Gombojav
Basic information
Interviewee ID: 990419
Name: Gombojav
Parent's name: Jamba
Ovog: Mantai
Sex: m
Year of Birth: 1941
Ethnicity: Dariganga
Additional Information
Education: higher
Notes on education: economic statistician, politician
Work: company director
Belief: Buddhist
Born in: Asgat sum, Sühbaatar aimag
Lives in: Bayanzürh sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
work
privatization
foreign relations
politics / politicians
relations between men and women
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
Гомбожав гуай бид хоёр өнөөдөр 4 хоногийн дараа ярилцлагаа үргэлжлүүлж байна. Тэгээд өнөөдөр 2-уулаа нэг ийм сэдвээр яриагаа эхлэх үү? Ер нь таны амьдралд гүнзгий нөлөө үзүүлсэн үйл явдал байна уу? Ямар үйл явдал байсан бэ гэсэн асуулт байна.
Гомбожав -
Яахав багын хүмүүжил, амьдралын хувьд бол эцэг эхийн нөлөө бол их байсан л даа. Тэгээд тэр бол тэгээд нэг их нийтэд сонин биш юм чинь. Яг Монголын малчны хүүхдүүд ямар байсан тэр хүмүүжлээр л явдаг байсан. Одоо ахмадуудын нөлөөлөл гэж их байлаа ш дээ. Бид нарыг бага байхад чинь. Жишээлбэл одоо хүний мал худаг дээр байхад услахгүй бол тэгээд манай багийн ахмад өвгөчүүд чинь зүгээр бид нарыг чинь дуртай нь ирээд шилбүүрдэнэ. Загнана. Тэдний хүүхэд ерөөсөө их хүнлэг биш, хүмүүжил муутай. Худаг дээр мал байхад усалсангүй гээд загнадаг. Тэгээд тэр мэтийн юм бол биднийг хүн болж хүмүүжихэд нөлөөлсөн л дөө. Тэгэхээр эцэг эх төдийгүй тухайн багийн ард иргэд хүртэл хүүхдэд бол нөлөөлдөг ийм байлаа. Зүгээр миний амьдралд томоохон нөлөөлсөн сэтгэлд мартагддаггүй тийм юу бол Ардын Их Хурлын Даргаар сонгогдсон тэр үйл явц болов уу гэж бодож байна. Би чинь ерөөсөө тийм одоо сонгуульт ажил хийнэ гэж бодоогүй. 20-иод жил аймгийн дарга хийчихсэн. Тийм үед одоо 1990 оны ардчилсан хувьсгал гараад би түрүүн яриандаа хэлсэн сонгуулийн хуулийг боловсруулах комисст ажиллаж байсан. Цэдэнбал даргыг тойрон хүрээлэгчдийг шалгах комисст ажиллаж байсан. Ер нь бол хөдөө аймгийн дарга нараас төвд байгуулагдсан комисст хүн оруулъя гэхэд би бас нилээн ордог болчихсон. Тийм үе байсан. Яагаад гэвэл Төв аймаг өөрөө нийслэл Улаанбаатыг тойрсон Улаанбаатарт ойрхон. Ирэх очиход ч ойрхон гэдгийг ч бодсон байх. Нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт бол бас 20-иод жил аймгийн дарга хийчихсэн нь бол ажил, амьдралын туршлагатай болсон гэдгийг ч бодчихсон байх. Тэгээд тал талын юм бодоод МАХН-ын Төв Хорооны дэргэд дөрвөн чиглэлээр тийм зөвлөл байгуулагдах аль нэг зөвлөлд нь намайг хөдөө талаасаа төлөөлүүлээд оруулдаг ийм байсан. Тэгээд 9-н сарын 3-нд Ардын Их Хурлын анхдугаар чуулган хуралдаад өмнөх өдөр нь МАХН-ын дарга хэлсэн юм. Маргаашийн хурал дээр өөрийг чинь Ардын Их Хурлын даргаар сонгуулахаар санал оруулах гэж байна гэж. Тэгээд тэр үед чинь ерөөсөө сонгуульт ажил, албан томилолт гээд ямар ч ажил байсан намынхаа шийдвэрийг дагадаг ийм байсан. Тэр дагуу л Ардын Их Хурлын сонгуульт ажлыг хүлээж авсан. Тэгээд энэ бол одоо сонгогдсон тэр үед бол улс орынхоон ирээдүйн чиг зүгийг тодорхойлоход нилээд томоохон ажилд оччихлоо доо. Би бол зөвхөн нэг аймгийн даргын хэмжээнд биш улс оны хэмжээнд бодож сэтгэх ийм шаардлага тулгарч байна гэдгийг бол ойлгож эхэлсэн. Тэр үеэс бол бас шууд Ардын Их Хурлын даргын ажил хийж байхад бол бас төвөг бэрхшээлүүд гарч байсан. Би түрүүн ярилцлага дээрээ товчхон дурьдаж байсан л даа. Тэгээд энэ бол Монгол улсын их эгзэгтэй үед өндөр албан тушаалд одоо...албан тушаал гэх юмуу энэ чинь одоо сонгуульт ажилд томилогдсон. 7 хоногийн 2-3-н өдөр нь энэ Улаанбаатар. Засгийн газрын ордоны 451 гэсэн өрөөнд надад өрөө гаргаад өгчихсөн. Миний аппаратанд гурван хүн багтаж ажилладаг байсан. Ажлын хэсэг гээд. Тэр ухаандаа миний удирдлаганд ажил гүйцэтгэдэг. Ажлын хэсэгтэй. Бас сардаа нэмэгдэл цалин өгнө. Улаанбаатарт шаардлагатай бол унаа гаргадаг. Тэгээд тэрэнд бол Ардын Их Хуралд чинь нэг 5-н байнгын комисстой байсан юм. Тэр байнгын комиссуудын ажил төрлийг бас чиглүүлдэг.
Хишигсүрэн -
Ажлын алба маягийн юм ажилладаг тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм. Тэгээд тэр байнгын комисстой гол нь ажилладаг. Тэр үед бол улс төрийн их хөдөлгөөнтэй. Их сонирхолтой. Хүн бүрийн идэвх өрнөчихсөн. Ер нь нэг үгээр бол хувьсгалт маягийн тийм сэтгэхүй Монгол орон даяар өрнөсөн учраас бол Ардын Их Хурлын депутатуудын талаар Улсын Бага Хурал, Засгийн газрын талаар их хуралд бол бас өргөдөл мөргөдөл их ирдэг л дээ. Жишээлбэл Монгол орон даяар мэднэ л дээ. Засгийн газрын 20-р тогтоол гэж. Тэр одоо барааны үнийг...мөнгө төгрөгийг үнэгүйдүүлсэн.
Хишигсүрэн -
Худалдан авах чадварыг бууруулсан.
Гомбожав -
Тийм 2 дахин бууруулсан. Тэгээд тэр үеэр чинь банкинд 10 сая хүртлэх төгрөгийн хадгаламжтай байсан бол тэрнийг нэг дахин нэмж. Ухаандаа 9 сая төгрөгийн хадгаламжтай байсан бол 18 сая болдог.
Хишигсүрэн -
18 мянган төгрөг.
Гомбожав -
Тийм. 18 мянган төгрөг.
Хишигсүрэн -
Саяар ярьдаг байна ш дээ /инээв/.
Гомбожав -
Тийм. 18 мянган төгрөг болгодог.
Хишигсүрэн -
Тйим.
Гомбожав -
Ийм тогтоол гарсан байхгүй юу. Тэгээд энэнтэй холбогдуулаад бас Улсын Бага Хурлын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн 14-н хүнтэй холбоотой асуудал хүртэл Ардын Их Хурал дээр өргөдөл одоо орж ирж байсан л даа. Тэгээд нөгөөдүүл чинь бас нэг хэдэн хүүхэддээ хэлээд нөгөө 20000 төгрөгийн хадгаламжтай хүн байсан бол...
Хишигсүрэн -
2 хуваагаад.
Гомбожав -
2,3 ч юмуу. Эхнэртэй, өөртэй ч гэдэг юмуу ингээд хуваагаад байршуулчихсан байна. Тэгээд энэ бол бас хууль дүрэм зөрчиж байна гэсэн тийм юун дуу өргөдөл мөргөдөл ирсэн ийм байдаг юм. Тэгээд тэр бүгдийг шалгах гэмээ тогтоох тэр чинь ихэнхи нь бол Ардын Их Хурлын депутатууд байсан. Тийм асуудал хүртэл гарч байсан л даа. Тэгээд тэрийг чинь Ардын Их Хурлын даргын хувьд байнгын комиссийнхоо удирдлагуудтай эд нар нийлж ярьж байсан. Яг тэр үед бол ухаандаа миний санаанд Зориг агсаныг...
Хишигсүрэн -
Ордоны цонхоор...
Гомбожав -
Ордоны цонхоор одоо “морь харсан” /шээх/ тэгээд л одоо танай Ардын Их Хурлын депутат ордоны цонхоор “морь харсан” байна. За одоогийн УИХ-ын гишүүнийг нэг айлын гэр ухаад хулгай хийчихсэн байна ч гэдэг юмуу. Гэх мэтчилэнгийн. Ухаандаа хөдөөний нэг сум нэгдлийн дарга Ардын Их Хурлын депутат байсан тэр эд нарыг хүн зодсон байна ч гэдэг юмуу. Тэр чинь бас 400 хүн..
Хишигсүрэн -
430-аад хүн.
Гомбожав -
430-аад шахуу хүн дотроос нь ажил амьдралын сайн юм гарахаас гадна мэр сэр тийм юм зөндөө гарна ш дээ. Зарим нь үндэслэлтэй байна. Зарим нь үндэслэлгүй байна. Тэр бүгдийг ялган салгах, зөв бурууг нь тогтоох. Заримыг нь бол саармагжуулах тийм үүрэг бол надад байсан. Тэгээд гол юу бол үндсэн хуулийн төслийг л нийт ард түмнээр хэлэлцүүлэх. Ардын Их Хурлын чуулганд бэлтгэх тэр ажлын ачаалал бол бас манайд ямар нэг хэмжээгээр тэр аппаратад оногдож байсан тийм байдаг юм. Тэгээд энэ бол миний өөрийн тэр улс эх орны төлөө гэсэн бодлогыг цааш нь гүнзгийрүүлэх, энэ талаар одоо өөрийнхөө мэдэж байгаа зүйлийг авъяас, удирдах зохион байгуулах авъяас, чадвар мэдлэгээ дайчлахад их нөлөөлсөн. Тэгээд бас хүрээ. Би нэг аймгийн хэмжээнд боддог байсан бол улс орны хэмжээнд бодоход бас их нөлөөлсөн ийм зүйл байдаг юм даа
Хишигсүрэн -
Аа ха. За нэг ийм юм та тодруулж яриач. МАХН доторх боловсон хүчний томилгоо боловсон хүчнийг сонгон шалгаруулдаг тэр байдал 1990 оноос өмнө 1990 оны тэр зааг дээр, одоо гэсэн нэг ийм байдлыг ажиглах юм бол их өөр өөр дүр зураг харагдаж байгаа байх аа. Аль ч намд аль ч юманд нэг 1990-ээд оны зааг дээр бүх юм цэвэрхэн нэг тийм үнэн зөв шударга хийчихье гэсэн, ер нь бол их ардчилсан хандлагатай байсан тэгээд тэр юм аажим аажмаар алдагдаж байгаа гэсэн тийм л юм надад ерөнхийдөө ажиглагдаж байна л даа. Жишээлбэл аймгийн даргыг тэр том пост дээр авч ирж ажилуулах томилгоо бол ер нь одоо бол тун тааруу болчихсон л харагдаж байна ш дээ тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм. Одоотой харьцуулахад бол илүү сайн байсан л гэж би хэлэх байна. Одоо бол бас л бидний тэр үетэй харьцуулахад адилгүй болж л дээ. Олон намын тогтолцоотой болсон төрийн эрх барьж байгаа хүмүүс өөр өөрийнхөө намын гишүүнийг өндөр албан тушаалд тавих ийм сонирхол ихтэй болчихсон. Тэр үед чинь бол ганцхан нам төрийн бүх эрх мэдлийг л атгаж байсан. Тийм учраас бол боловсон хүчний бодлого бол нэг гарт нэг намын гарт зангидагдаж байсан. Жишээлбэл одоо би хурал захиргааны хэлтсийн даргыг хоёр жил хийсэн л дээ. Тэгэхэд бол тэгэхэд намайг аймгийн дарга байхад ч гэсэн сүүлийн жилүүдэд бид нар ямар тийм чиг зорилготой үүрэгтэй байсан бэ гэхээр нэг албан тушаал дээр 2 юмуу гурван хүний нөөцтэй байдаг. Тэрнийгээ бол судалдаг. Ямар мэргэжилтэнийг дараа нь хэлтсийн дарга болгох уу. Газрын дарга болгох уу. Аймгийн орлогч болгох уу. Тэгээд аймгийн дарга болгох уу. Яам газар ч гэсэн ялгаагүй одоо тэр мэргэжилтнээс нь эхлээд л газар хэлтсээр нь дамжуулаад орлогч сайд тэгээд сайдын хэмжээнд хүрдэг юмуу. Ингэж бол төрийн албаны доод шатнаас эхлээд бүр дээд шатанд нь хүртэл ажиллуулсан тийм туршлагатай хүнийг бол тавьдаг байсан. Одоо бол яг ухаандаа сүүлийн сонгуулийн юуг харахад бол хөрөнгөтэй, мөнгөтэй...
Хишигсүрэн -
Тэгээд улс төрийн албан тушаал гэж хэлээд. Огт мэргэжлийн биш хүнийг...
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Огт мэргэжлээс нь тэс хөндлөн яамыг удирдуулчихаад тайлбарлахдаа энэ бол улс төрийн албан тушаал гээд.
Гомбожав -
Улс төрийн албан тушаал аа гээд явж байгаа ш дээ тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Гэтэл тэр улс төрийн албан тушаалтан бол дур зоргоороо мэргэжлийн үйл ажиллагаа руу нөлөөлж байгаа явдал харагдаж байна ш дээ.
Гомбожав -
Тйим.
Хишигсүрэн -
Ялангуяа эрүүл мэндийн яаман дээр анзаарагдаж байх шиг байгаа юм.
Гомбожав -
Тийм. Жишээлбэл эрүүл мэндийн одоо яамны сайдаар чинь сэтгүүлч хүнийг тавьж үзлээ. Одоо бол эдийн засагч...
Хишигсүрэн -
Эдийн засагч.
Гомбожав -
Хүн тавьж үзлээ. Тэгээд энэ хэмжээгээр бол хэдийгээр тэр хүн одоо...
Хишигсүрэн -
Улс төрийн ажлын туршлагатай ч гэсэн.
Гомбожав -
Тийм. Оюуны чадамж сайтай боловч аа...нарийн мэргэжил бол мэргэжил шүү дээ тийм ээ. Тэр ажил нь мэргэжилтэнээр дутагдаж байгаа нь мэдэгдээд л байдаг юм л даа. Жишээлбэл одоо ингээд атрын 3-р аян гээд л атар эзэмших том ажил явагдаж байхад Хүнс Хөдөө Аж Ахуйн дэд сайд нь ч байдаг юмуу газрын дарга эд нар нь огт мэргэжилийн биш. Агорномич хийж байх ёстой хүний оронд бол эдийн засагч байдаг юмуу. Зүгээр жинхэнэ мал аж ахуй газар тариалангын чиглэлээр ажиллах ёстой хүний оронд багш ч байдаг юмуу. Ингээд л тавьчих юм. Тэгээд тэрнийг чинь бид нар бол ингээд телевизээр ярьж байна. Радиогоор сонсож байна. Сонин хэвлэл дээр гарч байгааг одоо мэддэг тэр ажлын чиглэлийг мэддэг хүний хувьд бол харахад бол заримдаа бол инээдэмтэй. Заримдаа бол сайхан нөгөө панг өгнө гэж байдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Худлаа хэлж байгаа илэрхий бүр худлаа хэлж байгаа тийм юмнууд байдаг юм ш дээ. Тэр бол хүнээсээ болж байгаа юм биш. Үнэхээр хөөрхий мэргэжлийн биш ажил дээр тавьчихсан юм чинь тэр хөөрхий мэдэхгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Атрын 3-р аян гэснээс ер нь атрын нэг, хоёрдугаарт аян гэдэг үйл явдал энийг бол надад хүмүүс их бага ярьсан. Би нэг ганц Булган аймгийн одоо тэр ерөнхий инженер байсан хүнтэй ярилцлага хийлээ л дээ.
Гомбожав -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Ер нь атрын аян гэж энэ үйл явдлын ер нь мөн чанар зорилго юу байсан юм бэ? Одоо гурав дахь үйл явц хэрэгжиж байна гэж яриад байгаа ш дээ. Бид нар бол зөвхөн уран зохиолын ном, киноноос л мэддэг. Ганц нэг кино хийсэн ш дээ манайх. Тэрнийг та ярьж өгвөл сонин байх.
Гомбожав -
Тийм. Би чинь одоо 1960 онд Эдийн засгийн дээд сургуулийн оюутан болоод тэгээд хоёр өдөр багтаагаад шалгалтаа өгчихсөн. 8-н сарын 10-ны өдөр. 13-нд би чинь “Зэлтэр”-ийн Сангийн Аж Ахуйн ургац хураахаар явж байлаа. Тэр “Зэлтэр”-ийн Сангийн Аж Ахуй 1960 онд анхныхаа одоо ургацыг атрын шинэ сангийн аж ахуй ургац хураах анхных нь жил байсан байхгүй юу. Тэгээд тэр дээр би тэр үр тарианы нэгдүгээр бригадад хувиарлагдаж очиж ажиллаж байсан. Ургац их сайхан байсан. Янзын гоё. Манай тэр бригад дээр 10-н 12,13-хан эрэгтэй. Бусад нь дандаа эмэгтэй оюутнууд. Тэгээд эрэгтэй 12,13-хан хүүхдүүд чинь өдөр ч ажиллана. Шөнө ч ажиллана. Аа...эмэгтэйчүд бидэнд бол их тус хүргэнэ л дээ. Тэр нь юу вэ гэхээр будаа хуурч өгнө. Хонины сүүлэнд ёотон хийж байгаад л. Тэгээд би бүр 50-н хэдэн кг-тай байсан чинь намар буцаад ирэхэд 75 кг-тай болчихсон махлаад. Тэгэхдээ өдөр шөнөгүй ажилласан.
Хишигсүрэн -
/инээв/ Будаа баахан идэж байгаад.
Гомбожав -
Тийм. 8-н сарын 13 нд яваад 10-н сарын 16-нд майханд цас орчихсон хөвөнтэй куртиктэй тийм ирж байсан л даа. Ер нь бол би тэр үеэс эхлээд энэ газар, газар эзэмших ажилтай бол холбогдсон. Ер нь Монгол бол өөрийн нутаг дэвсгэр ийм томтой орны хувьд бол атар газрыг эзэмшиж гурилынхаа хэрэгцээг өөрөө өөрсдөө хангана гэдэг бол одоо орчин үеийн хэлээр бол экологийн хамгийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр ард иргэдээ хангаж байна гэсэн үг шүү дээ. Тийм ээ. Энэ бол их зөв байсан. Гэхдээ зүгээр сүүмжлэлтэй хандах юм бол учир зүггүй их газар сайхан бэлчээрээ хаглаад 1990 оноос хойш бол атаршуулаад одоо тэнд чинь зэрлэг шорной морной л ургачихсан ийм газар болчихлоо ш дээ. Тэгээд энд бол аль ч юман дээр дутагдал бол дагадаг тийм дутагдал бол байсан. Би бол 1985-1991 онд бол Төв аймгийн даргаар ажиллаж байсан. Энэ бол яг газар тариалангын хамгийн том бүсийн нэг шүү дээ. Сэлэнгэ аймгийн дараа л ордог. 1986 онд улсын хэмжээгээр 860-аад мянган тонн үр тариа хурааж авсан байхгүй юу. Тэрний 220 мянгыг нь төв аймаг. 330 мянгыг нь Сэлэнгэ аймаг хурааж авч байсан. Энэ хоёр аймаг нийлээд 550 мянган тонн үр тариа авч байсан.
Хишигсүрэн -
60-70-аад хувийг нь.
Гомбожав -
Тийм. Гэтэл одоо энэ жил бол их авч байна гэхэд 300-320 мянгыг авч байна ш дээ. Өөрөө хэлэх юм бол Сэлэнгэ аймгийн Төв аймгийн нэг аймгийн авч байсан ургацыг л одоо үндсэндээ жилдээ авч бйагаа. Тэр би 1986 оныг яагаад цохож хэлж байна уу гэхээр 8-н сарын 10-нд үр тариа боловсорчихсон. Ид тариа хураалт ид дундаа байсан байхгүй юу. Тэгэхэд өнөөдөр бол 10-н сарын 18,19 болоход тариа хураалт дуусаагүй ингээд явж байна л даа. Тэгэхээр Монголд бол газар тариаланг хөгжүүлэхэд өөрийн онцлогтой. Яагаад гэвэл талбай их том тийм учраас бол техникийн хүч хүний хүчээр богино хугацаанд тарилт хийх юмуу. Тариа хурааж авах ажлын гүйцэтгэх зайлшгүй шаардлага байсан л даа. Бусад оронд...
Хишигсүрэн -
Нэгжээс гарах хэмжээ нь бага тийм ээ?
Гомбожав -
Нэгжээс гарах хэмжээ нь бага шүү дээ. Одоо нэг 10-15.
Хишигсүрэн -
Гэхдээ чанарын хувьд нөгөө тачир ч гэлээ гэсэн.
Гомбожав -
Тийм. Тэр чанар нь бол үнэхээр сайн. Ямар нэгэн химийн бордоо элдэв юм багатай. Тэгээд үндсэндээ байхгүй цэвэр бүтээгдэхүүн шүү дээ. Тэгээд 1990-ээд оны эхээр энэ ардчилал өрнөөд ирэхээр ерөөсөө энэ Монголд ер нь газар тариалангаар яах юм бэ.
Хишигсүрэн -
Хятадаас л авчихна л даа.
Гомбожав -
Хятад одоо хямдхан гурил байхад чинь.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгээд тэр урдаас орж ирж байгаа гурил чинь хамаагүй хямд. Манайх чинь нөгөө техник, хүн хүч одоо өртөг зардал ихтэй. Нийт талбайгаас авдаг ургац нь бага учраас гарцаагүй өндөр үнэтэй гарч байгаа байхгүй юу. Аа...гэтэл энийг бол сүүлд ухаарлаа л даа. Ер нь Монгол чинь өөрийнхөө гурилын хэрэгцээг өөрөөрөө хангах ёстой юм байна гэдгийг бол залуучууд ухаарлаа. Би одоо нэр хэлээд яахав тэр үед ерөөсөө газар тариаланг устгая үгүй хийе ингэх хэрэггүй гэсэнм хүмүүс одоо УИХ-ын гишүүнээр ажиллаж л байна л даа.
Хишигсүрэн -
Би санаж байна. 1992 оны сонгуулийн өмнө намуудын дарга нарын ярилцлага телевизээр гарахад тухайн үедээ Буянгын Жаргалсайхан. Тухайн үедээ хөрөнгөтний намын дарга ш дээ. Санхүүгийн тооцоо хийгээд бид нар яахаараа дандаа ийм үр ашиггүй юм хийж байдаг юм бэ гээд ерөөсөө хэд дахин өндөр өртгөөр ерөөсөө эндээ тариа тарих гэж ингэж зовж байх шаардлага байхгүй. Зовох ч юу байхад тэгэхэд зах зээл эхлэж байсан. Асар их хомсдолд орсон бид нар татаас байхгүй. Тэр чинь аягүй гоё сонсогдоод ерөөсөө л тийм 10 гаруй жил бид нар явлаа ш дээ. Тэгээд сүүлдээ хор идэж байгаагаа ч мэдэхээ болиод ийм юм эхлэж байна. Тэгэхээр аа...одоо ч гэсэн газар тариалангын салбар өөрөө өөрийгөө нөхөөд явдаг тэр салбар эдийн засгийн үр ашигтай байдал нь хэр хангагдаж байгаа юм бол гэж би бас эргэлзэж байгаа ш дээ.
Гомбожав -
Тийм тийм. Би тэгээд нэг хор гэж нэг үг хэллээ ш дээ. Хор идэж байсан гэдгийг.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Би нэг сонин одоо баримт хэлье л дээ. 1996 оны намар Ардчилсан хүчнийхэн одоо засгийн эрхийг аваад Хувьсгалт нам сонгуульд ялагдаад ингээд намар нэг би нэг шалгалт хийх хэрэг гарлаа. Би тэгэхэд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдсон байсан. Энэ “Толгойт” 1990 оноос өмнө чинь Социализмын материал техниктийн бааз гэж юу вэ гэхээр зарим оюутан “Толгойт” гэж хариулдаг байсан гэж байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгээд тэр “Толгойт” чинь одоо манай агуулахууд байсан.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгээд тэрийг Энхсайхан Ерөнхий сайд болоод намар нь шалгалт хийгээд хувьчлах ерөөсөө нөөцийг шинэчлэе гэдэг үүднээс нилээд хөдөлгөөнд оруулчихсан байхгүй юу. Тэгээд тэртэй холбогдуулж би нэг шалгалт хийв ээ. Хүнсний тэр агуулахууд дээр. Тэгсэн чинь тэр хүнсний агуулах дотор тэгэхэд нилээн юм нь байхгүй болчихсон байсан. Тэгээд шалгахад агуулах дотор 2 талд их хэмжээний гурил хураачихсан байсан л даа. Тэгээд сахиул нь тэгж байсан үгүй ээ Гомбожав даргаа сонин юм аа энэ Хятадын гурилыг болохоор ерөөсөө огтоно идэхгүй юм. Аа...монгол гурил нь энд хураачихсан байхад чинь огтоно идээд байна гэж. Тэгээд тэр хятад гурилд бол огтонод таалагдахгүй юм байж ээ дээ. Би бол тэгж л ойлгосон. Тэгэхэд хүн бол тэрнийг мэдэхгүй. Өө..энэ хямдхан гурил байна гээд идээд байсан. Ийм байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр би ямар чанартай юмаа устгачихаад чанаргүй юмыг хэрэглээд хийж байгаа огтоноос хүртэл суралцах л хэрэгтэй байгаа л байхгүй юу. Ийм учраас бол газар тариалангын атрын 3-р аяныг явуулж байгаа бол би бол зөв зүйтэй юмаа. Гэхдээ хуучин шиг нэмж одоо учир зүггүй талбайг бол хаглах хэрэггүй. Хоёрдугаарт бол усалгаатай газар тариаланг л одоо эрчимтэй хөгжүүлэх тэр бодлогон дээр тууштай зогсох ёстой. Тэрнээс биш бид нар энэ жил 300000-ыг авна. 400000 авна гээд тоонд хөтлөгдөөд явж болохгүй. Бид нарын үед чинь услалтын их олон систем байсан. 1983 онд аймгуудад үзүүлэх сургуулилат хийж байлаа ш дээ. Энд услалтын системийг Говь-Алтайд ингэж хийж Баянхонгорт ингэж хийж байсан.
Хишигсүрэн -
“Гуулин”-гын Сангийн аж ахуй гэж айхтар юм байсан.
Гомбожав -
Тийм. Өмнөговь аймагт ингэж хийсэн. Сүхбаатар аймагт ингэж хий гээд үзүүлэх сургуулилт явж байсан. Тэнд бол хүлэмжийн аж ахуйг ч, усалгаатай тариаланг ч хөгжүүлж байсан. Тийм маягаар манай ард түмнийг зөв залаад техник, тоног төхөөрөмжөөр хангаад өгөх юм бол монголчууд бол гурил, төмс хүнсний ногоог гадаадаас авах биш гадагшаа л гаргах ёстой. 1986 оныг би ярьсан. 1986 онд бол стадион дээр энэ том талбайнууд чинь шаргалтал нь хураачихсан байлаа ш дээ. Тэгэхэд бол би Төв аймгийн дарга байсан. Тэрнийг бол хараад ингээд их баярлаж байдаг. Би саяхан нэг дурсамжаа “Инээд дүүрэн он жилүүд” гэсэн дурсамж ганц хоёр хуудас юм бичиж Төв аймаг руу өгсөн л дөө. Атрын одоо ойтой холбогдуулж дурсамжаа бичиж өгөөд би. Тэгээд ургац их сайхан ургасан жил бол тариаланчид, механикжуулагчид удирдах хүмүүс бүгд инээж байдаг. Ажил нь хүнд...
Хишигсүрэн -
Ер нь бол байгалийн тэр усалгаа гайгүй байсан гэж байгаа ш дээ. Бороо хур.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд одоо манай энэ экологийн өөрчлөлт чинь үр тарианы, ер нь газар тариаланд чинь их л халгаатай болсон зүйл ажиглагдаад байна тийм ээ?
Гомбожав -
Тйим. Дэлхий нийтээрээ яахав ингээд л уур амьсгалын дулаарал боллоо ер нь одоо хөрсний усан хангамж бага болж байна гэсэн тийм юм бол их яригдаж байна ш дээ. Тийм нөлөөлөл бол байгаа л даа. Би энийг бол үгүйсгэхгүй. Гэхдээ гол нь манай цөлжөөд байгаа, хөрсний ус доошлоод байгаа нь бол хүний өөрийнх нь үйл ажиллагаатай маш их холбоотой.
Хишигсүрэн -
Хадлан авах гэхэд хүртэл энэ намар хадлан авахуулахгүй байна ш дээ. Бороо ороод ойр хавь бол.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
За бид хоёр сангийн аж ахуйн тухай, атрын аяны тухай яриад эхлэхээр өөрийн эрхгүй нөгөө өмч хувьчлалын сэдэв хөндөгдөөд эхлэж байна л даа. Тэгэхээр нөгөө ардчилсан хувьсгал гэдэгт нь юу гэж хэлдэг юм бүү мэд. 1990 онд ямар ч байсан бид системийн хувьд өөрчлөгдлөө ш дээ. Тэгээд үр дагаварын хувьд шууд гарч байгаа юм чинь өмч хувьчлал, нөгөө нийгмийн өмчийг задалсан энэ процесс явагдсан. Тэгээд өмч хувьчлалын талаар хүмүүстэй ярилцлага хийхээр янз бүрийн юмнууд их ярьж байна аа. Би тэгээд нэг ийм юмыг шууд алагсаад яримаар санагдлаа л даа. 1998 онд нэг Ардчилсан хүчнийхэн эрх барьж байхдаа тогтоол гаргасан гэнэ.
Гомбожав -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Та санаж магадгүй. Тэр үеийн УИХ-ын гишүүн учраас. Тэрнийгээ гар дээрээс нөгөө үнэт цаасны арилжаа явуулж болно. Брокерын пүүсээр дамжуулахгүй гэсэн ийм зүйлийг зөвшөөрсөнөөрөө үр дагаварт нь нөгөө улсын үйлдвэр аж ахуйн газар, том том улсын объектыг хэдхэн хүн гартаа төвлөрүүлэх бололцоотой тухайн үедээ янз бүрийн юмны хомсдолд орчихсон ард түмэн чинь ерөөсөө нэг талхны мөнгөөр л одоо үнэт цаас арилжаалчихсан гэсэн тийм мэдээллийг би авч байна л даа. Тэгээд яг ямар тогтоол гарсан бэ. Яасан ийсэн бүү мэд. Хөдөөний сангийн аж ахуйн дарга энийг сайн санаж ингээд л манай аж ахуй тарчихсан ш дээ. Улаанбаатар хүртэл гэж ярьж байх жишээтэй. Та энийг мэдэх үү?
Гомбожав -
Мэднэ дээ ер нь. Ерөнхийдөө болвол. Жишээлбэл одоо том том гэх юмуу даа аж ахуйнууд задрах процессуулд үндсэндээ 1991 оноос л эх суурь нь тавигдаад хэлэсэн байхгүй юу. Жишээлбэл Төв аймгийн Баянчандмань гэхэд 4-н аж ахуй болоод. Баянцогтын Сангий Аж Ахуй 32 аж ахуй болоод. Залуучуудын Сангийн аж ахуй яг хуучин бүтэцээрээ ингээд бид нар ер нь туршиж үзье гээд би тэр санаачлагыг нь ч аймгийн дарга байхдаа дэмжээд ингээд явж байсан байхгүй юу. Олон задарсан дээр байна уу. Арай цөөн нь дээр байна уу. Эсвэл бүр задрахгүй нь дээр байна уу? Тэгээд ч сүүлдээ ер нь учир замбараагүй болоод хувьчлалын тэр тогтоол энэ тэр ч гараад...
Хишигсүрэн -
Энэ тогтоол хэддүгээр тогтоол вэ?
Гомбожав -
Би дугаарыг нь мэдэхгүй байна. Одоо олон жилийн өмнө...
Хишигсүрэн -
Засгийн газрын тогтоол интерентэд тавьсан архив дотор лав алга.
Гомбожав -
Тийм үү? Тэгээд одоо ер нь хувьчлах л ёстой гэсэн тийм урсгалд ороод ер нь 1992-1996 онд МАХН засгийн эрхийг барьж байсан. Тэр үед бол жижиг аж ахуйнуудын хувьчлал бол бас гайгүй явагдаж байсан. Том нь бол үлдэж байсан байхгүй юу. Тэгээд ер нь Ардчилсан хүчнээс бол их шүүмжилдэг. Хувьчлалыг удаашруулсан. Ер нь Засгийн газрын сонгуульд ялагдах нэг сегмент нь үндсэндээ энийг болгож тавьж байсан. Тэгээд байдлаас харахад бол ер нь тэр үеийн удирдлага. Тэр үед нэгдэл, сангийн аж ахуй үйлдвэр дээрээ нөлөөтэй байсан хүмүүс л үндсэндээ тэр хөрөнгийг авчихсан байхгүй юу. Тэгэхээр хувьчлалыг бол хийх ёстой юу гэвэл хийх ёстой. Одоо малыг малчдад өгдөг. Орон сууцыг хүнд өгдөг тэгэхдээ ухаантай хийх ёстой байсан. Одоо энийг бол тэр үед ч ярьдаг байсан. Одоо ч ер нь ярьж байгаа юмуу үгүй юмуу. Одоо бол дүгнээд хэлчихэд амар болж тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
20-иод жил өнгөрчихсөн юм чинь. Би түрүүн нэг цухас хэллээ ш дээ. 1996 онд Ардчилсан хүчнийхэн засгийн эрхийг аваад Энхсайхан тэр “Толгойт”-ыг шалгасан гээд. Тэгээд шалгасаныхаа дараагаар ерөөсөө энийг нөөцийг нь шинээр бүрдүүлэх ёстой юм байна гэсэн нэрийн доор ерөөсөө тэнд байсан объект бараа материалыг өөрсдөө өөрсдийнхөө ах дүү намын нөхдүүдрүүгээ үндсэндээ өгчихсөн. За нэг нэгдэл сангийн аж ахуй ч тиймэрхүү маягаар ингээд л ерөөсөө хаана дэл сул гэж харагддаг юм бэ эзэнгүйдүүлчих юм юу байгаа юм бэ тэр бүгд рүү дайраад хамаад явчихсан. Хувьчлал бол тэгж хийгдсэн. Хамгийн харамсалтай нь болвол дундын өмчинд үлдээгээд авч үлдэх юм аа авч үлдээгүй байхгүй юу. Жишээлбэл ухаандаа сүүний тасаг завод байна тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Мах бэлтгэл.
Гомбожав -
Саалийн механикжсан фирм байна тийм ээ. За мах бэлтгэлийн тэр тогтолцоо байна.
Хишигсүрэн -
Тийм. Стратегийн гол гол бүтээгдэхүүний....
Гомбожав -
Тийм. Одоо нэгдэл сангийн аж ахуйн чинь тэр үр тарианы машин тоног төхөөрөмжүүд байна. Энийг бол аван суун эхний ээлжинд хувьчлах шаардлаггүй л байсан байхгүй юу. Тэгээд тэрийг бол ингээд бараг дуртай нь ав гэх маягийн шахуу юм болоод явчихсан л даа.
Хишигсүрэн -
Нэгдэл сангийн аж ахуйн дарга нар...үгүй ээ биш хөдөө аж ахуйн нэгдэр тарах процесс бол харьцангуй бололцоотой тарчихсан юм шиг байгаа юм тийм ээ. Өөрсдөө мэд гэж хэлээд тэгээд нөгөөдүүл нь өөрсдөө ярьж байгаад боломжийн хэмжээнд хуваагаад авчихсан. За ганц нэг сумын төвийн албан хаагч бол хохирч үлдсэн юм байдаг. Аа...тэгээд яг яс юман дээрээ сангийн аж ахуйн дарга болгон сангийн аж ахуйгаасаа юмтай үлдчихсэн үү гэвэл бас эргэлзээтэй юм шиг байгаа юм тийм ээ. Тэд нарт нөгөө бэлэн мөнгөөр худалдаж авах боломж байхгүй. Жаахан мөнгө хуримтлуулчихсан хот суурингын хүмүүс хүрч ирээд трактор комбайнаа ч... би тэр Булганы Хишиг-Өндөрийн тэр дээр бас явж байхад харагдаж байна лээ л дээ.
Гомбожав -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Трактор комбайныг нь аваад явчихсан. Баруунтурууны сангийн аж ахуй Увс аймагт байсан хамгийн том сангийн аж ахуй. Баруун аймгуудыг гурил тэжээлээр хангадаг сангийн аж ахуйг яаж тарсан процессийг яриулж байхад зориуд...одоо ингээдп дүгнэхээр тэрнийг чинь ерөөсөө зориуд зохион байгуулчихсан юм шиг санагдаад байгаа юм. Ерөөсөө үтэр түргэн хугацаанд улсуудыг ингэж учраа олохгүй байж байхад нь гялалзуулчих вэ л гэсэн тийм л хандлага би анзаараад байна л даа.
Гомбожав -
Тэр...
Хишигсүрэн -
Хэрэв өмч хувьчлалыг ингэж хийхээс өөр арга байхгүй байсан юм аа гэж хэлэх хүн ер нь ховор байх юм.
Гомбожав -
Тийм тийм.
Хишигсүрэн -
Арьс ширний үйлдвэрийн дарга их олон жил хийсэн үндэслэн байгуулсан хүн бол тэндээс юу ч аваагүй байгаа байхгүй юу. Гэтэл тэр хэний мэдэлд оччихлоо тийм ээ. Тухайн үедээ одоо Махкомбинатыг удирдаж байсан удирдлага тэнд хувь эзэмшиж байна уу үгүй юу шал өөр л байгаа байхгүй юу.
Гомбожав -
Аа ха.. миний хувийн дүгнэлтээ товч зангидаад хэлэхэд 1996 оны намраас эхлээд 2000 оныг хүртэл бол засгийн эрхийг Ардчилсан хүчнийхэн барьж байсан. Тэд нар бол ер нь саяны маягаар нилээн идсэн байхгүй юу. Гэтэл ер нь энэ чинь ингээд засгийн эрхийг барьж байгаа намын хүмүүс бол идэж болдог юм байна гэдгийг тэр хооронд харж суусан МАХН бол 2000 оноос...
Хишигсүрэн -
Шал өөр улсууд....
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Хувьсгалт намын засгийн эрхэнд гарч ирээд...
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд харж байхад П.Очирбат гарчихсан. Бямбасүрэн гарчихсан. Жишээлбэл та гарч байх жишээний тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Бас нэг анзаарагдаж байгаа юм бол 1990-ээд оны зааг дээр улс төрийн товчооны эрх мэдлийг авсан улсууд бол дахиад Хувьсгалт намаасаа бүгд ингээд ямар ч эрх мэдэлгүй болоод Хувьсгалт намаас түрэгдээд явчихсан байдал ажиглагдаад байгаа ш дээ.
Гомбожав -
Ер нь бол ухаандаа дараагийн ч гэдэг юмуу өөр бүрэлдэхүүн бүрэлдээд гараад ирсэн байхгүй юу. 2000 оноос.
Хишигсүрэн -
Тэгсэн.
Гомбожав -
Тэгээд 2000 оноос 2004 онд бол Хувьсгалт нам идээд ухаандаа 8-н жилийн идэш ярьж байна ш дээ би тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
1996-2000 онд Ардчилсан Хүчнийхэн засгийн эрхийг барьж байхдаа идээд. 2004-2008 онд бол Хувьсгалт намынхан идээд одоо бол ер нь засгийн эрхийг нөгөө дан дангаараа идэхээ болиод нийлж идэж байна ш дээ тийм ээ. Иймэрхүү л маягаар манай ард түмний амьдрал дээшлэхгүй тодорхой хэдхэн хүмүүс хөлжөөд баяжаад тэд нар чинь ингээд банк манкийг дампууруулаад иддэг арга нь бол улам нарийсаад л. Гадны улс орноос, олон улсын байгууллагаас ирдэг зээл тусламж ч их болчихож. Бидний үеийг бодох юм бол. Тэр эд нарыг чинь тэгээд л одоо тоншоод л тендер мендер гэдэг юмны нэрний доор л. 10% банкны зээлийн 10%, тендерийн 10% эд нар бол эд нарт бол зүгээр ердийн л байх үзэгдэл мэт болчихсон байгаа байхгүй юу. Одоо бол хэн нь их идэж вэ гэдгийг гаргахад маш амархан болсон байхгүй юу. Одоо цалин нь тодорхой тийм ээ. Цалингаасаа гадна ямар орлогтой байна уу. Тэгээд тэд нар бол одоо энэ төрийн эрх барьж байсан хүмүүсийн нэр дээр байхгүй. Тэд нарын эхнэр, хүүхэд, хамаатан садангууд...
Хишигсүрэн -
Найз нөхдийн нэр дээр.
Гомбожав -
Тийм найз нөхөд. Энэ хоёр сонгуулийн хоорондо төрийн эрх барьж байсан хүмүүст их идсэн үү бага идсэн гэж асуухаас биш идээгүй хүн бол байхгүй байх л гэж би бодож байна.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм инээдэмтэй юм яриад байсан ш дээ. Энэ улсууд чинь хулгайлаад авчихсан өмчөө анхнаасаа өөрийнхөө нэр дээр болгоогүй. Манайд тэр өмч хөрөнгийг үе дамжуулан эзэмиших уламжлал, эрхзүйн тогтолцоо ерөөсөө байхгүй ш дээ. Хүүхэддээ ч өвлүүлж болдоггүй. Өөрөө ч эзэмшиж болдоггүй.
Гомбожав -
Тийм. Тийм тогтолцоо байсан юм чинь.
Хишигсүрэн -
/инээв/ Одоо ингээд баахан хулгайлчихсан мөнгөө идэж чадахаа больчихсон хүмүүс байна цаана чинь гэсэн чинь аа...тэгээд л нөгөө олон авгай аваад далдуур хүүхэд гаргаад байгаа нь одоо тэд нартаа л өгөхөөс арга байхгүй юм байна л даа /инээв/ гэж бөөн инээдэм болсон ш дээ.
Гомбожав -
Тийм. Дашбалбар агсан амьд сэрүүн байхдаа энэ хулгайчдыг ална одоо 32000 хүн алмаар байна гээд ингэдэг байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
/инээв/ яанаа.
Гомбожав -
Тэгээд бид хоёр бол их ойр дотно холбоотой байсан юм чинь тэгээд чи одоо нэрс чинь байгаа юмуу гэхээр байгаа байгаа 32000 гаруй хүн бол. Одоо бол тэр чинь...
Хишигсүрэн -
Нэмэгдсэн л байгаа даа.
Гомбожав -
Тийм харин нэмэгдсэн үү одоо ухаандаа түрүүчийн хэдэн жилийн өмнөхийн за энэ харьцангуй бага идсэн юм гээд хасчихвал...
Хишигсүрэн -
/инээв/ багасчихсан.
Гомбожав -
Нилээн хөрөнгө чинь төвлөрчихсөн байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха 5%-руу оччихсон.
Гомбожав -
Тийм. Цөөн тооны хүмүүсийн гарт их хэмжээний хөрөнгө хуримтлагдчихсан. Тэд нар ингээд илчилье гэх юм бол уг нь сонирхол нь байвал амархан. Энд бол юу саад болж байна уу гэхээр манай шүүх прокурор одоо хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаа саад болж байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Социализмаараа үлдчихсэн одоо...
Гомбожав -
Тийм. Эд нар Социализмаараа нэгдүгээрт мэдлэг мэргэжил нь Социализмаараа үлдсэн хоёрдугаарт идэх уухад нь өөрсдөө орчихсон.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгэхээр бол илчлэх сонирхол байхгүй.
Хишигсүрэн -
Яахав ийм юм анзаарагдаад ажилагдаж байгаа юм аа. Нэг өдөр энэ улсууд чинь босож ирээд тооцоо хийгээд л хэзээ ч юм хэзээ нэгэн цагт энэ ямар хэмжээний мөнгө төгрөг байсан юм бэ хэн хаашаа хувааж авсан юм бэ. Яагаад би ингээд өмчгүй ядуу би ийм амьдралаар амьдрах болсон юм бэ гэдэг асуудал сөхөөд улсууд ингэж дээрмийн замаар...ямар Америкууд шиг биш дээ. Тэр бол цэвэр дээрэм тэр бол нэг нэгнээсээ булааж авч байгаа биш нийтийн гэсэн нэртэй өмчийг хувааж байгаа хэрэг биш ш дээ. Одоо эд нар ингэж тайлбарлаад байгаа ш дээ. Хаана ч гэсэн зэрлэг Капитализм ингэж эхэлдэг юм аа. Ингэж хулгайч нараар хөрөнгийн эх үүсвэр тавигддаг юм гэсэн юм бас яриад суугаад байгаа байхгүй юу. Даже Нямдорж ярьж байгаа байхгүй юу. Үгүй энэ бол шал өөр юм байсан байхгүй юу. Хамтаараа бүтээсэн тэр хөрөнгийг /инээв/ хэдэн хүн залилаж авсан гэдэг чинь дараагийн нэг хүчирхийлэгч гарч ирээд “май чи” гээд дахиад тэр өмчийг нь булааж авах бүрэн үндэслэл нь байж л байгаа байхгүй юу.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэр үндэслэлийг нь тавьчихсан сууж байгаа. Аа...аягүй бол зөөгөөд гаргачихаж магадгүй л дээ
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Хөрөнгөнд эх орон байдаггүй гэж байгаа ш дээ.
Гомбожав -
Ер нь ч бас нилээд нь гарчихсан болов уу.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Би бол бас энэ чинь сонсгол муудчихаагүй байна тийм ээ.
Хишигсүрэн -
/инээв/
Гомбожав -
Мэдээлэл бас янз бүрийн хүнд байна. Тэгэхэд бол бас энэ тэнд хөрөнгөө хийчихсэн улсууд байна л даа. Тэгэхээр одоо яагаад ингээд тэмцдэггүй ярьдаггүй вэ гэхээр чинь би сая хэллээ ш дээ. Юу ч яриад хэрэггүй л байхгүй юу одоохондоо. Тэр нь бол шүүх, прокурор, хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой. Тэгээд л одоо том том хэргүүд чинь сенсаци болоод хэвлэл мэдээллээр баахан ярьж байгаад сүүлдээ яасныг нь мэдэхгүй замхарч байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тэр нь бол тийм юм болох ёстой юм шиг улсууд тэрнийг шийдэх хүлээлт ч байхгүй боллоо тийм ээ.
Гомбожав -
Тийм. Тийм. Одоо бол ухаандаа би бүр барин тавин юу хэлэхэд нэг шүүгчид 5000 доллар ингээд өгөхөд чамлаж байна гэж байгаа юм чинь. Чиний энүүгээр чинь яах юм бэ. 2-уулаа адилхан хэрэг хийчихсэн хүн нэг нь илүү хахуулын мөнгө өгчихөөд ялгүй гарч байхад нөгөө бага өгсөн хүн нь ялтай гарч байна гэж байгаа байхгүй юу. Тийм л юу болчихоод байна. Тэгэхээр энэ юу бол ард түмэн бас ийм их хүлээлттэй хандаад байхгүй л байх даа. Нэг өдөр дэлбэрнэ. Аа...дэлбэрэхдээ бол аль хэр хэмжээний хор уршигтай гарах тийм ээ? Хэн яах уу. Би бол боддог юм. Дээрээс нь цөөн хүмүүсийг дэглэх юм бол аяндаа бол хөрөнгөө бол өгөх хүн бол гарна ш дээ. Би 1997 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшээд явж байхдаа бас тэгдэг байсан. Энэ тэр 1997 он гэхэд мэдрэгдэж эхлэж байсан байхгүй юу. Ер нь идээд эхэллээ. Хуйвалдаад эхэллээ нутаг усаараа идэж байна аа. Тэгээд ингээд тэрнийг бол уг нь тэр үед зогсоох ёстой. Нэг 2,3-н хүнийг л зогсоогоод Монгол чинь ерөөсөө цөөхөн хүнтэй. Бие биенээ мэднэ. Тэгээд айгаад аяндаа хумигдах ёстой байсан. Одоо тиймгүй болоод дэлгэрчихсэн байхгүй юу. Гэхдээ бурхан гэдэг юмуу цаанаасаа хөрөнгөнийх нь сав дүүрсэн хүмүүсийг бурхан бол авч явчихаад л байгаа юм бурхан бол түрүүчээс нь.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Та өөрөө түрүүлээд хөндчихлөө тэр 1997 онд Ерөнхийлөгчид нэр дэвшисэн. Тэр үйл явдал яг ямар юм болсон гэдгийг ярьж өгөөч. Та өөр намаас нэр дэвшисэн. Хувьсгалт намаас үндсэндээ Багабандийг нэр дэвшүүлсэн ш дээ тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм. Тэр үеийн хуулиар бол Ерөнхийлөгчид нэг намаас нэг хүний л нэр дэвших ёстой. Аа...нам нь нэр дэвшүүлэх ёстой болохоос биш. Бие дааж нэр дэвшихээр хуулиа зөрчдөг тийм хууль үйлчилж байлаа л даа. Тэгээд яахав нэр дэвшинэ. 1997 онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно тэгэхээр намын удирдлагууд янз бүрийн түвшинд зөндөө л яриа хөөрөө болно ш дээ. Тэр үед бол Намын төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга Даш-Ёндон байсан. Бид хоёр бас хэд хэдэн удаа уулзсан. Айлд ч уулзаж байсан. Албан конторт ч уулзаж байсан. Тэр үед Хувьсгалт нам бас их хөөрхийлттэй байсан үе л дээ. Сонгуульд ялагдчихсан.
Хишигсүрэн -
Бүгд бутраад алга болчихсон.
Гомбожав -
Тийм 25-хан хүн их хуралд байдаг тэр нь л ер нь цөм нь бусад юунууд бол ингээд намын цагаан байр чинь үндсэндээ эзгүйрчихсэн. Даш-Ёндон тэгээд л хэдхэн хүнтэй. Аппарат ч орон тоогоор хасагдчихсан. Тэр нам дээр очиж гүйдэг хүмүүсийн тоо ч эрс багасчихсан тийм л байсан. Тэгээд Даш-Ёндон та хэлсэн юм. Та ер нь Ерөнхийлөгчид нэрээ дэвшүүлвэл яасан юм бэ гэсэн.
Хишигсүрэн -
Намаас.
Гомбожав -
Айн...?
Хишигсүрэн -
МАХН-аас.
Гомбожав -
Тийм. Тэр бол тэгэхдээ хурал дээр болсон юм ярьж байгаа юм биш ш дээ.
Хишигсүрэн -
Хоёр хүний хооронд.
Гомбожав -
Хурал болохоос өмнө тийм хүрээлэлд ер нь та бол нэр дэвших боломжтой л гэж би үзэж байна. Тэгээд бид нар хэд хэдэн удаа уулзаад ярьж байсан. Яг тэр үеэр бол Дашбалбар бол надтай эрчимтэй уулзаж байсан. Нөгөө Уламжлалын Нэгдсэн Нам чинь их хуралд нэг суудалтай. Дашбалбар өөрөө бас их хурлын гишүүн. Ерөнхийлөгчид хүн нэр дэвшүүлэх эрхтэй. Тэгээд надад хэлж байсан. Би Жасрай гуайтай уузлаа. Гунгаадорж гуайтай уулзлаа бас одоо хэд хэдэн хүнтэй уулзлаа. Та л одоо манай намаас нэр дэвш. Хэрвээ МАХН таны нэрийг дэвшүүлэхгүй бол манай нам дэвшүүлье. Хэрвээ МАХН-аас нэр дэвшивэл би одоо манай нам таныг ингээд дэмжээд оролчихоё гэж тийм юугаар эргэж байсан юмаа. Тэгээд яахав бага хурал гэж байлуу бүгд хурал гэж байлуу. Тэр хурлын одоо өмнөх үйл явц мэдээлэл авахад ер нь бас лобби гэдэг юмуу хуйвалдаан гэж юм болж байна гэдэг нь мэдэгдэж л байсан. Би бол угаасаа тийм хуйвалдах барих сонирхол байдаг ч үгүй. Нэг тиймэрхүү. Нэг бодлын жожиг ч гэдэг юмуу тийм хүн байхгүй юу. Тэгээд байж байсан. За яахав дэвшивэл тэр л биз. Үгүй бол тэр л биз гэж. Тэгээд бага хурал дээр Жасрай гуай миний нэр, Багабанди нэр дэвшисэн л дээ. Өөр хэн...Чадраа бас нэрээ дэвшүүлсэн санагдаж байна. Би нэг 20-н хэдэн хүний санал. Жасрай багш бас нэг 20-н хэдэн хүний санал. Тэгээд Багабанди олонхийн санал аваад ингээд Багабандийн нэр дэвшисэн. Тэгээд хурал дууссаны дараа чинь Очирбат чинь за таны нэр дэвшээгүй. Та одоо нэрээ дэвшүүл манай намаас. Намаасаа гарчих. Үгүй ээ тэгэхээр нь би ч тэгдэг юм билүү. Үзээд алддаг юм билүү гээд. Тэр үед чинь ер нь хөрөнгө мөнгийг бол нутгийнх нь гэдэг юмуу танил тал гэдэг юмуу тийм юу бол үндсэндээ үүсч байна гэж бид дүгнэж ярилцадаг, шүүмжилдэг ийм байсан. Намын үйл ажиллагаанд ч бас шүүмжлэлтэй хандаж. Одоо энэ Энхбаярын зэрэг 10-аад хүмүүс эд нар уулзаж ярьж байсан юм. Ер нь сонгуульд бол бид нар ийм байдлаах байх юм бол ялагдах юм байна гэсэн. Тэгээд би нэрээ дэвшүүлчихсэн. Тэгэхэд бол яахав 18-н аймгаар бүх аймгуудаар тэгээд яахав энэ Чойр, Багануур, Дархан, Эрдэнэт гээд бүгдээрэнгээр нь орсон. Би бол гурван зорилт дэвшүүлсэн. Тусгаар тогтнолын төлөө, шударга ёсны төлөө, эгэл борчуудын төлөө гээд. Тэгээд одоо ч гэсэн миний дэвшүүлж байсан уриа лоозон бол үндсэндээ хэрэгжээгүй асуудал хэвээрээ л байна. Тусгаар тогтнол өдрөөс өдөрт л баталгаагүй. Эдийн засгийн хувьд бол өдрөөс өдөрт улам л хүндрэх тийшээ явж байна гэж би бол үздэг. Шударга бус байдал бол ерөөсөө тэр үеэс нэмэглдсэн үү гэхээс биш багассангүй. Манай ард түмний ихэнхийн амьдрал бол тэр үеэс төдий л сайжирсангүй.
Хишигсүрэн -
80% нь би муу амьдарч байна гэж өөрсдийгөө үнэлж байна ш дээ.
Гомбожав -
Тийм. Гэхдээ өөрчлөлт бол байна. Би тэр бүхнийг харлуулж байгаа юм биш. Энэ 20-н жилийн хугацаанд бол за 1997 оноос хойш гэх юм бол энэ 12 жилийн хугацаанд илүү Монголын ард түмний амьдралыг дээшлүүлчих боломж бол байсан. Би сонгогчидтой уулзахдаа ярьж байсан. Би 6-н сараас 1 жилийн дотор шинчлэлт өөрчлөлтийг хийнэ. Хийж чадахгүй бол би өөрөө огцорно. Ийм зүйлийг бас сонгогчидтой уулзаж байхад хэлж байсан.
Хишигсүрэн -
Өнгөрсөн хаврын Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар нэр дэвшигч нарын тэр дэвшүүлж байгаа зорилго тодорхойгүй. Яах гэж байгаа нь мэдэгдэхгүй. Одоо жишээлбэл Ерөнхийлөгчийн ярих ёстой юмыг ярихгүйгээр за тэр шударга ёсыг тогтооно гэдгийг бол шууд популист маягаар ярьчихаж байгаа юм. Яг ийм одоо таниас сонсоход бол шал өөр та бол хийх ийм бүрэн зорилго тавьж харагдаж байгаа бол тэнд биш. Тэгээд одоо сонгууль чинь юу болж хувирч байгаа гэхээр засгийн эрхийг авах арга болж хувирч байна ш дээ.
Гомбожав -
Тийм тийм. Би бол...
Хишигсүрэн -
Ард түмэн засгийн эрхийг нэгэндээ шилжүүлэх биш ерөөсөө олигархиудын бие биедээ дамжуулдаг ерөөсөө...
Гомбожав -
Би бол яг тэр үед бол одоо зүгээр өөрийгөө магтаж ярьж байгаа юм биш. Ерөөсөө ард түмний амьдралыг дээшлүүлнэ гэвэл энэ буруу хоолойгоор явж байгаа хөрөнгийг л зөв тийш нь залах ёстой юм байна. Гаднаас орж ирж байгаа тэр үед уутны ам нь нээгдчихээд байлаа ш дээ. Монгол руу. Тэр их мөнгийг бол зөв зүйлд зарах ёстой. Одоо ухаандаа ингээд л их сайхан юм шиг л байгаа юм л даа. Яригдаад байгаа юм. Одоо гэр бүл болсон хүмүүст 100000.
Хишигсүрэн -
Төрсөн хүүхдүүдэд 100000.
Гомбожав -
Тийм төрсөн хүүхдэд 100000.
Хишигсүрэн -
Гэр бүлд 500000.
Гомбожав -
Тийм гэр бүлийн 500000. Энэ бол хэрэг болж л байгаа.
Хишигсүрэн -
Гэхдээ л...
Гомбожав -
Тийм гэхдээ л энэ хөрөнгөөр бол үйлдвэрлэл...
Хишигсүрэн -
Ажлын байр.
Гомбожав -
Тийм. Ажлын байрыг бий болгосон бол ядуурал багасана тийм ээ. Хүн ажилтай болно. Ер нь бэлэн мөнгө аваад баяжсан тийм орон бол байдаггүй ш дээ. Тэр хөрөнгөөрөө үйлдвэрлэл, үйлчилгээ л явуулах ёстой. Одоо манайд бол худалдаа үйлчилгээ л хийгээд байгаагаас биш үйлдвэрлэл бол үндсэндээ байхгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Хэрэглээний орон болж хувирч байна ш дээ.
Гомбожав -
Тийм. Хэрэглэгч л болоод байна тийм ээ.
Хишигсүрэн -
тэгж байна.
Гомбожав -
Улам энэ чинь гүнзгийрээд байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Бүтээлч чанар аньж байна тийм ээ.
Гомбожав -
Энэ чинь хэрвээ ял тулгадаг бол тулгамаар зүйл байгаа байхгүй юу. Одоо УИХ-ын гишүүд хүн бүр 500 сая төгрөг авч байна. 2009 он тийм ээ? Тэрний түрүү жил 250 саяыг авч байна. Юунд зарцуулж байна. Ямар ч үйлдвэрлэл үйлчилгээ байхгүй. Тэр их мөнгийг бол үйлдвэрлэл рүү явуулсан бол ямар сайхан үйлдвэртэй байж болох уу. Ямаанд хүртэл 30 тэрбум төгрөг хаяж байна ш дээ. Энэ чинь ер нь гэмт хэрэг байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Та ер нь засаглалын ямар хэлбэрийг илүү Монголд тохиромжтой гэж үздэг вэ?
Гомбожав -
Би түрүүний ярилцлагдаа би бол 1997 онд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай байх нь зүйтэй. Парламент бол дээд доод хоёр хуралтай. 31 хүнээс илүүгүй УИХ-ын гишүүнтэй. Тэр нь хуулиа тогтоодог. Тэр тогтоосон хуулийн хүрээнд Ерөнхийлөгч нь удирддаг. Бид нарт бол Ерөнхийлөгч, ерөнхий сайд гэсэн ийм нүсэр аппарат ч хэрэггүй. Ерөнхийлөгч нь өөрөө Засгийн газраа тэргүүлээд явдаг. Парламент, Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын хооронд бол хүчний тэнцвэртэй харилцаатай бие ибедээ хяналт тавьдаг. Болохгүй бол Ерөнхийлөгч их хурлаа тараадаг. Аа...Ерөнхийлөгч нь болохгүй бол огцоруулдаг.
Хишигсүрэн -
Их хурал нь тараадаг.
Гомбожав -
Тийм. Их хурал нь Ерөнхийлөгчөө огцруулдаг ийм хяналтын механизм хэрэгтэй. Ухаандаа шүүх засаглал ингээд бие ээ даах ёстой гээд яриад байна ш дээ. Гэтэл бол энэ шүүх засаглал чинь хуулийн хүрээнд одоо ажлыг хийх ёстой ш дээ. Гэтэл бол өнөөдөр хийхгүй. Одоо гэмт хэрэгтэнүүдийг өөгшүүлээд чөлөөлүүлээд явж байгаа нь бол буруу. Аа...цалин бол тэр шударга байдлыг шийддэггүй нь тэр Авилгалтай тэмцэх газрын байдлаас харагдаж байна ш дээ тийм ээ. Авилгалтай тэмцэх газрын дарга нь 1600000. Ажилчид нь 1 сая гаруй төгрөгийн цалинтай мөртлөө яаж тэр улсын хөрөнгийг одоо буруу замаар авсан хэвлэлүүдээр сүүлийн үед шуугиж байна ш дээ. Би үнэн байх гэж бодож байна. Ухаандаа Авилгалтай тэмцэх газрын дарга манай байранд орон сууцанд байсан. Одоо сүүлийн үед үзэгдэхгүй байна. Бодвол тэр 50 сая төгрөгөө аваад бодвол өөр газар гарчихсан юм байлгүй дээ. Тийм ээ?
Хишигсүрэн -
/инээв/
Гомбожав -
Тийм биеэ бөөцийлөх хүнийг өндөр албан тушаалд хэрэггүй ш дээ. Одоо энэ манайхан ярьж байгаа юм. Хуулийн цоорхой байна. Эсвэл одоо цалин бага байна. Тэгээд л идэж байгаа юм. Авилгал авч байна. Төрийн албан хаагчдын цалинг нэмэх ёстой.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр зэрэг хүний ажлаа хийх гэдэг тийм үндсэн үүрэг ерөөсөө байхгүй болчихоод байгаа ш дээ.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Эрх ямба. Эрх дарх, одоо нөхцөл шаардаад байдаг.
Гомбожав -
Яагаад төрийн алба руу хүмүүс зүтгээд байна вэ гэхээр чинь тэр хангамж руу нь яваад байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Гомбожав -
Орон сууцаа хөнгөлүүлнэ. Хүүхдээ үнэ төлбөргүй сургана.
Хишигсүрэн -
Унаа тэрэг.
Гомбожав -
Өндөр цалин хангамжтай.
Хишигсүрэн -
2007 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн үеэр Хувьсгалт намын доторхи нөгөө эрх мэдэл Энхбаяр луу Энхбаярын бүлэглэл авсан байсан уу үгүй юу? Энхбаяр намын дарга болсон байлуу болоогүй байлуу?
Гомбожав -
2007 он чинь хэн болоо биз дээ.
Хишигсүрэн -
Энхбаяр болсон.
Гомбожав -
Энхбаяр байсан.
Хишигсүрэн -
Тэгэхдээ танай Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө үү хойно уу гэж би асуух гээд байна.
Гомбожав -
Өмнө нь байсан байх аа. Тэгээд Энхболд болсон биз дээ. Дараа нь.
Хишигсүрэн -
Тийм. Тэр чинь 2005 онд л доо тийм биз дээ?
Гомбожав -
2007 он бишүү.
Хишигсүрэн -
Биш 1997 оныг би ярьж байна.
Гомбожав -
Аа...1997 онд уу?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Гомбожав -
1997 онд чинь юу байсан л даа. Даш-Ёндон байсан.
Хишигсүрэн -
Та тэр одоо ерөөсөө Даш-Ёндон гуайгаас засгийн эрх Энхбаяр авсан. Энэ чинь одоо засгийн эрх авсантай ялгаагүй ш дээ. Засгийн эрх авсантай ялгаагүй ш дээ. Хувьсгалт намын эрхийг гартаа авч байна гэдэг. Энэ их том шинчлэлт юм шиг байгаа юм. Ямар замаар тэр залуучуудын бүлэг л гэж гарч ирж байсан ш дээ. Шинчлэгч залуучууд гэж гарч ирж ямар нэгэн байдлаар 1997 оны ялагдалыг л одоо хариуцлага тооцох тийм механизм маягаар л гарч ирсэн ш дээ тэд нар.
Гомбожав -
Тэрний чинь Даш-Ёндонгоос чинь Багабанди авсан ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа...тийм.
Гомбожав -
Тийм. Багабанди намын дарга болсон.
Хишигсүрэн -
Багабандиас. Багабандийг дарга байх үед ялагдал хүлээсэн гэсэн үг үү?
Гомбожав -
Тэгсэн үг. Тийм ер нь болвол Даш-Ёндон бол сонгуульд ялагдаад за ер нь бас өөрөө хариуцлагаа ухамсарласан л байх л даа. Тэгээд намын даргаасаа болиод Багабанди Ерөнхийлөгч болсон тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгээд юу болсон ш дээ. Даш-Ёндон чинь тамгын газарт очоогүй юу. Ерөнхийлөгчийн.
Хишигсүрэн -
Аа...намаа ялагдуулчихаад тэгээд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшичихэж байгаа юмуу?
Гомбожав -
Хэн?
Хишигсүрэн -
Багабанди...?
Гомбожав -
Багабанди чинь тэгээд л намын дарга болсон байхгүй юу. Ерөнхийлөгч болсныхоо хойно. Тэгэхэд чинь Ерөнхий сайд заавал юу байх тийм юу байгаагүй ш дээ. Намын дарга байна гэсэн хууль юу байгаагүй. Сүүлд гарсан.
Хишигсүрэн -
1997 онд л Засгийн эрхийг шилжүүлсэн байж таараа ш дээ. Ерөнхийлөгч болсон учраас.
Гомбожав -
Биш. 1997 онд чинь Багабанди орсон биз дээ?
Хишигсүрэн -
Тийм. Тэгэхээр чинь намаасаа татгалзана ш дээ тэр хүн чинь.
Гомбожав -
Тийм тэгээд татгалзсан тийм ээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Гомбожав -
Тэгээд салгаж Энхбаяр авсан ш дээ. Намар нь.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Тэгвэл 1996 оны хариуцлагыг Багабанди хэнд шилжүүлсэн юм байна ш дээ тийм ээ?
Гомбожав -
Даш-Ёндон.
Хишигсүрэн -
Бишээ. Даш-Ёндон гуай Багабандид.
Гомбожав -
Тийм. Даш-Ёндон гуай Багабандид. Тэгээд Багабандийн дараа Энхбаяр болсон. Ерөнхийлөгч болоод.
Хишигсүрэн -
Аа...одоо ингээд хэвлэлд их бичих юмаа сэтгүүлчид. Бид л тэгж ойлгодог боллоо ш дээ. Ер нь нам доторхи бүлэглэлүүд фракцууд гэдэг ойлголтууд байна ш дээ. Наад талдаа бол яахав нам доторхи үйл ажиллагааг сайжруулах засах одоо шинчлэх гэх мэтийн гоё сайхан нэртэй. Яг үнэн чанартай бол тодорхой сонирхол эрх ашиг илэрхийлчихсэн эдийн засгийн бүлэглэл байна гэж хэлээд байгаа ш дээ. Энэ бүлэглэл үүсэх процесст та яг ид намын амьдрал дунд явж байлаа ш дээ. Ямар замаар үүсдэг вэ?
Гомбожав -
Ер нь одоо сүүлийн үеийн юу бол хөрөнгөтэй л холбоотой юм шиг байгаа юм. Намайг одоо энэ улс төрийн юунд байхад бол тийм бүлэглэл нэг их олон ч байгаагүй. Одооных шиг их хүчтэй ч байгаагүй. Яахав эдийн засгийн сонирхолоороо нийлдэг. Албан тушаалын сонирхолоороо нийлдэг тийм юу бол бараг л үүслийн шинжтэй л байсан гэж болно л доо. 1990-ээд оны сүүлчээр. Энэ чинь одоо нэг өмч хувьчлал хийгээд л нэг хэсэг хүний гарт юм төвлөрөөд л энэ үеэс ер нь л нутгаараа нийлдэг. Хөрөнгө бэлээрээ нийлдэг иймэрхүү юу үүсч эхэлсэн ш дээ. Тэгэхээрээ энэ бүлэглэлийг үүсгэж байгаа гол хүчин зүйл нь бол хөрөнгө хэтэвчээрээ нийлж байна гэж боддог.
Хишигсүрэн -
Одоо жишээлбэл та түрүүн дурдаад өнгөрсөн ш дээ. Цэдэнбалыг тойрон хүрээлэгчдийн бүлэг гэж байсан гэж байгаа ш дээ. Тэр Цэдэнбалыг тойрдог бүлэг одоо үүсч байгаа бүлэг хоёрын зарчмын ялгаа юу байна. Социализмын үеийн тэр бүлэглэл яаж үүсдэг ямар юм байсан бэ?
Гомбожав -
Тэр бол их өөр юм аа. Цэдэнбал гуайн юу бол тойрон хүрээлэгчид гээд ингээд нэрлэсэн боловч тэр чинь нэг 42 албан тушаалтан дээр л тэрний томъёог хэрэглэж ирсэн байхгүй юу. Тэр нь бол ерөөсөө тэр үед Сайд нарын зөвлөлийн орлогч даргаас эхлээд тэгээд Улс төрийн товчооны гишүүн байсан тийм хүмүүсийн хүрээлэлд шалгалт хийсэн.
Хишигсүрэн -
Ерөөсөө бүх албан тушаалтанууд уу тийм ээ. Өндөр албан тушаалтанд...?
Гомбожав -
Тийм. Тэр бол одоо тэр өөрийнх нь талд байна өөр байна уу...
Хишигсүрэн -
Хамаагүй.
Гомбожав -
Тийм. Тэгэхдээ тэр үеийн одоо тогтолцоогоор болвол ухаандаа тэр өндөр албан тушаалынхан бол даргынхаа амыг л хардаг. Дарга юу гэж хэлнэ тэрнийг зоригтой эсэргүүцдэг тийм юм бол байгаагүй л дээ. Жишээлбэл намайг тэр тойрон хүрээлэгчдийг шалгаж байхад олон хүн Ламжав гуайн асуудлыг шалгаж өгөөч гэсэн байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
За.
Гомбожав -
Тэгээд биднийг шалгах үед бол Төв хорооны хэлтсийн эрхлэгчийн ажлыг л Ламжав гуай олон жил хийсэн. Сайд нарын зөвлөл дээд хүрээнд бол орж ажиллаагүй байсан үеийг шалгасан байхгүй юу. Тэр чинь нөгөө 1984 оныг Цэдэнбал даргыг явсан цаг хугацааг хамруулсан ш дээ. Аа...1984 оноос хойш ухаандаа Ламжав гуай Намын хянан шалгах хорооны дарга эд нар бол тэр нь бол хамааруулаагүй. Тэгэхээр бол одоо Сайд нарын орлогчоос дээш хүрээний хүмүүсийг Цэдэнбалыг тойрон хүрээлэгчид гээд ингээд шалгасан. Тэр дотроо бол зүгээр Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн даргын тал Засгийн газрын тал гээд дотроо бол ингээд дотроо бол бие биенийгээ дэмждэг юм бол мэдрэгдэнэ. Тийм юм ялангуяа сүүлийн жилүүдэд байсан. Энэ бол би одоо тодорхой тоогоор хэлэх юм бол 1980-1984 оны хооронд Цэдэнбал даргын эрүүл мэнд эд нартай ч холбоотой байсан уу иймэрхүү юмнууд гарч байсан.
Хишигсүрэн -
Цэдэнбал дарга огцороход үнэхээр эрүү мэндийн шалтгаан байсан уу?
Гомбожав -
Тэгээд 1984 оноос хойш нилээн идэвхжсэн байхгүй юу. Цэдэнбал даргыг гарсанаас хойш. Тэр бүлэглэлүүд гэдэг бол. За би бол 1984 оны 7-н сард Цэдэнбал дарга аймгийн удирдлага, яамдын сайд нарыг цуглуулаад семинар өгч байсан. Урд нь бол хаяа уулздаг ярьдаг эд нар байсан. Цэдэнбал дарга бол ажил хэргийн төлөө л байсан. Яг тийм нэг үнэхээр энэ чинь ер нь бие хаа нь болох оо байчихсан юм байна гэж сэтгэгдэл төрөхөөргүй байсан. Дамаан хамгийн сүүлчийн удаагийн уулзалт хийхэд, тэр семинар яахад бол. Зүгээр хүн ч бас нас ахихаараа бол юмаа мартах тийм юм бол байх шүү дээ. Тийм процесс байсан уу гэвэл үгүйсгэхгүй. Чазов тэргүүтэй одоо тэр СССР-ын, Зөвлөлт Холбоот Улсын дөрөвдүгээр баазынхны дүгнэлт дээр бол биччихсэн л байдаг юм. Чазов өөрөө энд ирж тайлбар хийсэн хүн шүү дээ Улс төрийн товчоонд. Би тэр материал юмнуудыг үзсэн. Гэхдээ ер нь Цэдэнбал даргыг авах үйл ажиллагаа нь бол Зөвлөлтөөс эхтэй. Горбачев болон одоо хэсэг нөхдүүд нийлээд ингээд хийсэн. Энд бол тодорхой оролцсон хүмүүс гэвэл Монгол улсад элчин сайдаар сууж байсан. Павлов НАХЯ-ны зөвлөх байсан хурандаа Радчинко нарыг холбоотой гэдэг юм. Би магадгүй тийм бас юунууд бий байх гэж боддог. Павлов бол намайг Сүхбаатар аймгийн дарга байхад над дээр бас очиж байсан л даа. Ан гөрөө хийхээр. Дорноговьт ч байхад Биеийн тамирын хорооны дарга болчихоод очиж байсан бид нар бас сайн танилууд. Тэгээд “намайг Бирмд элчин сайдын яам, элчин сайдаар томилж байгаа юм даа” гээд хундагаа шидээд уйлж байсан юм л даа. Тэгэхдээ яг Цэдэнбал даргыг өөрчлөх ёстой юм байна гэдэг юм бол Зөвлөлт Холбоот Улсын Коммунист Намын Төв Хорооны тодорхой хэсэг хүмүүсээс үүдэлтэйгээр хийгдсэн. Тэрнээс биш манайхан дотроо бол энэ Цэдэнбалыг алаад хаячихъя. Оронд нь очъё гэсэн тийм зориг зүрх бол байгаагүй байх.
Хишигсүрэн -
Чазов чинь Горбачевийн худ билүү?
Гомбожав -
Одоо тэрнийг нь бол би сайн мэдэхгүй юм. Дөрөвдүгээр газрын дарга ерөөсөө Батмөнх дарга, Моломжамц дарга хоёр бол бас гуйсан юм билээ. Та ерөөсөө энийгээ бол Улс төрийн товчоон дээр очиж тайлбарлаж өг. Өөрсдөд нь үүрэг өгөхгүй юу. Цэдэнбал өвчтэй байна дахиад нам төрийн өндөр албан тушаал хаших боломжгүй. Та нар биеийнх нь эрүүл мэндийг бод барь гэсэн тийм л юм ярихаар зэрэг та нар энийгээ тайлбарлаж өг манайд хүмүүст гэсэн. Тэгээд ирээд тайлбарлаж өгөөд буцсан байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Ер нь Цэдэнбал дарга засгийн эрхэнд 40-н жил хаан шиг суусан бууж байгаа байдал одоо учир мэдэх та нарын хүрээнд ямар одоо... юу гэдэг юм бэ. Та нар юу мэдэрч яаж хүлээж авч байсан бол ард түмэн яаж хүлээж авч байсан бол...?
Гомбожав -
Тэгээд тэр Төв хорооны бүгд хурал дээр бол ганц хоёр гишүүн ер нь Цэдэнбал даргыг өөрийг нь нэгдүгээрт ирүүлье. Энэ асуудлыг хэлэлцэхдээ намын дүрмэнд ч тийм байна. Биеээр байлгана гэсэн. Хоёрдугаарт бол Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн даргаар үлдээвэл яасан юм бэ. Ерөнхий нарийн бичгийн дарга эд нар гээд албан тушаалыг нь өөрчлөөд ажлыг нь хөнгөлөөд гэж ийм санал гаргаж байсан. Жишээлбэл Баян-Өлгий аймгийн Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга Хурметбек тийм санал гаргаж байсан. Тийм саналтай бас Төв хорооны гишүүд байсан. Тэрнээс бол Цэдэнбалын дараа би энэ албан тушаал дээр байж болох юм гэж тооцоолж байсан хүмүүс бол нилээн жийрхэж байсан болов уу. Тэгээд байхгүйгээр нь энэ асуудлыг шийдвэл Ардын Их Хурлын даргаар үлдээчихлээ гэхэд Цаашдаа ажиллахад төвөгтэй юм гэж тооцоолж байсан хүмүүс бол байсныг би үгүйсгэхгүй. Хүмүүс бол ер нь яахав одоо лав л миний ажиллаж байсан аймгууд бол Ардын Их Хурлын даргаар нь үлдээж болдоггүй байсан юм болов уу өөрийг нь ирүүлж болдоггүй юм болов уу гэсэн тийм юм нилээнд нь байсан юм шүү. Тийм. Цэдэнбал дарга бол хэдийгээр олон жил яасан ч гэсэн Монголын ард түмэн бол уйдаагүй байсан. Аа...улс төрийн хүрээлэлдээ бол энийг өөрчилье гэсэн сонирхолтой бүлэг бол байсан.
Хишигсүрэн -
Яахав нэг хүн бол хэлж байсан л даа. Жирийн ард түмэн бол Цэдэнбал даргыг үхэж байж энэ постноос бууна гэж тэгж бодож байсан учраас ер нь бол их цочирдож хүлээж авсан байх.
Гомбожав -
Тэгээд Цэдэнбал дарга одоо хойшоо явахаасаа өмнө бас Улс төрийн товчооны зарим гишүүдийг өөрчлөхөөр санал манал болгосон ярьж байсан юм гэнэ билээ л дээ. Тэгээд тэр хүмүүс бол ер нь нилээн дургүйцэж байсан болов уу. Тэд нарын оролцоо бол их байсан байх гэж бодож байна.
Хишигсүрэн -
Ямар улсуудыг, ямар төрлийн улсуудыг мань хүн өөрчилье гэж бодсон бол...?
Гомбожав -
Миний яг мэдэж байгаагаар бол Моломжамц гуайг яг өөрчилье гээд хэлчихсэн байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Тэгээд ер нь Цэдэнбал даргын залгамжлагч болж Батмөнх гуай гарч ирж байна ш дээ?
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэр одоо нутаг устай холбоотой, үнэхээр тэр хүнээс өөр залгамжлах хүн тухайн үедээ Улс төрийн товчоонд байгаагүй гэсэн үг үү? Тэр ер нь...
Гомбожав -
За энэ...
Хишигсүрэн -
Мань хүн өөрөө сонгосон хэрэг биш ч байж магадгүй ш дээ тийм ээ?
Гомбожав -
Уг нь надад одоо авагдсан мэдээллээр бол Жаланайжав гуайг Сайд Нарын Зөвлөлийн орлогч дарга бол гэж санал тавьж байсан юм гэсэн. Тэр чинь 1973 онд. 1973 оны үед юм байна л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Жаланайжавын хэрэг гээд байдаг биз дээ.
Гомбожав -
Тийм. Тэгээд би бол бодож байна. Жаланайжав гуай өөрөө татгалзсан юм гэсэн. 2 ч удаа болгох гэсэн татгалзсан гэсэн. Сайд нарын зөвлөлийн даргыг л хайж байсан юм билээ. Өөрөө ч бас тэгж ярьж байсан. Санал болгож байсан сүүлд. Тэгээд тэрэнд бодвол дургүйлхэж бараг би болчихвол яасан юм бэ гэсэн тийм хүсэл бодолтой хүмүүс бол бас дэргэд нь байж л дээ тийм ээ. Тэр хүмүүс нилээн яагаад Жаланайжавт хэрэг үүсгээд. Ингээд Жаланайжавыг 1983 онд Улс төрийн хүрээллээс нь гаргачихсан болов уу гэж бодож байна. Батмөнх дарга бол өөрөө хувь хүний хувьд их сайхан хүн л дээ. Боловсролтой юу боловсролтой. Мэргэжилтэй. Яг их сургуулийн захирал байхад нь богино хугацаанд дэвшүүлсэн ш дээ. Төв хорооны хэлтсийн эрхлэгч болгоод дараа нь нэг 2,3-н сар Сайд нарын зөвлөлийн орлогч болгоод тэгээд 1973 онд бүгд хурлаар Сайд Нарын Зөвлөлийн дарга болгосон.
Хишигсүрэн -
Их нетралный хүн байсан гэдэг нь харагдаад байдаг тийм ээ?
Гомбожав -
Яахав ер нь бол их дөлгөөн их зөөлөн тийм хүн л дээ.
Хишигсүрэн -
Хал балгүй хүн гэж ярьдаг /инээв/.
Гомбожав -
Тийм. Шийдвэр одоо ер нь бол бас харьцангуй сул гэх юмуу зориг зүрх багатай гэдэг юмуу тиймэрхүү чиглэлийн хүнд их зөөлөн тийм. Миний багш юм чинь. Тийм. Аядуу л хүн л дээ. Тэгэхээр Цэдэнбал даргад бол тийм нэгдүгээрт нутаг ус нь нөлөөлсөн байх. Хоёрдугаарт бол тийм аядуу зөөлөн хүн шаардлагатай байсан байж болох юм л даа тийм.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм юм байгаа. Одоо 2-уулаа нэг ийм юмыг таныг ярих болов уу гэж бодоод байгаа. Ер нь нэг Монголчуудын хувьд шал өөр сэдэв рүү орж байна. Нас барсан хүмүүсээ дурсдаг арга барил ер нь яаж өөрчлөгдөж байна аа? Таны энэ амьдралын туршид ухаарч мэдэрч байгаа үеэс.
Гомбожав -
Ер нь нас барсан хүнээ л магтах юм байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
/инээв/.
Гомбожав -
Монголд чинь. Амьд байхад нь бол муулаад байдаг.
Хишигсүрэн -
Аа за.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Нэг тийм юм байх нь тийм ээ. Сайнаар дурсдаг.
Гомбожав -
Тийм. Ерөөсөө нас барсан хүнээ магтаад л байдаг. Тэр бол бараг л амьд бурхан байсан л гэж магтдаг. Тэр бол нилээд моод болчихоод байна. Амьд байхад нь бол үзэж чаддаггүй.
Хишигсүрэн -
Энэ бол бид нарын яг энэ...
Гомбожав -
Тэр бол ерөөсөө монголчуудын тамын тогооны үлгэр гэдэгтэй л холбоотой байж магадгүй.
Хишигсүрэн -
Гэр бүлийг дэмжих талаар...Монголын хүн ам чинь 600000 байсан л гэж яриад байгаа ш дээ. Асар их хэмжээний хүн амын өсөлттэй хөгжил дэвшил болсон 20-р зуунд. Тэгэхээр гэр бүлийн амьдралыг өөрчлөх талаар Социализмын үед явуулж байсан бодлого энэ тэрийг юу гэж боддог вэ? Ямар одоо тодорхой бодлого байсан юм бэ?
Гомбожав -
Ер нь бол одоо бүр дээр үеийг нь ч одоо мэдэхгүй юм. Тэр 1920,1930,1940-өөд онд ямар байсан юм бэ. Үүх түүхээс үзэхэд бол Монголчууд бас эрүүл мэндийн хувьд сайнгүй байж л дээ. Тэр яр шарх янз бүрийн юм нь байсан юм байна. Лам нар гээд хэсэг одоо...
Хишигсүрэн -
Бүх эрчүүд нь...
Гомбожав -
Тийм яг гэрлэлтийн үеийн хүн амын үржихүйн үеийн насны хүмүүс гэрлүүлэхгүй одоо шашны чиглэлээрээ хөөгөөд явчихсан. Энэ бол Монголын хүн амыг өсгөхгүй байх барьж байх Манжийн хааны үеийн л одоо бодлого л явж байж л дээ би бол тэгж боддог юм. Ер нь нэг их өсгөөд хэрэггүй л гэсэн бодлого л явж байсан байна л даа. Тэгээд 1956,1957 оноос тэр улаан тариа гээд хүн амаа эрүүлжүүлэх бодлогыг одоо МАХН засгийн газар, Зөвлөлт Холбоот Улсын тусламжтайгаар хийсэн. Тэр бол үнэхээр хүн ам өсөхөд бол нөлөөлсөн байна. Хоёрдугаарт бол сургуулиуд 19509-аад оны сүүлч 1960 оноос хичээллээд эхэллээ ш дээ ер нь. Их дээд сургуулиуд, техникком. Энэ бол Монголын хүн ам...
Хишигсүрэн -
Бүрэн дунд боловсролын систем бүхэлдээ үүчихсэн тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм. Тэгээд хүн амын цус холдоход их нөлөөлсөн. Хүн ам бол одоо 1960-аад оноос хойших хүүхдүүдийг харахад чинь их өндөр биерхэг. Гоолиг их сайхан болсон ш дээ. Ер нь царай зүсний хувьд ч гэсэн. Сайхан болоод бие бялдарын хувьд ч сайхан болоод тэгээд энэ бол хүн ам Монгол хүн өөрөө өсч хөгжихөд бол их нөлөөлсөн. Тэр үед бол нэг л одоо миний мэдэж байгаагаар их дутагдалтай бодлого явж байсан. Би тэр бодлогыг хэрэгжүүлэгчийн нэг нь байхгүй юу. Тэр нь юу вэ гэхээр сумаас суманд, сумаас аймагт, аймгаас аймагт шилжүүлэхийг бол хатуу хорьдог.
Хишигсүрэн -
Тийм. Шилжих хөдөлгөөн, амьдрах газар, ажиллах газраа хүн өөрөө сонгох эрхгүй.
Гомбожав -
Механик хөдөлгөөнийг хорьдог. За эрхгүй гэхэд бол хууль зүйн хувьд бол тийм эрхгүй хаачихсан юм байхгүй. Тэгсэн мөртлөө бол ерөөсөө л хүнээ шилжүүлдэггүй. Би бол ухаандаа Дорноговь аймгийн даргаар 10-н жил ажилласан гэсэн ш дээ. Тэгэхэд бол нутаг зэргэлдээ аймаг руу бол малчнаа шилжүүлдэггүй. Сүхбаатар аймгийн баруун талын сумдтай Дорноговийн зүүн талын хүмүүс гэрлэх асуудал зөндөө гарна ш дээ. Нутаг усаараа. Аа...Дорноговийн баруун талын сумтай Дундговийн зүүн талын сумдын хүмүүс гэрлэнэ. Тэр чинь ерөөсөө шилжүүлэхгүй. Шилжүүлнэ гэхээр л 500-1000 мал ерөөсөө эзгүйрэх гээд ингээд байдаг.
Хишигсүрэн -
/инээв/.
Гомбожав -
Тэгээд 1983 онд би Дорноговь аймаг руу шилжихгүй юу. Тэгэхэд би бас судалгаа хийж үзсэн байсан юм. 16-49 насны 1600 эмэгтэй хүн эрэгтэйгээсээ олон байсан. Тэгэхээр бол хүйсийн тохироо бол алдагдсан байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тэгсэн байна.
Гомбожав -
Тэгээд би шилжээд явахдаа миний хийж чадаагүй буруу одоо удирдаж байсан нэг ажил бол энэ малын хүйс тохирооны тухай яриад байсан болохоос биш...
Хишигсүрэн -
Хүнийхээ тухай яриагүй.
Гомбожав -
Хүнийхээ тухай яриагүй байна аа. Энэ дутагдлыг та нар давтаж болохгүй шүү гэж ингэж захиж үлдээж байсан.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тийм тэгэхээр бол хүн амын тохироо бол алдагдаж байсан үе л дээ.
Хишигсүрэн -
Та өөрөө хөндчихлөө. Би ч бас санасангүй. Таныг одоо говийн аймгийн дарга байсан хүн ш дээ. Говийн эмэгтэйчүүдийн асуудал гээд 1980-аад онд чинь асуудал тавиад л кино ший ч гараад л сонин сэтгүүлд янз бүрийн өгүүлэл гараад аа...имиж гэж ярих юм бол говийн эмэгтэйчүүдийн талаар сөрөг имиж монголын ард түмний дунд тараасан ш дээ.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгэхээр тэр асуудлыг талаар та ер нь юу бол байсан бэ? Говийн тэр эмэгтэйчүүдийн асуудлаар Гүрбазарын ярьж байгаа тэр юмны хэр одоо үнэний ортой вэ? Бодит байдлыг илэрхийлж чадсан тийм асуудал хөндсөн бэ?
Гомбожав -
Тийм. Тэр бол ер нь үндсэндээ бас бодитой байсан гэж би сая ярилаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм /инээв/.
Гомбожав -
Тохироо алдсан эмэгтэйчүүд нь олон эрэгтэй нь бол цөөрчихсөн. Эрэгтэй нь бол яадаг уу гэхээр голдуу сургуульд явчихна. Цэрэгт явчихна. Үйлдвэрлэл рүү одоо илгээлт аваад ингээд явчихдаг. Тэгээд яах арга байхгүй одоо эмэгтэйчүүд нь олон үлдсэн байсан. Тэрнийг бол бас нилээд хожуу ухаараад арга хэмжээ авч эхэлсэн л дээ. Тэнд одоо техникком сургууль байгуулдаг ч юмуу. Эсвэл цэргийн байгууллагуудыг тийшээ байгуулах энэ арга хэмжээнүүдийг авсан ш дээ. Одоо Өмнөговь, Дундговь руу чинь цэрэг татахдаа бол цөөрүүлсэн арга хэмжээнүүдийг авч эхэлсэн ийм байгаа юм. Гэхдээ энд бол нилээд ухаандаа цаг хугацаа алдаж байж, хүний нас чинь өөрөө богинохон юм чинь тийм ээ. Ухаандаа 18-30 гэдэг чинь гэдэг чинь 12 жил тийм ээ. 12 жил алдах чинь л одоо асар их...
Хишигсүрэн -
Бүхэл бүтэн үеийнхний асуудалд нөлөөлчихөж байгаа юм.
Гомбожав -
Тийм. 12 жилийн төрөлт л алдлаа гэсэн үг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Зөвхөн говьд тийм үзэгдэл байсан шалтгаан юу вэ? Угаасаа тийм суурь байсан уу? Эсвэл яг Социализмын тэр одоо удирдлага зохион байгуулалт засаг захиргааны хувиарлалтаас болоод говьд тийм баланс алдагдаж байгаа байдал...
Гомбожав -
Би сая шалтгаанаа хэллээ л дээ. Сургуульд явна гэхээр эрэгтэй нь явчихдаг тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Үгүй ээ бусад аймагт яагаад болохгүй байгаа юм бэ гэж асуугаад байна ш дээ?
Гомбожав -
Гэхдээ нөгөө хүн ам ихтэй тэр мал ахуй ихтэй. Үйлдвэр хөгжсөн юм бол харьцангуй бага байсан байна. Хүн олонтой газрууд бол. Хүн ам цөөнд бол илэрхий мэдэгдэж...
Хишигсүрэн -
Хүн амьдрах боломж нөхцөл бол харьцангуй муу газраа болвол гэсэн тийм утга явчихлаа тийм ээ?
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Одоо ерөөсөө малчин залуучуудад авгай олдохоо больсон гэнээ. Хөдөө. Тэгж улсууд их ярьж байна.
Гомбожав -
Тэгнэ.
Хишигсүрэн -
Охидууд чинь болсон болоогүй сургуульд сурна гээд хот руу яваад.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд сургууль төгсчихөөрөө би малчин болохгүй гээд. Эцэг эхчүүд нөгөө малынхаа арга аяыг олоод охидуудаа сургуульд явуулаад одоо бүр жинхэнэ хүнд асуудал үүсч байна ш дээ.
Гомбожав -
Тийм нөгөө эсрэг болчихгүй юу.
Хишигсүрэн -
Эсрэг үзэгдэл явагдаж байна.
Гомбожав -
Эрэгтэй нь олон болоод эмэгтэй нь цөөрчихсөн. Одоо болвол ер нь хөдөөд бол охидууд их үнэд орж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм гэнэ.
Гомбожав -
Одоо ингээд...
Хишигсүрэн -
Хотод бол эсэргээрээ.
Гомбожав -
Тийм. Их дээд сургуулиудад ороход чинь 80-90% нь л охидууд тэгээд энэ бол бас л нэг гаж...
Хишигсүрэн -
Гажуудал.
Гомбожав -
Гаж бодлого явж байна ш дээ. Энийг бол бодлогоор зохицуулах ёстой. Тэр чинь бол сүүлдээ бол хүйсийн одоо хязгаар тогтоож өгдөг болсон ш дээ.
Хишигсүрэн -
Элсэлтэнд нь.
Гомбожав -
Тийм ээ элсэлтэн дээр эрэгтэй тэд эмэгтэй тэд. Одоо ухаан нь яг энэтэй холбоод ярихад бол Монголд бол 160-170 их дээд сургууль үнэхээр хэрэг байхгүй ш дээ тийм ээ. Аа...нэг 10-аад сургууль байхад л болж байгаа байхгүй юу. Тэгээд энийг бол ингээд зоригтой цөөрүүлэхгүй юм. Яагаад уу гэхээр хүний өмч рүү халдлаа ч гэдэг юмуу. Тэр чинь юу вэ гэхээр тодорхой тооны хүмүүсүүдийн бизнесийн ар талд нөгөө шийдвэр гаргагч нар л суугаад байгаа байхгүй юу. Энэ их хурад, Засгийн газрын шишүүдийн ихэнхи нь бол өөрийн гэсэн сургуулиудтай. Тэрнийгээ халдаж чаддаггүй. Уг нь бол стандарт тогтоогоод л энэ стандартад хүрэхгүй их дээд сургуулиудыг татан буулгана. Хугацаа зааж өгнө. Нэг дэх нь ийм бодлого явуулна. Тэгээд хамгийн гол юу нь бол төр засгаас бол хэрэгцээгээ гаргаж өгөх ёстой байхгүй юу. Уул уурхайн салбарт ийм мэргэжилийн хүн тэд. Газар тариалан тэд. Тэгээд тэр үндсэн дээр их дээд сургуулиуд боловсон хүчнээ бэлтгэх ёстой. Эрэгтэй эмэгтэй хүйсийг ч гэсэн тэгж тохируулах ёстой. Тухайлбал малын эмч, зоотехникч нарын дийлэнхи нь эрэгтэй байвал зүгээр л дээ. Эмэгтэй хүн чинь тэгээд л хэдэн хүүхэд гаргахаараа юундаа явж чадахгүй. Малтай ноцолдож чадахгүй.
Хишигсүрэн -
Ер нь одоо жендерийн асуудал гэж юм яриад байгаа ш дээ. Эмэгтэйчүүдийн одоо байр байдал таны амьдралын туршид яаж өөрчлөгдөж байна. Аа... эрчүүдийнх бас яг зэрэгцээд ямар өөрчлөлт гарч байна вэ? Та юу ойлгож байгаа вэ?
Гомбожав -
Тийм. Жендер гэдэг маань зөвхөн эмэгтэйчүүдийн асуудал биш шүү дээ тийм ээ. Эрэгтэй ч эмэгтэй ч аль альных нь л асуудал. Саяын хэлсэн юунуудыг л бодолцож жендерийн асуудлыг хийх ёстой байхгүй юу. Өнөөдөр бол эмэгтэйгийнхээс гадна эрэгтэйгийнх зайлшгүй хэрэгцээ шаардлага улам өсчихсөн байгаа. Мэргэжил боловсролын хувьд ч ахуй амьдралын талаар ч гэсэн.
Хишигсүрэн -
Та бид хоёр түрүүчийн өмнөх уулзалт дээр яриад өнгөрсөн л дөө. Товч яриад өнгөрсөн. Намын үзэл суртлын ажил гэж залхаасан ажил байсан юм аа гээд их...яахав ингээд улсууд /инээв/ дурсаад ярихаараа жирийн ажилчин байсан улсууд их ярьдаг юм билээ л дээ. Тэгээд нэг сумын дунд сургуулийн пионерын удирдагч байсан хүн ярьж байна. Ерөөсөө дарга нар ирээд шалгалт авахаараа Улс төрийн товчооны гишүүдийн зураг ерөөсөө хананд өлгөөтэй байж байдаг байгууллага тэр. Тэр Цэдэнбал даргаа таньдаг гэнэ. Ямар одоогийнх шиг зурагт байх биш. Мэдээлэл байхгүй. Хэн нь хэн бэ гэдгийг харах боломж байхгүй. Тэгээд Цэдэнбалаас баруун тийш ээ тэд дэх нь тэр тэр гээд бүгдийнх нь нэрийг одоо цээжлээд нөгөө тийшээ тэр гээд. Ирээд дарга нар асуухаар за байзаа энэ чинь хэн билээ хэд дэх нь билээ. 1,2,3 дахь тэр гэж хэлдэг гэх мэтийн инээдэмтэй юм ярьж байагүй юу. Тэгэхээр яг тэр ажлыг хийгээд явж байгаа. Та бол жишээ нь суманд ч юмуу шалгалтаар яваад очиход бол сум бол одоо тэр чигээрээ ингэж байгаа ш дээ оволзоод л жижигрээд л...
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд тэр үед ер нь танд юу бодогддог байв. Танд ямар тийм сонин ч гэдэг юмуу. Одоо бодоход сэтгэлд үлдсэн тийм сонин юм болж байсан болов уу? Та бол юугаар очоод бүтэн сум аваачаад нөгөө /инээв/ юуг нь угаалгачихсан гэлээ.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Гэх мэтээр. Тэр бол тодорхой түвшинд болсон ш дээ. Аймгийн даргын түвшинд юу болдог байсан бэ 1980-аад он 1970-аад оны төгсгөлд.
Гомбожав -
Үгүй ээ одоо ингээд Хувьсгалт намын гишүүн болж байгаа малчин ажилчин, сэхээтэн хэн ч болов аймгийн намын хорооны товчооны хурлаар ордог байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
За /инээв/.
Гомбожав -
Орлогч гишүүн гишүүн болоод орно. Жинхэнэ болохдоо ирнэ. 2 удаа ирж байж тэр хурлаар орж. Тэгээд бид нар бас асууж л байсан. За энэ Улс төрийн товчооны гишүүн тэр дөрөв дэх нь хэн бэ тав дахь хэн бэ ч гэдэг юмуу. Мэдэхгүй. Мэдэхгүй бол тэгээд бас Улс төрийн товчооны гишүүнийг мэддэггүй чи ер нь яачихсан лойчихсон нөхөр үү. Тийм юм бол байсан. Тэгээд ер нь хүн чинь тухайн үеийнхээ л бүтээгдэхүүн байдаг шүү дээ. Тэрнээс гаж юм байгаагүй. Дагаж л явж байсан. Бас л цээжлүүлдэг нүдлүүлдэг. Тийм байсан. Тэр бол одоо бодоход их инээдэмтэй. Үгүй ээ тэр Улс төрийн товчооны хэдэн хүнийг...
Хишигсүрэн -
/инээв/ Танилаа ч яалаа...
Гомбожав -
Танилаа ч яалаа тэр мал маллаж байгаа хүнд айн? Танихгүй ч байсан яалаа. Тэр болвол аж холбогдолгүй зүйл. Тиймэрхүү бидэнд завхаруулж байсан юм их байгаа байхгүй юу. Тийм.
Хишигсүрэн -
/инээв/ Малчдын аж амьдрал юмыг ингээд харахаар зэрэг яахав онолын хувьд гэх юмуу даа Хүннүгийн үед ч юмуу хэзээ ч юм бэ таван хошуу малыг Монголын ард түмэн гэршүүлж ингэж амжиргааны гол хэрэгсэл болгосон. Яг л тэр технологи, амьдралын хэв маяг одоо хүртэл хадгалагдаж байна ш дээ. Мэдээж энэ чинь одоо бүх юмыг өөрчилнө сайжруулна гэдэг хандлагатай байсан нийгэмд ер нь малчдын амьдралыг өөрчлөх талаар аж төрөх ёсыг өөрчлөх талаар ер нь тийм өөрчлөлт хийж чадсан уу? Зорилго байсан уу?
Гомбожав -
Тэр бол яахав дээ байсан л даа. Жишээлбэл ингээд бригадын төв зарим одоо суурь тэр чинь халуун устай болгоно. 7 хоног байя гэхэд сард нэг юмуу хоёр удаа кино урлаг уран сайхан очуулна. Ухуулга яриа таниулга хийнэ. Хурал цуглаан хийнэ. За тэгээд хэвлэлийг бол байнга одоо хүргэнэ. Одоог бодох юм бол урлаг уран сайхан төвийн том театрын том жүжигчид хүртэл тэр чинь айл сумдыг заавал дамжина. Тэр дамжиж байна уу үгүй гэдгийг аймгийн намын хороо бас хяналт тавьж байна. Яваагүй бол дээш нь матна. Арга хэмжээ авахуулна. Тэр талаасаа бол одоо холбоо, урлаг уран сайхан, ухуулга яриа таниулах бол тэр үед сүрхий л юм хэлж байсан. Одоо халуун усны байшингүй байх юм бол. Нүүдлийн халуун устай яваад толгой дараалан оруулдаг барьдаг ийм юм хийгдэж байсан. Энэ талаасаа бол одоотой бол зүйрлэх арга байхгүй. Ер нь бас нэгдэл сангийн аж ахуйн зүгээс өөрийн гэсэн хөрөнгө мөнгөтэй болчихсон. Малчидынхаа амьдралыг дээшлүүлэх арга хэмжээг бол нэгдэл, сангийн аж ахуйн зүгээс авдаг. Улсаас ч авдаг. Тийм бол байсан шүү. Тэгээд тэр талаар аваад үлдчихээр дэвшилттэй юмнууд бол байсан. Аа...зүгээр ер нь миний бодлоор бол нүүдлийн мал аж ахуй бол бас их сонгодог юмаа. Энэ олон мянган жилээр амьдраад ирсэн. Ер нь мал дагасан хүн ам тосдоно гэж ярьдаг тийм ээ. Ухаандаа өнөөдөр малчин хүнийг бол ажлаас халчихна гэж байхгүй ш дээ. Тэнд одоо дэлхий дээр эдийн засгийн хямрал болж байхад малчин хүн малчин хүн малаа маллаад сүүгээ уугаад махаа идээд арьс үсээ элдээд сур тушаагаа хийгээд ингээд өөрийнхөө аж ахуй амьдралыг бол болгоод. Хамгийн найдвартай ажлын байр бол ерөөсөө мал. Хэн ч албан тушаалаас нь халчихгүй. Хэзээ байсан. Ер нь нүүдэлчид бол одоо бий болсон түүх нь тийм хүнд өлсөглөнд нэрвэгдэж байгаагүй гэж байгаа юм. Хамгийн өлсөж байсан ард түмэн бол суурин иргэншил гарчихсан. Гэхдээ энэ бол монголын мал аж ахуйн үйлдвэрлэлийг дан нүүдэлчдээр байлга гэж ярьж байгаа юм биш. Одоо бол бас нэг 2 тийшээ туйлшрахгүй төв суурин газрыг одоо бараадаад бол фермерийн аж ахуй суурьшилтай. Өндөр үр ашигтай малаа бол үржүүлэх ёстой. Тиймгүй газар нь бол нүүдлийн уламжлалт мал аж ахуйгаа хөгжүүлэх ёстой юм л даа. Одоо бол яагаад Монгол их цөлжилтөнд ороод байна уу гэхээр нүүдлийн мал аж ахуйг их буруу зохион байгуулж байна. Сумын төв хаана байна. Бригадын төв хаана байна. Төв суурин газрыг бараадаж 30 км-ын градус дотор л жилийн дөрвөн улиралд л малаа маллаж байна ш дээ. Тэгэхээр чинь нөгөө бэлчээр талхлагдаад тэнд л зөвхөн худаг ус нь байна. Гэтэл цаашаа бол 40,50,60,70 км-т болвол ус байхгүй хүн нутаглахаа больчихсон. Тийшээ ямар нэгэн үйлчилгээ байхгүй ийм болчихоод байна ш дээ. Тэгээд өнөөдөр бол яаж байна уу гэхээр Улаанбаатар руу ойртох тусам бензин шатахууны үнэ хямдраад байдаг. Холдох тусам бензин шатахууны үнэ нэмэгддээд байдаг. Тэгэхээр чинь хүн өндөр үнэтэй шатахуун хэрэглье гэж бодохгүй. Өөрийн эрхгүй Улаанбаатар луу одоо Эрдэнэт рүү, Дархан руу Чойр луу, Багануур луу хүн ам Монголын хүн амын бараг талаас илүү нь байна. Энийг бол төр засгаас бодлоготойгоор өөрчлөх ёстой. Тэр бодлоготойгоор өөрчлөхийн тулд хамгийн эхлээд хэн одоо захын хязгаар нутаг руу дутагдаж байна. Тэрэнд бол бензин түлшийг нь хямдруулж хүргэх ёстой байхгүй юу. Суман дээр бол бензины үнэ хямд. Цаашаа малчид хөнгөлөлттэй. Тэр алдагдал гарах юм бол татаасыг нь төрөөс өгөх ёстой. Ямаанд 30 тэрбумын өгч байснаас тэр алдагдлыг нь өгөх хэрэгтэй. Тэр бэлчээрийг нь бол үнэгүйгээр усжуулж өгөх хэрэгтэй байхгүй юу. Тэр алс нутаглаж байгаа хүмүүсийг машиныг ч гэсэн хямд гэрэл цахилгааныг ч гэсэн холбоог ч гэсэн эхний ээлжинд өгөх юм бол. Ер нь одоо би боддог ш дээ хөдөөгийн малчид бол орчин үеийн хүмүүсийн амьдралд оръё гэх юм бол нэгдүгээрт дэд бүтэц хөгжүүлэх хэрэгтэй. Дэд бүтэц гэхээр би зам тавь гэж байгаа юм биш. Хамгийн эхлээд холбоо байх хэрэгтэй тийм ээ. Хаана ч гэсэн холбоотой. Ямар ч байсан нэг гэрэлтүүлдэг нэг хөргөгч телевизээ үзчихдэг. Тийм ээ ингээд нүүдлээд явж байх ийм одоо шаардлага байна л даа. Тэгээд яахав одоо бол боломжийн улсууд өөрсдөө хэрэгцээгээ тодорхойлоод байна ш дээ. Нэг мотоцикольтой байна. Нэг машинтай байна. Тэр нь бол бензин шатахуун бага иднэ.
Хишигсүрэн -
Малчид бас хоёр тийшээ ялгарчихсан байна лээ ш дээ.
Гомбожав -
Тийм. Тэд нар бол сайхан амьдрал нь дээшилчихсэн. Хотын одоо гуйлгачин ядуу айлтай бүр харьцуулахгүй сайхан амьдарч байгаа айл зөндөө байна ш дээ. Тэгээд нөгөө...
Хишигсүрэн -
Тэгээд нөгөө малчны туслах малчин айлууд их болчихсон юм билээ.
Гомбожав -
Тэгээд энэ дотроос хамгийн их анхаарах юм бол тэр малчдын ноос түүхий эдийг боловсруулдаг үйлдвэрийг л эх орондоо бий болгох ёстой. Тэгэх юм бол ёстой малчдын маань түүхий эдийн үнэ нэмэгдэнэ ш дээ. Ухаандаа хонины арьсыг чинь нэг мянгаар ямааны арьсыг чинь 2 мянгаар аваад байна ш дээ. Саяхан одоо 15 мянган төгрөг хүрч байсан ямааны арьс үнээ л нэмэх ёстой. Үнэ нэмэхийн тулд яах ёстой вэ гэхээр үйлдвэрлэлээ л бий болгох ёстой байхгүй юу. Тийм ээ. Арьс үс ноос...
Хишигсүрэн -
Одоо Социализмын үеийн засаг захиргааны хуваарилалт хөдөө аж ахуйн нэгдэл сангийн аж ахуйг дагаад бий болчихсон энэ олон засаг захиргааны нэгжүүд ер нь бодит байдал дээр улсын төсөв дээр ачаа ихэсгэдэг юм болсон юм билээ ш дээ. Миний төрсөн сум бол хүн амын 70% нь нүүчихсэн ш дээ.
Гомбожав -
Аль сум бэ?
Хишигсүрэн -
Увс аймгийн Бөхмөрөн сум.
Гомбожав -
Аа тэнд. Тэгэхээр одоо бол энэ чинь...
Хишигсүрэн -
Тэгээд тэр суманд одоо тэр сургууль эмнэлэг гэсэн тэр нөгөө төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг нэгжийг тэжээхийн тулд улс асар их хэмжээний гэх мэтээр нэг сумаар жишээ авахад. Нөгөө сангийн аж ахуйнууд чинь тарчихсан ш дээ. Ихэнхи олонхи нь тэгээд тэндээ нэг хэдэн хүн ажил ч байхгүй юу ч байхгүй. Ажилгүй хэдэн хүний хүүхдийг сургах эмчилэхийн төлөө гэх мэтээр механикаар тухайн үедээ зохион байгуулсан биш байлаа гэхэд тэр явж байсан систем нь нурсан учраас яагаад одоо хүртэл энийг өөрчлөхгүй байгаа юм бол гэж бүр гайхмаар юм ажиглагдаад байгаа байхгүй юу.
Гомбожав -
Тийм би түрүүн нөгөө ярилцлагадаа хэлсэн ш дээ. Засаг захиргаа бүтцийн өөрчлөлт хийгээгүй. Одоо бол бидэнд 360-н хэдэн сум хэрэггүй л дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм. Ийм олон аймаг хэрэг байгаа юм уу?
Гомбожав -
Гэхдээ энийг бол ингэж татан буулгах ажлыг хийх хэрэггүй байхгүй юу. Хөгжлийн бодлогоор дэмжих ёстой. Үлдэж болох сумдадаа хөрөнгө оруулалт хийх ёстой. Тэгэхээр нөгөө эсрэг сум нь хөгжлөөр хязгаарлагдаад байна ш дээ. Тэгэхээр аа...ерөөсөө хажуугийнхаа сумтай л нэгдэе нийлье гэдэг юмыг аяндаа бол өөрсдөөс нь санаачлага нь гараад ирэх ёстой байхгүй юу. Тэгэхээр одоо бол яагаад энэ рүү хандаж чадахгүй байна уу гэхээр их хурлын гишүүдтэй холбоотой байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Сонгогдож байх гээд /инээв/.
Гомбожав -
Тийм. Эд нар чинь нөгөө санал авахын тулд өө...сүүлд нь чи манай сумын татан буулгачихсан гээд хараалгуулахгүй санал авахгүй болчихно гээд айгаад хийхгүй байна ш дээ. Тийм учраас бол...
Хишигсүрэн -
Тэр 76 тойрог хувааж байгаа нь засаг захиргааны нэгжийг аягүй их яачихаж байгаа ш дээ тийм ээ.
Гомбожав -
Энэ бол их хортой байгаа.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Яагаад гэвэл хөрөнгө цацагдаж байна тийм ээ. Жижиглэгдээд. Бүр нэг 200-аад одоо өрх байгаа сум руу хэдэн мянган зуун км өндөр хүчдэлийн шон тавьж байх шаардлага байхгүй л байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэрний оронд арай хялбар аа...тэрнийгээ хөгжинө гэсэн сумд руу зам дагасан үйлдвэр уурхай дагасан ирээдүйтэй тэр газарлуугаа тэр хөрөнгө оруулалтаа хийх ёстой байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха...ер нь таны амьдралд ер бусын бусдаас онцгой гэж хэлж болохоор юм байгаа юу?
Гомбожав -
Байхгүй дээ. Би бол...
Хишигсүрэн -
Манайд ер нь байна гэж хэлсэн хүн байна уу гэдэг шиг /инээв/...
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Манайхан их сонин улсууд юмаа. “Би бол бусдын л адил” гэж хэлэх юм байна бүгдээрээ.
Гомбожав -
Тийм бусдын л адил л байгаа юм чинь.
Хишигсүрэн -
Энэ бас Монгол хүний онцлог байх шиг байна.
Гомбожав -
Магадгүй.
Хишигсүрэн -
Барууныхан бол хүүе...би юу гэж бусадтай адилхан байх уу би бол би. Би ийм хүн байхгүй юу гээд ярьдаг ш дээ тийм ээ.
Гомбожав -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Энэ бол манайхны нэг онцлог байх.
Гомбожав -
Тийм манайхны л онцлог байх.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Тэгээд хувь хүнд бол ухаан нь нэг ч хүн бүр адилгүй ш дээ тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Одоо аймгийн дарга адилхан хийж байгаа нь ч шал өөр арга барилтай, шал өөр амьдралтай, шал өөр үзэл бодолтой л байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Гомбожав -
Гэхдээ бол бидний одоо мах цусанд шингэсэн юугаар бол бид адилхан юмаа. Жирийн юм аа.
Хишигсүрэн -
/инээв/ Бид хоёр их сайхан удаан ярилцлаа 3 цаг 30-н минут орчим ярьж байх шиг байна. Тэгээд ярилцлаганд ярьж байгаа юмнууд дээр дутуу орхигдсон энийг бол энэ бидний ярьж байгаа зүйлтэй холбож заавал хэлэх ёстой гэсэн юм байна уу танд...?
Гомбожав -
За одоо юу байхав дээ. Тийм ээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Гомбожав -
Хэрвээ дараа нь ухаан нь ингээд бичлэгээ үзэх юм бол үгүй ээ ер нь ийм юм л ярих байж дээ гэхээр юм гарах л байх л даа.
Хишигсүрэн -
Ер нь та юу яасан...мянга мянган удирдах албан тушаал хашиж байсан улсууд тэр дундаа цөөхөн хэдэн аймгийн дарга удирдах ажил хийж байсан улсуудын нэг төлөөлөл болж орлоо л доо. Ер нь бол аймгийн дарга эд нар хийж байсан улсууд миний мэдэж байгаагаар манай ярилцлаганд ороогүй л байна. Тэгэхээр бас ийм хүний төлөөлөл болоод манайд их үнэтэй, цэнэтэй судлаачдын хувьд их ач холбогдолтой мэдээлэл өгсөн гэдэгт итгэж байна танд их баярлалаа.
Гомбожав -
За баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
