үлээж үзүүлэв/ гэж ингэж үлээж байгаад гаргадаг /инээв/.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Аа...хүүхдээ сургуульд өгөх гэж эцэг эхчүүд дотуур байранд мах өгдөг байсан гэж байгаа юм. Тэгээд түлээ бэлдэж өгнө.

Гомбожав -

Аргал өгнө. Манайхан чинь аргал л түлдэг юм чинь.

Хишигсүрэн -

Тийм. Мод байхгүй учраас.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Гэх мэтээр бас нэг жаахан...

Гомбожав -

Нормтой.

Хишигсүрэн -

Тэгээд ер нь таны үед нөгөө сургуульд сурахыг улсууд үнэлж цэгнэдэг болсон үе үү? Эсвэл бас нэг жаахан зугтах маягтай байв уу?

Гомбожав -

Яг миний орж байх үед бол харьцангуйгаар гайгүй. Ер нь миний бодож байгаагаар бол Сүхбаатар аймгийнхан чинь нэг айл нь их олон хүүхэдтэй. Тэгээд олон хүүхэд чинь бол бас харьцангуй тэр чинь нэг айлд оногдох мал цөөхөн. Тийм учраас сургуульд сургах сонирхол их байсан. Тэгж байсных 1950,1960-аад оны үеийн одоо Сүхбаатар аймгийн сэхээтнүүд бол их байдаг ш дээ. Улаанбаатар хот, Хэнтий, Дорнод, Дорноговь эд нарт. Багш, эмч нар их бий. Алдартай сайн багш, эмч нар их олон бий ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Ийм юм ажиглагдаж байна лээ ер нь. Таны үеийнхэнтэй ярихаар зэрэг ерөөсөө л малчин хүний хүүхэд төрийн өндөрлөг хүртэл явж байгаа байхгүй юу. Тэр хүнд бол юу гэдэг юм бэ. Ажил амьдрал карьерт ер нь юу байхгүй. Саад бэрхшээл байхгүй шахуу. Тэгэхээр энэ Социалист нийгмийн систем чинь хүнийг одоо ямар нэгэн байдлаар хөгжих, амьдрах тэр бүх боломжийг тавьж өгдөг байсан. Одоо тийм боломж байна уу гэдэгт би аягүй их эргэлзэж байна ш дээ. Хүүхдээ ерөөсөө л санхүүгийн боломжоор хязгаарлагдаад л тэгээд боловсролынх нь эрх байхгүй болчихож байгаа юм ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Би бол одоо малчин хүний л хүүхэд шүү дээ. Тэгээд Ардын Их Хурлын дарга, УИХ-ын дэд дарга болтол төрийн алба хашлаа л даа. Би ерөөсөө дээд сургууль төгсөөд л Дундговь аймгийн Гүйцэтгэх захиргаанд хэлтсийн даргаар томилогдсон байхгүй юу. Би бол хэлтсийн даргаар, аймгийн захиргааны хэлтсийн даргаар ажлаа эхлээд УИХ-ын гишүүнээр төрийнхөө ажлыг дуусгасан. Тэр хооронд өөр ямар нэгэн мэргэжилтэн ч гэдэг юмуу. Байцаагч ч гэдэг юмуу ямар нэгэн тийм ажил, намын ч гэдэг юмуу тийм ажил....

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр таныг сургууль төгссөн хүүхдийг шууд хэлтсийн даргын түвшинд томилчихож байна ш дээ. Яг тэр томилгоонд ямар хүчин зүйл нөлөөлдөг юм бэ? Гэж нэг юм асуух гээд байна л даа. Улсууд ямар юманд үндэслэж шийдвэр гаргаж томилгоо хийдэг байсан юм бэ? Удирдах албан тушаалд. Аа...тодорхой боловсролтой хүн бол өөр ш дээ эмч бол шаардлагатай газарт нь томилогдоод л явна. Даргыг ер нь яаж болгодог байсан. Тас залуугаараа хүмүүс их дарга болдог байсан юм билээ ер нь сэхээтэнүүд тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Ер нь намайг төгсөнгүүт шууд Дундговь аймгийн Статистикийн товчоон даргаар томилсон л доо. Би чинь Дундговь руу явна гээгүй. Би 7-н сарын 18-н хүртэл явахгүй би ерөөсөө нутагтаа явна ээж маань нас барчихсан бас аавтайгаа нутаг явна гээд томилолтыг хүлээж авахгүй бас хойрог байсан л даа. Гэхдээ л чадаагүй чи яв гээд. Намайг сонгосон хүнд би...би Статистикийн төв газрын даргын тушаалаар томилогдож байгаа юм. Тэр төв газарт миний танил тал гэж юм байхгүй. Намайг Улаанбаатар бол за энийг ажил албан тушаалд тавьчихаараа гэж хэлэх хүн манай тал байхгүй. Ерөөсөө танил тал гэж юм байхгүй. За нутгийн бол, өөр нутагт явж байгаа хүн нутагт хүн бүр байхгүй. Тэгэхээр юу нөлөөлсөн бэ гэхээр Эдийн засгийн сургуулийн статистикийн ангийг Статистикийн товчоо гэдгийг 1964 онд байгуулагдсан байхгүй юу. Тэгээд нэгдүгээрт боловсон хүчин хэрэгтэй байсан. Хоёрдугаарт би тэр мэргэжлээр төгссөн. Гуравдугаарт бол сурлага бол ангийнхаа хүүхдүүд дотор гайгүй байсныг нь Статистикийн товчоон дээр гурван хүнийг нь...

Хишигсүрэн -

Тэр үеийн Статистикийн дарга нь хэн байсан юм бол. Таны үед...?

Гомбожав -

Сурмаажав гуай байсан юм. Тэгээд ерөөсөө сурлага гайгүй сайтай төгссөн. Нийгмийн идэвхийг нь судласан юмуу үгүй юмуу.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр одоо их ялгаа харагдаж байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Одоо бол “би дарга болно” гээд шал өөр систем явагдаж байгаа ш дээ /инээв/.

Гомбожав -

Өө...бидний тэр үед чинь дарга болох...

Хишигсүрэн -

Дарга болохгүй /инээв/ гэж гүйдэг үе бараг.

Гомбожав -

Тийм. Би жишээ нь 20-иод хоног би болохгүй нутаг руугаа мэргэжилтэнээр явна гээд.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Тийм.

Гомбожав -

Тэр чинь бол...

Хишигсүрэн -

Системийн ялгаа л харагдаж байгаа ш дээ тийм ээ.

Гомбожав -

Тийм. Бид нар ах дүү гурвын хүүхэд нэг ангийн бага сургуульд нэг дор ороод 10 хамт төгссөн байхгүй юу. Тэгээд 3-уулаа...

Хишигсүрэн -

Нэг айлын гурван хүүхэд үү?

Гомбожав -

Үгүй ээ ах дүүгийн. Төрсөн ах дүүгийн гурван хүүхэд.

Хишигсүрэн -

Аа...үеэлүүд гэсэн үг байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгээд нэг мэргэжил авахаар гурвуулаа нэг суманд ажиллахгүй. Гурвуулаа өөр мэргэжил авна гээд. Гурван өөр мэргэжил.

Хишигсүрэн -

Хөөх...аймаар төлөвлөгөөтэй /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд нэг нь хүний их эмч болоод нэг нь зоотехникч болоод би эдийн засагч болсон байхгүй юу. Тэгээд гурвуулаа сумандаа ирж ажиллана. Аймагт дарга болох эд нар бодол байхгүй ш дээ. Мэргэжилтэн хийнэ. Тэгсэн чинь би эхлээд төгсөөд Дундговь руу хөөгдөөд дараагийн зоотехникч нь Дорнод руу хөөгдөөд. Нөгөө эмч нь Сүхбаатар луу явсан байхгүй юу. Тэгээд бид гурав тэрнээс хойш ажил төрлийн хувьд ерөөсөө нийлэх боломж байхгүй. Тэр үед ерөөсөө тийм юм ар өврийн хаалга тийм юм байгаагүй. За энэ болно л гэж дээд байгууллага үзсэн бол тэгээд л явдаг. Миний дараагийн томилолтууд ч тийм л байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгээд тодорхой түвшинд удирдах албан тушаалд ажилласан хүний ажлын түүх бас их сонин ш дээ. Яг л тэр системээр л явж байгаа. Тэрнийг задлаад. Тийшээ Дундговь руу явлаа. Тэгээд тэндээс...?

Гомбожав -

Тэгээд 6-н жил бол Статистикийн товчооны дарга хийсэн. Тэгсэн нэг өдөр Аймгийн Намын хорооны товчоон дээр дуудаад чи Аймгийн захиргааны нэгдүгээр орлогч дарга Төлөвлөгөөний комиссын дарга бол гэсэн. За яахав бас нэг тодорхой хэмжээнд зургаан жил ажиллачихсан. Аймаг орныг нэг үеээ бодвол гардарладаг болчихсон. Нэгэнт тэгээд бид нар тэр үед чинь чи тийм ажилд томилогдсон гэвэл тэрнийг чинь эсэргүүцэх тийм юм байхгүй. За л гэхээс биш. “Чадахгүй” гэхэд л “чи чадна” гээд тавьж байгаа юм чинь. Тэгээд аймгийн орлогчоор 2 жил ажилласан. Дундговьдоо. Тэгж байтал нэг өдөр Төв Хорооноос боловсон хүчнээс чи Коммунист Намын Дээд Сургуульд яв шалгалт өг гэсэн. Шалгалт өгсөн. 20-н хэдэн хүн шалгалтанд орсон. Намын Төв Хорооны 2-р бүгд хурал гэж боловсон хүчний тухай асуудал тэр өвөл нь хэлэлцэсэн. Ер нь мэргэжил боловсролын талаар удирдлагыг бас бэхжүүлэх нарийн мэргэжилийн нам төрийн боловсон хүчин бэлтгэх нь зүйтэй гэсэн тийм хандах чиг зүг гарсан байсан юм байна л даа. Тэгээд тэр жил бол инженер эдийн засагч, тэр нарийн мэргэжлийн хүмүүсийг зориуд сонгоод тэгээд 26-н хүнээс 11 нь тэнцээд Коммунист Намын Дээд Сургуульд явсан байхгүй юу. Тэгээд тэнд 2 жил Москвад Коммунист Намын Дээд Сургуульд суралцаад яахав өвлийн амралтаар ирэхээр жиг жуг хийгээд тэрнийг тийшээ тавих юм гэсэн энийг ийшээ ажилд өгөх юм билээ гэсэн яриа чих бас дэлсдэг байсан л даа. Тэгээд намайг Хөвсгөл аймгийн даргаар тавьмаар юм шиг бас яриа хөөрөө гарсан юм шиг байгаа юм. Тэгтэл 4-н сарын дундуур Элчин сайдын яамны шууд холбоон дээр 2 хүнийг дуудаж байна гэнэ. Бидний 11-ээс.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Нэг нь Насанжаргал гээд энэ Дэжид гуайн дүү. Тэрнийг дуудаж байна. Намайг дуудаж байна. Бид хоёр очлоо. Насанжаргал эхлээд орлоо. Тэгсэн ярьчихаад л кабинаас гараад ирлээ. Би зөрөөд орсон. Тэгсэн чинь шууд сайн байнуу гээд л Төв Хорооноос ярьж байна. Таныг Дорноговь аймгийн даргаар томилж байна гэж байна. Одоо энэ 5-н сард Намын бага хурал болно. Аймгийн намын хорооны бүгд хурлын гишүүн, товчооны гишүүнээ сонгуулна гээд. Би говиос ирсэн би одоо говь руу явахгүй. Явмааргүй байна гэж хэлэхгүй юу. Өө...танд мэдэгдлээ, би наад асуудлыг чинь мэдэхгүй гээд тэгээд л утсаа тавьчихсан. Тэгээд вагоноос бууж ирэхэд л Улс төрийн товчоогоор оруулаад л бид хоёрыг нэгийг нь Хөвсгөл аймгийн даргаар, намайг Дорноговь аймгийн даргаар томилчихсон. Тэгээд бид нар чинь ерөөсөө цэрэг шиг л байсан улсууд байхгүй юу. Яв чи, тийш ээ яв.

Хишигсүрэн -

Ажил хий.

Гомбожав -

Тийм. Үүрэг даалгавар өгнө. Тэнд зэрлэг адуу ихтэй шүү. Чи тэрний учрыг олоорой гээд энэ Улс төрийн товчооны гишүүн Рагчаа гуай одоо амьд байгаа ш дээ. Энд. Тэр товчооны хурал дээр тэгээд Цэдэнбал за хүү минь өөр хэлэх юм байна уу байхгүй. Тэгээд би 10-н жил Дорноговь аймгийн засаг даргаар ажиллаад. 1983 онд Улс төрийн товчоо дуудаж байна аа. Сүхбаатар аймгийн ажил муу байгаа чи аймагтаа гээд тэгээд л аав ч надтай байсан. 83-тай. Би ч ер нь нутагтаа очъё гэж бодоод. 10-н жил нэг аймгийн дарга суучихлаа удлаа гээд тэгээд аймаг руугаа очсон юм. Тэнд 2 жил гаруй аймгийн дарга хийж байсан. Тэгсэн чинь Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Намсрай дуудаад 6,7-н аймгийн даргыг дуудчихсан байна. Тэгсэн чинь Төв аймгийн даргаар шинэ хүн тавих, туршилт хийх арга байхгүй. Төв аймаг бол Улаанбаатарын ар тал Монгол улсын хамгийн том аймаг. Тэнд шинэ дарга тавихгүй ээ чамайг тавина. Улс төрийн товчоо тэгж шийдэж байгаа гээд тэгээд би /инээв/ энд ирсэн. Тэгээд Төв аймгийн даргаар 6-н жил ажилласан. Тэгж байтал чинь нөгөө 1990 оны Ардын Их Хурлын сонгууль болоод. Тэр 9-н сард намайг Ардын Их Хурлын даргаар сонгоод Төв аймгийн дарга би хавсарч хийж байсан байхгүй юу. Аймгийн дарга, Ардын Их Хурлын дарга. 7 хоногийн нэг 2,3-н өдөр нь энэ ордон дээр ирж сууж ажиллана. Бусад өдөр нь тэнд. Тэгээд өвөл нь нөгөө энэ чинь өлсөглөн мөлсөглөн зарлаад. Намайг уг нь энд юунд Засгийн газарт ажилд авна гэж байсан юм. Ерөөсөө та бас хэцүү байна. Тэнд аймгийн дарга хийгээд энд бас хийгээд гэж эндээс бас цалин авна.

Хишигсүрэн -

Ардын Их Хурлын дарга сонгуульт ажил уу?

Гомбожав -

Сонгуульт ажил. Ер нь Монгол улсын түүхэнд 11-н хүн Ардын Их Хурлын дарга байсан. Тийм.

Хишигсүрэн -

Хамгийн сүүлийнх нь гэсэн үг ш дээ.

Гомбожав -

Би 10 дахь нь. Уртнасан. Саяны талийгаач Уртнасан 11 дэх нь.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь уже нөгөө ардчилсан сонгуулийн дараа гарч ирж байгаа ш дээ.

Гомбожав -

Би чинь ардчилсан сонгуулийн одоо анхны чуулганы дарга байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тийм харин.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд намайг хот руу авъя гэж байтал өлсөглөн зарлаад Төв аймгийн даргыг огцоруулна барина гээд.

Хишигсүрэн -

Төв аймагт өлсөглөн болсон уу?

Гомбожав -

Тийм. Төв аймагт өлсөглөн болсон.

Хишигсүрэн -

Аа за /инээв/

Гомбожав -

Одоо энэ “Өдрийн сонин”-ны эрхлэгч Мягмарсүрэн сонины сурвалжлагч Баттөгс тэргүүтэй 10-аад залуучууд индэрийн өмнө 12 сард цас ороод байдаг.

Хишигсүрэн -

Төв аймагт уу?

Гомбожав -

Тийм. Өлсөглөн зарлаад.

Хишигсүрэн -

Мягмарсүрэн Төв аймгийнх байсан юмуу?

Гомбожав -

Тийм. Угтаалынх ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа за.

Гомбожав -

Тэгээд Очирбат, Бямбасүрэн хоёрт би хэллээ та хоёрын ч нэр хүндийн асуудал юм. Одоо чуулганд л ярь. Би чуулган дээр огцрох юм бол ерөөсөө би ирэх ч үгүй. Та нарын ажилд. Огцорсон Ардын Их Хурлын дарга ирлээ гээд бас бөөн хэл болно. Огцрохгүй гэж би гурван сар ажиллаад л харин нөгөө ажил дээр чинь ирнэ шүү гэж тэгж тохирлоо. Сонгууль болдог юм. Чуулган болоод нэр дэвшүүлээд яасан чинь би 80-н хэдэн хувиар эргээд сонгогдчихгүй юу. Эд нар тэгээд чимээгүй боллоо. Нямбуу гуай өрсөлдөх гэж очсоноо нэрээ татаад авчихлаа. Нэг Баатар гээд хүн нэг 10-н хэдэн хүний санал аваад. Тэгээд би тэнд гурван сар ажиллаад за би одоо ажилаа өглөө. Би огцороогүй юм чинь. Тэгээд Улсын бага хурал, Засгийн газрын харьяа нэг байгууллага байсан юм. Хурал захиргааны хэлтэс гэж. Гэхдээ Засгийн газар талдаа. Тэрний хэлтсийн даргаар 2 жил ажиллаад. Тэгээд 1992 оны сонгууль болоод сонгуулиар УИХ-ын гишүүн, дэд даргаар 4-н жил ажиллаад. Тэгээд их хурлын гишүүн, Хувьсгалт нам ялагдаад 25-уулахнаа сонгогдсон ш дээ. Тэгэхэд би их хурлын гишүүн байсан. Тэгээд 4-н жил ажиллаад 2000 онд төрийн ажлаа хаах шив дээ. Миний энэ ажлын намтар бол энэ.

Хишигсүрэн -

Одоо 2-уулаа ажлын намтар луу эргэж орно. Ийм юм асуумаар байна. Яг аймгийн Засаг даргыг, одоогийнхоор, Коммунист Намын Дээд Сургуульд явж байна ш дээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

За улсууд ерөөсөө намтар түүхэнд нь байдаг аа. Сүүлдээ Нийгмийн ухааны институт болох шиг болсон. 1990-ээд онд.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд энэ сургуульд манай бүх удирдах албан тушаалд байсан хүмүүс явж сурсан. Сүүлдээ нэг жил болсон байх. 2 жил эд нар явдаг. Тэгээд энэ сургуулийн тэр сургалтын систем ямар байсан бэ? Юу заадаг байсан юм бэ? Удирдах ажилтанг яаж бэлтгэдэг байсан юм бэ? Онолын хувьд гэсэн юм яривал бид нарын ярилцлага чинь 50,60, 100,200-н жилийн дараа уншиж байгаа хүмүүс хачин юм болно л доо. Энэ сургуулийн чинь одоо тэр түүх болоод л үлдчихэж байна ш дээ. Тэгэхээр та энийг яриад өгчихвөл зүгээр байх гэж бодож байна.

Гомбожав -

Зөвлөлт Холбоот улсын Коммунист намын Төв Хорооны дэргэдэх Намын дээд сургууль гэдэг бол асар их нэр хүндтэй. Зөвхөн Социалист орнуудын төдийгүй хөгжиж байгаа орнууд гэж тэр үед бас Социалист чиг баримжаатай ялангуяа Африкийн гэх мэтчилэн. Ер нь таван тивийн бүх орноос хүмүүс сурдаг. Зарим нь бол бүр нууцаар ч сурдаг.

Хишигсүрэн -

Куба эд нар ирдэг байсан уу?

Гомбожав -

Ирнэ ирнэ.

Хишигсүрэн -

Латин Америкаас ирэх үү?

Гомбожав -

Өө...Латин Америкаас зөндөө ирнэ. Тэгээд тэр үеийн л ер нь л одоо өөр лүүгээ татаж болох гэдэг юмуу тэр үедээ тэндээ одоо Капитализмыг эсэргүүцсэн Социалист чиг баримжаа ярьсан тийм хүмүүс бол сурдаг. Зарим нь бол бүр хамгаалалттай нууц. Тэнд сурдаг гэж бараг тухайн үедээ мэдэгддэггүй юмуу. Тийм улсууд хүртэл тухай үедээ сурдаг байсан. Асар их нэр хүндтэй тийм сургууль байсан. Тэгээд тэнд бол багш нар нь гэхэд бол ерөөсөө Зөвлөлт Холбоот Улсын Коммунист намын Төв Хорооны удирдлага. Яам тусгай газрын дарга нар одоо орлогч сайд, институтын захирал ийм хүмүүс ингэж заадаг байсан л даа. Тэр бол ерөөсөө л тэгээд олон улсын болоод Коммунист нам тэгээд ерөөсөө бүх юунуудыг бүгдийг яана л даа. Тэнд бол олон сэдвээр орно шүү. Аа...нийгмийн ухааны чиглэлээр, улс төрч гэдэг юугаар мэргэжил олгодог тийм байсан.

Хишигсүрэн -

Улс төрч гэж байх уу?

Гомбожав -

Тийм улс төрч гэж. Миний диплом дээр бол улс төрч гэж юу байгаа. Тэгээд тэр үед чинь бас Коммунизм, Социализмын байгуулалтан дээр шүүмжлэлтэй хандах юм бас их ярьдаг байсан шүү. Тэгэхдээ бол Социализм, Коммунизмын чиг замаасаа гажих тухай биш. Яаж боловсронгуй болгох уу сайжруулах уу. Ер нь намын арга барил ямар байх уу. Тэгэхэд чинь яг л одоо нам нэг хүчээ авч байсан тийм үе л дээ. Тийм талаараа.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Одоо Москвад танай сургуулийн общежитие гэж нэрлэдэг байшин сав бол ёстой гайхамшигтай ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Одоо тэр камп гэх юмуу, тэр сургуулийн материаллаг орчин бааз тэнд сурч байгаа хүмүүсийн стипент ахуй хангамж гээд энэ нэг ийм ахуйн шинжтэй юмнууд нь ер нь ямар байсан бэ?

Гомбожав -

Тэгээд ер нь хүн сурах бүх нөхцөлөөр бүрэн дүүрэн хангагдсан байсан л даа. Нэг байранд эхний жил нь бол 2-уулаа амьдарчихна. Дараагийн жил нь бол ганцаараа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгээд ер нь гуанз, номын сан эд нар бол үнэхээр сайхан. Байр сав ч ер нь. Тэр талаар бол санаа зовох юм байхгүй. Сардаа бусад их дээд сургуулиуд чинь 60 билүү рублийн цалин авдаг байсан. Манайх чинь 180 рублийн цалинтай. Тэр үеийн 180 рублийн цалин гэдэг чинь...

Хишигсүрэн -

Тэндээ ямар цалингийн түвшин байсан бол?

Гомбожав -

Хүнс хоолондоо хүрээд тэгээд эхнэр хүүхэддээ гутал хувцас зөөх хэмжээний. Хэнээс ч гэсэн мөнгө ирэхээргүй л тийм байсан. Тэнд чинь эдийн засгийн хуулийн гол хичээлүүд заана. Бид нарт бол яахав нэмэлт нэг орос хэлний бас хичээл ордог байсан. Тэгээд тэнд чинь гадаад хэл мэл ямар л бол Англи, Франц, Испани хэл суръя гэвэл чөлөөтэй. Бие тамир спортын, урлаг уран сайхны бүх юм. Ер нь тэнд дутуу юм гэж байгаагүй. Их сайхан сургууль байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Тэр сургуульд сурч байгаа тэр энд тэндээс янз бүрийн улс орнуудаас ирж сурч байгаа оюутнууд, оросууд өөрөө ч гэсэн байж байгаа тэнд ямар нэгэн байдлаар Социализмийг шүүмжилсэн тийм юм бол албан ёсоор хичээл дээр өрнөдөг байсан тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Оюутны байранд ч юмуу, чөлөөт цагаар ч юмуу тухайн үеийн ч гэдэг юмуу нэг жаахан тэрслүү үзэлтэй ч юмуу тийм улсууд одоо нэг ёсондоо тэрслэгч нар тэр Коммунист намын сургуулийн босгыг алхаж орох уу?

Гомбожав -

Ер нь бас янз бүрийн орноос ирдэг болохоор байна шүү дээ. Тийм байна.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Тэгээд тэр нь одоо тархаад л нөлөөлөөд л хаалттай янз бүрийн юм...

Гомбожав -

Тэгж нэг их нөлөөлөөд тархаад байх юм бол байхгүй. Ер нь тухайн үеийн сэдэв дээр бол өөр үзэл бодол, өөр өнцгөөс ярих юу бол байдаг. Тэр бол чөлөөтэй гардаг. Бидний одоо семинар дээр ч гэсэн тийм яриа өрнүүлдэг тийм байсан. Ер нь энэ Коммунист намын Төв Хорооны намын дээд сургуулийн багш нар бол тэр үеийнхээ одоо нам төрийн үйл ажиллагаанд шүүмжлэлтэй ханддаг багш нар зөндөө байдаг байсан.

Хишигсүрэн -

За тэгээд тэр сургуулийг төгсөөд ирж байгаа хүнийг шууд аймгийн даргаар явуулчихаж байгааг бодоход ер нь бол намын боловсон хүчнийг бэлтгэх хамгийн дээд л түвшин байж дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тийм л юм байна л даа. Тэгээд аймгийн даргаар та очиход яг хэдэн настай хүн байсан бэ? Тэгээд удирдах ажлын туршлага за яахав сурсан онол гэж нэг юм байна. Өмнө нь нэг хэдэн жил бас орон нутагт ажиллачихсан тийм ээ? Тодорхой түвшинд удирдах ажил хийж байсан. Танд тохиолдож байсан бэрхшээл аа...одоо эсвэл их сайхан бахархах зүйл юу байв тэр үед тийм ээ? Та нэг аймгийн тэр удирдах ажил хийж байх үеийн одоо нэг онцгойлсон юмнуудыг яриач. Ер нь юу байсан байх уу?

Гомбожав -

Ер нь тэгээд хүн ч амьдралынхаа туршид л сурч байдаг ш дээ. Сурч байх ёстой юм байна. Бас хэнээс сурах уу гэхээр бас тэр чинь их өргөн дэлгэр юм даа. Өөрийн одоо орчин тойронд байгаа зүгээр жирийн малчин, манаач сахиулаас эхлээд нам төрийн дээд удирдлага бүх хүнээс сурах ёстой юм байна. Байгаль, хүрээлэн байгаа байгаль орчиноос сурах ёстой юм байна. Ер нь хүнд бол авхаалж самбаа байх юм бол сурч болохгүй юм гэж байдаггүй. Би 1975 оны нэг өвөл Дорноговь аймгийн Их хэт суманд ажлаар явж байлаа. Тэгсэн чинь миний шүд өвдөөд тэгсэн чинь би нэг эмээтэй уулзаад яриад сууж байхгүй юу. Тэгсэн чинь өө...миний хүү ийм залуугаараа одоо шүд өвдөнө гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ. Эмээ нь нэг сайн арга зааж өгье гээд тэгж байна. Тэгээд за тэг тэг миний одоо шүд өвдөөд. Би тэгэхэд чинь 32-той байлуу даа. Залуу байсан. Тэгсэн чинь миний хүү өглөө босоод шүдээ ерөөсөө ингээд өвдтөл нь тас зууж байгаад би засахдаа, хүндээр биие зассан ч одоо, хөнгөнөөр бие зассан ч өглөө босоод анх бие засахдаа шүдээ сайн зууж бай. Тэгэх юм бол чи насан туршидаа шүд чинь өвдөхгүй гэж. Одоо би 70 шахаж байна миний шүд тэрнээс хойш ерөөсөө өвдөөгүй.

Хишигсүрэн -

Та бол тэрнийг аягүй сайн хүлээж аваад.

Гомбожав -

Би бол яг тэр хөгшний зааснаар л ингээд л амьдралынхаа мөрдлөг болгочихсон. Тэр бол жирийн л нэг малчин эмээгээс сурсан зүйл байж болно ш дээ. Гэтэл 1983 оны 6-н сарын сүүлчээр их Сүхбаатар сумын Түвшин ширээ сумаар би ажлаар явж байлаа. Тэгсэн чинь ингээд тарвага дошин дээр ингээд чулуу хүрээлээд тавьчихсан байх юм.

Хишигсүрэн -

Өөрөө.

Гомбожав -

Тийм. Үгүй ээ, дошоо тойруулаад дош гэж мэднэ биз дээ.

Хишигсүрэн -

Мэднэ. Мэдэлгүй яахав.

Гомбожав -

Тарвагны нүх. Тэр нүхийг тойрсон хавтгай шороон дээр нь. Бүр хэд хэд тийм байна. Айлуудаар явж байхад. Тэгээд бас нэг эмээ дээр очоод асуулаа шүү. Үгүй ээ эмээ одоо ингээд танай энэ нутгаар чинь ингээд тарвага дошоо тойруулаад л чулуу хүрээлээд тавьчихсан байх юм энэ чинь одоо ямар учиртай бэ гэж. “Пээ...хүү минь тэгсэн байна уу за тэгвэл тэр чинь одоо үер усны аюул болно дээ” “үер уснаас л болдог юм даа” гээд ингэж байна. Тэгээд би 7-н сарын 10-ны өдөр Сүхбаатар аймгийн сум нэгдлийн дарга нар, намын үүрийн дарга нарыг аваад Дорнод аймгийн Матад, Эрдэнэцагаан сумаар туршлага судлахаар явж байсан юм. Гадаа машин хүлээж байсан. Нөгөө дарга нар бүгдээрээ хүрээд ирлээ. Тэгээд би тэд нарт хэлэхгүй юу. Саяны болсон явдлыг. Ингээд тарвага дошоо хүрээлээд тавьчихсан байна. Нэг эмээгээс асуусан чинь ингэж байна. Хүйтэн бороо орох нь байна шүү. Та нар ирээд мал сүргээ хамгаалах хэрэгтэй. Тэгээд яаж хамгаалах уу гэдэг талаар би хэд хэдэн санаа, ингэмээр байна. Хэцээ дагаад л хүйтэн бороо орчихдог. Сүхбаатар аймаг чинь. Зарим жил олон хүн хүйтэн бороонд үхүүлж байсан байхгүй юу. Гэдгийг бол мэднэ нутгийн хүний хувьд. Очсон жилээ ш дээ. Та нар ерөөсөө энийг хамгаал. Ирээд арга хэмжээ ав. Тэгсэн чинь Хөдөлмөрийн баатар Ламжав гээд Мөнххаан сумын намын хорооны дарга байсан юм. Тэр намайг тэгж хэлэнгүүт нилээн шоолонгуй инээж байна. Шоолж байна гэдгийг нь...өөрөө шооч хүн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Энэ миний хэлж байгааг хүлээж авахгүй шоолж байна даа гэдгийг мэдлээ. Тэгээд л өнгөрчихлөө. Тэгсэн чинь тэр жил ерөөсөө 7-н сарын 10-н хүртэл юунд Сүхбаатар аймагт бороо орохгүй байж байгаад 7-н сарын 10,11,12-ны өдөр хүйтэн бороо ороод 25000 мал үхдэг юм байна. Тэгээд Мөнххаан суманд нилээн үхчихсэн байхгүй юу. Тэгээд бид нар улирал дутам цугларч ажлынхаа дүнг ярьдаг. Үүрэг даалгавар өгдөг тийм байсан. Би тэр дээр нөгөөдөхийг ярилаа. За би ингээд 7-н сарын 1-ны үед. Тэр чинь би түрүүн 10-н гээд хэлчихлээ. 1-3-ны хооронд. Ингэж хэлж байсан. Гэтэл зарим нь бол тарваганаас дор ухаантай дарга нар байх юм даа гээд Ламжав гуай руу хараад хэлэхгүй юу. Тэгсэн чинь Ламжав гуай ерөөсөө царай нь час улаагаад их зовж байсан. Тэр хэлснээс. Нээрэн би чинь тэр үгийг аваагүй гэж бодоо биз. Тэгээд сүүлд хүртэл Ламжав гуай тэгдэг. Үгүй ээ нээрэн хүн чинь бас бага юмнаас сурдаг юм билээ хүн чинь амьдралдаа. Би бол Хөдөлмөрийн баатар, намын хорооны даргаар мандаад байсан таныг тэгж хэлэхэд нээрэн шоолж байсан. Гэтэл бол бас ухаантай л юм хэлсэн байна лээ. Тэгэхээр тэр тарвага бид нараас илүү байгалийг мэдэж байна ш дээ. Би ерөөсөө зөвхөн тарвага ярилаа. Гэтэл ерөөсөө үхэр, тэмээ, хонь, ямаа бүх мал ургамал энэ од мичид энэ бүгд чинь бол байгаль одоо тодорхой хугацааны дараа ямар өөрчлөлт болох вэ гэдгийг бол өмнө нь дохио сегинал өгөөд байгаа. Хүн тэрнийг бол мэддэггүй. Ялангуяа хотын хүүхэд бол тэрнийг мэдэх ч үгүй. Энэ ер нь ямар юм дэмийрч ярьж байна л гэж ойлгох байх. Тийм учраас Монголын малчин гэдэг бол ерөөсөө эд нар бол асторномич, ургамал судлаач, амьтан судлаач тийм ээ. Монголын ард түмэний оюун ухааныг түгээгч, дамжуулагч ийм одоо асар их өндөр мэргэжлийн гэх үү. Мэргэшсэн гэхүү. Оюун ухааны чадвартай хүмүүс шүү дээ. Тэгээд тамхиа татчихаад тоохгүй юм бодоод сонсож байгаа ч юмуу, үгүй ч юмуу гэж байгаа өвгөчүүд, нэг сүүтэй шаргал цайгаа самраад зогсож байгаа эмгэн эд нар чинь бол асар их оюуны хөрөнгө байгаа байхгүй юу тийм ээ. Тэр үлдээсэн юмыг л өвлөж авч үлдэж үр хүүхдэдээ дамжуулж байх ёстой. 1960,1970-аад сэхээтнүүд бол за 1980-аад ч ялгаа байхгүй. 1990-ээд он ч ялгаа байхгүй ер нь сүүлийн үеийн сэхээтнүүд бол хүүхэдтэйгээ ажиллахаа байчихсан. Ажил руугаа яваад л өглөө эрт ажилд явна. Орой бууна. Тэгээд ер нь амрах. Нэг бол телевизээ үзэх. Бидний үед эцэг эх, тэр багийнхан нутаг усныхан чинь хүний өөрийн гэхгүй хүүхэд бүртэй ажиллаж тэр оюун дамжуулах юмаа дамжуулдаг. Хүмүүжүүлэх юмаа хүмүүжүүлдэг ийм юутай байсан байхгүй юу. Би бол аймгийн даргыг яахав эхлээд би бол бас хэцүү байсан. Яагаад уу гэхээр энэ чинь нэг аймгийн захиргааны хэлтсийн дарга 6-н жил, аймгийн орлогчийг 2 жил хийсэн. Аймгийн захиргааны ажил гэж мэдэх болов ч ер нь тэр аймгийг авч явна гэдэг чинь хэцүү ш дээ. Аж ахуй, соёлын...тэр үед бол хамрагдахгүй ажил гэж байгаагүй. Тэнд нэг хүн хамуурлаа гэхэд холбоотой. Тэнд нэг мал өвчиллөө гэхэд л хамааралтай. Одоо бол 3,4-хөн ажил дээр л аймгийн захиргааны ажил төвлөрч байна л даа. Аа...бидний үед чинь тэнд нэг жорлон дүүрсэн чиг л биднийх. Ийм л байсан байхгүй юу. Хамрахгүй юм гэж байхгүй. Түүхий эд гэхэд л 46-н нэр төрлийн зүйлийн юм улсад бэлтгэдэг. Тэрнийг нэг бүрчлэн биелүүлэх үүрэгтэй.

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Гомбожав -

Төлөвлөгөө биелэгдэхэд “сайн дарга” биелэгдэхгүй бол “муу дарга”.

Хишигсүрэн -

Би яг асуух гээд байлаа.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

За нэг 5-н жилийн төлөвлөгөө гэдэг ийм одоо системээр ажилладаг байлаа ш дээ. Тэгэхээр яг аймгийн хувьд тухайн нэг 5-н жилийг нь таслаад авахад тэр 5-н жилийн үзүүлэлт, өмнөх 5-н жилийн үзүүлэлт дараах 5-н жилийн үзүүлэлт гээд нэг ийм холбоонд нь аваад үзвэл тэрнийг та нэг ярьж өгөөч.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аймаг дээр жишээ аваад ярихад юу байхав тэр...?

Гомбожав -

Ер нь тэр 5-н жил бас эхлэх, дуусах тэр онууд бол их гоё байдаг байсан бид нарт.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Гомбожав -

Яагаад гэвэл төлөвлөгөөгүй юм гэж байхгүй.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Одоо ухаандаа бидэнд чинь барилга хэрэгтэй. Сургууль баримаар байдаг. Эмнэлэг баримаар байдаг. Соёлын төв баримаар байдаг. Орон сууц баримаар байдаг. Тэр бүхэн чинь хэзээ яадаг уу гэхээр дараагийн таван жилийн төлөвлөгөө хийхэд...

Хишигсүрэн -

Ордог.

Гомбожав -

Тийм. Нэг таван жилийн төсөл дээр ордог. Тэр дээр одоо юмаа сайн төлөвлөөд дээд газар сайн хамгаалж чадвал...

Хишигсүрэн -

Төсвөө батлуулж авна.

Гомбожав -

Батлуулж авна. Тэр аймгийн хувьд ч таван жилийн юм буй болно ш дээ. Тэгээд...би нэг болсон товчхон явдал яръя л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Бид Дорноговиос ер нь Улс төрийн товчоо, Засгийн газарт дарга нар сүүлийн үед их байсан байхгүй юу. Одоо Жагварал гуай, Моломжамц гуай за тэгээд Ламжав гуай, одоо энэ Содном, Сүрэн, Дүгэрсүрэн, Загасбалдан.

Хишигсүрэн -

Дорноговийнх юмуу?

Гомбожав -

Бүгд Дорноговийнх.

Хишигсүрэн -

Нэг нэгнийгээ татчихаж тийм ээ?

Гомбожав -

За тэр нь бол яахав.

Хишигсүрэн -

За би нэг их дүгнээд яахав, за /инээв/.

Гомбожав -

Тийм тийм. Байсан юм. Тэгээд яахав би олон жил аймгийн дарга хийчихсэн. Юм хум гуйж зөвшөөрүүлэхэд бас харьцангуй хялбар болчихгүй юу. Би туршлагатай аймгийн дарга болчихсон.

Хишигсүрэн -

Давуу талтай. Давуу талт ихтэй /инээв/.

Гомбожав -

Хэнээс юу нэхэх вэ. Хоёрдугаарт бол нутгийн хүн чинь нутгийн хүн бол нутаг шүү дээ. Нутаг бол нутаг л байдаг юм чинь. Нутгаасаа амь тасарсан хүн гэж байдаггүй. Одооныхоор бол арын хаалга ч гэдэг юмуу. Гэхдээ бол авилга энэ тэр байхгүй.

Хишигсүрэн -

Давуу тал л даа.

Гомбожав -

Давуу тал л даа. Тэгээд би нэг удаа аймгийн 10-н жилийн сургууль барих. 970-н хүүхдийн суудалтай сургууль барих шаардлагатай гээд зөндөө л юм байлаа л даа. Тэгсэн чинь одоо Жасрай гуай Төлөвлөгөөний комиссын дарга. За Дорноговийн хоёр дарга ирээд л биднээс тийм тийм юм нэхнэ. Энэ ерөөсөө юмыг нь нэг хэсгийг нь хасчихая. Тэгээд л эцсийн эцэст тэд нар ерөөсөө сургууль дээрээ л үлдэх байх. Тэгээд сургуулийг нь тавьчихъя гээд урьдчилаад ярьчихсан байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха /инээв/.

Гомбожав -

Тэгээд бид нар ч гуйгаад байлаа, гуйгаад байлаа. Сүүлдээ ч сургуулиа авч байж салсан. Гэх мэтчилэнгийн. Нөгөө “дээр хамгаална” гэдэг чинь өөрөө миний багш. Өгөхгүй байж болдоггүй. Өгнө гэхээр гуйсан юм нь олдоод байдаг. За хасахын тулд сургуулийг чинь тавилаа шүү цаадах нь бол болохгүй шүү...гэх жишээтэй.

Хишигсүрэн -

Таны энэ яриан дээрээс харагдаж байна ш дээ. Шаардлагатай тэр бааз бүрдүүлэх болоход ерөөсөө л тэр мөнгө төгрөг хүрэлцээгүй л байсан гэсэн үг ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Төсөвт хуримтлагддаг мөнгө одоо тэр улс хөрөнгө оруулалт хийдэг юмнууд бол ер нь бэрхшээлтэй л байж. Тэгээд нөгөө баахан Оросоос авдаг өр зээлийн л асуудал чинь яригдаж эхэлнэ биз дээ.

Гомбожав -

Тийм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Одоо сургууль гээд ярьсан чинь санаанд орлоо. Улаанбаатарт маш олон байна ш дээ. Нөгөө Оросын барьсан шар байшингууд.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Сургуулийн барилга. Одоо энэ шиг барилга байхгүй ш дээ.

Гомбожав -

Байхгүй.

Хишигсүрэн -

Хөдөө орон нутагт, аймгийн төв болгон дээр л байгаа тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэр сургууль Дорноговьд байдаг уу?

Гомбожав -

Байдаг байдаг. Тэгээд яахав бидний үе чинь ийм байсан юм. 5000 төгрөгнөөс дээш үнэтэй барилга объект баривал заавал төсөвт суусан. Заавал төлөвлөгөөтэй байх ёстой.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Хэрвээ төсөв төлөвлөгөөнд суугаагүй бол нөгөөдөхийг чинь зөвшөөрдөггүй тийм хатуу сахилгатай. Би бас нэг түүх яръя.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

1983 онд Сүхбаатарт би хүйтэн бороо орлоо гэж ярьсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Яг тэр үед үер болоод “Баруун-Урт”-ын гол. “Баруун-Урт”-ын гол гэдэг чинь бараг л хуурай сайр байхгүй юу. Хааяа нэг бороотой жил бол жаахан устай. Тэгсэн чинь нөгөө үер болчихдог юм байна. Тэгээд би өөрөө усгүй газрын хүн юм чинь тэр одоо үерлэж байхад яахав дээ. Аймгийн төвийн урд машинтайгаа давхиж очоод харж байснаа гэнэтхэн санаанд ороод зурагчин руу давхиж очоод зурагчин авч ирж нөгөө усыг чинь зурагчингаар авахуулаад тэгээд хэмжилт хийлгэхгүй юу. Тэгсэн чинь доод талын ус нь 2 метр 84 см. Дээд талын ус нь 3 метр 15 см-ийн зузаантай тийм ус явж байна. Тэгээд тэрнийг зургийг нь аваад баталгаажуулаад би тэрнийг авахдаа бол “Баруун-Урт”-ын голд дээр гүүр барья гэж бодож байхгүй юу. Тэгээд л нөгөө гүүрээ бариулахын тулд...

Хишигсүрэн -

Баримт.

Гомбожав -

Баримт хэрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Шаардлага, үндэслэл гаргаж ирж байна ш дээ.

Гомбожав -

Тэгээд л Засгийн газар улирал дутам биднийг цуглуулдаг. Тэр улирлын нэг цугларалт дээр засгийн газрын гишүүдэд хэллээ. “Баруун-Урт”-ын гол үерлээд тэгээд би гүүр баримаар байна. Надад мөнгө өгөөч. Тэгсэн чинь Засгийн газрын гишүүд намайг шоолоод инээж байсан. Батмөнх дарга даргалчихсан инээгээд л. За Гомбожав аа аль хэр үер болсон юм бэ. Голионы ташаан толгойноос давсан уу эд нар гээд.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Гомбожав -

Тэр нь бол юу вэ гэхээр нэг тийм онигоо байдаг байхгүй юу. “Баруун-Уртын гол үерлээд сүйд болж байна аа Ёндон генералаа” гээд Батлан хамгаалахын сайд Ёндон гэж хүн байсан юм. Тэрлүү утасдаж байна гэнэ. Тэгээд өнөө Ёндон нутгийн хүн юм чинь асууж байна гэсэн. Үгүй ээ тэгээд аль хэр үер болж байгаа юм бэ гэсэн чинь “голионы ташаан толгой тулаад байна аа л” гэсэн. За тэгвэл сүйд болж байгаа юм байна. За арга хэмжээ авъя тэр бас нэг ангийнхаа техник эрхэлсэн орлогчыг дуудаад чи тэр , ус мусны гүүр мүүр ямар техник байдаг юм бэ. “Баруун-Урт” гол цаана чинь үерлээд сүйд болж байна гэж явуулсан гэсэн тийм онигоо байдаг байхгүй юу. Тэгээд тэрнийг яриад инээгээд байдаг байхгүй юу. Нөгөө голионы ташаан толгойноос давж байна гэхээр чинь тийм. Тэгээд би тэр зураг мургийг үзүүлээд. Батмөнх гуай эд нар үзээд нээрэн ч инээд биш юм байна. Нээрэн гүүр бариулахгүй бол болохгүй нь чи зургаа хийлгэ. Төсвөө гарга тэгээд Лувсангомбо чи энэ хөрөнгийг нь шийдэж өг гээд ингэж байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр үед бол одооныхтой адил нэг дарга нэг үгээр шийдчихдэггүй хамт олноороо тэр төсөвт суулгаж байж төлөвлөгөөтэйгээр хөрөнгийг зардаг.

Хишигсүрэн -

Төсвөө анх зохиохдоо жаахан илүү гэсэн юм байхгүй тийм ээ?

Гомбожав -

Аа...тэр чинь одоо...

Хишигсүрэн -

Тийм хатуу үнэлгээтэй болохоор.

Гомбожав -

Хатуу үнэлгээтэй нарийн тооцно ш дээ. Бүх юм нарийн тооцно ш дээ. Бүх юм норм хэмжээтэй. Улсын өөрийнх нь карма гэж байна. Тэгээд аймагт нэг карма нээгээд өгчихнө. Тэр карман дотроо тонгочих үүрэгтэй байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Одоо Социализмын үеийн одоо улсуудын ажилладаг “Социалист хөдөлмөрийн бригад” гэж нэг юм ярьж байна ш дээ. Тэр улсуудыг авч...одоогийнхоор бол хүний нөөцийн менежмент гэж юм байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм тийм.

Хишигсүрэн -

Тэр бас нилээн сайн агуу систем байсан юм шиг байгаа юм ш дээ.

Гомбожав -

Өө тэр бол ерөөсөө...

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр яг удирдах ажил хийж байсан хүн тэрнийг яаж харж байв даа тэрнийг...?

Гомбожав -

Үгүй ээ ер нь тэр үед...

Хишигсүрэн -

Одоо ингээд хамт олныг удирдах, яадаг яадаг ч билээ?

Гомбожав -

Тэр үед чинь гол хөдөлгөх хөшүүрэг нь тэр уралдаан байсан шүү. Уралдааны дээд хэлбэр нь “Социалист хөдөлмөрийн хөдөлгөөн” гээд л “Социалист хөдөлмөрийн төлөвлөгөө бригад” “Социалист хөдөлмөрийн бригад” сэхээтнүүд нь болохоор “Сэхээтнүүдийн нөхөрлөл” тэгээд хамт олноороо тийм ээ. Хамтын юугаар л тэр төлөвлөгөөг нугалдаг. Өмнөх зорилтоо шийдвэрлэдэг. Хөрөнгө мөнгөний боломж гардаг. Нөөц бололцоогоо дайчилдаг. Тэрний төлөө л байсан л даа. Тэгээд тэр чинь Засгийн газар, Монголын үйлдвэрчиний төв зөвлөл, залуучуудын байгууллага, эмэгтэйчүүдийн байгууллага эд нар бүгд нийлээд. Одоо надад энд юу байдаг юм. 4-н газрын тэр үнэмлэх “Ленины 100-н жилийн ой” гэсэн. Социалист уралдаанд амжилт гаргасан учраас шагнав гэсэн тийм байдаг байхгүй юу. Тэгэхээр тэр юу бол үнэхээр...одоо ч гэсэн ер нь уралдаан төлөвлөгөө, ер нь төлөвлөгөөгүй орон гэж бас байхгүй байна ш дээ. Тэрнийгээ яаж...

Хишигсүрэн -

Тийм. Одоо төсөл гэж нэрлэчихээд төсөл хэрэгжүүлэх...

Гомбожав -

Тийм. Чиглэл гэж нэрлэж байна. Төсөл гэж нэрлэж байна. Төлөвлөгөө гэж нэрлэж байна. Юу гэж нэрлэх нь хамаа байхгүй. Хүрэх чиглэлээ л тогтоох ёстой юм л даа. Тийм юм бол байсан. Тэгэхдээ тэр үед нэг давуу тал нь юу байсан гэхээр биднийг залхааж байсан юм бол нөгөө ухуулга сурталчилгааны ажил чинь ёстой бөмбөгдөж өгнө шүү дээ. Нөгөө нэг нам учраас. Нөгөө алдартай сүүлийн үед гарсан Төв Хорооны 2 лоозонг чинь хүүхэд бүрт цээжлүүлээд л. Хүн бүр бага балчираасаа эхлээд...

Хишигсүрэн -

Туйлын аж ахуйч арвигч хямгач...

Гомбожав -

Хямгач байх ёстой. Аривч байх ёстой. Тэгж л...

Хишигсүрэн -

Үзэл суртлын ажил бол ер нь....

Гомбожав -

Тийм. Үзэл суртлын ажил бол бүх чиглэлээр 7 хоногт бол ер нь хүнийг амраахгүй шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Тиймээ, харин тэрнийг ч би мэдрээд өнгөрсөн хүүхэд шүү дээ.

Гомбожав -

Би бол ер нь 1964,1965 оноос эхлээд л 1972 он хүртэл Дундговьд суртал нэвтрүүлэгт их явсан. Философийн хичээл заадаг байлаа. Янз бүрийн насны хүмүүс ирнэ. Тэгээд тэд нар чинь зөвхөн Монголын тухай биш олон улсын Коммунист ажилчдын хөдөлгөөний одоо их бага хурлуудын талаар ярьдаг л байлаа. Одоо бол бараг онигоо шахуу инээд шахуу юм даа.

Хишигсүрэн -

Манай аав ээж хоёр таван төгрөгний дэвтэр, лекцийн дэвтэр гээд биччихсэн. Дүүрэн нөгөө нэг 5 дахь өдөр болгоны орой лекциндээ суугаад тэндээ тэмдэглэл хөтөлдөг. Улс төр бичсэн сонингийн товчлол маягийн юм юмуу даа.

Гомбожав -

Тийм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгээд одоо хүүхдэд яаж мэдрэгдэж байна уу гэдэг чинь эцэг эх гэрт ирэхгүй ш дээ ерөөсөө.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Ажил тарлаа гэртээ ирж хоолоо иддэг юмуу үгүй юмуу. Буцаад л яваад өгнө. Орой болгон хуралтай. Дугуйлантай.

Гомбожав -

Тийм. Өглөөдөө 7 цагийн...

Хишигсүрэн -

Өглөө 7 цаг 30-аас бас нэг лекцтэй тийм ээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Дунд сургуулийн багш нар өөрсдөө дотуур байрны хүүхдүүдтэй ажиллана гээд яваад өгдөг байсан.

Гомбожав -

Улс төрийн сонсгол гэдэг юм өглөөнийхийг.

Хишигсүрэн -

Тийм. Тэр гайхамшигтай систем байсан. Аа...тэгээд үр дагаварыг нь одоо мэдэхгүй л дээ. Сайн муу гээд үнэлвэл.

Гомбожав -

Одоо бодоход тэр Төв Хорооны бүгд хурал чуулганы шийдвэрийг чинь одоо ер нь хүмүүс бараг мэдэхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Шийдвэр гаргаж байгаа улсууд нь мэдэхгүй байгаа биз дээ. /Одоогийн УИХ-ын тухайд ингэж хэлэв/

Гомбожав -

Шийдвэр гаргаж байгаа нь мэдэх ээ байгаад тийм ээ. Хууль гараад байдаг тэд нар бараг ямар хууль баталсанаа зарим нь мэдэхгүй л байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Өөрсдөө мэдэхгүй л.

Гомбожав -

Тэр үед чинь бол хүн бүрт хүргэж, уншуулдаг, цээжлүүлдэг тийм байсан байгаа юм. Тэгээд аймгийн дарга үеийн л юм даа. Соёлын довтолгоо гэдэг юм.

Хишигсүрэн -

За тэр чинь бас их том сэдэв байгаа юм манай.

Гомбожав -

Тийм. Намайг одоо 1964 онд тэр аймгийн захиргааны хэлтсийн даргаар очиход “соёлын довтолгоо” ид байлаа л даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

1965 онд ер нь мундаг байсан. Аймгийн захиргааны гурван хэлтсийн даргыг аймгийн дарга аваачаад л Өндөр-Шил суман дээр орхилоо шүү. За соёлын довтолгооныг явуул гээд л.

Хишигсүрэн -

За.

Гомбожав -

Би хамгийн залуу нь. Нөгөө хоёр нь арай надаас ахмад. Тэгээд л бид гурав чинь ярьж байгаад л Өндөр-Шил сумын сумын төвийн 250-300-аад айлыг нэг өдөр бүх гэрийг нь буулгаад /инээв/...

Хишигсүрэн -

/Инээв/

Гомбожав -

Тэгээд л унийг нь угаалгана. Тооныг нь угаалгана. Дотуур гадуур цагаан бүрээсийг нь угаалгана. Тэгээд бид гурав чинь яадаг уу гэхээр орой ингээд айлууд унтана ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Яг унтаж байх үед нь айлаар явна.

Хишигсүрэн -

Юмыг нь шалгах гэж байгаа юу?

Гомбожав -

Тийм. Өдөр нөгөө цагаан даавуу байна уу, байна.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Шөнө нөгөө ороход чинь цагаан даавуу чинь байхгүй. Хэрэглэхгүй.

Хишигсүрэн -

/инээв/ 1960-н хэдэн онд тийм байсан уу?

Гомбожав -

1965 онд. Би 1965 оныг ярьж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Гомбожав -

Тэгээд нөгөө даавуугаа яасан яагаав дээ нөгөө өдөр үзүүлсэн даавуу....

Хишигсүрэн -

/инээв/ Авдаранд эвхээд хийчихсэн.

Гомбожав -

Байхгүй байна гэсэн авдрандаа хийчихсэн. За гарга...

Хишигсүрэн -

Шалгалтанд баригдсан.

Гомбожав -

Тийм. Нөмөр, гарга. Тэгээд л нөгөө даавууг нь хэрэглүүлнэ. Шүдний оо саван авахуулна. Шүдээ угааж бай. Саван хэрэглэж бай. Үгүй ээ тэрнийг хэрэглээгүй буцаагаад авдранд. Нөгөөдөхийг нь буцаагаад хэрэглүүлнэ. Тиймэрхүү байсан. Тэгээд ч одоо өдөр нь болвол, одоо ч бөөс нүдний гэм болчихоод зах дээр юу гэнээ 25,50 мянган төгрөг гээд эрээд явдаг гэж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Шар өвчин тусахаар хэрэглэдэг, авна гээд.

Гомбожав -

Тэгэхэд чинь бөөс бол зүгээр...

Хишигсүрэн -

Байж байна ш дээ /инээв/.

Гомбожав -

Элбэг л юм байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

За соёлын довтолгоо танай гэрт ирэхээр яадаг байсан юм бэ гэж би асуугаад л яваад байгаа байхгүй юу. Аа...та бол довтолгоог гардаж хийнэ.

Гомбожав -

Би бол тийм довтолгоог хийж байсан.

Хишигсүрэн -

Тэр их олон айл гэрээс эсэргүүцэл гарах уу?

Гомбожав -

Гарахгүй.

Хишигсүрэн -

Гарахгүй юу.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Шийтгэл нь ямар байх уу? Нөгөө зөрчилтэй улсуудыг яаж шийтгэх үү?

Гомбожав -

Үгүй ээ нэгэнт нөгөө үгэнд орж байгаа юм чинь шийтгүүлэх юм байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Нэг гахай махай тавиад л ингэж явдаг.

Гомбожав -

Үгүй ээ 2,3-н хоногийн өмнө ингээд зарлачихна. Тэгээд би харин санаж байна. Яг тэр үед ингээд нүүр гарны алчуур нь хиртэй одоо даавуу маавуугаа угаагаагүй тийм байх юм бол сумын төвд очоод үзэсгэлэн гаргачихна. Тэдний тийм юм гээд. Тэгээд тэрэнд тавиулахаас үхтэлээ айна ш дээ. Тиймэрхүү маягаар л.

Хишигсүрэн -

Соёлч айл гээд гэрчилгээ айлуудад өгөөд байдаг байсан ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм юм бас их өгнө ш дээ. Тэднийх одоо тийм сайхан байсан.

Хишигсүрэн -

Цэвэрхэн сайхан байсан.

Гомбожав -

Тийм. Соёлч өрх гэсэн гэрчилгээ, соёлч байгууллага. Тэгээд гахай махай тавина. Өнөө ханын сонин гэж сүрхий юм байлаа ш дээ. Ханын сонин дээр чинь бичнэ. Шоглоно.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь аягүй том юу байсан ш дээ. 7 хоног бүр бараг солигддог тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Таныг хүүхэд байхад соёлын довтолгоо...яахав бичиг үсэг тайлагдах нэг том юм явсан тийм ээ? Бүлгэм ажиллаад л танай ээж аав чинь бодвол шинэ үсэг сурсан байх даа хүүхэд байхдаа?

Гомбожав -

Манай ээж 15 хоногийн бичиг үсэг тайлагдах бүлгэмд яваад би ахтайгаа гэрээ сахиад үлдсэн. Тэгээд яахав цагаан толгой заагаад үсэг холбуулаад тэгж байсныг санаж байна. Тэгээд манай ээж ч нэг их үсэгтэй байгаагүй. Яахав тэр үедээ нэг аргалаад л тайлагдсан болоод өнгөрч байсан байх. Тэгээд энэ юу байгаа юм л даа. 1949 оны бүх нийтийн санал асуулга явсан ш дээ. Монгол улсын тусгаарлагдсаныг зөвшөөрч байна гэсэн....

Хишигсүрэн -

Өө за... Тэгэхэд ийм баримтаар

Гомбожав -

Тэгэхэд манай ээж, аав хоёр гарын үсэг зурж байсан юу байгаа юм. Энэ манай сумын бүртгэлийн 128-д Жамба гээд аав гарын үсгээ зурчихсан байгаа юм л даа.

Хишигсүрэн -

Ээж хуруу дарчихсан уу /инээв/?

Гомбожав -

Ээж бол хуруугаа дарчихсан байна.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Энэ ном их сонин тийм юу болох байх. Юу гэж бодож харж байна уу гэхээр энэ аа...антропологийн судалгаанд ийм юм аягүй их юу ш дээ. Таны энэ номын санд байдаг байх тийм ээ? /”Мантайхан” гэж ургийн ном үзээд хэлэв/

Гомбожав -

Номын санд би ерөөсөө өгөөгүй.

Хишигсүрэн -

Өгчихөөч та. Энэ чинь нөгөө судлаачдад бас нэг юу ш дээ. Нэг кейс байхгүй юу.

Гомбожав -

Тэгээд...

Хишигсүрэн -

Номын санд байж байвал уг нь.

Гомбожав -

Тэгээд би энэ номоо бол ерөөсөө зөвхөн ургийнхандаа тараачихсан байгаа.

Хишигсүрэн -

Аа...өөрсдөдөө зориулж хэвлээд.

Гомбожав -

Тийм. Ном бичих учир шалтгаан гэж бичээд хүн чинь одоо хажуу тийш ээ ахан дүүс, үеэл ах дүүс, хаяал ах дүүс, үенцэр ах дүүс, хаянцар ах дүүс гэж хажуу тийшээ таван үе. Таван үедээ хэдэн үе нь хадгалагдах уу. Удмын генийн. Дээшээ, доошоо 9-н үед юу гээгддэг үү гэх мэтчилэнгээр. Тэгээд “хусавч үл арилах ясан төрөл” энэ бол манай эцгийн талын энэ манай эцэг чинь 9-үүлээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

4-н хүү. 5-н хүүхэнтэй. Тэгээд тэдний хамгийн эрэгтэйгийн ахаас эхлээд энэ хамгийн том ах нь Тангад. Ингээд одоо Тангадынхан гэхээр хэдэн хүүхэдтэй вэ. Тэр хүүхдээс ямар хүүхэд төрсөн бэ. Одоо хүртэл эрэгтэй, эмэгтэй эхнэр нөхөр.

Хишигсүрэн -

Манай сумын ургийн юу бичсэн юм билээ. Ургийн ном гаргасан чинь зүгээр яахав нөгөө мөчирлөөд зурдаг ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд л ерөөсөө баахан л айл биччихсэн. Аа...тэгээд нэг овог гаргаад ирэхэд ийм номны хэмжээний архив бүтэж байна ш дээ тийм ээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр энэ чинь аягүй юу байхгүй юу. Ийм хэмжээнд эмэхтгэж янзалсан айлууд ховор л байгаа л даа.

Гомбожав -

Ховор ховор.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр бас шинжлэх ухаанд энэ чинь сайн юу болно л доо.

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхээр миний энэ бол бас арай өөр байгаа биз тийм ээ. Зурагтай зарим хүмүүсийн...

Хишигсүрэн -

Аягүй их баялаг мэдээлэлтэй. Танин мэдэхүйн утгаар.

Гомбожав -

Зарим хүмүүсийнх нь намтар түүх байгаа. Жишээ нь миний ээжийн тал гэхэд чинь Засгийн газрын Чойбалсангийн одоо орлогч сайд байсан Цэцэгмижид гээд хүн байдаг. Худалдаа үйлдвэрийн яамны сайд байсан Цогт гээд байна. Одоо энэ Эрүүл мэндийн дэд сайд байсан Энхбат гээд байна. Газрын дарга гэх мэтчилэнгээр манай ээжийн талынхан төрд бас юу хийж байсан. Тэгэхдээ энэ бол зөвхөн миний эцгийн тал биш. Энэ талд нь бол эхийн төрөл байгаа. Тэрнээс гадна болвол хүүхдүүддээ зориулаад энэ эхнэрийнхээ талыг бас бичсэн. Ер нь зөвхөн эцгээ мэдээд зогсохгүй эхээ бас мэдэх ёстой. Энэ мэтчилэн ингэж яасан. Энэ бол манай одоо...

Хишигсүрэн -

Их гоё юм байна.

Гомбожав -

Энэ манай авгайн талын тэгээд зураг мурагтай болохоор бас улсууд надаас энэ номоо өгөөч гээд загвар авдаг байхгүй юу. Зарим нь бол патентлуул гээд байдаг юм. Би тэгээд за...патентлаад ч яалаа.

Хишигсүрэн -

Энэ нөгөө антропологийн, угсаатны судалгаа хийдэг социологийн юунд материал болно л доо. 2-уулаа түр завсарлъя.

Цэдэнбал даргыг уу? /тасраад эргэж эхлэв/

Гомбожав -

Цэдэнбал даргыг тойрон хүрээлэгчид...

Хишигсүрэн -

Тэр чинь хэдэн он бэ?

Гомбожав -

1991 байх аа. 11-н хүнтэй комисс байсан юм. Тэр 11 хүний нэгэнд орж ажиллаа.

Хишигсүрэн -

Бугын Дэжид гуайгаас бусад нь бүгдээрээ түүнээс уравсан байхгүй юу гээд л тэгдэг байсан гэсэн?

Гомбожав -

Уравсан...?

Хишигсүрэн -

Тийм мань хүнийг 1984 онд огцруулж хойшоо нэг ёсондоо төрийн эргэлт маягийн юм хийж байгаа юмуу яаж байгаа юм тийм ээ. Тэр үйл явдал болоход...

Гомбожав -

Тэр ч худлаа байх аа.

Хишигсүрэн -

Тэгж ярьсан?

Гомбожав -

Хэн?

Хишигсүрэн -

Бүгд үндсэндээ Цэдэнбал даргыг одоо ажлаас...

Гомбожав -

Дэжид чинь өөрөө харин тэр юунд оролцсон хүн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин оролцоод санал өгөөгүй ч гэдэг юм уу тийм ээ. Ганцаараа.

Гомбожав -

Одоо яг хэн...Цэдэнбал даргыг огцоруулахаар Моломжамц, Дэжид..., бишээ...Рагчаа, Дэжид, Намсрай гурав явсан байхгүй юу. Хоёр дахиж уулзсан байхгүй юу. Тэгээд эд нар чинь “Халх гол”-ын ой болно гээд 8-н сарын 10-д дөхөж байсан байх. Тэгээд гэр бүлийнхэндээ “Халх гол”-руу явлаа гээд худлаа онгоцоор Москва явчихсан. Тэгээд Дэжидэд өөрөө бичиж өгсөн юмуу, бичүүлсэн юмуу чөлөө гуйсан нэг зурвас өгсөн гэж...., Тэгээд тэрнийг үндэслээд юм болсон. Ер нь их айж байсан л даа дарга бол. Би бол тэрнийг сайн мэднэ. Анх Батмөнх дарга, Моломжамц хоёр “Хар далай”-д амарч байхад нь энэ Горбачевийн талын нөхдүүд ..., Горбачевийн Версаков гээд нэг манайд байж байгаад Төв хороонд хэлстийн эрхлэгчээр очсон тэр гурав уулзаад Криленков гэдэг юм Төв Хорооны Нарийн Бичгийн Дарга байсан. Тэгээд тэд нар уулзаад Цэдэнбал дарга эрүүл мэндийн хувьд ийм байна. Халах, өөрчлөх хэрэгтэй байна. Тэр бол зохих ёсоор л хийсэн ш дээ. Би тэгэхэд Сүхбаатар аймгийн засаг дарга байсан. Бид нарт Намсрай байсхийгээд л цахилгаан явуулдаг Цэдэнбал дарга бие нь тийм байна. Улс төрийн товчоо шаардагдах бүх арга хэмжээг авч байна.

Хишигсүрэн -

Тийм мэдэгдэл та нар луу явуулаастай.

Гомбожав -

Тэгээд хэлнэ. Тэгсэн нэг өдөр дуудахгүй юу. Та хоёрыг дуудаж байна гээд. Хөдөө битгий яв аймаг дээрээ бай гэж цахилгаан ирсэн байсан юм. Тэгээд байж байсан чинь нэг өдөр дуудлаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Яаралтай ир гээд. Тэгсэн чинь Намын хорооны нэгдүгээр дарга Чимэддавга гэж байсан юм. Над дээр хүрээд ирлээ яах уу дуудаж байна гээд аа...тэгвэл дуудаж байгаа бол нас барсан хэрэг Самбуу даргыг л нас барахад л аймгийн хоёр даргыг дуудаж байсан юм /инээв/. 2-уулаа бэлтгэлтэй очьё. Хар костюмтай, хар зангиатай л явдаг юм билээ. Тэгж ярьж байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгэхэд бие нь муудаад явсан байсан уу?

Гомбожав -

Тэгээд яахав дээ нэг л юу...яг 1984 онд хойшоо явахын өмнө бид нарт семинар өгч байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Зүв зүгээр.

Гомбожав -

Зүв зүгээр гайгүй л байсан.

Хишигсүрэн -

Би нэг...

Гомбожав -

12 мөнгөний дэвтрийн цаасан дээр юмаа тэмдэглээд ярьдаг хүн байсан юм.

Хишигсүрэн -

Нэг сэтгүүлч байсан хүнтэй уулзсан чинь яг тэр “Халх гол”-ын ойтой холбогдуулаад нэг “Халх гол”-д байлдаж байсан хүний хүүхэд ирээд тэр хүн Цэдэнбалтай уулзаж нэг чухал материал өгнө гээд тэгэхээр нь Цэдэнбал даргатай уулзлуулах тэр уулзалтыг зохион байгуулсан юм байна л даа. Нэг сэтгүүлч залуухан охин.

Гомбожав -

За.

Хишигсүрэн -

Тэгээд харин тэгэхэд бол зүгээр байсан ш дээ. Бие хаа нь гээд. Тэгээд дараа нь хүүхэд байсан бие муудлаа гэхээр тэр мэдээлэл тийм сонин санагдаж байсан гэж.

Гомбожав -

Явахдаа бол гайгүй л байсан. Дэргэдэх хүн нь бол даргын ой санамж...

Хишигсүрэн -

Муудсан.

Гомбожав -

Муудсан байсан л гэж ярьдаг юм.

Хишигсүрэн -

Ер нь нийгэм тэр хүнийг бие нь муудаад ажил албан тушаал нь өөр хүнд шилжиж байгаа тэр үйл явдлыг олон түмэн ер нь яаж хүлээж авч байсан юм бэ?

Гомбожав -

Яг ч одоо муу талаас нь бол хандаагүй юм даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Ер нь дургүй байсан шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Тухайн үедээ Зөвлөлт Холбоот Улсын Коммунист намын дарга нар чинь зүгээр жилийн зайтай л нас бардаг байсан үе ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Андрапов чинь яахав Брежнев, Чернендо эд нар жил пдараалан нас бараад л ...

Гомбожав -

Андрапов чинь буудуулчихсан ш дээ. Тэр бол өөрсдөө алсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Оросууд сая нөгөө “Руская сенсация” гэдэг нэвтрүүлгээрээ шууд тавьж байна лээ ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Гэхдээ тухайн үедээ юу гэж мэдээллээ...?

Гомбожав -

Бөөрний дутагдал.

Хишигсүрэн -

Бөөрний дутагдлаас л гэж.

Гомбожав -

Тийм. Буудуулсаныг нь бол хэлээгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Сая харин Оросууд нэвтрүүлэг хийгээд.

Гомбожав -

Унгарын билүү нэг төлөөлөгч авах үеэр нь буудчихсан.

Хишигсүрэн -

Аа...та нарт бол тухайн үедээ тэр мэдээлэл тухайн үедээ их...та жишээлбэл тэр мэдээллийг яаж мэдэх үү?

Гомбожав -

Би сүүлд мэдсэн л дээ.

Хишигсүрэн -

Ер нь энэ Социализм задарна гэсэн тэр дохио байсан уу?

Гомбожав -

Огт байгаагүй.

Хишигсүрэн -

Өөрчлөн байгуулалт эхлэж байхад ч байхгүй юу?

Гомбожав -

Байгаагүй. Горбачев, Тэтчер хоёрын тухай нэг ном байдаг ш дээ.

Хишигсүрэн -

Маргарет Тэтчер хоёрын тухай юу?

Гомбожав -

Тийм. Ер нь Тэтчер л Горбачевыг эргүүлчихсэн юм байна лээ ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хувийн харилцаатай байж байгаад уу?

Гомбожав -

Төв Хорооны Хоёрдугаар Нарийн Бичиг байхдаа Горбачев Лондонд айлчилсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгээд Английн буудал муудлаар тансаглаад тэгээд Тэтчертэй сүрхий дотно болоод, тэгээд Горбачев хийчихсэн ш дээ ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Аа..барууны хэвлэлүүд дээр Горбачевийг айлчилсан чинь Тэтчер аягүй гоёчихсон байна энэ тэр гэсэн мэдээлэл гарч байсан гэж байгаа ш дээ.

Гомбожав -

Тэр чинь Төв Хорооны Хоёрдугаар Нарийн Бичиг байгаад тэгээд дараа нь ерөнхий болоод хоёр ч очсон ш дээ. Ер нь Горбачев л хийсэн байхгүй юу. Гэхдээ Тэтчер бол ер нь “үгүй ээ ийм амархан бүтчихнэ гэж бодоогүй” гэж байсан гэж байгаа ш дээ. Зөвлөлт гүрнийг сүйрүүлэхэд бодсоноос хамаагүй хавьгүй хурдацтай түргэн явлаа гээд ...

Хишигсүрэн -

Оросууд одоо их...

Гомбожав -

Америкт олон жилээр суусан хэд хэдэн нөхөр Горбачев тэгээд энэ удирдлагуудын урвалтаас болоод Зөвлөлт нийгэм чинь өөрөө задарсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Оросуудын бичсэн юмнууд би харж байна л даа. Ледаколь гээд нэг Виктор Суваров гээд нэг хүний бичсэн улс төрийн нэг бестеллер боллоо нэг ном. Тэндээ яасан гэхээр хоёрдугаар дайны үе, үед ер нь юу болсон яасан гээд тухайн үед хэвлэлд гарсан олон нийтэд мэдээлж байгаа мэдээллүүдийг шүүж үзээд хооронд нь ямар зөрчил байгаа болоод тэгээд нөгөө өөрийнхөө дүгнэлтийг хийж байгаа юм. Аа...тэгээд бас Уткин гээд нэг Оросын геополитик бичдэг хүн...

Гомбожав -

Хэн гэнээ?

Хишигсүрэн -

Уткин гээд.

Гомбожав -

Аа за.

Хишигсүрэн -

Тэгээд тэр нөхөр юу гэсэн утгатай юм бичсэн гэхээр ерөөсөө нэг зэвсэглэлээр хөөцөлдөөд оддын дайны программ хөтөлбөр гээд ийм юм яриад...хоёр систем эхлэхээр ер нь яс юман дээр Америкууд бол зэвсэглэлд оруулж байгаа хөрөнгө мөнгө нь бол Зөвлөлт Холбоот Улстай харьцуулахад бага байсан. Тэр бол цэвэр үзэл суртлын дайн байсан. Оддын дайн, пуужин гээд юмнууд яриад байхаар Оросууд нь яг тэрэнд хөрөнгөө хийгээд мөнгөө хийгээд тэгээд энэ засгийг нь сулруулаад тэгээд задлах ажил хийсэн гэж бичсэн байна лээ л дээ Америкууд задалчихсан энэ тэр гээд. Тэрнийгээ бол сайхан янз бүрээр бичиж байгаа юм чинь. Оросууд

Гомбожав -

Тэгнэ тэгнэ.

Хишигсүрэн -

Олон нийтэд бол аягүй задлаад яриад эхэлчихсэн ш дээ. 20-н жилийн өмнө болсон тэр процессыг.

Гомбожав -

Милые корп Билүү тийм ном байдаг юм. Тэр дээр бол Горбачевийн анхны айлчлалаас эхлээд бүгдийг сайхан бичсэн байдаг тийм.

Хишигсүрэн -

Монголд ер нь...за яахав өөрчлөн байгуулалт эхлэж байх үеэс 2-уулаа жаахан ярих уу? Өөрчлөн байгуулалтыг ямар түвшинд манайхан удирдлагууд олон нийт ямар түвшинд хүлээж байсан юм бэ яг тэр 1985-1990 он хүртэл ямар ойлголттой бид нар явж байсан юм бэ?

Гомбожав -

Ер нь өөрчлөн байгуулалт олон ургалч үзэл тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Энэ бол зөв байсан. Зөв байсан. Тэрнийг бол Монголын нийгэм бол их сайшааж хүлээж авч байсан тэр тухай анхны алхамууд бол бас хийгдэж байсан. 1988 оны сүүлчийнх билүү Төв Хорооны бүгд хурлаас Монголын сэхээтнүүд хөдөөнийхөн гэж би хэлэхгүй. Сэхээтнүүд одоо төвийн одоо нөлөө бүхий янз бүрийн сэхээтнүүд Улс Төрийн Товчооны ахмад гишүүдийг л ер нь огцорохыг хүлээж байсан байхгүй юу. Тэгээд Төв Хорооны бүгд хурал маргааш билүү нөгөөдөр хуралдахад “Үнэн” сонин бичсэн юм. Ийм ийм улсуудыг бүгд хурлаар өөрчлөх шаардлагатай. Өөрчлөгдөх ч байх гэж. Тэгээд тэр нь бол Улс Төрийн Товчоонд олон жил суучихсан.

Хишигсүрэн -

Өвгөчүүд.

Гомбожав -

Тийм өвгөчүүд. 5-н хүн нэрлэж байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Батмөнх.

Гомбожав -

За Батмөнхийг ч харин тэр үед хэлээгүй байх аа. Тэр дотор одоо Моломжамц гуай, Майдар, Гомбожав...

Хишигсүрэн -

Дэжид байсан.

Гомбожав -

Гэх мэтчилэнгийн тийм 5-н хүний нэр байсан.

Хишигсүрэн -

Сонинд бол сайхан нийтлэгдээд архивт байж л байгаа ш дээ.

Гомбожав -

Тийм байж л байгаа “Үнэн” сонин дээр гарчихсан. Тэгээд тэр бүгд хурал бол ерөөсөө барилгын тухай хэлэлцээд...

Хишигсүрэн -

/инээв/ Тас хөндлөн юм яриад.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд Улс Төрийн Товчоонд ямар ч өөрчлөлт хийгээгүй байхгүй юу. Тэгээд 1989 оны чинь 10-н сар одоо залуучууд чинь үндсэндээ жагсаж эхэлсэн байхгүй юу. Тэр 1988 оны билүү өвлөөр нэг “Залуу уран бүтээлчдын улсын зөвөлгөөн” гэж болсон тэр дээр нилээн тийм бас шүүмжлэлтэй юу яриад. Ер нь бол тэгэхдээ бид нар ч гэсэн Улс Төрийн Товчоо, Төв Хороог бол шүүмжлэнгүй аястай байдаг байсан. Би 1983 онд Дашбалбартай танилцсан байхгүй юу. Нэг жаахан савсагнасан хархүү онгоцонд суулаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Аймгийн дарга нар тэр онгоцны ар талд суудал захисан байдаг байхгүй юу. За онгоц тэдэн цагт ниснэ гээд суудал тэнд 2 юмуу нэг суудал бэлэн байж байдаг. Би тэр суудал дээр очоод ард суучихсан урд нэг жаахан сагсагар үстэй жаахан цагаан шар залуу байсан. Тэгсэн чинь нэг 12 мөнгөний дэвтрийн хуудас дээр захиа бичээд тэгээд уншаад үзсэн чинь ер нь сүрхий үнэн үг бичсэн байна. Дэлхийн сонгодогуудаас ишлэл мишлэл авсан. Таагүр, Инжинаш эд нар ишлэл аваад сүрхий тийм захиа бичсэн. Намайг Дашбалбар гэдэг тантай танилцъя гээд. Тэгээд гар бариад ингээд. Орой нь Дуурь Бүжгийн театрт концерт үзсэн чинь нөгөө залуу нэг хүүхэнтэй миний урд талын суудал дээр сууж таарлаа. Тэгээд тэр цагаас хойш бид нар танилцсан. Тэгээд бид хоёр олон удаа уулзаж байсан. Ер нь тэгээд нэг орой 9,10-н үед манайд ирдэг тэгээд өглөөний 3,4 хүртэл ярилцдаг. Тэгээд мөн энэ улс төрийг шүүмжилдэг. Ажлыг л шүүмжлэнэ л дээ тэрнээс Социализм, Коммунизм буруу байна энийг өөрчлөх ёстой гэж хэлж байсан хүн байхгүй байх.

Хишигсүрэн -

Тийм түвшинд хүрсэн, харсан хүн бол байхгүй ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Тэгж яасан хүн байгаа юм. Энэ ардчилал гээд байсан нөхдүүд ч тийм юм ярьж байгаагүй. Яаж Социализмаа боловсронгуй болгох вэ гэдгийг л ярьж байсан. Бид нар ч тийм хэмжээнд л ярьж байсан. Тэгээд тэр үед бол боловсон хүчний томилгоон дээр нилээн алдаж байсан байхгүй юу. Ингээд л одоогийнхтой л нилээн төстэй юм даа. Тэгээд Улс төрийн товчоо сайд дарга нарын хүүхэд толгойлоод Олон улсын харилцааны дээд сургууль, Нийгмийг аюулаас хамгаалах сургууль ч гэдэг юмуу тиймэрхүү юманд явна. Тэгээд нөгөөдүүлээр нөгөө үр хүүхдүүд салаа мөчрүүдээр нь элчин сайдын яам, гадаад юмнуудаар эзэлчихсэн. За тэгээд сүрхий...одооныхтой адилхан өм цөм идэж уугаад байсан юм бол байхгүй л дээ. Тэгэхдээ яахав боловсон хүчний байршлын хувьд тэгээд бие биенээ дандаа хөөрхий ингээд арга ч үгүй юм даа нэг зусланд энэ тэр гардаг хүмүүс чинь хүүхдүүд нь гэр бүл болоод ураг садан төрөл болчихдог.

Хишигсүрэн -

Өөрийн эрхгүй тийм нийгэмлэг үүсэгчихэж байгаа ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд тийм хүрээ үүсгэчихдэг. “Их тэнгэр”-т юмуу “Нүхт”-д гарч байгаа айлуудад малчны залуу очиж танилцах биш.

Хишигсүрэн -

Тийм /инээв/.

Гомбожав -

Тэгээд тэр мэтээсээ болоод цус, төрөл ойртчихсон тэрэн дээр нь болохоор ухаан нь одоо нилээн бас дургүйцдэг. Хоёрдугаарт нь энэ “Эрдэнэт”-тэй холбоотой том том уурхайнуудын ашиг орлого бас Зөвлөлтийн талд..., бас дэндүү алдагдалтай. Зөвлөлт Холбоот Улсад ашиг нь их өгөгдөөд манайд алдагдалтай байна гэдгийг эдийн засгийн улсууд нилээн гадарладаг. Гэрээ хэлэлцээрт ордог улсууд эд нар. Гэх мэтчилэнгээр эдийн засгийн болоод боловсон хүчний асуудалтай холбогдож нилээн шүүмжлэлд эд нарт өртдөг тийм болчихсон. Тэгээд Монголчууд чинь бас нэг уйдамтгай ш дээ тийм ээ. Нэг албан тушаал дээр олон жил суучихсан хүнд бас энэ “сайн байна” гэдэггүй. Тэр ч бүү хэл хоёр сайн бөх байхад нэг нь түрүүлээд байхад энэ одоо унаасай л гэж боддог. Хоёр яруу найрагч байхад энэ одоо муу байна гэж нөгөөдөх өө муулдаг ч юмуу. Бие биенээ татаж унагах нөгөө тамын тогооны үлгэр одоо ч салаагүй л байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэр мэтийн юмнууд нөлөөлөөд ер нь Улс төрийн товчоон дээр бол томоохон халаа сэлгээ хүлээж байсан байхгүй юу. Тэр хүлээлт байхгүй болсон. Тэгээд ч яахав Зөвлөлт Европийн орнуудад ер нь дээд удирдлагууд руугаа нилээд дайраад эхэлсэн тийм үе байсан.

Хишигсүрэн -

Задрал эхлэх гээд.

Гомбожав -

Тийм тийм. Тэгээд дэлхийн тийм хөдөлгөөнүүд чинь тэр жижиг орнуудад чинь аяндаа л ороод ирдэг байгаа юм чинь. Тийм үндсэн дээр л өөрчлөлт хийх шаардлага гарч ирсэн. Тэгээд манай тэр үеийн Улс Төрийн Товчоо, Намын Төв Хорооны Ерөнхий Нарийн Бичгийн Дарга Батмөнх гуай бол нилээн удаан хандсан байх. Би бол тэгж боддог. Уг нь бол тэрнийг мэдрээд тийм ээ. Улс төрийн товчооны тэр гишүүдээ чөлөөлөөд өөрчлөлтөө хийгээд эхэлсэн бол эдийн засгийн талаар бол бас гайгүй “Түрээсийн гэрээ” тооцоо энэ тэр гээд малыг бол ухаандаа малыг зохих эзэнд нь гэрээ түрээсээр өгөөд одоо үйлдвэрлэл, барилгын байгууллагууд дээр гэрээ түрээсээр, аж ахуйн тооцоон дээр л ахицтай зүйлүүд гараад ирсэн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Шат шатаар...

Гомбожав -

Одоогийн энэ шиг сүйрчихээргүй байх ёстой байхгүй юу. Ерөнхийдөө бол ухаандаа Хятадын, Вьетнамын явж байгаа замаар явчих ёстой байсан юмыг тэгээд л огцом хийчихсэн. Тэгээд барьц алдсан байхгүй юу. Тэгээд Батмөнх дарга яг тэр огцруулах юугаа бол үндсэндээ тэр үеийн намын одоо дүрэм журмыг зөрчөөд авч үзсэн л дээ. Уг нь бол Төв хорооны бүгд хурал 3-н сарын 12-нд хийгдэнэ гээд зарлагдчихсан байсан байхгүй юу. Тэгсэн 8-ны орой л өлсөглөн зарлахаар зэрэг л Улс төрийн товчоо хуралдаад огцоръё гээд зарлачихсан. Тийм.

Хишигсүрэн -

Тухайлбал одоо тэр Улс төрийн товчоо огцроход Улс төрийн товчооны огцорсон гишүүдийн араас залгамжлаад гарч ирэх ёстой гэх юмуу даа. Бэлтгэгдчихсэн улсууд нь биш. Одоо нэг 40-н хэдтэй залуучуудад гэсэн үг ш дээ. Очирбат гуай, Бямбасүрэн гуай эд нар гээд тийм ээ. Хүн таньдаггүй улсууд Улс төрийн товчоог дахиад бүрдүүлж эхлэж байна ш дээ. Энэ нь юутай холбоотой вэ? Яагаад одоо жишээлбэл Намсрай дарга ч юмуу Түдэв ч юмуу тухайн үед яг шүүмжлэлийг өрнүүлж байсан тэр улсууд ч юмуу тийм ээ. Зүгээр дараагийнх нь үе нь гарч ирэхгүй бүр ерөөсөө л энэ тэндээс аваад ирсэн юм шиг тийм юм боллоо ш дээ ер нь.

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхээр тэр үед бол одоо ухаан нь Батмөнх дарга тэр үед ингээд Төв хорооны гишүүн аймгийн удирдлагууд Төв хорооны гишүүн орлогч 20 гаруй хүмүүсийг цуглуулсан байхгүй юу. Одоо энэ Засгийн газрын хурал хийдэг...

Хишигсүрэн -

Өрөөнд.

Гомбожав -

Ордоны баруун талын 2 давхарт. Тэгээд орж ирээд юу гэж хэлсэн бэ гэхээр “та нар л мэд”. “Хэнийг тавих юм бэ? таны оронд хэнийг тавих юм бэ” гээд бид нар тэгэхгүй юу. “Та нар л мэд” гээд тэгээд гараад явчихсан. Өөр юм хэлээгүй. Тэгээд би одоо ингээд бодоход бол тэр үед Улс төрийн товчооны гишүүн одоо байсан улсууд дотор үндсэндээ хоёр хуваагдсан байсан юм билээ. Төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч нар чинь тэр үед нилээн тийм нөлөөтэй тийм байсан үе л дээ. Тэгээд тэд нар үндсэндээ хоёр хуваагаад дарга нарыг хоёр таслаад. Хоёр ч юмуу гурав ч юмуу?

Хишигсүрэн -

Бүлэглэл үүсээд.

Гомбожав -

Содномын талын нэг хэсэг. Намсрайн талын нэг хэсэг. Энэ хоёр нь харьцангуй Улс төрийн товчооны гишүүд дотроо бол залуу. Энэ хоёр өөрсдөө ч бид огцорлоо гэхэд бид хоёр бол Улс төрийн товчооны гишүүн байна тэгээд зохион байгуулалттай үлдэнэ гэж бодож байсан. Тэгж ч ер нь бараг Төв хорооны бүгд хурал дээр мэдэгдэж байсан байхгүй юу. Ингээд бүр одоо эргэж орохгүйгээр алга болно гэж бодоогүй тийм байхгүй юу. Тэгээд тэрнийг дагасан одоо ухаандаа юу гэж хэлдэг юм бэ муугаар хэлэх юм далдагнасан, дольдогоносон, албан тушаалд энэ хоёрын нэг гарчихвал хэнд нь хэн юу олдох бол гэсэн юмнууд байж л дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэр хэсэг ингэж хуваагдаад тэгээд энэ хоёр ч ороогүй. Энэ хоёр орохгүй болохоор нөгөөдүүл нь тэгээд л удчихсан цагаа хүлээж байсан хэд нь үлдчихсэн тэр.../утас дуугарч яриа тасалдав/

Хишигсүрэн -

Аа ха тэгээд...?

Гомбожав -

Насны хувьд ч гэсэн тэгээд одоо ер нь чөлөөлөгдөх нь болчихсон тийм улсууд байхгүй юу. Тэгээд мань хоёр байгаагүй. Тэгээд тэр дотроос гэнэтхэн ирээд л ингээд л за хэнийг ерөөсөө ингээд юу болгох вэ гэдгээ ярьж байгаад тэгээд хэнийг тавьсан ш дээ. Очирбатыг. Тэгээд Бямбасүрэн бол яахав тэгж Засгийн газрын нэгдүгээр орлогч байсан. Гунгаадоржийг гаргаж ирсэн байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Сайдын Нарын Зөвлөлийн Дарга байсан ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Сайдын Нарын Зөвлөлийн Дарга. Гунгаадорж чинь 4-н сар болсон билүү 6-н сар болол уу. Тэгээд л Очирбат яахав тэнд чинь олон жил сайд хийчихсэн мэднэ. Нөгөө “Эрдэнэт” талаа хамгаалсан. Одоо шүүмжилсэн талын хэсгийн хүн байсан байхгүй юу. Тэгээд Очирбат Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга болсон. Дараа нь Ардын Хурлын анхдугаар чуулган дээр Гунгаадоржийг бол Очирбат, Бямбасүрэн хоёр хуйвалдаж байгаад унагчихсан юм даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэгэхэд би Ардын Их Хурлын дарга байсан юм чинь. Уг нь бол Гунгаадоржийг Ерөнхий сайд Бямбасүрэнг бага хурлын дарга болгоно гэсэн тийм чигтэй ярьж байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь нэг өглөө л Очирбат орж ирээд “хөөе...Гомбожав аа энэ Бямбасүрэнг ер нь юу яая Ерөнхий сайдаар яая” “Гунгаадоржийгаа л бага хурлыг яая, энэ бага хурал чинь нөлөөтэй” гэсэн маягийн юм яриад.

Хишигсүрэн -

Манайх парламентын засаглалтай болж байгаа учраас.

Гомбожав -

Тийм парламентын засагтай болж байна. Ер нь одоо Засгийн газар хөдлөх үү үгүй юу гэдэг нь бага хуралдаа байгаа юм байна гээд. Тэр нь бол сүүлд би бодоод байхад ер нь Очирбат, Бямбасүрэн хоёр чинь хувийн найзууд бага хурал хэрэггүй энийгээ 2-уулаа энийг авъя гэсэн юм байлгүй. Ирээд л өглөө гэнэтхэн оруулаад яачихсан байхгүй юу. Тэгээд тэр үед бол Ардын Их Хурлын 420 гаруй депутатуудын дотор чинь ер нь ардчилсан хүчний нэг залууг бол удирдлагад бол тавих ёстой юм байна гэсэн ойлгоц бол бүгдэд үлдчихсэн байсан байхгүй юу. Тэгээд надаас ч олон хүн асууж байсан. Би ч бас аймгийн дарга нар дотроо ах, ер нь нөлөөтэй бас. Аймгийн дарга нар чинь өөр өөрийн депутатуудын ахлагч байсан байхгүй юу. Тийм. Тэгээд надаас завсарлагаанаас ч олон хүн асууж байсан. Би залуучууд гэсэн бодолтой байсан. Хэнийг нь тавих вэ энэ Зориг, Гончигдорж хоёрын тэгээд би бодсоноо л тэр үед нэг их цаад юуг нь ч бодсонгүй. Үгүй ээ ер нь үрийн зулай үнэрлэсэн юм, халх хүн юм Гончигдорж нь дээр биз дээ гэсэн юм хэлээд байсан байхгүй юу. Тэгсэн чинь тэр бас нөлөөлчихсөн юмуу яасан юм бэ тэгээд Гончигдорж яагаад..., нөгөө депутатын асуултанд Зориг хариулахаар бол онолын талын юм амьдралаас тас хөндлөн юм хариулаад байдаг. Гончигдорж өөрөө зальтай болохоор чинь мал нэгдэл, малчин руу хандсан үг яриад байдаг. Тэгээд Гончигдорж томилогдсон юм даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Гунгаадорж тэгээд ерөөсөө дундаас нь юу ч үгүй болж байгаа байхгүй юу. Хэний чинь бас Ерөнхий сайдаа хийсэн бол илүү чухал юм хийх байсан байж магадгүй.

Хишигсүрэн -

Зангарагтай байсан байх аа ер нь тийм ээ. Аа...за ингээд Улс төрийн товчоо огцроод тэр улсууд тавигдсан тэрний чинь дараа гайхамшигтай олон жагсаал, цуглаан одоо тэгээд л их юм боллоо ш дээ. Одоо ингээд эргээд харахаар надад юу их сонин санагдаж эхэлсэн гэхээр манайхан тэр анх жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа юмыг чинь хэвлэл мэдээллээр хүлээж аваад жирийн улсууд чинь тэр “Залуу уран бүтээлчдийн зөвөлгөөн” дээр улсууд нийлээд л нийгмийг өөрчилье бодчихсон, төлөвлөчихсөн улсууд байж байгаад л үйл явдал их богинохон хугацаанд хоромхон хугацаанд болж өнгөрч л дээ. Аа...тэгээд Ардчилсан Холбоо өөрөө ямар байгууллага байсан гэж та өөрөө харж байгаа вэ? Тэр үедээ юу гэж бодож байсан бэ? Тэгээд л гэнэт олон нам хөдөлгөөн болоод ёстой нийгэм чинь...процесс бол аягүй хурдан явагдсан юм байна ш дээ. Маш богинохон хугацаанд.

Гомбожав -

Тийм. Нэгдүгээрт бол миний бодлоор Европийн орнуудын нөлөө их байсан. Тэр дотроос Румыний нөлөө их байсан.

Хишигсүрэн -

Чаущеский.., ?.

Гомбожав -

Чаущескийг авгайтай нь буудаад алчихсан ш дээ. Тэр бол манай одоо удирдлагыг огцроход бол шууд нөлөөлсөн байх. Хэрвээ бид нар ингээд л эсэргүүцэл хийгээд энэ шиг л алуулах юм байна. Тэгээд үхсэнээс өөрөө тэгээд бушуухан цус гаргалгүй буугаад ирэх нь зөв юм байна. Тэр бол Улс төрийн товчооны хүрээнд байсан хүмүүсийн ихэнхид нь нөлөөлсөн байх гэж ингэж бодож байгаа юм. Тэрнээс биш яг ухаандаа Социализмыг байхгүй болгоё, Капитализм руу оръё гэж эрэгцүүлж бодож байсан хүн би түрүүн хэллээ ш дээ. Байгаагүй байх аа. Социализмаа л сайжруулъя гэсэн юу л байсан. Яаж өөрчлөх үү, шинэчлэх үү гэдэг юм л юм явж байсан. Тэгээд залуучууд яагаад эрэмгий хөдөлсөн гэхээр тэр үеийн НАХЯ, цэрэг бол үндсэндээ тэр удирдаж байсан улсууд нь. Тэгээд нийгэм бол бүхэлдээ ерөөсөө өөрчлөлтийг хүлээж байсан байгаа юм. Хэрвээ тэд өөрчлөлтийг хүлээгээгүй тийм ээ масс ерөөсөө хүлээж авахгүй байсан бол одоо жагсаал хийх гээд чадахгүй байна ш дээ тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тэрэн шиг л байхгүй юу. Тийм учраас Монголын нийгэм...

Хишигсүрэн -

Нийгэм хүлээж байсан уу зүгээр шинэ юманд сониучирхаад яваад орчихсон уу?

Гомбожав -

Монголын нийгэм бол ер нь сонирхож л байсан байхгүй юу. Ямар ч байсан өөрчлөх хэрэгтэй юм байна. Тэр бол их том юу болсон байх.

Хишигсүрэн -

Аа ха тэгээд Социализмыг задлана гэж байсан...

Гомбожав -

Тэрний дараагаар чинь бүх байгууллага бүх сум, нэгдэл дарга нараа огцруулах тийм ажил явлаа ш дээ тийм ээ. Тэгээд тэр чинь дээр доргүй л ерөөсөө даргаа өөрчлье гэсэн...

Хишигсүрэн -

“Тарни”-ын амралтан дээр насаараа ажиллаж байгаа хүнтэй ярилцлага хийсэн чинь “Тарни”-ын амралтныхан хүртэл Ардчилсан Холбоо байгуулаад гэж байгаа юм. Улаанбаатараас хүн дуудаад. Ардчилсан Холбоо яах гэж байгуулж байгаа юм бэ гэсэн чинь “бид нар зүгээр даргаа л огцоруулъя” гэж бодсон юм /инээв/ гэж.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Юу гэсэн үг юм бэ гэсэн чинь “Ардчилсан холбоог чинь дарга огцруулахын тулд байгуулдаг байсан байхгүй юу” гээд ингээд ярьж байна лээ л дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгээд би одоо юу гэж хэлэх гээд байна уу гэхээр яагаад ингээд хяналтаа алдчихваа гэж хэлэх гээд байна л даа. Тэгээд Социализмыг задлах гэж биш засаж залруулна гэж байсан улсууд чинь гэнэтхэн л энэ чинь ерөөсөө задрах ёстой юм байна гээд тийм ээ. Тэгээд л ямар ч бэлтгэлгүй байсан улсууд чинь 1996 онд засаг төрч барьж эхлээд л тэгээд ингээд өмч хөрөнгө нь байхгүй болоод ирэхээр юм чинь унаж байна ш дээ. Ер нь өөрөөр байх байсан боломж ч гэдэг юмуу, эсвэл явах ёстой юм яваад өнгөрчихсөн үү яав? тийм ээ одоо ингээд бодохоор...?

Гомбожав -

Ер нь тэгээд эцсийн эцэст хүний уураг тархинд хамгийн хүчтэй нөлөөлдөг юм чинь өмч ш дээ. Тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тийм. Тэр үед бол одоо өмчийг бол дэндүү ухаан нь үзэн яддаг тийм байж л дээ. Тэгээд бол тэр нь ядуу байх нэг гол үндэс нь. Жишээлбэл малын тоо гэхэд л тал хээрийн бүсэд 50, говьд 75, сангий аж ахуйнуудад аа...16. Сангийн аж ахуйн албан хаагч 8-аас хэтрэхгүй гээд ингээд хатуу хязгаар тавьсан. Илүүг нь ерөөсөө хурааж авдаг. Илүү гаргасан бол зэмлүүлдэг. Би 1976 онд Улс төрийн товчоогоор бас хэлэлцэгдэж байлаа. “Дорноговь аймгийн мал нэгдлийн дүрмээс илүү малтай өрх сүүлийн жилүүдэд өссөн” гэсэн хэргээр. Тэгээд надад энийгээ засаж залруулахгүй бол арга хэмжээ авна гэсэн тийм Улс төрийн товчооны тогтоол гарч байсан юм. Тэгэхээр чинь бол хэн ч гэсэн өмчтэй байхыг бодно ш дээ тийм ээ. Ер нь бол...өмчгүй, би ер нь хоосон байя гэж боддог бодгаль хүн гэж ерөөсөө байхгүй.

Хишигсүрэн -

Манай ээжийн ах нь хүүхэд нь 18-н нас хүрэнгүүт нэг малчин айлын охиныг аав ээжтэй нь ярьж байгаад бүртгүүлчихсэн. 18-тай юм чинь тэр хоёрыг гэрлүүлчиж байгаа байхгүй юу. Баримтжуулаад. Тэгээд яаж байгаа юм бэ гэсэн аа...манай ах шуналтай болохоороо малынхаа тоог нэмэх гээд хар нялхаар нь хүүхдээ гэрлүүлж байгаа юм/инээв/ наадах чинь гээд. Тэгээд тэр хоёр албан ёсоор хуримаа бол /инээв/ суух ч ёсгүй хоёр хүн байсан ч юм уу бүү мэд ш дээ /инээв/. Тэгээд 5,6-н жилийн дараа 2-уулаа сургуулиа төгсөөд хуримаа хийж байсан л даа. Жишээлбэл тийм ээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Энэ чинь одоо аргаа ядсан л арга ш дээ /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. Тэр чинь бол хичнээн жил ханилсан эхнэр нөхөр хоёр...

Хишигсүрэн -

Хоёр өрх болж.

Гомбожав -

Хоёр өрх болж бүртгүүлж байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Гомбожав -

Тийм тохиолдол олон бий. Тэгээд би одоо сайн санаж байна. 1972 онд намайг Дундговь аймгийн Гүйцэтгэх захиргааны нэгдүгээр орлогч дарга байхад мал дахин нийгэмчилсэн байхгүй юу. Тэгсэн чинь Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Чавчир бригадын Сэрчин гээд баян айл байсан. Одоо тэр үедээ нилээд малтай. Тэгээд хоёр охинтой тэднийх. Тэгээд нөгөө нэг өрхөд байх мал нь олон болоод байдаг. Дахин нийгэмчлэхээр малыг нь авчих гээд байдаг. Тэгээд би өдрийн 3 цагт очоод оройны 11 цаг хүртэл бүтэн 8-н цаг тэр малыг нь авах гээд сумын дарга, сумын намын үүрийн дарга бид гурав ярьж байсан юм. Нэг охин нь аймгийн депутат байсан тэр нь уйлаад “аав аа та малаа өгчих” “бид нарт мал тасдаж өгч яадаг юм бэ” нөгөө Сэрчин гуай болохоор би 2 охиндоо одоо энэ чинь хүнтэй суух гэж байгаа малыг нь тасдаж өгнө,75-н толгой авч үлдэнэ гээд ингэж хүртэл байсан байхгүй юу. Тэгэхээр яг сая өөрийн чинь хэлдэг хүн бол тэгээд нэг 3-н хүүхэдтэй байх юм бол гурвынх. Өөрөө аягүй бол тасдаад эхнэр нөхөр хоёр нэг өрх ингээд 5-н өрх бол. 5-н 7, 35. 300 гаруй малтай үлдэх гээд байна ш дээ. Тийм учраас өмчид дургүй хүн гэж байхгүй л дээ. Өөрийнхөө...би тэгэхдээ бүх хүнийг шуналтай гэж байгаа биш. Ер нь амжиргааныхаа хэрэгцээг хангахын тулд мал чинь заавал байж байх ёстой байхгүй юу тийм ээ. Малчин хүнд чинь. Тэрэнтэйгээ байхын тулд өмчтэй байна. За энэ Ардчилсан хөдөлгөөнийхөн чинь гараад өмч өгөх юм байна. Тэртээ тэрэнгүй тэрнийг дэмжихгүй байна гэж байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Нэг түлхүүр болж байна тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Улсын өмчийг нийгэмчилнэ. Хувийн өмч үүсгэнэ гэсэн тэр мессеж бол дэмжлэг авах хамгийн гол бааз болсон юм байна ш дээ?

Гомбожав -

Тийм. Ер нь Социалист орнууд дотроо хамгийн одоо хэт хувьсгалч гэдэг юмуу. Өмчийн эсрэг байсан орон нь бол Монгол байх.

Хишигсүрэн -

Үтэр түргэн тарааж авсан улсууд уу?

Гомбожав -

Үгүй. Ерөөсөө л хувийн өмчийг хөгжүүлэхгүй байж байх Цэдэнбал дарга...

Хишигсүрэн -

Аа...Социализмын үедээ.

Гомбожав -

Тийм. Аа... бусад одоо Польш байна, Болгар байна, Чех байна бид нар бас ярьдаг л байсан. Тэнд чинь бол харьцангуй өөрийн гэсэн газартай малтай тэрнийг бол тавиад байсан. Бид нар бол Төв хорооны бүгд хурал дээр олон удаа шүүмжилж байсан байхгүй юу. Малын тооны хязгаарыг нэмье гэж. Тэгэхэд бол Цэдэнбал дарга, Батмөнх дарга хувийн аж ахуй хэтэрхий хөгжчихнө гээд үнэндээ хөдөлдөггүй байсан. Уг нь бол Батмөнх даргын үе Цэдэнбал даргаас хойш хувийнх нь тэр малын тоог нэмээд аа...Улс төрийн товчооны он удаан жил болчихсон тэр улсууд өөрчилчихсөн бол ингэж нэг их тийм Ираных шиг өлсөглөн, хувьсгал гарч ирэхгүй л дээ.

Хишигсүрэн -

Харин би одоо гайхаад л байна. Тэртээ тэрэнгүй л Социалист системийн улсууд чинь тэр чигээрээ Коммунист намуудад тараад процесс явагдаж байна ш дээ. Задрал. Тэр задрал одоо манайд ерөөсөө бараг ухамсаргүйгээр, удирдлагагүйгээр болчихож л дээ.

Гомбожав -

Тийм урсгалаараа.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр бид нар ингээд үнэхээр арга байхгүй байдалд тэгсэн үү? Зүгээр ухамсаргүй бас бүгд тийм байдалтай байсан уу? Тэсч үлдэх боломж байсан уу л гэж асуух гээд байна л даа. Гэхдээ юмаа аваад үлдчихсэн Хувьсгалт Нам бол тараагүй тэр систем үлдчихсэн ш дээ.

Гомбожав -

Тэр чинь нилээн их амь бөхтэй байна л даа. Одоо ч гэсэн.

Хишигсүрэн -

Тэгэхэд бусад услууд тарчихсан л байна ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр бараг тараагүй нь буруу ч юм шиг л болж байна ш дээ тухайн үедээ л тарчих ёстой байсан юм шиг. Дутуу хийж явсаар байгаад одоо ингээд...

Гомбожав -

Гэхдээ би бол энийн мэдэж байна. Бас нэг арай өөр өнцгөөс.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Удирдлага, зохион байгуулалтын хувьд бол манайх шинчлэлтийг их муу их хийсэн байхгүй юу. Өмч хөрөнгө эдийн засгийн талаасаа бол одоо ер нь бараг хэтэртэл нь хийж байгаа байхгүй юу. Төрд бараг өмч үлдэхгүй байна ш дээ. Өмчгүй төр гэдэг чинь ерөсөөө хүнээс дандаа гуйлга л гуйна биз дээ. Өнөөдрийн байдлаар гэхэд улсын банк гэж алга. Томоохон үйлдвэр аж ахуйн газар алга. “Эрдэнэт” гэхэд л 10-н компани болчихсон байх жишээний тийм ээ. Тэгээд тэр бол.., би бол төр бол зохих хэмжээний одоо нэгэнт л нэг хэсэг нутаг дэвсгэрийн хүн амыг тэжээж амьдруулах юм чинь төр бол хүчтэй байхын тулд өөрийн гэсэн хөрөнгө, ийм зохих хувийг 50 дээр нэмэх нь 1 хувийг бол өөртөө байлгах ёстой л гэж ингэж боддог хүн. Гэтэл удирдлагын бүтцэндээ бол ерөөсөө өөрчлөлт хийгээгүй. Жишээ нь МАХН бол одоо ингээд л хэдийгээр 1990 онд хувьсгал болоод ардчилал гарч ирээд яасан ч гэсэн одоо үндсэндээ бүтэц нь бол хэвээрээ л байна ш дээ тийм ээ. Яам тамгын газар гэхэд чинь хуучны... л

Хишигсүрэн -

Систем.

Гомбожав -

Үндсэндээ өөрчлөгдсөнгүй. Одоо нэг 10-н хэдэн яам.

Хишигсүрэн -

Яахав хүн л солигддог.

Гомбожав -

40,50-аад агентлаг л байна. Нэр нь солигдож байна хүн нь солигдож байна. Түүнээс биш ерөөсөө тийм шүүх прокурор ч гэсэн ерөөсөө тэгээд удирдлагынхаа бүтцэд өөрчлөлт хийсэнгүй. Уг нь бол кадрын өөрчлөлтийг сайн хийх ёстой тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тэр Социализмын үеийн одоо боловсрол олсон шүүгч нар бол одоо зах зээлийн нөхцөлд ажиллаж чадахгүй байна ш дээ мэдлэгийн хувьд.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Шүүхээр аваад үзэхээр.

Хишигсүрэн -

Шүүхийн шинэчлэл гэдэг хоцорчихож л дээ тийм ээ ер нь...?

Гомбожав -

Тийм шүүхээр аваад үзэхэд.

Хишигсүрэн -

Гол гол амин сүнс хууль...

Гомбожав -

Прокурор бас тийм байна.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Яг л тэр Социализмын үед ямар боловсрол олсон тэр л хэвээрээ хууль маань ерөөсөө тэгээд зах зээл рүүгээ бас олигтой өөрчлөж чадсангүй кадр нь хэвээрээ ийм байна ш дээ. Одоо ухаандаа зөндөө ухаан нь засаж сайжруулах юм хэлэхэд хэлээд эцсийн эцэст шүүх, прокурор дээр очоод ямар ч нэмэргүй л байгаа байхгүй юу. Энэ идэж ээ энэ ууж ээ энэ баримт нь энэ байна аа. Ил тод улсын өмч хөрөнгийг идээд ингээд барьчихсан жишээлбэл чи бод би 30-н жил аймгийн дарга, УИХ-ын гишүүн байсан тийм ээ. Өнөөдөр гэхэд бол өөрийн үйлдвэр, өмчгүй л байгаа байхгүй юу. Үндсэндээ. Гэтэл бол 10-аадхан жил л төрийн өндөр албанд очсон хүмүүс яаж баяжиж байна.

Хишигсүрэн -

Арабын шахууд шиг болчихоод байна ш дээ /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. Одоо ухаандаа 4-н жилд чинь жаахан хөрөнгө идээд авъя гэсэн улсууд л ерөнхийдөө...

Хишигсүрэн -

Очиж байна ш дээ.

Гомбожав -

Очиж байна ш дээ. Яам,агентлагийн удирдлагууд. Тийм учраас кадрын шинчэлэл хийх ёстой.

Хишигсүрэн -

Тэрийг хийх ямар боломж байна гэж та харж байна вэ?

Гомбожав -

Сонгуулиар л хийхээс өөр ямар ч арга байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин сонгуулиар тэгээд...

Гомбожав -

Сонгуулиар хийхээр бол...

Хишигсүрэн -

Сонгуулиар хийхээр чинь засгийн эрхийг бүр их амархан авч байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Мөнгөө шидээд л.

Гомбожав -

Тэрнийг болиод манай сонгогчдын ерөнхийдөө боловсрол ухамсарын түвшинг дээшлүүлэх ёстой.

Хишигсүрэн -

Харин тэгээд 20-н жил л ажилласан гэж байгаа улам дордоод байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

1990 оны сонгууль өгч байсан улсуудын түвшин өнөөдөр байхгүй байна ш дээ.

Гомбожав -

Байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Ер нь бол миний одоо юугаар 1990 оны сонгууль 1992 оны сонгууль шиг...

Хишигсүрэн -

Хамгийн шударга.

Гомбожав -

Хамгийн шударга.

Хишигсүрэн -

Ардчилсан болж байсан юм билээ ер нь.

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхээр 1992 онд бүрдсэн 76 бол манай одоо шилдэг боловсон хүчнүүд салбараас үндсэндээ сонгогдсон байгаа байхгүй юу. Гэтэл одоо бол яаж байна хэн мөнгөтэй байна. Хэн арын хаалгатай байна, хэн намын даргыг таньж байна тэр хүн л УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Агентлагийн дарга болж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тийм учраас явж явж л хүнийг өөрчлөхгүйгээр бол сайжрахгүй.

Хишигсүрэн -

Би нэг хүнтэй аавынх нь тухай ярилцлага авсан юм. Тэгсэн чинь Монголд ерөөсөө шийдэгдэхгүй асуудал бол боловсон хүчний асуудал аа. Энэ бол манай мөнхийн шийдэгдэшгүй асуудал гэсэн гэнэ. Яагаад гэвэл манай хүн ам цөөхөн тэгээд нөгөө профессионализм гэдэг юм чинь одоо хөгжихийн тулд тодорхой нэг салбарт хэдэн мэргэжилтэн бэлдэж байж тэндээс хэд нь шилмэл болох уу энэ тэр гээд тэгэхээр байгаа хүн болгон мэргэжил эзэмшихээр...ерөөсөө хүн амын энэ дутмаг цөөхөн байдал чинь...Социализмын МАХН гэдэг бол боловсон хүчнийг томилдог, зохион байгуулдаг тэр систем бол үнэхээрийн сайн зохион байгуулдаг тэр систем бол үнэхээрийн сайн байсан байгаа байхгүй юу. Яаж ч байсан. Гэтэл тэр юу бол алдагдчихлаа ш дээ.

Гомбожав -

1990 оноос хойш алдагдчихсан.

Хишигсүрэн -

1990 оноос хойш алдагдаад тэгээд нам руу ямар хүмүүс ордог гэхээр нөгөө бизнес хүмүүс нь ордог. Хамгийн бүдүүлэг хүмүүс нь ордог. Намыг одоо өмч хөрөнгөтэй болох хэрэгсэл шиг болгочихлоо ш дээ. Өөрийн эрхгүй л ийм болчихсон.

Гомбожав -

Одоо 1996 оноос хойш бол ер нь тэгээд МАХН гэж хамгийн сайн мэддэгээ хэлэхэд. Тэр үеийн нам одоогийн нам хоёр бол шал өөр болчихсон байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тэр юунаасаа болж байна уу гэхээр намын гишүүдээсээ биш. Тэр удирдлагын дээд түвшинг бүрдүүлж байгаа хүмүүсээс л болж байгаа. Тэд бол ерөөсөө хөрөнгөжиж баяжих л тийм л гол сонирхолтой яаж энэ олдсон агшинг ашиглаж баяжаад авах уу. Тэгээд алга болчихдог тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Харицлага тооцож байгаа юм байхгүй. Тэгээд энийг л өөрчлөх ёстой. Сонгуулиар. Одоо юу ч ер нь Ардчилсан нам, МАХН хоёрын хооронд бол зарчмын зааг ялгаа бол байхгүй болсон байна ш дээ. Одоо бол.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Ухаандаа өнөөдрийн...

Хишигсүрэн -

Байдлаар.

Гомбожав -

Тийм. Нэг л бодлоготой тэр нь бол хөрөнгөжих баяжих.

Хишигсүрэн -

Аа ха. 2-уулаа нөгөө эргээд 1990 оны...за юу ч гэсэн манай ингээд нэг юм олон намын тогтолцоотой болоод олон намтай болсон хамгийн анхны Ардчилсан сонгуулийг хийсэн тийм ээ. 1990 онд олон намын тогтолцоотойгоор анхны сонгууль хийсэн. 430 гаруй депутат гэдэг билүү?

Гомбожав -

430.

Хишигсүрэн -

Тийм. 430-н депутаттай тэр хуучин системээр хамгийн сүүлийн нөгөө байнгын биш ажиллагаатай парламент ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Хуралдаад Улсын Бага Хурал байгуулаад ардчилсан анхны Үндсэн хуулиа баталсан. Яг энэ түүхэн, Монголын түүхийн зангилаа мөчид та бол тэр одоо үйл ажиллагааг удирдаж байсан хүн ш дээ. Тэгэхээр Ардын Их Хурлын сонгууль 430 депутат ямар хүн орж ирсэн юм бэ. Яг хууль батлах процесс яаж явагдав гэдгийг та нэг ярьж өгөөч. Тэр үед би дунд сургууль төгсөж байсан учраас нилээн сайн тэрнээс хойш мэдээд байдаг байхгүй юу.

Гомбожав -

Аа ха. Сонгуулийн хуулийг боловсруулах комисс гэж байгуулагдсан юм. Тэр нөгөө 1990 оны сонгуулийг явуулах...

Хишигсүрэн -

Хийхийн тулд.

Гомбожав -

Тэр хуулийг боловсруулах.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Би тэр комиссын бүрэлдэхүүнд байсан байхгүй юу. Манай комиссын дарга нь Намсрай. Тэгээд одоо энэ Чимэдийн өрөөнд голдуу суудаг.

Хишигсүрэн -

Намсрай гэдэг нь нөгөө яригдаад байгаа Намсрай юу?

Гомбожав -

Улс төрийн товчооны гишүүн, Төв Хорооны Нарийн Бичгийн дарга Намсрай. Нас барчихсан ш дээ. Надаас 2 ах. Одоо байвал байхаар.

Хишигсүрэн -

Хөөх...тийм залуухан хүн юмуу?

Гомбожав -

Нас барчихсан л даа. Тэгээд тэр хуулийг бид нар голдуу суудаг ярьж байхад надаас Намсрай дарга асуухгүй юу. Үгүй ээ Гомбожав аа энэ Ардын Их Хурлын депутат хэд байвал болох вэ? чи одоо бас хөдөө аймагт олон жил боллоо. Чи нэг саналаа хэлээч гэж. Би тэгээд нэг гуйлаа. Би нэг 1976-1980 онд 6-н сумыг хамарсан тойргоос сонгогдсон депутат байлаа. 1980 оноос 1984 оны хооронд нэг сумаас сонгогдсон депутат байхгүй юу. Одоогийн энэ Говьсүмбэр аймгаас. Би тэрэн дээрээ түшиглээд хэллээ. За би 6-н сумаас сонгогдсон депутат байж үзлээ. Нэг сумаас сонгогдож үзлээ. Явж явж бол ерөөсөө сум бүр өөрийн төлөөлөлтэй байх нь зөв юм байна. Тэр нутгийн ард түмний үг дууг л их хуралд сонсож байя. Тэр саналаа илэрхийлж байдаг юм бол нэг сумаас нэг төлөөлөгч депутат байвал зүйтэй байна. Уулзалт хийх асуудлыг шийдэх ч боломжтой юм гэж хэлсэн. Үгүй ээ наадах чинь ер нь зөв байх шүү. Тэгж яриад Монгол улсын бүх сумаас нэг депутат сонгогдох хууль гарчихгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Анх бол энэ чинь 300 гаруй депутат байдаг байсан байгаа юм.

Хишигсүрэн -

100 гаруйгаар нэмэгдсэн байна тийм ээ?

Гомбожав -

100 гаруйг нэмээд ингээд 430 депутатыг сонгох түүх бол ингэж эхэлсэн байхгүй юу. За тэгээд 430 депутат сонгогдоод Ардчилсан одоо хурлын анхны дарга би болно гэж ямар мэдэж байсан биш. Ардын Их Хурлын даргаар сонгогдсон ийм учиртай юм. Тэгээд ер нь тэр ардчилсан анхны чуулган удирдахад хэцүү байсан. Хуучин бол ингээд төлөвлөгөө дотоод журмыг Ардын Их Хурлын депутатууд урд нь 1 юмуу 2 өдрийн өмнө тараачихна төслийг нь. Төсөл гэсэн нэртэй. Тэгээд маргааш нь их хурал эхлэхээр зэрэг за төслийг та нарт тараасан төлөвлөгөөн дээр санал байна уу. Байхгүй. Дотоод журам юун дээр санал байна уу? Байхгүй. Ингээд батлагдаад л дотоод журам, төлөвлөгөөний тухай хэлэлцэгдээд явдаг байхгүй юу. Тэгсэн чинь миний удирдсан тэр Ардын Их Хурлын анхдугаар чуулган дээр чинь байдаггүй ээ. Нөгөө хэлэлцэх асуудлыг төлөвлөгөөнд тийм ч юм орно ийм ч юм орно. Дотоод юм чинь ийм ч юм болно гээд. Энд тэндгүй гар өргөөд л одоо тэгээд л явчихдаг байхгүй юу одоо. Гурван өдөр дэгээ батлаж чадахгүй байсан ш дээ бид нар. Тэгээд дэг батлуул за яахав дэг тэгж байгаад дэгээ батлана гээд зүтгүүлээд өөр юмнууд хэлэлцүүлээд ингээд гурван өдөр болсон. Тэр чинь 9-н өдөр болсон. Тэр нь одоо ингээд санахад бол хэлэлцсэн асуудал нь гайгүй ш дээ ерөнхийдөө. Ерөнхийлөгчийг сонгох, Бага хурал байгуулах, шүүх прокурорыг томилох тийм гайгүй зохион байгуулалтын л юмнууд байсан байх. Тэгээд дэг батлаж чадахгүй дэгийг чинь нөгөө өөрчлөн байгуулалт, олон ургалч үзэл ид оволзож байсан. Нөгөө депутатууд чинь бүгд ярих сонирхолтой. Нөгөө 4,5-н микрофон дээр чинь 20,30-аараа ингээд л...

Хишигсүрэн -

Жагсаад л.

Гомбожав -

Жагсаад.

Хишигсүрэн -

Очерлочихсон байсан гэж үү?

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд л саналаа хэлж байж л амарна. Тэгээд сүүлдээ зарим үед чинь бол манай Их Хурлын шийдвэр батлуулахын тулд ёстой сунгана даа. Хугацааг нь сунгаад л тэр нь бол бас жаахан одоо бодоход туйлдуулж байсан байхгүй юу. Ядрааж байгаад тэгээд хоол ундыг...

Хишигсүрэн -

Нойрыг нь хүргэж байгаад.

Гомбожав -

Нойрыг нь хүргэнэ. Өлсгөнө.

Хишигсүрэн -

Хурдан батлаж салахын түүс болгох хэмжээнд аваачиж байгаад /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. За энийг л ёстой хоол идэхийнх нь өмнө батлуулж авна гээд тэгээд яахав цааш нь тавьж байгаад тэгээд тийм юмаа за энийг хэлэлцчихээд хоолондоо явцгаая гэдэг юмуу энийг хийчихээд амрая гэхээр гялс хийтэл батлаад л /инээв/. Тийм юмнууд нилээн байсан байхгүй юу. Гэхдээ тэр бичиг баримтын хувьд бол сайн боловсруулдаг ажлын хэсэг юмнууд байсан юм чинь. Ийм маягаар ордог. Ер нь Ардын Их Хурлын анхдугаарт чуулган бол дараа нь үйлдвэр, цех тасаг баг, суман дээр бол тэр хурлын үлгэр загвар нь болсон.

Хишигсүрэн -

Эртний Грекийн ардчилал эд нар шиг их классик ардчилал байсан байгаа байхгүй юу Монголын хувьд.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Одоо ингээд харахаар тийм ээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Олон ургалч үзэл мэтгэлцсэн чөлөөтэй ямар ч далд бодолгүйгээр юмаа ярьдаг тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Ёстой л нэг...

Хишигсүрэн -

Гэнэн цагаан нөгөө...

Гомбожав -

Усыг ингэж боож байгаад зад тавьсан юм шиг л тэгээд л ерөөсөө тэр бол анхны Ардын Их Хурлын загвараар л дараагийн хурлууд бол хийгдсэн байхгүй юу. Нөгөө талаар бол тэр үеийн 1990-1992 оны Улсын Бага Хурал. 1992-1996 их хурал эд нар бол одоотой адилхан хувиа боддог. Ямар нэгэн пүүс компанийн эрх ашгийг бодож хууль хийнэ гэсэн тийм юм байсангүй. Жинхэнэ ерөөсөө энэ асуудлыг аль болохоор зөв шийдэх юмсан. Бидэнд ерөөсөө зах зээл рүү орсон хүн байхгүй. Туршлага байхгүй. Жинхэнэ одоо мэтгэлцээний журмаар явж байдаг. 1992-1996 оны Их Хурлын би Дэд дарга байсан. Зарим юман дээр чинь бүр 7,8 хүртэл санал хураадаг байсан ш дээ. Уг нь дэгээрээ бол 3 санал хураалгаад сүүлчийнхээр нь шийдэж байх ёстой. Тийм учраас их ардчилалтай хувиа боддоггүй. Ер нь улс орын эрх ашгийн төлөө гэсэн тийм үзэл бодлын үндсэн дээр хийж байсан. Тэгэхдээ л нөгөөдөх дийлэнх олонхийн санаанд бол нөгөө Социализм нь бодогдож байсан үе л дээ. Тэгээд тэрнийг бага бодож тэрнээсээ л ургуулж байхаас биш бүр нэг тасархай юу яана гэж байхгүй ш дээ. Сайжруулах, өөрчлөх тийм чиглэлээр л хийж байсан. Ийм үе байгаа юм даа. Тийм. Бага Хурлын одоо гишүүдийг сонгоход ч гэсэн Хувьсгалт нам ч гэсэн тэр чинь дийлэнхи олонхи байсан юм чинь тэр 430-аад депутатын чинь ерөөсөө хүчээр тэгээд манай нам өөрийнхөө боловсон хүчнийг яана гэж шийдээгүй байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Харин тийм. Ардчилсан хүчнээс чинь бараг 20-иод хүн яваад орчихсон.

Гомбожав -

Тэгээд Бага Хурлын 50-аад гишүүний чинь 10-н хэд нь Үндэсний Дэвшил нам, Ардчилсан Нам, Социал Демократ нам ингээд оруулж ирж байсан байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

430 дотроо байсан Ардчилсан хүчний депутатуудын хувийн жин пропорцоор Бага Хурлын Гишүүдийг тавиагүй юм билээ ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Үгүй. Тавиагүй юм билээ.

Хишигсүрэн -

430-ын хэд нь Ардчилсан Хүчнийх байсан бэ.

Гомбожав -

Цөөхөн байсан юм.

Хишигсүрэн -

Их цөөхөн байсан уу?

Гомбожав -

Тийм. Харьцангуй одоо бага байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тийм. Ер нь болвол олонх ирээд яах юм бол Хувьсгалт Нам ерөөсөө бүгдийг тавьчихаар байсан байхгүй юу. Нам намаас оруулъя гээд нэг квот тогтоосон юм л даа. Тэгээд квотондоо тааруулаад л.

Хишигсүрэн -

Намын нэрээр бас тэр сонгууль дээр юу авсан билүү юу билээ?

Гомбожав -

Айн...?

Хишигсүрэн -

Анхны тэр 430-ыг сонгодог сонгууль дээр намын нэрээр тийм санал манал авсан уу?

Гомбожав -

Авсан юм.

Хишигсүрэн -

Тийм тэрнийгээ үндэслэсэн үү?

Гомбожав -

Тийм тэрнийг үндэслээд 5%-иас дээш шиг санагдаж байна санал авсан бол 1 депутат. Бага Хурлын Гишүүдийг бол ер нь тэгээд тааруулаад л...

Хишигсүрэн -

Өгчихөж байна.

Гомбожав -

Ардчилсан намаас тэдийг оруулъя гээд.

Хишигсүрэн -

Тэгээд депутат болоогүй улсууд ч гэсэн Бага Хурлын Гишүүн болсон ш дээ тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм байсан юм.

Хишигсүрэн -

Тийм ганц нэг улсууд байсан.

Гомбожав -

Одоо тэр чинь ганц нэгээр тогтохгүй ээ бас нилээн хэдэн хүн орсон юм. Энэ байна л даа.

Хишигсүрэн -

Тэр...

Гомбожав -

Депутат болсон Улсын Бага Хурлын гишүүн Батсүх байна. Батчулуун байна, Бямбацэрэн байна. Бямбажав байна. Энэ Үндсэний Дэвшлийн Намынх байна. Энэ Галсандорж байна. Ганбаяр байна. Гү.Лхагважав байна. Маам байна, энэ Товуусүрэн, Улаанхүү депутат байсан байхгүй юу /зураг үзүүлэв/. 10-аад хүн байгаа биз дээ?

Хишигсүрэн -

10-аад хүн байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэр их сунжирсан Үндсэн Хууль батлах ажил, процесс явагдсан ш дээ?

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэрнийг та нэг тэрнийгээ мэдэж ойлгож батлаж байсан уу л гэж ойлгож батлаж байсан юмуу гэж асуух гээд байна л даа. Тэр үндсэн хуулийн анхны эх үндэс суурь, сурвалж яаж орж ирсэн юм бэ? Яагаад парламентийн засаглалыг бид сонгочихов. Үүний үр дагавар одоо юу болж байна гээд...?

Гомбожав -

Тэр чинь одоо 70-н хэдэн хоног хуралдсан ш дээ. Үндсэн хуулийг батлах гэж. Би яг тэр юун дээр Депутатын Хороо гэдгийг даргалж байсан юм. Тэгээд депутатын хороо бол 21-н депутатаас бүрдсэн. Тэгээд 21 хүн бол ямар үүрэгтэй вэ гэхээр нөгөө ажлын хэсгүүд депутатуудын гаргасан саналыг эцсийн найруулга хийж үндсэн хуулинд оруулдаг тийм үүрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Одоогийн нөгөө Нямдоржийнхоор бол хууль засах үүрэгтэй улсууд.

Гомбожав -

Албан ёсоор засах эрхтэй. Тэгэхдээ засахдаа бол тэр ажлын хэсэг депутатаас гаргасан санал...

Хишигсүрэн -

Тамгын газар маягийн юм хийж байна ш дээ .

Гомбожав -

Тийм. Санал хураалгаж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Их хурлын дарга санал хураалгачихна. Тэгээд тэрнийг эцсийн томъёоллыг нь боловсруулж оруулдаг тийм хороо байхгүй юу. Тэгээд бид нар Түр хорооны анхны хурлаар үндсэн хуулийн эх баригчаар Чимэд, Лүндээжанцан хоёрыг томилоод. Манай хорооны нарийн бичгийн даргаар Лүндээжанцан би дарга нь. Ингээд л чуулган завсарлана. Завсарлангуут бид нар өрөөтэй. Нэг нь Зарыдханы тэр дөрвөн давхарын өрөөнд очиж хуралдана. Нэг бол бид нарт тусгай өрөө гаргаж өгсөн. Тэр хуралдаад за сая ийм депутат ийм ажлын хэсэг энэ томъёлол дээр ингэж санал гаргасан. За энийг одоо ингэж томъёолно гээд хийдэг. Тийм хороо ахлаж байсан байхгүй юу. Тэгээд яахав яг хэлэлцүүлгийн үед үг үсэг цэг таслалаар ярина ш дээ. Нэг таслал ухаандаа хойно өмнө тавьчихад тэр утга нь шал өөр болдог байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ.

Гомбожав -

Тийм. Цэг тавиагүй газар одоо цэг тавилгүй орхичихсон бол тэр бас өөрчлөгдчихдөг юм. Тийм учраас тэр бол их нарийн чимхлүүр тийм ажил юм л даа. Тэгээд яг зүйл заалтаар хэлэлцэж явахад бол энэ одоо хэрэггүй юм даа. Энийг л одоо ингэчихмээр юм гэсэн заалтууд бас нилээн ордог байхгүй юу. Олонхоороо түрээд л...

Хишигсүрэн -

Учиргүй баталчихсан, утгагүй юмнууд их олон байна.

Гомбожав -

Тэр 430-н депутатын нилээд нь нэгдэл сангийн аж ахуйн дарга нар байсан байхгүй юу. Жишээлбэл Ардын Хянан Шалгах Хороог татан буулгана гэхэд чинь л нөгөөдүүл чинь дандаа шалгуулж байсан шийтгүүлж байсан. Голдуу шийтгэж байсан ихэнхи нь гар өргөөд татан буулгаж байсан.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Ийм байгууллага вообше хэрэггүй болгоод /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. Энэ хяналтыг ерөөсөө ажлын садаа гээд. Гэх мэтчилэн тэгээд шийдчихсэн асуудал.

Хишигсүрэн -

За нэр, далбаа, туг одоо нэг тиймэрхүү юмнууд дээр их л удаан маргасныг л би сайн мэддэг юм, тийм ээ?

Гомбожав -

За хамгийн одоо ер нь удаан хэлэлцсэн нь байна ш дээ. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх уу парламентийн засаглалтай байх уу гэдэг дээр бараг 9 хоног маргаж ингэж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

За.

Гомбожав -

Би тэр үед нэг Японд урилгатай байгаад тэгээд Очироод хэлэхгүй юу. Наад асуудал чинь мөд салахгүй юм байна. Би Япон явчихад ирье. Би нэг Монгол адуу нийгэмлэгийн шугамаар нэг урилгатай явмаар санагдаад. Хурал ч нилээд удаад залхчихсан. Манай хороог ингээд яваад өгсөн. Намайг ирэхэд та хоёр салаагүй байна даа гээд. 7 хоногийн чөлөө аваад явчихгүй юу. Намайг ирэхэд тэр дууссан байгаа юм. 9 хоног хэлэлцсэн гэж байгаа юм. Тэгээд энэ Дашбалбар энэ тэр гээд хэсэг хүмүүс Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болно гээд тэгээд манай энэ Үндсэн хуулин дотор будлиантай орсон зүйл нь Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болно гэснүүд нь сүүлд нь санаануудаа шигтгэчихсэн. Аа...Парламентийн засаглалтай болно гэсэн нь өөрийнхийгөө оруулчихсан. Ингээд холимог болчихсон байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Холимог системтэй.

Гомбожав -

Тийм. Парламентийн засаглалыг сонгодог утгаар нь эсвэл ЕЕрөнхийлөгчийн засаглалын сонгодог утгаар хуулийг хийж чадаагүй.

Хишигсүрэн -

Тэгсэн.

Гомбожав -

Холимог. Тэгээд энэнээс болоод үе үе тэр нөгөө...

Хишигсүрэн -

Засгийн хямрал болж байна ш дээ ер нь.

Гомбожав -

Бас заримдаа бол засгийн хямрал гэх юмуу бас зөрчилдөөн үүсээд байдаг. Бие биедээ тавих хяналт нь бас өөр болчихоод байдаг. Ийм мэтчилэнгээр бас сонгодог утгаараа хийж чадаагүй. Ийм юу юм Үндсэн Хуулинд байдаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Ардын Их Хурлаар Үндсэн хуулийг батлаж байхад гадаадын зөвлөхүүд гэж байсан уу?

Гомбожав -

Байсан.

Хишигсүрэн -

Үндсэн хуулийн мэргэжлийн энэ тэр гээд...?

Гомбожав -

Тийм. Зөндөө хурал зөвөлгөөн юунууд. Энэ Жанцан бид хоёрын бичсэн номон дээр яг он дарааллаар нь тэрнийг бол хийчихсэн байгаа. Ийм хурал хийж байсан ийм хурал яаж байсан гээд. Тэгээд энэ дотор би нэг зэргийг одоо манайхан нэг их ярихаа байчихсан нэг зүйлийг нэг дурсамж маягийн юм хэлье л дээ. Юуны...1991 оны 5-н сард энэ Хурц бид хоёр Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумаас Баадуудорж гэдэг хүний хурдан буурал азрагыг худалдаж авъя гээд. Онгоцоор нисье. “Хэрлэн баян улаан”-ны дээр нисэж байсан чинь экипажийн нэг хүн над дээр хүрээд ирлээ. Очирбат Ерөнхийлөгч таныг энэ онгоцоороо буцаад ир гэж байна. Би Очирбат эд нарт хэлээгүй явчихсан байсан байхгүй юу. Төв аймгийн дарга байсан юм чинь. Тэгэхдээ би Ардын Их Хурлын дарга. Энэ онгоцоороо буцаад ир гэж байна. Өөр юм хэлээгүй юу гэсэн чинь юм хэлээгүй. За, би нэгэнт энд Сүхбаатар аймаг дээр хүрээд ирсэн юм чинь нэг агаараар 10 минут амьсгалчихаад буцъя даа гэсэн. За тэг тэг гэж байсан. Тэгээд гадаа жаахан зогсож байгаад Хурцыгаа чи нөгөө азаргаа аваад ир, би одоо буцахаас. Юу болж байгааг мэдээгүй л дээ. Тэгээд онгоцоороо буцаад ирлээ. Онгоцон дээр миний унаа байж байна. Тэрнийг аваад ирсэн. Тэгээд хүрээд ирсэн чинь Очирбат “хүүе...цаана чинь болохоо больж байна хэсэг депутатууд ерөөсөө ээлжит бус чуулган хийнэ гээд энэ Улсын Бага Хурал, Засгийн газрыг л үгүй хийх байх” “яаж зохицуулах вэ хө” гээд тэгээд л Очирбат бид хэд одоо яах уу гэж баахан яриад. Бямбасүрэн бид гурав гурвуулаа ч яриад. Тэгээд ерөөсөө улсын хэмжээний зөвөлгөөн хийе гэж тохирлоо. 6,7-н бүс болгож бүсийн хэмжээнд зөвөлгөөн хийе. Тэр зөвөлгөөнөөр бол одоо энэ төлөвлөгөөний тухай, Үндсэн хуулийн төслийг бүх ард түмнээр хэлэлцүүлье. Хоёрдугаарт гэвэл Их Хурал, Засгийн Газрын үйл ажиллагаанд үнэлэлт дүгнэлт шүүмжлэл гаргая. Тэгээд дүнгээ хэлэлцье. Тэгээд маргааш нь 100 гаруй депутат цугласан. Ер нь 100 гаруй депутат цуглаад ээлжит бус чуулган хийе гэвэл тэр хуулиараа хүчин төгөлдөр байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Шаардах эрхтэй. Ээлжит чуулган хийх ёстой. Ээлжит бус чуулган хийнэ гэвэл тэр үед одоо Улсын Бага Хурал, Засгийн Газрыг бол тараах нь ойлгомжтой байсан байхгүй юу. Тэр чинь нөгөө “алт диллерын хэрэг”, 4 тонн алт гадагш нь гаргачихсан гэсэн яриа ид гарчихсан. Тэгээд Бага хурал, Засгийн Газар ажиллаж чадахгүй байна гээд ид өрнөж байсан. Тэгээд ороод л бид гурав л ярилаа даа. Очирбат бид хоёр л. Ингээд бүсэд хийе. Та нарын тавьж байгаа асуудлыг хэлэлцье яръя. Үндсэн хуулиа ч хэлэлцүүлье энэ юугаа ч яая. Засгийн газар, Бага Хурлын үйл ажиллагааг ард түмнээрээй үнэлүүлье тэгж байгаад яръя гээд. Нэг ёсондоо “молиго” үхмүүлж байгаа байхгүй юу. Цаг авахын тулд. Тэгэхгүй бол Засгийн газар, Бага Хурлыг чинь огцруулчих юм бол. Үндсэн хууль чинь одоо намрын чуулганд орж чадахгүй ш дээ. Бага хурал, Засгийн газраас байгуулахаас биш субъект нь байхгүй болчихож байгаа юм чинь.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Тэгж зөвөлгөөн хийж...

Хишигсүрэн -

Саармагжуулж.

Гомбожав -

Саармагжуулж дараа нь Улсын Бага Хурлаар тэр зөвөлгөөний дүнгийн тухай тогтоол гаргаж байж ингэж явсан байхгүй юу. Тийм учраас хэрвээ тэр зөвөлгөөнийг хийгээгүй бол Үндсэн хууль 1992 онд батлагдахгүй байсан. Байхгүй байсан.

Хишигсүрэн -

Тэр бас юмны мөч байсан байна тийм ээ?

Гомбожав -

Тийм. Тэгээд ер нь Социалист орнууд дотроос хамгийн анх үндсэн хуулиа баталсан орон бол Монгол болж гарсан.

Хишигсүрэн -

Юмаа л их хурдан түргэн хийж бид нар /инээв/.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Дутуу дулимаг ч гэсэн /инээв/.

Гомбожав -

Тийм. Тэгэхдээ энэ Үндсэн хуулийн одоо ухаандаа зарим бүлгүүд нь дэлхийн жишигт ойртож хийгдсэн хууль шүү дээ. Одоо зарим хүн бол яаруу өөрчилье гээд байдаг юм. Тэгэхээр өөрчлөх ч юм бий. Өөрчлөхгүй ч юм бий. Уг нь бол Үндсэн хуулинд заасан Үндсэн хуулинд яаж өөрчлөлт оруулах уу гэж...

Хишигсүрэн -

Нарийн заачихсан байгаа ш дээ.

Гомбожав -

Заачихсан байгаа ш дээ. Тэрүүгээрээ явдаггүй л болохоос биш. За өөрчлөхөөр юм байгаа байхгүй юу. Жишээлбэл би түрүүн хэллээ ш дээ. Тэгээд Ерөнхийлөгчийнх байх уу Ардчилсан парламентийнх байх уу гэдгээ бол нэг тийш нь болгох ёстой. Сонгодог утгаар нь. Аа...тэгээд тэр үед яагаад парламентийн засаглалыг сонгочихсон бэ гэхээр ерөөсөө Цэдэнбал дарга л бодогдоод байсан.

Хишигсүрэн -

Тийм байх. Тэр айдас, тэр хий бодол.

Гомбожав -

Тийм. Чойбалсангын үе бодогдоод байсан. Нэг хүн гарахаар бол...

Хишигсүрэн -

Тэрнийг Баабар бол сэхээтнүүдийн ухамсрын түвшинд хийчихсэн. Тэр “мания”-гаасаа одоо ч салахгүй байна ш дээ.

Гомбожав -

Тийм. Ер нь ч ухаандаа тэр үед бол нэг хүний юу бол дэмий юм байна юм байна гэсэн юу бол байсан.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь нэг юу хүний ноёрхол байсан гэдэг аура их сайн үйлчилсэн юм шиг байгаа юм.

Гомбожав -

Ер нь тэр парламент гэдэг нь зөв юм байна гэсэн ийм бодолтой.

Хишигсүрэн -

Та яг хувиараа ямар бодолтой байдаг вэ? аль байр суурийг...?

Гомбожав -

Би бол аль 1997 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшихдээ л илэрхийлчихсэн байхгүй юу. Ер нь бол Монгол улс бол Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх ёстой юм байна гэдгийг. Тэр хэн байхыг нь бодож хууль хийж болохгүй. Зарим хүмүүс ухаандаа Энхбаярыг байхад Энхбаяр л гарчих юм бол мангаа болчихно гээд байна. Одоо бол Хувьсгалт намын голдуу улсууд ч юмуу Элбэгдоржийг тавьчих юм бол энэ ардчиллынхан л авчих юм байна. Ингэж бол хууль хийж болохгүй байхгүй юу. Хүн бодож. Ер нь бол улс орныхоо эрх ашгийг бодоод хийвэл Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болвол дээр юмуу гэж бодогддог. Яагаад дээр вэ гэхээр аа...ажил хэрэг бол шуурхай явж өгөхгүй байна л даа. Хоёрдугаарт бол дэлхий нийтээрээ одоо энэ хуучин одоо 1937,1938 оныхоос гэдэг юмуу хууль зүй, эрхзүйн орчин бол шал өөр болчихсон. Хуулиа л хэрэгжүүлэх ёстой ш дээ. Ерөнхийлөгч бол. Хуулийн гадуур ажиллаа л бол тэрнийг аваад хаячих механизмыг нь хийж өгөх ёстой. Тэр үүднээсээ бол эрхзүйн орчин дэлхий нийтээрээ өөрчлөгдсөн. Зөвхөн Монголынх биш. Хоёрдугаарт бол нэг орны асуудал дээр дэлхий нийтээрээ тавьдаг хяналтын механизм нь бий болчихсон байхгүй юу. Тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Нэг орны нэг хүмүүс тонгочоод байдаг цаг өнгөрчихсөн. Одоо энэ 76 ингээд парламентийн засаглалтай гэхээр асуудлыг шийддэггүй. Шийдэхээ болохоор дандаа лобби маягийн...

Хишигсүрэн -

Тэгээд нөгөө олж авсан ардчиллынхаа үнэт зүйлсийг хүмүүс үгүйсгээд хуучин нийгмээ санагалзах шалтгаан чинь заваараад байгаа парламентаас шалтгаалаад байгаа байхгүй юу.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Надад бол тэгж санагдаад байгаа.

Гомбожав -

За тэгээд эцсийн эцэст бол хариуцлага үүрдэг хүн байхгүй болчихоод байна.

Хишигсүрэн -

Байхгүй.

Гомбожав -

76 хүнийг огцоруулна гэхээр сонгуулиар л сонгохгүй бол.

Хишигсүрэн -

Харин би парламентийн засаглалыг сонгосон нэг заль чинь ерөөсөө МАХН засгийн эрхэнд байж байх механизм юм байна гэж ойлгосон юмуу гэж бодоод байгаа байхгүй юу. Хувьсгалт нам тухайн үедээ тараагүй явдал одоо эргээд харахаар муу ч юм шиг бодогдоод байгаа ш дээ. Энэ хэрвээ тарчихсан болвол нийгэм хурдан цэвэрших байсан байх.

Гомбожав -

Би бол яг одоо тэр халуун тогоонд нь тэр бүрэлдэхүүнд нь байсан юм чинь за парламентийн засаглалтай бол МАХН үлдчих юм байна гэж бодож бол ерөөсөө хийгээгүй байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Одоо жишээлбэл ямар ч байсан нэг ийм Хувьсгалт намынхаа орон нутгийн...одоогийн өндөрлөгөөс дүгнэж байна ш дээ. Энэ засаг захиргааныхаа нэгжийг ашиглаад засаглалынхаа нөөцөн дээр тулгуурлаад бид нар бол УИХ-ын сонгуульд байнга олонх байх боломжтой гэсэн юм харчихсан юм биш биз дээ гэж ажиглаад байна ш дээ. Үгүй юмуу?

Гомбожав -

Угаасаа тэгж хийгээгүй. Одоо энэ өнөөдөр бол юу нөлөөлж байна уу гэхээр нийгмийн ядуурал мөнгөгүй, ажилгүй байгаа байдал. Ходоодоорой санал өгөх гээд байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Ухамсарын түвшин муу байна сонгогчдын.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Зөв хүнээ одоо тавьж чадахгүй байна.

Хишигсүрэн -

Зөв хүнийг тавъя..гэсэн ч?

Гомбожав -

Тавьсан хүн нь бол ерөөсөө тэгээд дэрлэгдчихээд байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм. Таних боломж ч өгөхгүй байна ш дээ сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа чинь..

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Сонгуулийн сурталчилгааг хичнээн богино болгоод байна гэдэг чинь...

Хишигсүрэн -

Тийм ш дээ. Алаад байгаа юм.

Гомбожав -

Тийм алаад байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Одоо ухаандаа пропорциональ системд оруулъя гээд нэг хэсэг нь ярьж байна тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Гомбожав -

Холимог систем. Пропорциональ гэдэг чинь ерөөсөө л намын удирдлагыг л байнга тэр парламентад уяж л байх арга шүү дээ. Намын тэр дээд түвшинд байгаа хэдэн хүн яриад намын даргын л хүрээлэлд байгаа хэдэн хүн сонгогдоно гэсэн үг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

2004 оны сонгуулийн дараа манай нөгөө хүчний харилцаа тэнцээд...тэнцлээ ш дээ. Тэгээд сонгуулийн сурталчилгаа явуулж байгаа тэр үеийн боломж их сайн байсан юм билээ ш дээ. Ерөөсөө нэр дэвшсэн хүн бол өөрийгөө танилцуулах яах ..., харьцангуй давгүй...

Гомбожав -

Хугацаа нь тавиу байсан.

Хишигсүрэн -

Тавиу байсан. Боломжтой.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Тэр нэг гадны судлаач хэлж байгаа юм л даа. Би үнэхээр Монголыг бол ардчилсан орон болж ээ. Тэгээд ингээд үнэхээр шударга сонгууль хийдэг улс орон байна гэж бодож байсан чинь эргээд одоо сая энэ хавар ирээд тэгж байхдаа энэ биш болчихож ээ энэ улс ерөөсөө.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

2004 онд бол танайд ардчилал байсан юм. Одоо бол хумигдчихаж ээ гэж байна лээ л дээ. Яг мэргэжлийн хүн.

Гомбожав -

Тийм. Одоо энэ чинь нөгөө хэтэвчээрээ дийлчихээд байна ш дээ тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм. За 2-уулаа өнөөдрийн яриаг өндөрлөөд би одоо дахиж тантай уулзаад өмч хувьчлал, өмч задарсан тэр процессыг нилээн л цаг гаргаад ярих юм байна даа гэж ойлголоо.

Гомбожав -

Тийм.

Хишигсүрэн -

За баярлалаа.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact