Pürevdorj

Basic information
Interviewee ID: 990420
Name: Pürevdorj
Parent's name: Luvsan
Ovog: Jailar
Sex: m
Year of Birth: 1939
Ethnicity: Halh

Additional Information
Education: higher
Notes on education: military political officer
Work: retired, writes literature
Belief: Atheist
Born in: Sharga sum, Govi-Altai aimag
Lives in: Bayangol sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
military
foreign relations
authority
democracy
politics / politicians


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

За өнөөдөр 10-н сарын 15 болж байна. За манай аман түүхийн судалгаанд бас их тийм ховор живэр хүн оролцож ярилцлага өгч байна. Аа...Пүрэвдорж гуай бол цэргийн одоо хүн. Бүр генерал цолтой хүн байгаа. Бичдэг, ном бичдэг, роман бичдэг өөр одоо сэтгүүлч ‘аа сэтгүүл зүйгээр ч юм хийдэг. Би оюутан байхаасаа эхлээд таны статьяг нь их уншдаг байсан юм аа. Тэгээд тантай ярилцлага хийе гэсэн бодол байгаад утсыг чинь олж аваад холбогдсон. Их баяртай байна. Танд ирж ярилцлага өгөх болсонд их баярлаж байна.

Пүрэвдорж -

За, би тус болох бол одоо болж л байна.

Хишигсүрэн -

За /инээв/.

Пүрэвдорж -

Та бүгдийн ажилд тус болох юм хэлж чадах юмуу үгүй юмуу бүү мэд шүү дээ.

Хишигсүрэн -

За тэр, тэгж ярихгүй. Зүгээр л хүн болгон л гоё ярьдаг юм байна ер нь. Нэг өөрийнхөө түүхээс ярилцлагаа 2-уулаа эхэлвэл яасан юм бэ. Пүрэвдорж гуай өөрийнхөө хүүхэд нас, төрсөн, унасан газар нутаг хэрхэн яаж сургууль соёлын мөр хөөв, боловсрол эзэмшив. Дахиад ажил амьдрал, ажлын түвшин гээд ерөөсөө л таны идэвхитэй амьдрал бол Социалист нийгмийн үед өнгөрлөө ш дээ. Үндсэндээ 1990-ээд он хүртэл. Тэгэхээр манайх бол “20-р зууны Монголын аман түүх”-ийн судалгаа учраас таны амьдралын түүх ч гэсэн их үнэтэй сонин мэдээлэл агуулж байгаа байх аа гэж бодож байна.

Пүрэвдорж -

За би чинь бол одоо Говь-Алтайд төрсөн хүн.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Улаанбаатараас бол 970 км газар төрж дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Малчин хүний хүүхэд. Би ганцаараа. Ерөөсөө аав ээжээсээ ганцаараа төрсөн.

Хишигсүрэн -

Төрсөн хүүхэд нь юмуу тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Тийм. Төрсөн хүүхэд. Тийм хүнийг чинь айлын “Эр ганц хүү” гэдэг биз дээ. Манайх, аа...хөдөөгийн малчин айл бог мал ихтэй. Тийм учраас би ерөөсөө сургуульд сууж үзээгүй. Бага сургуульд ч суугаагүй. Дунд сургуульд ч суугаагүй ерөөсөө. Аа...манай аав бичиг үсэгтэй тийм хүн байсан. Надад жаахан байхад одоо Монголд чинь одоо шинэ үсэг гээчийн юм гарлаа ш дээ. 1940-н хэдэн онд.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

1945,1946 онд байна уу даа.

Хишигсүрэн -

Бүх нийтээрээ

Пүрэвдорж -

Тийм. Тэрнийг манай аав “монгол бичиг”-тэй хүн байж байгаад “шинэ үсэг” заалгачихсан. Шинэ үсгийн багш болоод тэгээд нөгөө хөдөөгийн хүмүүст шинэ бичиг крилл бичиг заасан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэгээд хөдөөгийнхөн чинь ихэнх нь Монгол бичигтэй байсан. Монгол улс хувьсгалаас өмнө бичиггүй байсан гэдэг бол шал худлаа юм ш дээ. Бичигтэй байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгээд нөгөө тэр бичиг нь...

Пүрэвдорж -

Тэгээд нөгөө “Монгол бичиг”-тэй улсуудад заахад нь монгол бичгээрээ толгойлоод ард нь крилл бичгээр ингээд заахгүй юу. Тэрнийг нь би дагаж явж байгаад би нэг монгол бичигтэй, шинэ бичигтэй болдог. Долоотой юмуу даа. Ингээд монгол бичиг, шинэ бичиг сурсан. Тэгээд ерөөсөө сургуульд суугаагүй. Сургуульд сууж болохгүй байсан нөхцөл бол манайх малтай нэгдэл ордоггүй айл байсан. Бас жаахан муу нэртэй. Нэгдэлд ордоггүй учраас. Тэгээд сумын төв дээр очихоор зэрэг гэрээ нүүлгэчихээр малаа яах вэ.

Хишигсүрэн -

Ганц хүүхэд учраас сургуульд өгөхгүй байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм тийм.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Аа...дотуур байранд болохоор манай нутгийн хүүхдүүдийн дотуур байрны хүүхдүүд хамуурдаг байсан юм. Тэгээд хүүхдээ хамууруулахгүй гээд. Тэгээд би ерөөсөө сургуульд суугаагүй. Би 20 хүртлээ би мал малласан. Зүгээр л хөдөөгийн, тэмээ маллана. Бог мал маллана. Тэгээд 20-той цэрэгт явсан. 20-той цэрэгт яваад би зүгээр л цэргийн алба хаасан ч ш дээ. Зүгээр л байлдагч. Тэгээд л...

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд та цэрэгт явсан юм бэ?

Пүрэвдорж -

Аа...1959 онд. Тэгээд Цэргийн Дээд Сургуульд тэр үед чинь бас нэг цэрэг мэргийг өргөтгөж байж дээ янз нь. Шалгалт авсан. Цэрэгт байсан улсуудаас...

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэгээд би тэнд тэнцсэн. Тэгээд цэргийн сургуульд орсон. Офицер бэлтгэдэг сургуульд.

Хишигсүрэн -

Ерөнхий боловсролын хэрэг байхгүй...

Пүрэвдорж -

Юу ч байхгүй.

Хишигсүрэн -

Шаардлагагүй.

Пүрэвдорж -

Юу ч байхгүй.

Хишигсүрэн -

Шаардлаггүй.

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа...шалгалт нь юу байх уу?

Пүрэвдорж -

Тэгээд яахав улс төрийн мэдлэг шалгана. За тэгээд гайгүй дээ.

Хишигсүрэн -

Та надад нэг...

Пүрэвдорж -

Тоо моо үзнэ тэд нар нь байхгүй ш дээ. Би чинь мэдэхгүй юм чинь...

Хишигсүрэн -

/инээв/ За тэгэхээр та 20-той цэрэгт явахдаа 1959 он гэдэг чинь ер нь бол таны үеийн сэхээтэнүүд бүгдээрээ 10-н жилийн боловсрол эзэмшичихсэн...

Пүрэвдорж -

7, голдуу 7 төгсдөг байсан үе дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм. Бүх суурь шинжлэх ухаануудын мэдлэг авдаг тийм ээ. Тэгэхээр та 20-той цэрэгт явахдаа яг юу мэддэг болж байв. Бичиг үсэг тайлагдсан учир ном их уншдаг байсан уу?

Пүрэвдорж -

Аа...ном их уншина.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Би чинь багаасаа уран зохиол маш их уншина. Одоо болтол санаанаас гардаггүй юм аа. Ц.Дамдинсүрэнгийн түүвэр зохиол гээд хатуу хавтастай зохиол олж уншлаа. Хөдөө чинь ном олдохгүй ш дээ. Тэнд чинь нөгөө “Хоёр цагаан юм” “Бух Гомбо” энэ тэр гээд л “Толь Гэндэн” гэсэн хачин жигтэйхэн зохиолуудыг уншдаг, тийм байж л дээ. Тэгээд цэрэгт чинь нэг жаахан хичээл мичээл жаахан юм заана ш дээ. Тоо заадаг байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

7-р ангийн тооноос эхлээд тоо заасан. Юу ч мэдэхгүй. 4-ын аргын тооноос өөр юм мэдэхгүй. 10-тын бутархай ч мэдэхгүй ш дээ би одоо. Хэн мэдэх вэ тэр одоо яаж тэнцсэн юм бэ Цэргийн сургууль төгсөөд офицер болсон.

Хишигсүрэн -

Хаана Цэргийн сургуульд...?

Пүрэвдорж -

Айн...?

Хишигсүрэн -

Хаана Цэргийн Сургууль та төгссөн бэ?

Пүрэвдорж -

Монголдоо.

Хишигсүрэн -

Монголд аа ха.

Пүрэвдорж -

Тийм. Тэгээд 3,4-н жил ажиллаж байгаад тэгээд дахиад Зөвлөлт Холбоот улсад Цэргийн академид явсан. Цэргийн дээд сургууль төгссөн хүн академи гэж дээд шатных нь юу л даа. 5-н жил сурсан байна би тэнд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Цэргийн, цэрэг, улс төрийн академи. Тэр үед, их сонин үе байсан тэр үед Пастернакийн тухай маргаан гарчихсан, Сахаров бөөн хэрүүл болчихсон, Солженыциныг хөөгөд гаргачихсан 1970-н хэдэн он ш дээ.

Хишигсүрэн -

1970-н хэдэн он байгаа.

Пүрэвдорж -

Тийм 1970-н хэдэн он. Бөөн шуугиан болчихсон. Нөгөө Оросын тэрс үзэлтэнүүд Дисидентүүд гээд одоо гараад ирсэн. Одоо нөгөө Еврей нар гадагшаа явах гээд тэрнийг нь явуулахгүй гээд тэр шуугиантай байсан үед би 5-н жил сурсан. Их олон Еврейтэй хамт сурсан. Тэгээд намайг бүр тэр Еврей маягтай их эсэргүү зантай болгосон л доо. Орос бол манайхаас шал ондоо байсан. Тэнд бол ерөөсөө. Ялангуяа сэхээтнүүдийн дунд эд нар бол эрдэмтэд, зохиолчидын дунд бол нөгөө Дисидентство гэж оросоор хэлдэг тэр нөгөө...

Хишигсүрэн -

Тэрс үзэлтнүүд...

Пүрэвдорж -

Тэрс үзэлтнүүдийн юу одоо гараад ирчихсэн. Дисидентүүд том цэнгэлдэх хүрээлэнд шүлгээ уншаад л зарим нь тэндээсээ баригдаж яваад л буцаж хоригдоод л тэгээд...

Хишигсүрэн -

Цэнгэлдэх хүрээлэнд шүлэг уншихаар тэд нарыг сонсогч нар дагаж цугларах уу?

Пүрэвдорж -

Дүүрэн цуглана. Эхлээд тэд нар ингэсэн юм ш дээ. Политехникийн музей гэж юманд уншиж байсан. Бид нар очиж л байсан л даа. Нөгөө оросууд дагуулаад очно.

Хишигсүрэн -

Ямар шугмаар тэр мэдээлэл ирэх үү?

Пүрэвдорж -

Яахав оросууд л хэлнэ. За энд ингэх гэж байна гээд...

Хишигсүрэн -

Яг албан бус эх сурвалжаар ирнэ ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм тэгэхээр тэнд очдог. Авангардистууд гэж тэр үед байлаа ш дээ орост одоо тийм нууц зураачид байсан.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Сонин жишээ хэлье л дээ. Манай Улс төрийн академи чинь бусад цэргийн академийг бодвол нөгөө урлаг судалдаг юм. Уран зохиол судлана, уран зохиол судлана. Манай урлаг судлалын багш Тихунов гэж нэг доктор байсан юм. Хурандаа хүн. Тэр Монголын уран зураг хавтгай зураг судалдаг. Тэгээд Монголд хэд хэдэн удаа ирсэн тийм хүн л дээ. Тэгээд тэр нэг өдөр лекц уншиж гаргачихаад гурван хүнийг нааш ир үл гэхгүй юу. Тэгээд үлдсэн чинь өнөө шөнө, маргааш өглөө Бегаявая гэдэг гудамжинд авангардист зураачид нууцаар үзэсгэлэнгээ гаргах гэж байна. Барагцаалвал 11-н цаг хүртэл гарах байх өдрийн. Тэгээд мэдээжийн хэрэг очиж хар. Тэрнийг очиж үз гэж. Тэгээд шөнө 3-н цагт очиж байгаа юм. 3-н цагт очсон чинь хэдэн байшин тойрсон очерлочихсон зүгээр ерөөсөө. Тэгсээр байгаад л орсон. Тэр авангардист зурагны чинь тийм юм үзээгүй улсууд чинь ерөөсөө гайхмаар хачин жигтэйхэн тийм ерөөсөө. Тэгэхдээ 11-н цагт ч хураагаагүй ээ. Үдээс хойш л цагдаа нар ирээд барьж аваад л нөгөө /инээв/ үзэсгэлэнг чинь хураагаад аваад явах жишээтэй. Иймэрхүү юмнууд байсан.

Хишигсүрэн -

Би нэг юм тодруулаад асуучихъя. Авангардист зураг та үзэж байна ш дээ. Тэгэхээр таны үзэж харж байсан зураг бол нөгөө социреалист ч гэдэг санж уу. Ерөөсөө л нөгөө реалист урлагийн л бүтээлүүд. Асар их үзэл сурталжсан тийм дүрслэх урлагийн бүтээлийг харж өссөн, хүмүүжсэн байж таараа.

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа...тэгэхээр авангардист зурагнууд чинь ямар ч тийм бодит дүрслэл байхгүй ш дээ. Тэрнийг хараад та жишээлбэл ямар юм одоо юу гэдэг юм бэ тэнд яг урлаг гэдэг талаасаа юу мэдрэх вэ та...? Ер нь ямар сэтгэгдэл үлдэж байна уу?

Пүрэвдорж -

Тэр улсууд чинь Москвад байсан дипломатууд бүгд оччихсон. Дор нь худалдаж аваад л нөгөө зургуудыг чинь.

Хишигсүрэн -

Барууны...

Пүрэвдорж -

Хачин жигтэйхэн юм байна ш дээ тэр зурагнууд чинь. Ерөөсөө нүд ам орой дээрээ гарч байгаа юм. Зүгээр нэг жишээ хэлэхэд “Автопортрет” гээд ингээд оросоор бичихсэн. Тэр нь юу вэ гэхээр элс зураад элсэн дээр нь өөрийнхөө нүүрийг шигтгээд зурчихсан байх жишээтэй.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэр нөгөө бидний мэддэг байсан нөгөөдөх Оросын жипопись , бодит зураг эд нар ч нь тийм юм ерөөсөө огт байхгүй. Тэгээд одоо үдээс хойш л цагдаа нар ирээд хурааж л байсан л даа. Тийм л дээ. Юу нь их сонин байсан юм. Высоцкий дуулаад эхэлсэн байсан. Тэр үед чинь Пастернакийн Нобелийн шагналын хэрүүл гарчихсан байсан үе, Солженыциныг хөөгөөд гаргачихсан байсан үе, Сахаровыг намайг байж байх үед хөөсөн дөө. Тэр доод Новогородын нэг тосгонд. Ийм л үе байсан л даа. Зөвлөлтийн химийн ухааны доктор нэг дэслэгч генерал би одоо нэрийг нь мартчихаж. Тэр хүн тэр Сахаровтой нэгдэж тэрс үзэлтэн болж байсан. Тэр хүнийг барьж аваад зүгээр галзуугийн больницид хэвтүүлчихсэн. Сүүлд нь галзуугийн больницид хэвтэж байгаа үхсэн ш дээ тэр генерал. Дэслэгч генерал цолтой.

Хишигсүрэн -

Цэргийн хүн.

Пүрэвдорж -

Химийн ухааны доктор. Аа...одоо Оросын Шинжлэх ухааны академийн сурвалжлагч гишүүн тийм хүн байсан л даа. Тийм үед би сурч таарсан юм. Тэгээд тэрнийг ээ...

Хишигсүрэн -

Би нэг юм асууя тэгэх үү? Таньтай цуг мянга мянган залуучууд мянга мянган Монголчууд бараг мянгаараа сурдаг байлаа ш дээ Москвад байсан.

Пүрэвдорж -

Мянга мянгаараа сурч байсан. 5,6-н мянга сурч байсан байлгүй.

Хишигсүрэн -

Тийм байх мянга мянгаараа. Тэгээд тэр улсууд дотроос одоо би таны үеийн сэхээтэнүүдтэй ярилцлага хийгээд ийм яг тан дээр байгаа туршлагыг яриулах гэхээр аа...тэрнийг ярихгүй тэрнийг сонирхоогүй байсан гэсэн юм бол би аягүй их сонсож байгаа. Тэрнээс хамаагүй явсан. Одоо нэг ёсондоо тэр далд байсан, тэр сэхээтнүүдийн, өөр үзэл бодолтой улсуудын тэр юм ер нь тэр үеийн монгол хүнд хүртэх боломж байж уу үгүй юу гэж би аягүй их асуухгүй юу. Хүмүүс хэлэхгүй байгаа юм аа. Та тэрнийг хүлээж авч ээ. За еврей нартай сурсан гэдгээс гадна танд тэрнийг хүлээж авах Монголд ямар хөрс байсан юм бол...? Та юу гэж боддог вэ?

Пүрэвдорж -

Би чинь явахаасаа өмнө зохиол бичээд тууж өгүүллэг эд нар хэвлүүлчихсэн байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Яг зохиолчид...Монголын зохиолчидын хороо...одооны зохиолчид их хуучин байгаа болохоос биш. Хуучин бол Монголын зохиолчдын хороо чинь жаахан өөр газар байсан юм ш дээ. Тэр чинь Цэдэндорж байж байсан. Аа...Чойнам чинь тэрнүүгээр байж байсан үе. Нямдорж байж байсан. Хэл аманд орчихсон ийм л үе байлаа ш дээ. Тэгээд тэр их нөлөөлсөн л дөө. Зохиолчдын тэр орчин гэдэг юмуу даа. Тэр орчинт чинь. Тэнд очоод өдөр шөнөгүй заримд нь том зохиолчид чинь архийг нь зөөгөөд одоо тэгээд байж байна л даа. Тэр үед энэ зохиолч хүн бол арай өөр. Зохиолч хүн бол заавал нэг тийм хэдэр ялангуяа дарга гэсэн юмтай бол үргэлж л дургүйцэж явдаг тийм л юм ш дээ сэтэгхүй. Яахав Оросын 19-р зууны Оросын уран зохиол ш дээ. Достоевскийг хар, Хаант Оросыг яаж үзэн ядаж байлаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Хаант Оросын ухаандаа. Оросын тэр их нөлөөлсөн. Ер нь Монголчууд, Монголын зохиолчид ч гэсэн нөлөөлж байсан. Тэр их нөлөөлсөн байх. Тиймэрхүү орчин ухаандаа “Доктор Дживаго” гэдэг роман чинь Итальд орос хэлээр гарсан ш дээ. Итальд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэгээд манай Волосович гээд миний найз нэг еврей байсан юм. Тэгсэн нэг өдөр тэгж байна. Чи нөгөө яриад л байдаг “Доктор Дживаго” гэдэг Зөвлөлтийн эсрэг өөдгүй новш гээд байдаг тэр романыг унших уу гэж байна. Уншилгүй яах юм бэ яаж яах юм бэ гэсэн чинь “аа за тэгвэл чи нэг эмэгтэй хүнд өгөх жижигхэн бэлгэтэй хүрээд ир маргааш” гэж байна. Тэгээд сайхан савхин бээлий эмэгтэй хүний савхин бээлий аваад очлоо. Яах юм бэ бүү мэд. Хаанаас олж авах юм бэ бүү мэд. Тэр Волосович л олж өгөх байгаа юм. Беларусийн еврей. /инээв/ Тэгээд хичээл тараад за одоо 2-уулаа явна л гэсэн. Тэгээд номын санд орлоо. Номын сан нь их том номын сантай. Улс төрийн академийн номын сан бол Зөвлөлтөд их дээгүүр ордог тийм номын сан л даа. Цаагуур нь араар нь тойроод яваад...ямар бэлэг авсан юм бэ гэсэн. Нөгөө бээлийгээ үзүүллээ “Өө...арай том бэлэг байна даа, за яахав яахав” гээд сайхан савхин бээлий. Тэр чинь монгол бээлий олдоггүй байсан үе. Тэгээд нөгөө хүүхэнд өгөөд хүүхэн тэгээд юм яриад л тэгсэн чинь “Правда” сонингоор хавтсыг нь бүрчихсэн ийм зузаан ном 2-хон хоног уншина шүү гэж. Хүнд үзүүлж болохгүй.

Хишигсүрэн -

Поракатлана /инээв/.

Пүрэвдорж -

Одоо бараг л. Одоо тэрний жишээ шүү дээ. Тэр чинь 1972,1973 он юмуу даа. Тэгэхээр чинь Монголд бол “Доктор Дживаго”-г хамгийн эхний уншисан хүн бий болж таарах болов уу. Яахав дипломатууд гадаадад байсан дипломатууд уншсан байж болно. Жишээ нь гэхэд тиймэрхүү л манаргаж явлаа л даа. Тэгээд төгсөж ирээд цэрэг чинь хатуу. Юун тийм эсэргүү зан гаргах тийм юм байхгүй. Би чинь 34-н жил цэргийн алба хаасан. 34-н жил даргын өмнө номхон зогсохоор чинь хүн ер нь номхон болноо доо.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Тэгээгүй бол би ер нь ихээхэн хэрүүлч жигтэйхэн амьтан байх байсан байх. Тэгээд яахав би генерал цолыг чинь ардчиллын дараа сонгууль монгууль болоод одоо Очирбат гуай ерөнхийлөгч болоод Бямбасүрэн ерөнхий сайд болоод л тэрний дараагаар би яасан. Өмнө нь би зүгээр хурандаа л байсан л даа. Цэргийн.

Хишигсүрэн -

аа ха.

Пүрэвдорж -

Ийм түүхтэй л дээ. Уран зохиол бол бүр багаас. Анхныхаа туужийг би 1966 оны үерийн үед бичээд тэгээд алдчихсан юм. Хэвлүүлэх гээд яваад очсон чинь байхгүй болчихсон. Дуудаад эсэргүү зохиол бичсэн байна. Зөвлөлтийн цэрэг хоол хулгай хийж байна гэж бичсэн байна гээд. Нээрэн хулгай хийж байсан байхгүй юу. Тэгээд хоол л хулгай л хийж байсан юм л даа. Тэрнийг нь биччихгүй юу. Тууж. Тэгсэн чинь зөвлөлтийн цэргийг хоол хулгайлж байна гэж бичсэн байна. Чи ер нь дахиад ийм юм бичвэл хэрэгт орно шүү гэж загнаад...

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Пүрэвдорж -

Тэрнээсээ болоод зохиолыг минь өгөөч гэж хэлж чадалгүй айгаад явчихсан юм. Тэгээд алдчихсан юм.

Хишигсүрэн -

Гар бичмэлээ.

Пүрэвдорж -

Тийм. Тэгээд яахав дээ би бол нэг 10-н хэдэн ном бичсэн. Социализмын үед бол би 5,6-хан ном бичсэн юм ш дээ. Тэгээд 1990 оноос хойш нилээн олон ном бичлээ. 9-н роман бичсэн. 10-аад тууж, 70,80-аад өгүүллэг. Нийтлэл энэ тэр гээд сонины юм болвол мэдэхгүй ээ тоогоо алдсан. Зөндөө бий. Тийм л хүн л дээ. Ер нь бол хөдөөний гаралтай тийм л хүн л дээ. Миний тэр хөдөөгийн зан бол одоо маш их нөлөөлнө. Зовлонтой бас. Хотод дургүй ерөөсөө...

Хишигсүрэн -

Ямар зан юм бэ? Та одоо юуг хөдөөний зан гэж харж байгаа юм бэ?

Пүрэвдорж -

Хот чинь одоо дургүй хүрмээр юм ихтэй. Одоо ерөөсөө ингээд л...

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

За тэгээд хотынхон чинь бэртэгчин. Нэг шатан дээр дөрвөн айл байхад чинь одоо манайх бол 2-ыг нь танина. Нөгөө хоёрын нь танихгүй л байгаа юм ш дээ. Манайх чинь 20-иод жил болоход ерөөсөө. Хөдөө бол тэгэхгүй ш дээ энэ чинь одоо. Бараг сумаараа бие биенийгээ танина ш дээ. Одоо харамсалтай нь энд чинь тэр сайхан ёс заншил алга боллоо л доо. Одоо ингээд бид нар эцэг эхээ хүүхдүүд нь тэжээж байна тийм ээ. Эцэг эх нь хүүхдүүдээ тэжээж байна. Ач зээ нараа өвөө эмээ нар л хүн болгоно ш дээ. Одоо би бол шал өвчтэй амьтан. Ач зээ нараа мэдрэлийн өвчтэй юм шиг эрхлүүлдэг. Энэ чинь бол нүүдэлчний ёс заншил, энэ чинь алга болно доо харамсалтай нь.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Та хүний хувийн амьдралын түүх гэдэг юм тухайн нийгмийнхээ түүхэн үйл явдалтай, түүхэн үйл явдал гэж одоо бид нарын бодож байгаа тийм ээ, холбоотой. Тэгэхээр таны яг амьдралтай ямар түүхэн одоо Монголын үеүүд холбоотой вэ? Би бол харж л байна. Та бол армид байсан учраас Зөвлөлтийн цэрэг Монголд байсан тэр одоо бүхэл бүтэн үе, систем, орж ирж байгаа, гарч явж байгаа гарах хүртлэх тэр түүхийг нь яривал маш сонин юм үлдэнэ хойч үед тийм ээ. Хэдэн одоо цэргийн албан хаагч байсан юм. Тэд нар одоо Монгол дотор ямар хэмжээний нийгэмлэг үүсгэж амьдрач байсан юм бэ? Аа...тэд нарын оруулж ирсэн тэр зөөж ирсэн хөрөнгө яав. Бид нараас тэд нар юу авдаг байв...? Ямар одоо түүхэн үүрэгтэй байсан юм бэ тэд нар...? Ач холбогдол байсан юмуу байгаагүй юмуу гээд 2-уулаа энэ дээр ярих уу? Та цэргийн хүн болохоор тэрнийг жаахан сонирхож байна.

Пүрэвдорж -

Яахав дээ гарахад нь би одоо том дарга болчихсон байлаа ш дээ. Генерал болчихсон. Батлан хамгаалах яамны Дэд сайд болчихсон ингээд байж байлаа. Би гаргаж өгсөн л дөө. Улс төрийн газрын дарга байсан, гаргаж өгсөн. Орж ирэхийг нь ч сайн мэдэхгүй юмаа тэр чинь. Зүгээр яг орж ирсэн далд цаад санаа эд нарыг нь одоо хүртэл ярьдаггүй юм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэр нөгөө Хятадын..., хятадууд нөгөө Вьетнамын дайн майнтай холбоотой.

Пүрэвдорж -

Тийм. Орос, Хятадын хооронд харилцаа муудсан. Хоёр давхар зорилготой байсан байдаг юмаа. 100 000-аад хүн байсан. Зөвлөлтийн цэрэг. 39-р арми гэж. Армиас нь гадна тусгай зөндөө олон дивизүүд. Нисэхийн бүхэл бүтэн дивиз. Аа...танкийн 2 дивиз. Нэг дивиз чинь 10-аад мянган хүнтэй ш дээ. Тэгээд боддоо 7,8-н дивиз байсан. 6-н дивиз. 70000-аад хүн. Дээрээс нь армийг бүрэлдэхүүнд ордоггүй өчнөөн тусгай ангиуд байсан. 100000-аад хүн байсан. Цөмийн зэвсэг байрлуулах бодлого байсан. Төмөр зам хүртэл тавьж байсан ш дээ. орсоууд шахт гэж ярьдаг. Газар доор байрлуулдаг цөмийн зэвсэг байрлуулах гээд би одоо ч зааж чадна. Бид сүүлд мэдсэн. Төмөр зам тавьж байсан. Одоо төмөр замыг нь аваагүй байж л байна даа. Тэгээд цөмийн зэвсэг байрлуулж амжаагүй. Амжаагүй байдаг юм.

Хишигсүрэн -

Даже би сонингоос...Ардчилал сонин дээрээс 10-н жилийн хүүхэд байхдаа юу уншисан гэхээр би Увсын Бөхмөрөн суманд төрсөн. Хилийн сум байхгүй юу.

Пүрэвдорж -

Илжгэн үү?

Хишигсүрэн -

Дөрвөд.

Пүрэвдорж -

Бөхмөрөн чинь халх бий биз дээ?

Хишигсүрэн -

Үгүй үгүй. Тува, Баян-Өлгий хоёртой хилэлдэг сум байхгүй юу.

Пүрэвдорж -

Өндөрхангай эд нар чинь халх уу?

Хишигсүрэн -

Биш. Тэр наашаа Завхан талдаа.

Пүрэвдорж -

Чи яагаад ийм халх хэлтэй юм бэ?

Хишигсүрэн -

20-н жил болчихож байгаа юм чинь.

Пүрэвдорж -

/инээв/ Баянмөнх 70-н жил болчихоод дөрвөдөөрөө л ярьдаг.

Хишигсүрэн -

Би тэнд бол 10-н жилийн сургууль төгссөн. Тэгээд хот руу орж ирсэн байхгүй юу. Цагааннуурын дамжлага бааз байсан. Асар том нөгөө нефтийн юу байсан ш дээ. Цистернээр нефть зөөдөг байсан ш дээ. Баруун хэдэн аймгийн чинь. Тэгээд манай сум болохоор тэр цистерны юу зөөдөг. Аа...зам байсан байхгүй юу. Байнга тэрүүгээр зөөдөг. Тэгээд яг манай тэрүүгээр замаар цөмийн зэвсэг тээвэрлэсэн тухай мэдээлэл...одоо “Асгат”-ын мөнгөний уурхай гэдэг чинь манай сумын нутаг ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Ногооннуур луу өгчихсөн болохоос биш. Дайрдаг байсан тухай би “Ардчилал” сонин дээрээс тийм материал уншаадв Тэр тухай сэтгэгдэл үлдчихэж л дээ. Тэгээд тэр одоо хэр үндэстэй ортой юм бичиж байсан бэ? Бараг Бадамсамбуу бичсэн байх аа би тэгж бодож байна.

Пүрэвдорж -

Аа...би мэднэ ээ энийг. Сүүлд нь судлаж мэдэж цэргийг нь гаргаж байх үед чинь бид нар нууц объектуудыг нууц байрлалуудыг нь бүгдийг нь явж үзлээ. Энэ Жанжин Штабын дарга байсан Гаваа генерал Гаваа бид хоёр явсан юм. 2 газар хуваагдаж явсан юм. Юм байрлуулаагүй байгаа юм аа. “Толгойт”-ын тэндээс “Сонгино”-ын юу дагуулаад төмөр зам тавьсан. Тэгээд тэрний цаахан “Таван толгой”-н хавьд л газар ухаж л тэр вертикальный ... юу гэж ярьдаг босоо раммтай газар доор гүнзгий байрлуулсан. Тэгээд тив алгасан нисэх пуужин байрлуулах тийм том юу л байрлуулах гэж байсан байгаа юм. Яагаад уу гэхээр жижиг цөмийн зэвсэг зөөдөг пуужинг бол зүгээр машинаар зөөчихнө ш дээ. Төмөр замаар зөөнө гэдэг чинь бол одоо ухаандаа зурагтаар, телевизээр харж байсан ш дээ ухаандаа сансарын хөлгийн буудал руу чинь төмөр замаар том пуужинг чинь аваад явж байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэрэн шиг төмөр замаар зөөх гэж байсан байгаа юм. Тэгэхээр тэр лүү их том зөөгч пуужинтай цөмийн зэвсэг байрлуулах гэж байсан. Тэгээд арай чадаагүй байх. Амжаагүй л дээ. Юм байрлуулаагүй. Байрлуулсан бол гарахдаа мэдэгдэнэ тэр чинь байрлуулаагүй. Байрлуулах бодлого байсан юм байна лээ ер нь бол. Аа...зүгээр Оросын цэрэг яагаад орж ирсэн тухай бол их сонин юм ш дээ энэ чинь ер нь оросууд оруулж ирэхдээ Монголд хэлдэггүй оруулж ирдэг юм ш дээ. 1936 онд хэлэлгүй оруулж ирсэн. Орж ирсэн хойно. 1936 онд хэлэлцээр хийсэн. 1976 байна уу 1975 оны цэргийн хэлэлцээрээс өмнө нь оруулж ирсэн ш дээ. Өмнө нь цэргийнхээ ангиудыг оруулж ирчихэж байгаад тэгээд хэлэлцээр хийсэн. Орос, Хятадын харилцаа муудсантай гол шалтгаан бол энэ мөн л дөө. Өөрөөр хэлбэл Хятадтай дайн хийж магадгүй гэсэн юу бол Орост бол байсан. Тэгээд тэр дайнаа Монголын нутаг дээр хийнээ гэж бодсон байхгүй юу. Хэрвээ Монголд цэрэг орж ирэхгүй бол өөрийнх нь нутаг дээр очих юмуу. Үгүй бол Хятадын нутаг дээр очиж хийнэ ш дээ энэ хоёр чинь. Тэгэхээр Монголын нутаг дээр цэргээ байрлуулчихаар зэрэг чинь Хятад...хэрэв дайн хийвэл Монголын нутаг дээр байгаа Оросын цэргийг дарах хэрэгтэй болно биз дээ. Тэгэхээр Монголын нутаг дээр хийнэ ш дээ дайныг бол.

Хишигсүрэн -

Алж байна шүү айн...ээ бурхан минь /инээв/.

Пүрэвдорж -

Орос, Хятадын хооронд аа...нэг зорилго бий. Нөгөө нэг зорилго нь бол Хятад, Оросын харилцаа муудсаны нэг шалтгаан нь бол ерөөсөө Монгол юм ш дээ. Аа...Оросууд ингээд Зөвлөлт Холбоот улстай 15-н бүгд найрамдах улстай ингээд бүр хүчирхэгжчихлээ тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Энэ үед бол Монголыг Зөвлөлтийн нэг бүгд найрамдах улс болгож нэгтгэх ийм бодлого бол байсан. Түүгээр ч барахгүй Зөвлөлтөд яг энэ асуудлыг судалдаг ажлын групп, ажлын хэсэг байсан байдаг юм. Маш нууц. Одоо бол хэн ч мэдэхгүй. Тэгээд ажлын хэсэг ганцхан Цэдэнбал даргатай уулздаг. 7-н сар 8-н сард явдаг байлаа ш дээ. Цэдэнбал дарга чинь амарна гээд хойшоо. Тэгэхэд л Цэдэнбал даргатай очиж уулздаг тийм байсан байгаа юм. Цэдэнбал чинь бол эхлээд бол Монголыг Зөвлөлтөд нийлүүлнэ гэж ингэж явдаг байсан хүн ш дээ. Тэгээд сүүлдээ энэнээсээ больсон л байгаа юм даа. Яасныг бүү мэд. Тэгээд л хойно аваачаад алсан ш дээ. Болихоор нь зэрэг л ерөөсөө. Энэ саад болох юм байна гээд л. Энэ зорилгыг биелүүлэхэд саад болох юм байна гээд. Чойбалсан энэ дээр саад болж байсан, алсан. Тэгээд сүүлд нь 1980-аад оны дундуур Цэдэнбалын байдал их өөрчлөгдсөн. Их сонин болсон байдаг юм. Би ч мэддэггүй юм. Ерөнхий сайд байсан Бямбасүрэн гуай мэддэг юм л даа. Ухаандаа илэрхий Оросуудад дургүйцэж байсан юм эд нар Цэдэнбал бол одоо Үнийн хорооны дарга байхад нь уулзаж байсан юм байдаг юм. Тэгээд л сүүлдээ энэ бүтэхээ байсан. Тэгэхээр Цэдэнбалыг буулгаад л дараагийн жишээлбэл. Тэгээд энэ зорилгоо биелүүлж Монголыг ер нь яваандаа нэгтгэхэд Монголд цэрэг байж байх нь эсэргүүцэл гарах юм бол нэгдүгээрт дарна. Хоёрдугаарт гол эсэргүүцэх хүч бол Хятад шүү дээ. Монголыг одоо Оростой нийлүүлэхэд. Ерөөсөө гол хоёр дахь шалтгаан нь тэр. Монгол, Зөвлөлтийн тэр олон цэргийг байрлуулсан явдал бол. Ухаандаа сүүлд бүхэл бүтэн хороо 1000-аад хүнтэй хороо Эрдэнэтэд аваачиж байгуулсан ш дээ. Эрдэнэтийн хүн ам төвлөрөөд ирэхээр зэрэг. Эсэргүүцэл гарах нэг гол нутаг байна л гэж бодсон юм шиг байгаа юм л даа. Ихэнх цэргийн ангиуд бол Улаанбаатарт байсан. За урдуур байсан. Энийг бол мэддэггүй юм аа. Монголын нутагт Оросын цэрэг байсан хоёр дахь зорилго бол Монголыг өөрийг нь барьж байх. Яваандаа нийлүүлж авахад эсэргүүцэхгүй байлгах ийм зорилготой байсан. За ашигтай байсан уу гэвэл ямар юмны ашиг байхав дээ. Нэгдүгээрт улс төрийн талаар бол ашиггүй ш дээ. Өөрийнхөө нутаг дээр гадаадын цэрэг байрлуулна гэдэг чинь нэгдүгээрт тэр улсын нэр хүндэд муу. Олон улсын харилцаанд. Хоёрдугаарт одоо дайн болвол манай нутаг дээр дайн болно ш дээ энэ чинь. Тэр тусмаа цөмийн зэвсэг яачихаад гараад явчих юм бол тэр цөмийн зэвсгийг чинь эсэргүүцэгч нар Америк ч байдаг юмуу Хятад ч байдаг юмуу устганаа даа. Тэр цөмийн зэвсгийг чинь цөмийн зэвсэгээр л устгана ш дээ. Тэгээд дэлбэрч болно л доо. Тэгээд Монголын нутаг дээр л цөмийн зэвсэг дэлбэрнэ биз дээ. Маш хортой асуудал. Энийг буруу ойлгодог юм хүмүүс. Оросууд ирээд биднийг хамгаалж байсан гэж. Орос, Хятад хоёр хоорондоо, Хятад Монгол руу довтлохгүй. Монголоос айж байгаа юм биш. Оросоос айгаад довтлохгүй ш дээ тэр чинь ерөөсөө. Тийм юутай байсан.

Хишигсүрэн -

Сая Булган руу явж байхад..., аа, хөдөө зүгээр малчин одоо улсууд, жирийн нөгөө сумын хөдөөний ард иргэдийн ярилцлага аваад явж байсан чинь Булганд өндөр уулан дээр нэг ийм цамхаг шиг юм харагдаж байна аа. Тэгээд нөгөө бүх газарт чинь Мобикомын цамхаг боссон байгаа гэж би шууд тааж байгаа юм л даа. “Хөөх...тэнд нэг эзгүй газар мобикомын юу босчихсон байна, яагаад энд барихгүй байна” гэсэн чинь нутгийн хүн хэлж байна ш дээ. Одоо ерөөсөө Монголын бүх өндөрлөг уулын орой дээр Оросын цэргийн ангийн холбооны ч юмуу ийм юм босгосон ш дээ. Наадах чинь зүгээр мод, гэхдээ аягүй сайн мод гэж байгаа юм. Тэгээд Хишиг-Өндөр сумын нутаг дээр явж байсан чинь нэг ийм хонхор айлын өвөлжөөний хажууд “миний аавын өвөлжөө байсан гэнгүүт” ердөө 50м зайд ийм хонхор газар аягүй их газар ухаад ухаад юу яачихсан байна. Ухчихсан ийм сорив байгаа байхгүй юу. Тэгээд тэнд яаж байсан гэхээр тэр хүн хэлж байна лээ. Энд танкууд байсан. Орхоны цэргийн анги байсан юм байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Орхонд дивиз байсан.

Хишигсүрэн -

Дивиз байсан. Тэгээд тэнд чинь нөгөө хээрийн сургууль хийдэг ийшээ ингээд яваад танк ордог байсан гэсэн чинь надад бүр төсөөлөгдөхгүй байгаа байхгүй юу. 1970,1980-н оны юм ярьж байна ш дээ. Тэгээд газар сайгүй хэрчихсэн ийм юм байсан юм байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Аа...ийм байсан юмаа. Би ч мэргэжилтэн биш л дээ. Яг Монголын дээр том хиймэл дагуул байсан юм. Оросын цэргийн тагнуулын хиймэл дагуул яг монголын дээр. Уяатай юм шиг байдаг. Дэлхийн бөмбөрцөгийн эргэлттэй тааруулаад тавьчихаар хамт л байгаад байна ш дээ. Тэгэхээр Монголын нутагтай хамт л эргээд явчихна ш дээ. Тэгэхээр тэр хиймэл дагуулуудтай холбоо барьдаг томоохон юунууд байсан. Нэг нь энэ “Богд уул”-нд байсан. “Синега” гээд байсан. Нэг нь энэ Дамбадаржаагийн урд талын орой дээр байсан. Аа...тэр хоёроо үлдээнэ гэж их Оросын тал чинь маргалдсан юм ш дээ. Тэгээд л Ерөнхий сайд Бямбасүрэн зөвшөөрөөгүй л дээ. Энэ бол маш аюултай тагнуулын юу. Манай нутаг дээр тийм юм байж болохгүй. Тэгээд авч явсан. Дараа нь бид нар авч үзсэн л дээ. Хоёр дахийг нь Гаваа очиж үзсэн. Дамбадаржаагийн энэ талын уулын орой дээр байсан. Урдахыг нь би өөрөө очиж үзсэн. Урдахыг нь ингээд газар доогуур юм л даа тэр чинь. Өмнө нь ч бид нар очдог л байсан. Газар доогуур хийчихсэн. Дотор нь оруулдаггүй байсан. Урдахыг нь эхлээд аваад явчихсан. Хойдохыг нь ус дүүргэчихсэн байна гэж Гаваа тэгж байсан. Ус дүүргэчихсэн байна гэж. Тийм юманд чинь орж болохгүй ш дээ. Дотор нь дэлбэрчих юм үлдээчихсэн байвал дэлбэрнэ. Ордоггүй. Одоо ч гэсэн хаалттай л байж л байгаа. Тийм юмнууд бол зөндөө бий. Ноцтой сэжиг байдаг юм. Зарим нь цэргийн хотхон дотроо газар доороос алт ухаж авч байсан байж магадгүй гэсэн тийм ноцтой сэжиг бол байдаг юм. Жишээлбэл 72-оос цаашаа явж байж байгаад нэг хотхон бий л дээ. Тэнд шороо угаасан сураг байдаг байхгүй юу. Тэгээд бүр гайхаад сүүлд бид нар геологийнхоныг аваачсан л даа. Тэгээд газрын зурган дээр үзсэн. Яг алтны ордон дээр байгаа юм байна гэж тэгж л байсан. Бүү мэд шороо ухаад гаргаж байгаад...

Хишигсүрэн -

Оросын цэргийн ангиудын хашаан дотор Монголын цэргийнхэн бол орохгүй юу?

Пүрэвдорж -

Зүгээр.Цэргийнхэн тэр цэргийн байр майраар нь орж болно доо. Тэр командын байр гэж ярьдаг одоо чиний яриад байгаа тэр уулын орой дээр байгаа тэр чинь хүн ойртуулахгүй ш дээ. Онцгой нууц объектууд гэж ярина. Тэрэнд бол оруулахгүй. Ойртуулах ч үгүй. Цэргийн хотхонууд яахав дээ заримд нь оруулна. Заримд нь оруулахгүй л дээ. Аа...тус болж байсан юм бол үнэндээ нэг их байхгүй. Хор болж байсан юм бол яахав дээ. Хор хүргээд байсан ч юм байхгүй дээ. Байгальд л их хор хүргэсэн. Аюул учруулсан ш дээ. Түүнээс биш хангалт мангалт нь бүгдээрээ хойноос авч ирдэг. Манайхаас яахав мах өгдөг л байсан байх. Өөр юм байхгүй. Монголд бол нэг их дараа болоод байсан юм бага л даа. Улс төрийн дараа ихтэй. Байгалийг бол сүйтгэсэн ш дээ. Байгаль ерөөсөө. Би сүүлд нь нөгөө нисдэг тэргээр явж манай сайд генерал Жадамба Оросын цэргийг гаргах Засгийн газрын комиссын дарга байсан юм. Тэгээд бид нар нөгөө байгалиар явж үзсэн л дээ. Тал уулыг чинь ерөөсөө толгойг тайраад л аваад дотор нь юм хийчихсэн. Орж үзэж болдоггүй. Айгаад дэлбэрэх юм болов уу гээд. Уулын орой руу орчихсон байгаа юм ш дээ. Юу байгаа нь бүү мэд. Одоо ч газар доор юу байгааг нь мэдэхийн арга байхгүй. Тэгээд тэр хээрийн сургууль мургууль хийгээд л тэр чинь нуувчуудыг ухаад эргүүлээд хаячихсан. Танк чинь газраар явахаараа улаан зам болгоод хаяна ш дээ. Танкийн хороо чинь юу ш дээ. Нэг танкийн хороо 120-н хэдэн танктай байна. Танкийн дивиз гэвэл 400 гаруй танк. 400 гаруй танк яваад өнгөрсөн гэвэл тэр чинь ерөөсөө өвс мөвс юу ч байхгүй ш дээ. Улаан ягаан юм үлдэнэ ш дээ. Тэр чинь. 1 танкны хооронд 80 метрийн зайтай ингэж танк зэрэгцэж давшлаа гэж боддоо. Тэгээд 400 танкийг 80-аар үржвэл хэдэн км юм бэ.

Хишигсүрэн -

32.

Пүрэвдорж -

20,30-н км юм гарна ш дээ. Байгаль бол асар их сүйтгэсэн. Ухсан барьсан юм нь.

Хишигсүрэн -

Бид нар уран сайхны кино үзэж байна ш дээ. Холливудын, Филиппинд байсан Америкийн цэргүүд аа...Вьетнамд байсан Америкийн цэргүүд гээд тэгэхээр ямар нэгэн байдлаар яахав хүн ам руу ингээд цэргийнхэн орж ирээд асар их хэмжээний нөгөө охид эмэгтэйчүүдтэй холбогддог. Үр хүүхэд нь үлддэг ийм юм. Одоо манайд тэр битүү 100000 цэргийн алба хаагчийн үр удам үлдсэн байх ёстой гэж үзэх юм бол энэ яагаад ингээгүй юм бол гэж би одоо гайхаж байгаа байхгүй юу.

Пүрэвдорж -

Байдаггүй юм болов уу.

Хишигсүрэн -

Местный орос гэж байхгүй. Почтый байхгүй байна ш дээ одоо.

Пүрэвдорж -

Эрлийзүүд бараг байхгүй.

Хишигсүрэн -

Байхгүй. Эрлийз бол вообше байхгүй байна ш дээ. Би ер нь хардаггүй ш дээ. Хэдхэн байна. Энэ юу вэ? Энэ аягүй сонин. Надад бүр гайхамшигтай санагдаж байгаа юм.

Пүрэвдорж -

Тэр ингэдэг юм аа. Оросуудын нэг тийм онцлог байх шиг байгаа юм. Монголд ч бас жаахан онцлог байгаа юмуу. Монгол авгайтай Орос хүн одоо гурав л байна уу. Крючкин байгаа. Нэг нь хэн билээ. Гурван хүн байсан л даа. Орос авгайтай хүн зөндөө. Одоо бүү мэд орос хүн монгол авгай авдаггүй юмуу. Монгол авгай оростой суудаггүй юмуу. Би тэрнийг мэдэхгүй. Их ховорхон. Ер нь тэр бол их ховорхон. 100000-аад хүнтэй байхад 50000 эрлийз үлдээж болно оо доо.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгэхэд ерөөсөө байхгүй. Үгүй ээ. мөн сайн.

Хишигсүрэн -

Энэ соёлын юу бол байхгүй байна ш дээ. Бас тийм соёлын юу гэдэг юм бэ түрэмгийлэл яг тэр цэргийн ангитай холбоотой байхгүй юм шиг байна.

Пүрэвдорж -

Байхгүй л дээ.

Хишигсүрэн -

Оо...хэний, Нямгаваа гуайн нэг “Бой” нэг кино хийсэн тэр нь одоо нийтийн хүртээл болсон уу үгүй юу. Тэр цэргийн...

Пүрэвдорж -

Нямгаваагийн тэр шиг юм бол зөндөө ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин тийм. Эсвэл хаалттай байсан уу гэж би асуух гээд байна ш дээ. Эсвэл янз бүрийн юм болдог тэрнийг “тас дардаг” байсан уу? Зүгээр устгачихаж эд нар байж болно ш дээ.

Пүрэвдорж -

Үгүй ээ. Тэр хүн амьтан алсан хядсан юм бол зөндөө ш дээ. Айлд чинь согтуу орос цэргүүд, бодлогоор алсан юм байх даа гэвэл тийм юм байхгүй.

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Пүрэвдорж -

Орос цэргүүд чинь ороод дээрэм хийгээд эсэргүүцвэл бөөн бөөнөөр нь буудчихаад яваад өгдөг байсан ш дээ. Тэгээд оросууд чинь ухаандаа их сонин. Тэрнийгээ дарахын тулд...одоо Хэнтийд нэг ийм юм болсон юм. Хэнтийд мэдээгүй өнгөрчихсөн байгаа юм аа. Орост перестройка болсон хойно Монголын Элчин дээр нэг орос бабушка авгай ирсэн байгаа юм. Сувилагч авгай нэг эмнэлгийн, Элчингийн гадаа ирээд тэгээд нэг хаана ч билээ нэг эмнэлэгт л одоо 10-н хэдэн жил 10-аад жил нэг охин хэвтлээ. Монгол юм шиг байх юм гэж. Тэгээд очиж үзсэн чинь Монгол. Бараг монгол хэлээ мартчихсан. Тэр яасан гэсэн чинь Хэнтийд орос цэрэг оргосон байгаа юм. Цэргийн ангиасаа. Тэгээд машинтай оргоод давхисан. Нөгөө оросууд чинь хөөхгүй юу. Нисдэг тэргээр хөөгөөд нөгөөдөх өө Монгол айлд давхиж ороод ээж аав хоёрыг нь буудаж алчихаад охиныг нь барьцаалж аваад суулгаж аваад зугтаасан байгаа юм. Тэгэхээр нь хөөж очоод юугаар, нисдэг тэргээр хөөж очоод буудчихгүй юу. Цэргээ ч алчихсан. Нөгөө охин шархдаад үлдчихсэн. Монголд хэлэлгүй. Нууцаар хойш нь аваачаад эмнэлэгт хэвтүүлчихсэн. Тэгээд одоо бөөн хэл ам болоод байсан ш дээ. Хөл гар нь мэдээ байхгүй. Бөгс нь мэдээгүй болчихсон. 10–н хэд бүр том хүүхэн болчихсон ирээд. Тэгээд Орос чинь одоо тэтгэвэр тэтгэмж өгөхгүй юм яриад, сүйд болоод яриа хөөрөө болоод Улсын Прокурор Балжиням гээд хүн байсан. Балжиням гуай хойш нь хүн явуулаад эд нар байсан. Тийм юм бол зөндөө. Танк хээрийн сургууль хийж явж байгаад монгол айлын гэр, согтуу цэрэг гэр дундуур нь гараад явчихна ерөөсөө. Танкны чинь бас юм харах нь бага л даа золиг чинь. Гэх мэтчилэнгийн ийм юмнууд зөндөө. Юмаа худалдана орос цэргүүд чинь.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Хангамжийнхаа юмнаас.

Пүрэвдорж -

Тийм. Очоод худалдаад аваад байж байхад дарга нь давхиад ирэхээр монгол хүнийг буудаад алчихсан. Яаж байгаа юм чи гэхээр хулгай хийх гээд дээрэмдэхээр нь буудчихлаа гээд өөрөө наймаа хийчихээд. Ийм юм бол зөндөө. Зүгээр эрлийзүүд...

Хишигсүрэн -

Та яг энүүгээр уран зохиол бичиж байна уу? Энэтэй холбоотой.

Пүрэвдорж -

Үгүй ээ үгүй.

Хишигсүрэн -

Бичээгүй юу?

Пүрэвдорж -

Бичээгүй л дээ зүгээр миний “Хөндлөн бошигт” гэдэг роман Монголын, Оросын цэргүүд Монголын нутаг дээр “цөмийн шаар” Европоос авч ирж байрлуулсан гэсэн мэдээлэл байдаг юм ш дээ. Европийн, “цөмийн шаар” гэж байдаг ш дээ. Тийм ээ. Нууцаар мөнгөтэй байрлуулдаг ш дээ тэр чинь нөгөө шаараа өгч байгаа айл нь мөнгө өгдөг ш дээ. Тэгэхээр Оросын генералууд, Монголд байсан Оросын генералууд барууны орнуудаас нөгөө цахилгаан станцтай орнуудын шаарыг мөнгөөр худалдаж аваад, тэр үеийн Зөвлөлтийнхөө удирдлагуудад эд нар хэлээгүй байх аа. Нууц байх. Тэр Монголын нутаг дээр авч ирж булсан гэсэн тийм баримт, мэдээ байдаг юм. Би тэрүүгээр нэг роман бичсэн л дээ. Тэгээд булсан хүмүүсийг нь алсан гэсэн. Тэрний гэрч хоёр хүн амьд байсан нэг нь үхчихсэн. Нэг нь одоо амьд байна уу үгүй юу. Тэр л надад ярьж хэлж өгсөн юм. Тэр мэтийн юмнууд бол зөндөө. Хор учруулж байсны хувьд, тухайд бол. Тэр бол хүн алах малах бол хэвийн юм даа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Монголд чинь үнэ өгөөгүй юм ш дээ. Үнэгүй байрлаж байсан ш дээ. Тэр Вьетнамд усан боомттой байсан Орос. Жил дутам 100 сая Америк доллар өгч байсан байгаа юм ш дээ. Вьетнамд. Ах дүү Вьетнамдаа ш дээ. Сүүлдээ илэрсэн ш дээ. Вьетнамаас тэр юугаа гаргахаар болоод тэгээд Оросын нэвтрүүлгээр гарсан ш дээ. 100 сая доллар жил болгон өгч байсан юм байна лээ. Усан далайн боомт дээр. Монголд бол төлбөргүй байсан. Газар төлдөггүй. Газар байтугай одоо энэ орон сууцныхаа газрыг авчихсан байж л байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хэл ам хийгээд.

Пүрэвдорж -

Тийм хэл ам хийгээд л байж байна ш дээ. Мөнгө авч байсан бол асар их мөнгө авах байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Бидний ярилцлагыг хожим хойно улсууд уншиж үзнэ ш дээ. Тэгэхээр нэг ийм тухайн үедээ Оросын цэрэг гарч байх үед хэвлэл мэдээллээр хангалттай л “шуурсан”. Зөвхөн сонингийн материал төдий явах үед хүрлээ ш дээ энэ түүх тийм ээ. Хэрвээ үнэхээр сонирхсон хүмүүс байвал энэ материалыг одоо хэвлэгдсэн барьсан юм ер нь байдаг уу? Тэгээд Зөвлөлтийн цэрэг гарч байгаа энэ түүхэн үеийн та ярьж өгөөч. Та бол яг тэрнийг гардан хийсэн. Гардан оролцож байсан. Ямар шийдвэр гарсан. Зөвлөлтийн цэрэг ер нь мэднэ ш дээ бид нар одоо нийтийн л нөгөө хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс үздэг юмаа мэднэ. Монголоос гарч байгаа нь бусад улс орнуудаас цэргүүд гарч байгаа үйл явдлаас юугаараа ялгаатай. Үгүй ээ одоо юу гэх юм, ялгаатай ч юу байхав ер нь ямар онцлогтой гарч явсан юм бэ гэсэн юм асуумаар байна. Манай цэргийнхэн их өрөвдөлтэй хоцорсон юм билээ ш дээ. Миний хамаатан цэргийнхэн бүгд цэргийн албанаасаа гараад ажил хөдөлмөр хийж чаддаггүй нийгмийн эмзэг бүлгийнхэн болж хувирсан. Үр хүүхэд нь ч сайн боловсрол эзэмшээгүй. Маш олон айл байсан. Манай гэр бүлд жишээлбэл манай аавын хүргэн ах байсан. Манай ээжийн талынхан байсан. Аа...цэргийн л бол бүгдээрээ нийгмийн эмзэг бүлгийнхэн болж хувирч байгаа юм. Тэгээд хожим нь ингээд, дандаа нөгөө Оросын цэргийн ангитай холбоотой ажиллаж байсан юм билээ л дээ. Тухайн үедээ бол артлерийн анги төгссөн, Одесст сургууль төгссөн тийм залуучууд байгаа юм. Гэхэд л тэр. Тэрнийг нэг яръя тэгэх үү?

Пүрэвдорж -

Оросын цэрэг гарахад чинь орж ирэхдээ хэлэлгүй ороод ирсэн гэж хэлсэн тийм ээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Гарахдаа бас хэлээгүй юм ш дээ. Би чинь энэ Хувьсгалт намын Төв хорооны захиргааны байгууллагын хэлтэс гэж Батлан хамгаалах яам хариуцсан хурандаа байсан. Нэг өглөө ажилд ороод ирсэн чинь Батмөнх дарга дуудаж байна гэхгүй юу. Батмөнх гуай Ерөнхий Нарийн Бичгийн дарга болчихсон байсан.

Хишигсүрэн -

1989 он.

Пүрэвдорж -

Тийм. 1986. 1985,1986 он ш дээ. Тийм. Хэдэн он билээ. Би оныг нь мартчихсан байна. Чи өчигдөр Горбачевийн Алс Дорнодод хийсэн мэдэгдэл, чи мэдээ үзсэн үү? Үзсэн л гэлээ. Алс Дорнодод явж байгаад Монголоос цэргээ гаргана гэж мэдэгдсэн юм ш дээ. Горбачев чинь. Тэгсэн чинь Батмөнх гуай би ерөөсөө мэдээгүй. За чи одоо Батлан хамгаалах яамны сайд майдыг дууд мэдэж үү, үгүй юу. Тэгээд би сайдтай утсаар ярьсан. Ёндон гуай байсан үе л дээ. Үгүй ээ ингэсэн ингэсэн гээд Ёндон гуай бас мэдээгүй байсан байна лээ. Та нартай ярьсан уу гэсэн. Ерөөсөө надтай яриагүй гэж. Тэгээд буцаж ороод Батмөнх гуайд ерөөсөө мэдээгүй юм байна ш дээ. За дууд гэсэн. Тэгээд дуудаад бүгдийг нь аваад ирсэн. Тэгээд элчинтэй холбоо барь. Гадаад явдлын яамыг тэгээд. Тэгээд элчин сайдын яамны сайд нь хэд ч байлаа даа. Тэд нар чинь яахав Горбачев Монгол улсаас цэргээ гаргана гэж мэдэгдэл хийсэн гэж. Тэгээд тэр гаргах юм чинь тэгээд эхэлсэн. Монголтой ерөөсөө яриагүй. Тийм учраас Монголд цэрэг байрлуулах энэ тэр нь Монголд ерөөсөө хамаагүй байсан гэдэг чинь байхгүй юу. Ерөөсөө яриагүй байна лээ. Тэгээд яагаад тэр нь мэдэгдсэн гэхээр Хятадад айлчлах гэж байсан ш дээ. Горбачев. Хятадад айлчлахынхаа өмнө тэгж улс төрийн алхам хийж, тэгж мэдэгдэл хийж. Тэгээд Хятадад очиж айлчлаад явсаныхаа дараагаар Тянь Мины талбай дээр их жагсаал болж нөгөө их олон хүн хядаж алдаг чинь тэр ш дээ. Хятадууд. Тэгэхээр гаргахдаа мэдэгдэлгүй шууд гаргана гэж мэдэгдэл хийгээд тэгээд яахав хэлэлцээр байгуулаад гарсан л даа. Гарсан. Гарахад их зовлонтой гарсан даа. Хамгийн зовлонтой юм бол аан, Цэдэнбал гуай, Өвөр байгалийн цэргийн тойргийн командлагч Саламанов гэж нэг генерал байсан юм. Тэр хоёрын хооронд хэлэлцээр хийгээд аа...Зөвлөлтийн бүх цэргийн албан хаагчид бүх гэр бүлийнхэн Монголд байгаа бүх цэрэгт ажилладаг энгийн хүмүүсийг гаалийн шалгалтгүй гаргана. Гаалийн шалгалтаас чөлөөлчихсөн тийм хэлэлцээртэй байсан юм билээ. Нөгөө хэлэлцээрийн дагуу нөгөө хүмүүс чинь юу ч шалгуулалгүй гардаг. Тэгээд л түүхийн дурсгалт зүйл мүйл ерөөсөө хамаагүй намаагүй авч гардаг. Тэгээд гадаад харилцаанй Эдийн засгийн гадаад харилцааны сайд одоо энэ Пунсалмаагийн Очирбат байсан ш дээ. Тэрнийг Батмөнх дарга эд нар чинь үүрэг өгч дахиж хэлэлцээр хийж байж тэгээд нэг гаальд шалгуулдаг болсон. Тэр болтол бол ихэнх нь гараад алга болсон. Монголоос их л юм авч гарсан л гэдэг юмаа. Янз бүрийн сэжигтэй батлагдаагүй сонин баримтууд байдаг. 20-р тогтоол гэж нэг алдартай тогтоол гарлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм тийм.

Пүрэвдорж -

Тэр 20-р тогтоол гарсан нууцыг одоо ч гэсэн хэлэхгүй л байгаа юм л даа. Төрийн удирдагчид Очирбат гуай аа...Бямбасүрэн гуай эд нар бол хэлэх хэцүү байгаа л даа. Би бол тэр үед чинь Улс төрийн газрын дарга болчихсон байсан. Тогтоол гарсан учрыг бол би мэднэ. Тогтоол бол ийм юм л даа. Хадгаламж...яг Зөвлөлтийн тэр эд гарч байсан үе ш дээ тэр чинь 1990 оны тогтоол ш дээ. Оросоос манай Монгол төгрөгийг Ленинградын, оросоор “Монетный двор” газарт, гэдэг үйлдвэрлэлд үйлдвэрлэдэг байсан.

Хишигсүрэн -

Монгол төгрөгийг.

Пүрэвдорж -

Монгол төгрөгийг. Аа...Оросын цэргийн тусгай буудал байсан Налайхад. Тэнд ирж байгаа...

Хишигсүрэн -

Онгоцны буудал.

Пүрэвдорж -

Тийм онгоцны буудал. Монголын цэргийн буудал л даа тэнд оросууд байрлачихсан.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэнд гаалийн шалгалт байдаггүй байсан. Тэгээд мэдээ, нууц мэдээлэл ирсэн тэгээд батлагдаагүй юмаа. Сүүлдээ шалгаж ч чадаагүй. Аа...Оросын цэргийн онгоцоор “асар их хэмжээний Монгол төгрөг буулаа” гэж мэдээ ирсэн. Энэ чинь Засгийн газартай ярьчихсан ш дээ. Ерөнхий сайд эд нартай яригдаад. Нэгдүгээрт ийм мэдээ ирсэн. Хоёрдугаарт Засгийн газар хадгаламжийг шалгаж үзсэн юм билээ. 10 000-н төгрөгнөөс дээш хадгаламжтай хүн Монголд бол хэдхэн 100 байсан. Оросын цэргийнхэний 10 000-аас доош хадгаламжтай нэг ч хүн байгаагүй. Бүгд тэрнээс дээш. Тийм учраас 10 000-аар тогтоогоод. Бусдыг нь ханшийг нь унагадаг нь ерөөсөө...

Хишигсүрэн -

Улс төрийн...

Пүрэвдорж -

Өөрөөр хэлбэл нөгөө монгол мөнгөөр чинь юм худалдаж авч гарна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ тэгнэ.

Пүрэвдорж -

Монгол мөнгө аваад гарахгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Ойлгож байна.

Пүрэвдорж -

Тэгэхээр тэр худалдаж авах чадварыг нь бууруулж байгаа байхгүй юу. Оросын хүмүүсийн худалдан авах чадварыг бууруулж байгаа юм. Монгол хүнээс хохирсон улсууд сүүлдээ дахиад өсгөсөн ш дээ. Хохирсон бол хэдэн 100 хүн л хохирох байсан юм. Бусад нь бол дандаа 10000-аас доош хадгаламжтай байсан учраас 2 дахин өсгөчихсөн ш дээ. Аа...10000-аас дээш нь бүгд өсөөгүй учраас Оросын цэргийн офицер, ахлагч нар тэднүүдийн хадгаламжийн үнийг 2 дахин унагаж байгаа байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл худалдаж авах чадварыг нь бууруулж байгаа юм нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт тэр монгол мөнгө нээрэн орж ирсэн бол сүйтгэнэ ш дээ. Монголын банкийг.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ тэгнэ.

Пүрэвдорж -

Тэр хоёрыг л хорьж 20-р тогтоол гарсан ш дээ. Ер нь бол. Эд нарыг бол дарга нар бол хэлэхгүй. Арга байхгүй энэ чинь нууц юм чинь хэлэхгүй. Аа...би бол хамаа байхгүй. Би бол зохиолч хүн. Энэ бол үнэн. Би хаана ч хэлнэ. Ерөөсөө энэ хоёр шалтгаанаар л 20-р тогтоол гарсан. Тэгээд оросууд Бямбасүрэн эд нарын үед яаж ч чадаж байгаа нь тэр ш дээ. Ийм мэтийн хортой юмнууд тухайлбал байсан л даа. Асар их хэмжээгээр байгаль бол сүйтгэсэн. Юун тэр 11-н тэрбумын шилжих рубль. Байгалийн тэрнийг тооцох юм бол. Хэдэн аравт хүрнэ ш дээ. Жишээ нь Унгарт чинь ингэсэн ш дээ. Унгарт Зөвлөлтийн цэрэг байсан ш дээ тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Ельцин чинь өөрөө авна гэж айлчлал хийхдээ очсон ш дээ. Тэгээд Унгар чинь тооцоо хийгээд. Урдаас нь манайх өр төлөхгүй байгаль сүйтгүүлсэн манайх танайхаас мөнгө авна гэсэн. Тэгээд 2 талын ажлын хэсэг байгуулаад нээрэн Оросын тал илүү өртэй байхаар болчихоор байсан ш дээ. Тэгэхээр нь тэглэчихсэн ш дээ. Унгар чинь иймхэн газар ш дээ. Гэтэл манай далай шиг их газар дээр тараад байрлаж байсан ш дээ ухаандаа.

Хишигсүрэн -

Оросын цэргийнхэн гараад явахад Улаанбаатарт ч гэсэн бүтэн орон сууцны хороолол тэр чигтээ үлдээд л хөөрхий их сургуулийн багш нарт хүртэл нэг байр өгөөд орчихсон байх жишээний. Намайг оюутан болоод ирэхэд. Тэгээд тэр байран дотор нь яваад ороход айлуудын тавилга байж байсан. За тэг Орхоны цэргийн ангийн үлдэгдэл дээр шууд нөгөө баахан сургуулиуд Улаанбаатараас аваачсан юм байна лээ ш дээ. Техниккумууд.

Пүрэвдорж -

Тэгсэн. Техник мэргэжлийн сургуулиуд.

Хишигсүрэн -

Тийм улсууд байранд байрласан. За одоо “Шивээ овоо” билүү. Одоо зүгээр хэдэн балгас үлдлээ ш дээ. Би Дорнот аймагт очоод би бас аягүй их гайхаж байсан. Ерөөсөө тэр цэргийн ангийхны материаллаг бааз гээд юмыг хэдэн мебель эвдэрхий авдараас өөр юм манай ард түмэн авч чадсан уу. Хэдэн айл ч юмуу тийм ээ. Тэр их хөрөнгийг сөнөөж байгаа процесс аягүй аймар юм билээ ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тэрнийг чинь Монголчууд сөнөөсөн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Үгүй ээ харин Монголчууд сөнөөсөн. Харин тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгэхээр энд гадны гарч байгаа цэрэг яг ингэж гардаг. Бүх юмаа хаяаад явдаг. Ерөөсөө тийм л.

Хишигсүрэн -

Яг л дайнд хөөгдсөн хүмүүс шиг гараад явчихсан юм байна даа гэсэн.

Пүрэвдорж -

Очоод хэцүүдсэн ш дээ. Оросын цэргийн офицерууд чинь сууц байхгүй баларсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгнэ ш дээ.

Пүрэвдорж -

Ерөөсөө. Тэгээд яахав ганц ч тэр биш. Дорнод чинь голын урд талд чинь бүхэл бүтэн хороолол байлаа ш дээ. Сууцны 5-н давхар байшингууд. Одоо ингээд л явна. 18-р зөрлөг гээд энэ чинь 10-н хэдэн 5-н давхар байшин байсан. Сайншанд байна. Чойр байна. Бүгд хаяаад явсан. Хаяхаас яахав тэгээд гараад явж байгаа юм чинь. Бүх юмтайгаа. Зочид буудал хөргөгчтэйгээ, мебельтэйгээ тэгээд л хаяаад явсан ш дээ. Яахав цэргийн зарим томчууд бол жаахан юм олж авах нь олж авч байсан л байх. Гэртээ ачаад аваачиж байсан гэсэн яриа байдаг л юм. За тэр нь бүү мэд. Хүний юмыг авбал аваа л биз.

Хишигсүрэн -

Хаяад явчихсан юмыг /инээв/.

Пүрэвдорж -

Аа...ашиглах боломж байгаагүй. Ашиглах боломж ерөөсөө байхгүй. Асар их хэмжээний зардал гаргаж тэр чинь тэрнийгээ ашиглаж байсан ш дээ. Ухаандаа уурын зуух байна. Уурын зуух нь дандаа шингэн түлштэй ш дээ. Мазот түлдэг. Тэр чинь дандаа төмөр замаар л авч ирдэг. Асар их зардалтай байсан. Тэрнийг нь аваад нэгдүгээрт тэнд хэн байрлах юм бэ. Хоёрдугаарт өвгөчүүдийг аваачаад байрлуулъя гэж бодъё тийм ээ. Тэр мазот хаанаас зөөх юм бэ. Ерөөсөө тэр ашиглаж ч чадахгүй байсан. Улаанбаатар хотыг нь ашигласан одоо ингээд Улаанбаатар хотын сууцуудыг хүн авсан биз. Боловсон хүчин ерөөсөө...гарч байсан хүн найзууддаа өгөөд л байсан ш дээ. Хөөрхий минь одоо Оросын офицерууд чинь. Тэр цэргийнхэний буруу гэж юу байхав. Тэр чинь баларч л байсан улсууд. Аа...хөдөө байсан тосгонуудыг бол ямар ч ашиглах боломж байхгүй тэгээд л хаясан.

Хишигсүрэн -

Хаягдахаас ч өөр арга байгаагүй.

Пүрэвдорж -

Байгаагүй. Тэр чинь бидний гарлага биш. Оросын өөрийнх нь гарлага байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Бидний мөнгө гэж байхгүй.

Пүрэвдорж -

Зүгээр тэрнийг ашигласангүй гээд л хараагаад байдаг. Яаж ашиглах юм бэ.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Би бас тэгж бодож асуугаад байна ш дээ

Пүрэвдорж -

Яаж ашиглах юм. 18-р зөрлөг дээр одоо хэдэн айл авчаачаад байрлуулахаар яах юм бэ тэр чинь.

Хишигсүрэн -

Ямар зорилгоор байрлуулах юм бэ тэр чинь.

Пүрэвдорж -

Ажилгүй тэнд чинь ухаандаа. Багануурт чинь бүхэл бүтэн хотхон байсан ш дээ. Юу ч байхгүй.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Тэгэхээр би сая нэг ийм асуулт асуусан ш дээ. 1990-ээд оны үйл явдлын үр нөлөөгөөр үр дагавраар цэргийнхэн их хэмжээгээр, нөгөө 34,35-тай хүн чинь тэтгэвэрт гардаг гэж байна ш дээ. Гарсан тохиолдол байна. Тэгээд энэ ямар учиртай юм бэ? Манайх тийм их хэмжээний одоо цэргийн зохиомол одоо хүч бүрдүүлчихсэн байсан гэсэн үг тийм ээ?

Пүрэвдорж -

50000 хүн байсан. Хамгийн их цэрэгжсэн орон бол Израйль тэгээд монгол байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Хүн амтай нь харьцуулвал /инээв/.

Пүрэвдорж -

Өөрөөр хэлбэл хүнд нь хуваагаад үзвэл. Тэрнийгээ тэжээж бас чадахгүй.

Хишигсүрэн -

Яаж чадах юм бэ?

Пүрэвдорж -

Тэр 50000 хүнийг чинь тэжээх боломж байхгүй. Цөмийг нь халаад хаяж болдоггүй. Хүний амь зуулга байхгүй болно. Тэгэхээр нөгөөдөх хувь тэнцүүлэх юу гээд. Уг нь бол 25 жил болж байж л гарах ёстой ш дээ. Тэтгэвэрт. Эрэгтэй хүн бол 50-н нас хүрээд. 50 бишээ 55. Эмэгтэй хүн 50. Энгийнхээр бол эрэгтэй хүн 60 шүү дээ. Цэргийнх бол 55 хүрээд гардаг байсан. Тэгээд аргаа бараад хувь тэнцүүлэх тэтгэвэр өгөөд гаргасан юм. Эхний тэтгэвэр нь гайгүй ш дээ. Ханш буучихаар зэрэг тэр нь гуйрамч болчихож байгаа байхгүй юу тэд нар чинь. Мөнгөний ханш буурчихаар инфляци болчихоор зэрэг. Тэрнээс биш эхлээд бол гайгүй ш дээ. Тэр үед чинь ухаандаа энгийн хүн бол нэг 200 хэдэн төгрөгөөр л тэтгэвэрт гардаг байгаа биз дээ. Гэтэл хувь тэнцүүлсэн хүн чинь 400,500-аар тэтгэвэрт гарч байсан. Би чинь 900-гаар гарсан хүн ш дээ. 900 бол Монгол улсын хамгийн дээд талын тэтгэвэр. Аа...20-р тогтоолын дараа бол 1800. 1800 бол ерөөсөө хамгийн дээд талын тэтгэвэр ш дээ. 900-аас дээш гаргадаггүй хасчихдаг байсан. Аа...би бол сүүлд гарсан хүн. Тэгээд нэг 400,500 төгрөгийн тэтгэвэртэй л гарсан ш дээ тэр улсууд чинь. Эхлээд бол дуртай гарсан. Наймаа маймаанд явах гээд. Гэтэл инфляци болоод инфляци чинь 100% 110% эд нар болсон биз дээ. Тэгэхээр чинь 400 төгрөгтэй гарсан хүн чинь. 40 төгрөгтэй болчихож байгаа юм. Тэгээд ерөөсөө гуйрамч болчихож байгаа байхгүй юу. Яг тэр үед тэгж таарсан. Гаргахаас өөр арга байхгүй байсан. Тэжээж чадахгүй тийм их хэмжээний армийг тэжээж чадахгүй. Ерөөсөө боломж байхгүй. Улсын төсөв даахгүй. .... Тэр цэргийнхэн хаанахын цэргийнхэн ч ялгаагүй амь зуулгын хувьд бол их арчаагүй улсууд байдаг юм ш дээ. Яагаад уу гэхээр чинь за 22,23-тай сургууль төгсөөд ирж байгаа юм тийм ээ. Дэслэгч. Орост Цэргийн дээд сургууль төгсөөд, Академи биш шүү дээ. Ирээд авч байгаа цалин нь 700-г авна ш дээ. 700-ын цалинтай юм чинь. Эхлээд ингээд өндөр цалин авчихдаг байхгүй юу. Тэгээд хөдөө гадаа их хөөгдөнө тэр чинь. Эхнэр хүүхэд нь ажил байхгүй хэцүү ш дээ. Тэгээд тэр амь зуулгын хувьд бол ганц Монгол ч биш. Ерөөсөө хаанахынхан ч гэсэн арчаагүй байдаг. Тийм учраас гадаад орнууд бол чадалтай орнууд бол цэргийнхэний тэтгэвэр их өндөр ш дээ. Би Солонгост явж л байсан. Би Америкт ч явж л байсан. Ерөөсөө л авч байсан цалинг л өгдөг юм билээ ш дээ. Яг тэр чигээр нь сайхан. Цолных нь цалинг өгөөд гаргадаг. Тэгээд Монголд бол тэгээгүй л дээ. Монгол болон социалист орнуудад тэгдэг ч үгүй л байсан. Эхлээд бол гайгүй тэтгэвэртэй юм шиг болоод тэгээд тэр нь инфляцаас болоод юу ч үгүй л болчихож байгаа байхгүй юу ерөөсөө. Аа...ер нь жаахан халагдъя гэсэн юу бол бас байсан. Ялангуяа залуучууд дотор. Нөгөө наймаанд яваад баяжаад байлаа ш дээ. Одоо ганзагын наймаа хийхээр. Тэрнийг хараад энд байж байсан дор бол явсан нь дээр юм байна гэж ингэсэн. Гэтэл халагдаад очиход зай байхгүй болчихсон. Уже аль хэдийн хоцорчихсон байсан нөгөөдүүл чинь нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт цэргийнхэн наймаа хийхээр хулгай хийхээс буцахгүй юмнуудыг чаддаггүй. Тэр эд нар нь нөлөөлөөд арчаагүй болчихсон л доо хөөрхий минь. Би ерөөсөө яаж болж байсан бол гэж гайхдаг ерөөсөө. Хамгийн гол нь эхнэр хүүхэд нь ажил байхгүй. Дээд сургууль төгсчихсөн тэгээд л цэвэрлэгч хийгээд...

Хишигсүрэн -

Нөхөр өө дагаад л яваад байдаг.

Пүрэвдорж -

Тийм л байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Аа...тэр үедээ цалин сайтай байсан учраас залуу улсууд чинь боддог ч үгүй мөнгөтэй байсан байгаа юм. Гэтэл яг ингээд ирэхээр зэрэг байхгүй.

Хишигсүрэн -

Аа...би яахав зүгээр л тийм саваагүй шууд бодол төрж байна л даа. “Таван толгой”-н цэргийн бааз гэдэг дээр олон улсын аймар том цэргийн сургууль яваад байгаа чинь уг нь аягүй историчиский /инээв/ аягүй том бааз юм байна ш дээ уг нь. Символичиский аягүй том юм ярьж байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тэр чинь Зөвлөлтийн том бааз ш дээ. Бүрэн цахилгаанжсан юм ш дээ тэр чинь.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэр чинь одоо ерөөсөө их буу буудна гэхэд их бууны сум автоматаар, цахилгаанаар гараад ирдэг. Электрон удирдлагатай. Хурдыг нь тааруулдаг. Цагт 30 км хурдтай хурдлуулна гэвэл хурдлуулдаг. Тэрнийгээ онодог. Автоматаар буудна гэхэд тэр нь...тийм юу ш дээ. Ер нь сайн полигон шүү. Сайн полигон шүү. Тийм ч учраас одоо олон улсын стандартад оруулаад Америкууд хүртэл тэрэн дээр ирж сургууль хийж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Харин тийм. Тэрнийг л ярьж байна л даа.

Пүрэвдорж -

Манайх хөрөнгө зараагүй. Оросын хөрөнгөөр л барьсан даа. Оросын хөрөнгөөр барьсан. Гэхдээ Монголын полигон байсан шүү. Оросын полигон биш. Оросын полигон ерөөсөө энд тэндгүй бий. Хаяаад явсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэр полигонууд дээр энэ сургууль бас юу муугаа яах шиг л болсон. Техникийн их сургууль энэ тэр тийм ээ?

Пүрэвдорж -

За тийм юм нэг их байхгүй дээ.

Хишигсүрэн -

Техникийн их сургууль ганц нэг полигонтой ш дээ. Аа ха...за. Нэг ийм юм. Бид хоёр бол ингээд Пүрэвдорж гуайн ажилтай холбоотой аягүй тийм сонин сэдэв хөндөөд нилээд их сонирхолтой юм ярьж байна гэж бодож байна. 1990 оны Монголд өрнөсөн ардчилсан үйл явдал байна. Тэр бол тэртээ тэрэнгүй систем задарсан давалгаа л Монголд орж ирж байгаа л даа. Тэгэхээр ер нь тэр үед яг та өөрөө юу ямар албан тушаал дээр яг постон дээр байсан бэ? Тэр үйл явдлыг та хувь хүнийхээ хувьд болон албан тушаалынхаа хувьд яаж хүлээж авч байсан бэ? Юу болов, яав...?

Пүрэвдорж -

Аа...Монголын ардчилал чинь ерөөсөө Оросын перестройка ш дээ. Бид чинь хэдийгээр бид нар Ази улсууд мөн боловч тэр чигтээ Европжсон сэтгэлгээтэй ш дээ Монголчууд чинь. Одоо та нарыг хардаа Монгол хүүхнүүд ерөөсөө Европи хүүхнүүд аятай байдаг ш дээ ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Европ сэтгэлгээтэй байсан. Оросуудын л одоо нөлөө биз дээ. Тэгээд Оросын “перестройка”-ын юу. Бид нар чинь бол “Огонёк”, “Москвоский новости” сонин уншиж л одоо “перестройка” тэр ардчилал гэдэг юмыг чинь л одоо тэр үед өвчин тусаж байлаа ш дээ. Би яахав МАХН-ын Төв хороонд захиргааны байгууллагын хэлтэст хурандаа цолтой арми хариуцсан хүн байсан. Батлан хамгаалах яам хариуцсан. Манай Дотоод яам хариуцсан хүмүүс тусдаа байсан. Тэд нар чинь бол бидэнтэй нэг өрөөнд суухгүй. Хуралд нэг доор суухгүй. Ганц ганцаараа орж ирж хэлтсийн дарга нарт тайлангаа тавина. Бид нар бол бөөнөөрөө сууж байгаад ярьж байгаад гарна ш дээ. Тэд нар бол тусдаа. Би бол Дотоод яамны хүн биш шүү дээ. Би чинь Батлан хамгаалахын яамны хүн. Дотоод яамыг би хэзээнээс үзэн яддаг ерөөсөө. Дотоод яамны саарал байшингын үүдээр гарахдаа сэжиг хүрдэг хүн л дээ би хэзээний л тийм байсан.

Хишигсүрэн -

За /инээв/

Пүрэвдорж -

Ил ч хэлдэг байсан тэрнийгээ. Танай Дотоод яам бол булай газар гэж. Тэгээд сүүлдээ бол Дотоод яам ч биш дээ нам засгийн удирдлага л юм байна лээ ш дээ. Сүүлд нь үзэхэд бол.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тийм. За тэр яахав.

Хишигсүрэн -

За /инээв/.

Пүрэвдорж -

Тэгээд ерөнхийдөө ардчиллын хэд чинь одоо юуны тэнд цугладаг байлаа ш дээ. Залуучуудын...

Хишигсүрэн -

Соёлын төв.

Пүрэвдорж -

Зочид буудал гээд байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэрний нэг араар нь аваад нэг заал байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

За.

Пүрэвдорж -

Тэнд цугладаг байсан ш дээ. Энэ Элбэгдорж, Бат-Үүл чинь бол. Заримдаа энэ Аким бид хоёр хариалгаад орчихдог л байсан. Яагаад уу гэхээр би бүгдийг нь танина. Элбэгдорж чинь офицер ш дээ. Элбэгдоржийг танина. Бат-үүлийг чинь ааваар нь зохиолч Эрдэнэ гуайгаар яагаад танина. Эд нарыг чинь бүгдийг нь таньдаг байсан учраас заримдаа орой болохоор зэрэг нуугдаж байгаа харайгаад л очно тэнд нь.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Цуураад л яриад л эд нар. Энд бол би үг хэлдэггүй байсан. Анх удаа би цуглаанд оролцосон нь бол 1990 онд юм аа. Намын Төв хорооны захиргааны байгуулалтын хэлтсийн орлогч эрхлэгч хар тэрэг унасан дарга. Энэ Зардыхан муу цус тэгж байна. Энэ ардчиллын цуглаан болох гэж байна. Зардыхан Түүхийн хүрээлэнд байж байсан. 2-уулаа хамт очьё гэж. Очлоо. Тэр нөгөө Техникчдийн соёлын ордонд цугласан. Дүүрэн ийм хүн сууж байгаа юм. Тэгээд би анх удаа ардчиллын цуглаанд оролцож байсан. Хэлж л байсан Төв хорооны орлогч эд нар чинь /инээв/. Тэгээд бид нар энэ Барилгын Зургийн Институт дээр их цугладаг байсан юм. Тэнд одоо цуглаж байсан улсуудаас бол энэ Энхсайхан байна. Халзан Ганболд байна. Намын дээд сургуулийн багш нар.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Зарим нь одоо тэр чинь яг ардчилал руу ороод ирэхээр зэрэг зам салж байна лээ л дээ. Тэгээд Аким бид нар очоод. Тэнд их цугларна аа одоо. Цуураад л. Тэгээд Төв Хорооны Улс Төрийн Товчоо огцрох тухай яриа гараад. Бүгд хурал...би дотор байсан. Саарал ордоны дарга хүн ш дээ би чинь.

Хишигсүрэн -

Тийм ш дээ.

Пүрэвдорж -

Гэхдээ би бүгд хурлын гишүүн биш л дээ. Тэгсэн нэг өдөр бүгд хурал болоод Улс төрийн товчоо огцорох юм боллоо. За энэ Зарыдхан одоо энэ Үндсэн хуулийн цэцийн дарга байгаа Бямбадорж, Энхсайхан майхан юуны тэнд суучихсан. Би холбоо барих ёстой. Дотор юу болж байгааг би дээш нь утсаар холбоо барина. Тэгээд шөнө хуралдаж байна. Огцрох нь уу үгүй юу гээд бүгд хурлыг нь би яахав юугаар сонсож байна. Дээр нэг холбооны өрөө байдаг юм. Тэр бүгд хурлын заалны дээр. Тэнд ороод суухаар тэнд яригдаж байгаа юм сонсогддог юм л даа. Тэнд ороод суухаар тэнд яригдаж байгаа юм сонсогддог юм л даа. Тэнд ороод сонссон. Тэгсэн 11 цаг болж байхад энэ Бямбадорж хүрээд ирлээ. Гадаа байж байя гэсэн яасан гэсэн. Юу болж байна огцорох нь уу үгүй юу. Огцрохгүй бол бүх нийтийн ажил хаялт зарлахаар бид нар ингээд бэлдээд байж байна. Зарьдхан Налайх явж Налайхын хасгуудыг босгоно. Бид нар ингээд үйлдвэрүүдээр очно яаж байна уу гээд. Тэгээд шөнийн 2 цагт огцорсон л доо. Шөнийн 2 цагт огцорлоо гэж би утасдаад. Тэгээд бид нар тарж байлаа. Тэнд би явдаг байлаа. Тэр бол дандаа Хувьсгалт намынхан. Тэр Барилгын Зургийн Институт дээр цуглардаг улсууд нь бол. Тэнд чинь олон хүн явж байсан шүү. Тэнд чинь Ядамсүрэн гээд нөхөр явж байлаа. Сүүлд нь ардчиллаас гараад явчихсан. Жамъянсүрэн гуай явж байсан. Жамъянсүрэн гуай чинь цөлөгдөж байсан хүн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгээд Зарыдхан. За Зарыдхан толгойлно л доо. Тийм л үе л дээ. Тэгэхээр яахав Элбэгдоржтой бид хоёр жаахан уулзана. Би бол нөгөө танилаараа. Дотоод яамныхан нэг тийм барьж магадгүй гэсэн ийм юу дуулдахгүй юу надад. Нэг орой.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Өлсөглөн зарлачихсан гадаа. Энэ чинь 8-н сарын...үгүй ээ 3-н сарын 8,9-н биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэрнийг нь Элбэгдоржид уулзаж хэлэхгүй юу. Та нарыг өнөө шөнө барьж магадгүй гэнэ. Мэдэгддэггүй ерөөсөө одоо...

Хишигсүрэн -

Элбэгдорж өлсгөлөн дээр байгаагүй гэсэн тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Өлсгөлөн дээр байгаагүй л дээ. Гадаа цуглаан дээр нь байж байсан байхгүй юу. Удирдагчаар нь л ажиллаж байсан юм шиг байгаа юм. Тэгээд хэлэх хүн олдоггүй ээ ерөөсөө тэр чинь.

Хишигсүрэн -

Гар утас байсан биш.

Пүрэвдорж -

Тийм байсан биш. Эрдэнэ гуайд утасдсан чинь Дорнод явсан байхгүй. Тэгээд арайхийж явж Элбэгдоржийг олсон. Дайрч магадгүй юм сураг дуулдаж байна. Санаатай байгаарай л гэсэн. Маргааш нь бариагүй байсан. Нөгөөдөр нь дайрсан байсан. Цөмийн нь барьсан байсан даа. Шөнө бүгдийг нь бариад Аюулаас Хамгаалах Яаман дээр аваачаад тэгээд доор нь тавиад явуулсан юм билээ. Ер нь тэр Дотоод яамны сайд Жамсранжав чинь битүүхэндээ жаахан, за яахав хашир хүн л дээ. Хүч хэрэглэж болохгүй гэдэг талыг барьж байсан. Яагаад болохгүй гэхээр “одоо өнгөрсөн л” гэдэг хүн байсан л даа. Тэгээд юу гэж ярьсан бэ гэхээр, би сүүлд нь тэд нараас асуусан л даа. Энэ Амарсанаа, Бат-Үүл, Элбэгдорж эд нар та нар танхайрч болохгүй. Та нарыг далимдуулж одоо танхайрсан өдөөн хатгасан юм хийж магадгүй байна. Тийм учраас манайхны энгийн хувцастай улсууд дотор чинь явж байгаа, тийм өдөөн хатгасан тийм юм байвал манайханд хэлээрэй гэж тэгж хэлсэн. Би ч тэгж хэлж байсан. Тэгээд одоо нэг их онц юм хэлээгүй. Тэгсхийгээд тэгээд тавьсан гээд тэгж бйана лээ. Шөнө аваачаад өглөө тавьсан гэж байна лээ. Тиймэрхүү л байдалтай байсан. Би ч өөрөө зохиолч хүн учраас энэ Социализмыг чинь ингэж амархан алга болчихно гэж бодоогүй.

Хишигсүрэн -

Харин бодож байв уу та...?

Пүрэвдорж -

Би огт бодоогүй.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Огт бодоогүй. Аа...надад зовлонтой юм, дургүйцдэг юм юу байсан бэ гэхээр зэрэг зохиол бичих эрх чөлөө байхгүй.

Хишигсүрэн -

Оюун санааны эрх чөлөө гэж юм байхгүй.

Пүрэвдорж -

Нэг юм бичихээр 10-аад хүн уншина. Өгүүлбэр болгоныг нь засуулна одоо. Тэрэнд би их дургүй.

Хишигсүрэн -

Тэгэлгүй яахав.

Пүрэвдорж -

Тэрэнд л их дургүй байсан. Тийм учраас одоо ардчилал гэдэг гараад ингэхэд бол бид нар бол бүгд л дэмжиж байсан л даа. Яахав 1990 оны хувьсгалаас өмнө, ардчиллаас өмнө бол яахав бид нар чинь дарга нарыг муу хэлдэг л байсан ш дээ. Ингэж эсэргүүнүүд байж л байсан. Муу хэлдэг хүн юу байхав Цэдэнбал, ер нь Филотавог л муу хэлнэ л дээ.

Хишигсүрэн -

Авгайгий нь.

Пүрэвдорж -

Филотовагаас л болж байна. Энэ муу Орос авгайгаас л болж байна гээд за бараг ер нь ил ярьдаг байсан шүү дээ. Филотоваг яахав...

Хишигсүрэн -

Би нэг мангар, сониуч юм хэлчих үү? Тэр Филотовад монголчууд нийтээрээ дургүй байсан нь төрд эмэгтэй хүн оролцохоор ”гай барцад тарьдаг” гэдэг нэг ийм юм бол бат шингэжээ. Тэрний ул мөр байхаа. Одоо манайхан чинь эмэгтэй хүнийг ингээд төрлүү гаргахгүй байна.

Пүрэвдорж -

/инээв/

Хишигсүрэн -

Үгүй юу.

Пүрэвдорж -

Тэр авгай чинь ер нь өвчтэй гар байсан ш дээ ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Ямар нарийн ч тэгж явдаг байсан юм бэ.

Хишигсүрэн -

За /инээв/

Пүрэвдорж -

Анх бол тэгдэггүй байсан гэсэн ш дээ энэ чинь. Сүүлдээ галзуурчихсан гээд байгаа юм. Брежнев л галзууруулчихсан юм шиг байдаг юм аа. Ер нь бол.

Хишигсүрэн -

Яг тийм /инээв/.

Пүрэвдорж -

Сүүлдээ Оросууд чинь энэ авгайг чинь яаж зайлуулдаг билээ гэж бүр энэ чинь Оросын толгойны өвчин болсон байдаг юм ш дээ. Сүүлд нь ерөөсөө тэр чинь тийм ээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Тэрнээс их дургүйцдэг. Цэдэнбал гуайн нэр хүнд их унадаг бол бас тэрэнтэй ч холбоотой байх.

Хишигсүрэн -

Тийм.Ихэнхидээ.

Пүрэвдорж -

За яахав нэг Оросын талыг баримталсан эд нар гээд бүтэлгүй, бүтэлгүй юм их бий. Ярих юм бол.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Цэдэнбал гуай өөрийнх нь хийсэн энэ тэр юмнууд байдаг. Сүүлдээ тэрнийгээ гэмшээд их өрөвдмөөр болсон ш дээ Цэдэнбал гуай чинь. Үнэндээ тэр хүү Зоригын номыг уншсан уу?

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Хойно үнэндээ алсан л юм байна лээ ш дээ. Ашиглаж байгаад л алдаг. Чойбалсанг ашиглаж, ашиглаж байгаад одоо хэрэггүй боллоо гэхээрээ алсан. Цэдэнбалыг ашиглаж байгаад одоо болохгүй боллоо гээд алчихаар өөр хүн гаргаж ирэх гээд тийм л юм л даа.

Хишигсүрэн -

Ямар ч төрийн машин тэгж ажиллаж байна уу.

Пүрэвдорж -

Гадны хараат байхаар зэрэг тэгж байгаа юм. Алуулаагүй хүн бол нөгөө хөөрхий Батмөнх гуай л биз дээ энэ чинь.

Хишигсүрэн -

Өөрөө нэг цаг үеэ мэдрээд алга болсон.

Пүрэвдорж -

Тэгээд тэрнээс хойш Батмөнх, Очирбат эд нарыг бол алахгүй л ингээд байж байна ш дээ. Энэ чинь алдаг л байсан ш дээ өмнө нь бол. Амарыг яаж аллаа. Гэндэнг яаж аллаа. Амар ч ашиглагдаагүй Оросуудад. Гэндэн чинь ашиглагдаж л байсан хүн ш дээ. Ланарыг устгах юмыг Гэндэн л хийж байсан ш дээ. Дараагаар нь Гэндэн, Чойбалсан, Цэдэнбал гээд ингээд алсан ш дээ. Тийм юм даа ер нь бол.

Хишигсүрэн -

Та тэгээд ямар ч байсан дотор бол дарга мөртлөө тэр ардчиллыг зүрхээрээ бол дэмжээд яваад байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Би эд нартай чинь зөндөө уулздаг байсан. Бүгд мэднэ одоо.

Хишигсүрэн -

/инээв/ За тэгээд хашиж байгаа албан тушаал, өөрийн тэр үзэл бодол хандалга хоёр зөрчилдөх үү яах уу?

Пүрэвдорж -

Үгүй дээ. Би бол том дарга биш шүү дээ. Нэг муу хэлстийн эрхлэгч. Тэгээд биднийг уруу татдаг нэг том хүн байсан ш дээ. Ярихгүй байгаа юм даа. Намын Төв Хорооны Улс төрийн товчооны гишүүн, Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Цэрэндашийн Намсрай гэж хүн байлаа ш дээ. Тэр чинь одоо биднийг их уруу татдаг хүн байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Ардчилсан үзэлтэй тийм л хүн л дээ. Тэгэхэд Горбачевийн “Перестройка”-ын үзэлтэй Социализмыг засна. “Ардчилсан эрх чөлөөтэй Социализм байгуулна” гэж үздэг тийм хүн байхгүй юу Намсрай чинь.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Нийгмийн шинэчлэлийг хийнэ гэж үзэж байсан.

Пүрэвдорж -

Тийм. Өөрөө л гарч ирнэ гэж бодож байсан юм шиг байгаа юм ер нь бол.

Хишигсүрэн -

Тийм. Батмөнхийн дараа.

Пүрэвдорж -

Тийм Батмөнхийн дараа гарч ирнэ гэж бодож байсан.

Хишигсүрэн -

Яагаад тэр хүнийг гаргаж ирсэнгүй вэ? Яагаад тэр хүн пост аваагүй юм бэ? Дараа нь яагаад Очирбатууд гараад ирэв. Төв хороо огцронгуут дараагийн ээлжийхэн нь гарч ирээгүй юм байна ш дээ ер нь бол.

Пүрэвдорж -

Их сонин тэр чинь ингэсэн л юм л даа. Би тэр Намсрай гуайг нилээн сайн мэднэ. Бүр нилээн сайн мэднэ.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Бүр нэлээн сайн мэднэ.

Аа...нэг өдөр залуу уран бүтээлчдийн зөвөлгөөн гэсэн юм болсныг мэднэ тийм ээ?

Хишигсүрэн -

Тийм мэднэ.

Пүрэвдорж -

Гол юм чинь тэндээс л бараг л өмнө нь нууцдуухан уулзаж байгаа тэндээс зад тавилаа ш дээ. Тэр зөвөлгөөнд чинь Намсрай оролцсон юм ш дээ. Намсрай, Адъяа хоёр оролцосон юм.

Хишигсүрэн -

Ямар бүр ил тод уу?

Пүрэвдорж -

Ил тод, ил тод очиж оролцосон юм. Тэгээд өглөө дуудсан. Би өчигдөр залуу уран бүтээлчдийн чуулганд оролцлоо. Тэгээд танай нэг офицертой уулзлаа Элбэгдорж гэж. Тийм боловсролтой аятайхан залуу байна шүү. Тэгээд чи тэр залууг харж байгаарай. Танай Батлан хамгаалах яамныхан шоронд хийгээдэх вий гэж. Тэгж хэллээ. Өмнө нь ч мэднэ дээ. Тийм ардчилсан үзэлтэй хүн гэдгийг нь би өмнө нь ч мэднэ. Тэгээд л өнгөрсөн. Тэгээд уулзах болгондоо тэгнэ. Танай генералууд нөгөө...Элбэгдорж дэслэгч байсан юм. Дэслэгч Элбэгдорж нөгөө 1 цаас бичигээ өгөөгүй байна уу гээд /инээв/ тэгдэг байсан юм. Тэгээд сүүлд огцороход чинь Намсрай чинь их сонин байр суурьтай байсан ш дээ. Тэр бүгд хурал дээр үг хэлсэн. Тэр үгийг нь би номонд гаргасан л даа сүүлд. Улс Төрийн Товчоог огцоруулаад Сайд нарын зөвлөл үлдэх гэж байгаа бол тэгж ярихгүй шүү. Бүгдээрээ огцорно. Ер нь бид бүгд огцорох ёстой. Яагаад гэвэл бид ажиллаж чадаагүй. Зөвлөлтөд өрнөсөн энэ өөрчлөн байгуулалтыг саатуулсан этгээдүүд бид нар мөн тийм учраас бид бүгд огцорох ёстой гэж үг хэлсэн ш дээ. Бүгд хурал дээрээ. Тэгээд энэ Хувьсгалт намын хууччуул Намсрайд их муу ш дээ. Ер нь их муу.

Хишигсүрэн -

Ер нь үндсийг нь тавьчихсан юм байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тэгээд л үхсэн. Сүүлд нь яагаад ч үхсэн юм бэ бүү мэд. Тэр нь одоо болтол...

Хишигсүрэн -

Хүүе...би танд түүх яръя тэгэх үү? Надад яг ярилцлага хийгээд вж байхад тийм аягүй сэжигтэй мэдээллүүд орж ирээд байгаа байхгүй юу. Бүр өөрийн эрхгүй. За та Загасбалдан гэж хүн мэдэх үү?

Пүрэвдорж -

Хэн?

Хишигсүрэн -

Загасбалдан.

Пүрэвдорж -

Загасбалдан гэж хүн мэднэ.

Хишигсүрэн -

За тэр Загасбалдан гуай чинь Намсрай 2 найз байсан юм байна. Дотно байж ээ.

Пүрэвдорж -

Аа ха.

Хишигсүрэн -

Тэгээд Загасбалдангын охидуудтай би хамт энэ судалгааны компани байгуулаад хэдэн жил явж байна л даа. Бид нар хамт ингээд ажилладаг. Миний багш нэг охин нь. Бага охин нь миний үеийн хүүхэд бид хоёр хамт бизнес хийдэг. Судалгааны. Тэгээд эгчээс нь ингээд ярилцлага аваад. Баялаг их өндөр боловсролтой хүн байдаг байхгүй юу. Тэгээд Загасбалдан гуайн хүүхэд гэсэн үг. Тэр хүн бол эцэгийнхээ тухай л ярьж байгаа. Гэртээ байсан учраас. Бүх юмыг ярьсан. Яагаад ч юм бэ Загасбалдан гуай Орост СЭВ-ийн орлогч дарга. СЭВ тарж байх үеийн орлогч дарга. Тэр бол Монголын төлөөлж байгаа биш. Бүр СЭВ-ийнхээ хэмжээнд орлогч байсан юм байна. Тэгээд Түдэв дарга тэр хоёрыг ярьдаг байсан юм байна ш дээ. Амьдралын зөв хэмнэлтэй. Зөв амьдардаг. Архи, тамхи гэдэг юм байхгүй. Асар тийм эрүүл байх ёстой хүн элэгний хавдар болох битгий хэл ерөөсөө устсан байсан гэж байсан гэж байна ш дээ. Ерөөсөө нэг хоёр сарын дотор тэгээд хойно нас бараад энд оршуулсан, авч ирсэн гэж байгаа юм. Тэгээд Намсрай дарга бол нэг жилийн дараа нас барсан юм байна. За ийм хоёр юм байна. Тэгээд Загасбалдан гуайн гэр бүлийнхэн бүгдээрээ Орост байсан. Тэр охин нь ганцаараа Анагаахын дээдийн багш Монголд байсан. Тэгээд Анагаахын дээдэд багшилдаг байсан охин дээр нь ирээд надаас хүмүүс асууж байсан ш дээ тэр үед гэж байна. Юу гэж гэсэн чинь энэ ардчилал гэж гарч ирсэн залуучуудын ар талд танай аав Москвагаас зохион байгуулж байгаа биз дээ гэж надаас хүмүүс ирж асууж байсан ш дээ тэр үед хэлж байсан гэж байгаа юм. Аа...бага охин юу гэж хэлсэн гэхээр би 10-н жил төгссөн нэгдүгээр курст орсон ч байсан юмуу үгүй ч байсан юмуу тэр хойно байж байхад Монголоос хүмүүс ирлээ гээд 2 залуу ирээд аавтай уулзаад олоо нэг цэцэрлэг дотор удаан яваад ярьж байсан. Би бол тэрийг бол санаж байна. Юу ярьсаныг бол мэдэхгүй. Тэгээд хүүхдүүд нь бол яасан, ийснийг асуугаагүй юм байна. Тэгээд нөгөө Загасбалдан гуайн материал цуглуулаад альбом үзье. Альбомон дотроос зургуудыг нь энэ ярилцлагад сайхан хавсаргая гээд тэгсэн чинь ингээд зургууд альбомноос ингээд өм цөм ингээд авчихаж. Зургууд байдаггүй. Ээж нь болохоор 10-н жилийн дараа нас барсан юм байна. За...манай ээж энд байсан зургуудыг энэ үхсэн баларсан хэрэгтэй хэрэггүй хүмүүсийн зургыг гэр бүлийнхээ альбомонд байлгахгүй устгана гээд авсан гэнэ. Тэгээд яагаад та наадах аа устгаж байгаа юм бэ гэсэн чинь миний хүүхдүүдэд хожим нь энэ зургууд...

Пүрэвдорж -

Гай болно гэж үү /инээв/?

Хишигсүрэн -

Гай болно гэх мэтээр. Тэгээд яалт ч байхгүй нөгөө нэг Хувьсгалт нам дотор байсан улсууд чинь өөрсдөө энэ ардчиллын үйл хэрэгт нилээн сайн гар хуруу оролцочихсон ер нь нэг л тийм л юм гараад байгаа байхгүй юу. Тийм холбоос бас харагдаж байна. Тэгээд Намсрай гуайн тухай бас их хүмүүс ярих юм. Ер нь бол их Төв хорооны аа...одоо нэгдүгээр орлогч...биш ээ нэгдүгээр орлогч байсан тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Тийм. Улс төрийн товчооны гишүүн, Төв хорооны нарийн бичгийн дарга Ардын Их Хурлын тэргүүлэгчдийн нэгдүгээр орлогч. Ер нь Батмөнх гуай чинь Намсрайг л тавина гэж байсан л даа.

Хишигсүрэн -

Харьцангуй залуу тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Залуу. Надаас 2 дүү ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Загасбалдан гуайг би мэднэ. Загасбалдан гуай чинь Шинжлэх Ухаан Техникийн Хорооны дарга байсан ш дээ. Хойно байхдаа нэг Бүгд Хуралд суусан. СЭВ-д байхдаа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэгээд тэнд үг хэлсэн.

Хишигсүрэн -

Тэр бүгд хурал дээр үү?

Пүрэвдорж -

Үгүй өмнөх бүгд хурал дээр. Загасбалдан гуайн бичсэн юмнууд сонинд гарч байсан. Тийм ардчилсан үзэлтэй хүн л дээ. Тэр бүгд хурал дээр хэлсэн үг одоо бий дээ архивт. Аа...бид нар Социализм байгуулж байна. Бид ядуухан л амьдарч байна даа. Би их олон орноор явлаа. Капиталист орнуудаар. Капиталист орон ямар ч л байсан амьдралын хувьд биднээс дээр юм байна ш дээ гэж. Тэгсэн чинь Батмөнх гуай үгийг нь таслаад тэнд чинь татвар матвар ихтэй шүү дээ гээд л Загасбалдан минь гэсэн. Татвараа төлөөд л биднээс хэд дахин илүү амьдарч байгаа юм даа тэд гэж хэлж байсан. Зүгээр Намсрайтай холбоотой энэ тэрийг бол мэдэхгүй. Сонинд Загасбалдан гуайн нийтлэлүүд их гардаг. Маш олон хүн сонирхож уншдаг тийм одоо хүн шүү дээ. Тийм перестойкийн үзэлтэй тийм...

Хишигсүрэн -

Тийм хүн байсан байж л дээ.

Пүрэвдорж -

Би Загасбалдан гуайтай ганцхан удаа хамт хоол идэж үзсэн. Тэр ярианаас хойш. Засгийн газрын ордонд.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тэр бүгд хурлын дундуур байх аа даа. Тэгээд би асуухгүй юу. Та өчигдөр тэглээ Батмөнх таны үгийг таслах гээд энэ тэр гээд...бид нар ингэж амь зууж болохгүй л дээ. Тэгэхдээ Социализмаас ухрах биш. Социализм ийм байх ёсгүй. Монголд бол адгийг Социализм байгаа юм. Бид одоо ийм ядуу амьдралтай байж болохгүй. Тэгээд Социализмыг муу гэхгүй л дээ. Ер нь ийм байж болохгүй ээ гэж. Тэгж хэлж байсан. Учиргүй их танил биш. Зүгээр Загасбалдан гуай л гэж мэднэ өөр юм байхгүй. Ганц удаа тэгж үг сольж үзсэн хоолон дээр. Тэр үг хэлснийх нь дараагаар. Тийм өөрчлөн байгуулалтын үзэлтэй хүн байсан.

Хишигсүрэн -

Тэгээд бас хэлж байна. Одоо Монгол улсын чинь 5-н жилийнхээ төлөвлөгөө юу билээ нөгөө олон таван жилийнхээ төлөвлөгөөг дүгнээд дараа 5-н жилийнхээ төлөвлөгөөг боловсруулахын тулд тэр чинь Статистикийн төв газрын дарга эд нар, төлөвлөгөө боловсруулах дүгнэх үедээ Төв хорооны одоо гол илтгэл болох тэр гол материалуудыг бэлддэг байсан гэнэ. Ер нь бол Цэдэнбал дарга тэдний гэрлүү утасдаад юм асуучихлдаг л хүн байж л дээ. Тэгээд Монгол улс бол мал аж ахуй хөдөө аж ахуйн орон мөн Монгол улс бол аж үйлдвэржсэн улс биш ээ. Манай улс одоо хөдөө аж ахуйн орноосоо аж үйлдвэрийн орон боллоо гэж зарлах гээд байсан юм байна л даа.

Пүрэвдорж -

Одоо тэгээд үйлдвэр хөдөө аж ахуйн орон болно гэж зарлаад байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тэгээд тэрнийг нь тэгүүлэхгүй гээд. Бид нар ямагт хөдөө аж ахуйн орон бид бол хэзээ ч аж үйлдвэржсэн орон болохгүй. Аж үйлдвэржинэ гэдэг чинь ингэдэггүй юмаа. Гээд ингээд л тэрнээсээ болоод загнуулдаг адлагддаг байсан гэж охидууд нь хэлж байгаа байхгүй юу. Тэгээд ерөөсөө тэр эдийн засагч тэгээд Монгол улсын түүхэн газарзүй...эдийн засгийн газарзүй гэдэг юмыг чинь гэдэг юмыг л ер нь баазыг нь тавьчихсан билээ ш дээ. Байгалийн баялаг нөөц хөдөө аж ахуйн байгалийн нөөц дээрээ түшиглэсэн эдийн засаг нь яаж хөгжих үү. Аа...тэрнийгээ түшихгүйгээр зүгээр үйлдвэр байгуулаад хот суурин байгуулаад тэр нөгөө барууны загвар бол манайх байхгүй. Тэрнийг бол ерөөсөө л онолын хувьд баталчихсан номоо биччихсэн эрдмийн зэргээ хамгаалчихсан хүн байсан юм байна. Тэгээд бид нар яадаг юм бэ бүгдийг нь аваачаад өмнөх бүх юмнуудаа устагчихсан үгүйсгэчихсэн. 1990 оноос өмнө эдийн засгийн шинжлэх ухаанаар ялангуяа доктор хийсэн хүн доктор биш л гэж үздэг байлаа ш дээ. Гэтэл яс юман дээрээ тэр хүмүүсийн хийсэн тооцоо чинь “Таван толгой”-той “Оюутолгой”-той “Эрдэнэт”-тэй холбоотой тооцоотой байгаа байхгүй юу. Тийм биз дээ. Тэгээд энэ дээр юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр ерөөсөө тэр Төв Хорооны өөр үзэл бодолтой улсууд гэж их чухал хүмүүс байж гэж бид нар энэ ярилцлагаар тодруулжээ гэж бодоод байгаа байхгүй юу. Үлдэж, улсуудын анхааралд өртөхгүй байж магадгүй байсан улсууд тийм ээ. Үгүй ээ яаж ч байсан тэр нэг хэдэн хүүхэд хувьсгал хийнэ гэж юу байсан юм бэ ер нв....

Пүрэвдорж -

Үгүй ээ энэ...

Хишигсүрэн -

28-тай хүүхэд хувьсгал удирддаггүй гэдгийг Магнай харууллаа ш дээ.

Пүрэвдорж -

Энэ гол юу нь бол Намсрай л даа. Гэхдээ Батмөнх гуай бол ерөөсөө...

Хишигсүрэн -

Үздэггүй байсан юм байна ш дээ дургүй.

Пүрэвдорж -

Тийм. За Батмөнх гуай чинь өөрөө тийм учиргүй хурц хүн биш шүү дээ. Намуухан тийм л хүн ш дээ. Гол нь Намсрай нь гололдог байсан л даа. Намсрайн үгэнд их ордог ерөөсөө. Намсрай бол Батмөнх гуайгаар бол хэлье гэснээ хэлүүлье гэсэн юмаа хэлчихдэг тийм л хүн байсан л даа. Үг мүгийг нь хийгээд бичээд зөндөө нойр хоолгүй суугаад тэгнэ ш дээ. Загасбалдан гуай тийм хүн байсан. Тэр их өөр хүн байсан. Намсрай ч их л хүн уруу татдаг. Бид нарыг гол уруу татдаг хүн чинь Намсрай дарга л даа ерөөсөө. Намсрай дарга чинь тийм сэхээтнүүдтэйгээ их холбоотой. Өөрөө ч тэгж бодож байсан байх. Тийм хүн байсан байх. Зүгээр гарч ирэхийн хувьд бол яахав дээ тэгээд Улс төрийн товчоо бүхэлдээ огцорчихож байгаа учраас гарч ирэх боломжгүй болсон. Тэгээд “Намын амьдрал” сэтгүүлийн эрхлэгчийн хамгийн том албан тушаалд Намсрайг чинь үлдээсэн ш дээ. Тэгээд яахав Намсрайг баахан шуугисан тийм ээ. Дотоод яамны тагнуул байсан энээ тэрээ гэж. Би үнэн болов уу гэж боддог. Гадаадад сууж байгаа хүн болгон Монголын тагнуул л байдаг ш дээ. Бээжинд сонины сурвалжлагчаар сууж байсан. Гадаадад сууж байсан хүнийг чинь, гадаадад тагнуулаар явлаа, муухай юм хийнэ гэж би боддог ч үгүй. Зүгээр дотоод яамны 6-р хэлтэс гэж биднийгээ тагнадаг улсууд байсан. Миний утсыг хүртэл тагнаж, сонсож. Сонсож байсан нь сүүлдээ бол надад мэдэгдсэн ш дээ. Авхиаг Батлан хамгаалах яамны сайдаас хусаж, өөрчлөх үедээ миний утсыг чагнаж л байсан юм билээ. Би Говь-Алтайх л даа. Тэгээд энэ Дотоод яамныханыг сүүлд яахаараа та нар миний утсыг чагнадаг юм бэ гэсэн чинь Говь-Алтайн бүх хүнийг чагнаж байсан юм чинь яадаг юм бэ чиний утсыг чагнахад гээд байсан юм. /инээв/ Тэгж хэлээд байдаг юм билээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха /инээв/.

Пүрэвдорж -

Тэгээд яахав хүний яриа чагнана. Тэгэхээр тэр гол нь бол яг л болж байсан нь тэр байх. Жамсранжав чинь ямар ч л байсан хүч хэрэглэж болохгүй гэдэг хүн байсан. Чадахгүй нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт болох ч үгүй гэдэг хүн байсан. Жамсаранжав тэгээд сүүлд нь үхсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Намсай дарга чинь их сонин хүн. Хувьсгалт намын мундаг том дарга байлаа ш дээ. Оршуулахад нь хүн очоогүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Оршуулахад нь.

Пүрэвдорж -

Би улс төрийн газрын дарга байсан би очсон. Чингэл гээд Намын төв хорооны намын байгуулалтын хэлстийн дарга байсан. Чингэл бид хоёр л очсон ш дээ. Өөр хүн очоогүй. Очдоггүй л юм билээ.

Хишигсүрэн -

Одоо энэ чинь хожим нь Мөнх-Оргилын хадам аав болж таарлаа ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм үү?

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Би мэдэхгүй. 2 охинтой ш дээ.

Хишигсүрэн -

Америкт байсан охиных нь нөхөр байсан.

Пүрэвдорж -

2 охинтой ш дээ. Нас барлаа гэхээр нь урд өдөр нь гэрт нь орсон би. Тэр чинь Ард кино театрын хойд талын нэг өнцөгтэй байшингын гурван давхарт ш дээ. Гэрт нь очсон, ингээд нас барчихлаа яасан бэ гэсэн чинь. Өчигдөр гэнэт байж байгаад орой нас барчихлаа. Авгай нь Алтаншагай гээд нүдний шилтэй авгай байгаа ш дээ. “Иточу” компанид эд нар орчуулагч хийж байсан даа. Сүүлд нь. Тэгээд яасан бэ гэсэн. Өчигдөр арын өрөөнд хүн ирээд тэгээд жаахан ярьж сууж байгаад тэгээд гараад орой салхинд гаръя гээд ганцааранг нь ер нь гаргадаггүй. Бид хоёр 2-уулаа гараад энэ “Ард” кино театрын ард талаар зөв зүгээр салхинд гараад орж ирсэн ш дээ. Гэнэт шөнө муудаад л өнгөрчихлөө гэж байсан. Тэгээд 2,3 хоногийн дараа оршуулсан. Оршуулахад нь гэрээс нь гаргахад би очсон. Чингэл л очсон, өөр хүн очоогүй л байсан. За яахав Даш-Ёндон очсон байх. Даш-Ёндон эд нар чинь яг удирдлагад нь байсан юм чинь. Тэгээд сүүлд нь туслах нь Бадрах гээд залуу байсан юм. Яг үүдэн дээр суудаг. Орост явж байхад нь машин дайраад алчихсан ш дээ. Бадрахыг. Би сүүлд нь мэдсэн. Тэгээд Жамсранжав үхсэн. Намсрай үхсэн. Бүү мэд ямар учиртай байсан юм бэ бүү мэд.

Хишигсүрэн -

Тийм л юм байна. Ийм нэг санамсаргүй...

Пүрэвдорж -

Би энийг хэлсэн дээ. Телевизээр ч ярьсан сэжигтэй үхсэн энэ тэр гээд би ярьж л байсан.

Хишигсүрэн -

/инээв/ аа ха. Сонин л юм билээ тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Тийм. Жамсранжав бол зөв зүгээр эрүүл хүн л байж байсан ш дээ. Сайд нарын зөвлөлд байж байгаад гэнэт үхсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. Ер нь тэгэхдээ 1990 онд талбай дүүрсэн тэр жагсаал, ер нь стихийный юм шиг боловч тэр жагсаал юу байсан гэж боддог вэ? Тэр их хаалттай байсан нийгэм, “галзуу сад тавьж ээ” тийм ээ, одоо бодоход. Одоо яаж ч дэвхцээд хүн цуглуулж чадахгүй байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Одоо юу?

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Пүрэвдорж -

Ер нь хувьсгал чинь 2 нөхцөлд гардаг. Нэгдүгээрт нь Орос шиг ядуу байгаад октъябарын хувьсгалд...Ленины хэлсэн чинь үнэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Яасан юм бэ?

Пүрэвдорж -

Европид болохоор энэ баян газар гардаггүй байхгүй юу. Хувьсгал нь.

Хишигсүрэн -

За /инээв/

Пүрэвдорж -

Тийм. Түүнээс биш жинхэнэ Социал Демократ үзэл чинь бол Оросоос гаралтай биш. Германаас гаралтай ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм, мэднэ.

Пүрэвдорж -

Карл Маркс, Фридрих Энгельс тэгээд нөгөө Карл Каутский, Роза Люксенбург энэ тэр гээд бүгд л одоо Германууд ш дээ. Тэр хувьсгал нь Германд нь гардаггүй. Орост гарлаа ш дээ. Нэгдүгээрт нь одоо энэ. Хоёрдугаарт юм ингээд хаалттай байхаар зэрэг, сонин юм гараад ирэхээр чинь гайхамшигтай гээд явчихна. Оросын “передстойка”...Улаанбаатарынхан чинь бүгдээрээ Оросоор халтар хултар уншина ш дээ. “Огонёк” сутгүүлийг “Новости” уншина. “Москваский новости” уншина.

Хишигсүрэн -

Би 10-н жилийн хүүхэд хүртэл уншиж байгаа ш дээ /инээв/.

Пүрэвдорж -

Харин тэгээд уншина. Уншина шүү дээ. Тэгээд л Зад тавьчихлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Прожектор перестройка гээд орой болгон нэг 10 минутын нэвтүүлэг ярьдаг байсан.

Пүрэвдорж -

“Взгляд” тэр хэдэн залуучууд гарч ирж байна гээд тэр чинь.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэр үеийн юм даа. Ер нь яг бүх нийтээрээ хөдөлсөн гэвэл бас тийм биш шүү дээ. Одоо өлсгөлөн зарлачихсан байхад чинь Ховдод Элбэгдоржийн эсрэг өлсөглөн зарлаад л байж л байлаа ш дээ. Тэр хүн нь байгаа гэнэ лээ. Их л зовдог гэнэ билээ. Элбэгдорж би одоо очж уулзанаа гээд тэгдэг юм. Тэр үед залуучууд, сэхээтнүүд их оролцосон юм даа ёстой. Бүр том сэхээтнүүд бол ерөнхийдөө бүгд дэмждэг байсан ш дээ. Их сургууль дээр би яваад очсон л доо. Тэгэхэд бол бүгд л дэмжиж байсан. Ухаандаа...

Хишигсүрэн -

Тэр нөгөө өөрчлөн байгуулалттай холбоотой Оросын хэвлэлээр явж байсан тэр 5-н жилийн одоо юм ерөөсөө Монголын бүх элитүүдэд бүр хавтгай нөлөөлж байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Аа...оросууд нь тэгж хүлээж авсан уу гэвэл үгүй тийм ээ. Орост Монголд өрнөсөн шиг ийд байдлаар болоогүй. Ийм жагсаал болоогүй, яагаач үгүй ш дээ. Ер нь Монгол бол их үлгэр жишээ байсан ш дээ.

Пүрэвдорж -

Монголын түүхэнд их сонин юм байгаа юм аа.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Дэлхий дээр ганцхан зуун жил нийгмийн хамгааллыг үндсэндээ 4-н сольчихож байгаа үндэстэн монголоос өөр байхгүй байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

За /инээв/.

Пүрэвдорж -

Эхлээд Манжийн засгийг түлхэж унагаагаад...,

Хишигсүрэн -

1911 онд.

Пүрэвдорж -

Тусгаар тогтоносон улс болоод тийм ээ?

Хишигсүрэн -

За аа, Тийм.

Пүрэвдорж -

Дараа нь энэ...

Хишигсүрэн -

1921 оны.

Пүрэвдорж -

Тэгээд 1924 он хүртэл үндсэндээ жижиг хөрөнгөтний замаар явсан ш дээ. 1924 он хүртэл. Тэгээд 1921,1924,1925 оноос хойш Социализмын замаар яваад тэгээд одоо эргээд Социализмаа солиод үндсэндээ дөрөв сольчихож байгаа байхгүй юу нийгмээ. Ийм үндэстэн дэлхийд байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Энэ тэгээд юу юм бэ?

Пүрэвдорж -

Тийм ер нь байхгүй юу даа. Тэгсэн мөртлөө, энэ хотжоогүй ийм нүүдэлчин мөртлөө бүү мэд, одоо тэр ер нь, нэг гадны юмыг тусгаж авах тийм онцлог л байна. Монгол хүнд болвол ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Юутай холбоотой гэж үзэж байна вэ?

Пүрэвдорж -

Ер нь ийм юм. Нүүдэлчид бол тийм эрх чөлөөтэй ард түмэн юм л даа. Нүүдэлчид болвол. Дэлхийд хамгийн эрх чөлөөтэй хүүхнүүд Монгол хүүхэн гэж байгаа юм ш дээ. Ухаандаа Европид рыцариуд нь авгайдаа төмөр торон агтавч өмсгөөд цоожилчихоод түлхүүрийг нь аваад дайнд явдаг...

Хишигсүрэн -

Дайнд явдаг.

Пүрэвдорж -

Явдаг байлаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгэхэд тэгж л байхад Монгол хүүхэн бол бэлчээр дээр нөхрөөсөө өөр хүнтэй унтаж л байсан ш дээ ухаандаа.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Энэ чинь юу вэ гэхээр ерөөсөө нүүдэлчин өөрөө. Яагаад монгол хүүхэн хүнтэй ийм эрх чөлөөтэй байсан гэхээр сайндаа биш аж ахуй эрхлэнэ ш дээ. Монгол хүн чинь малаа саана, малаа хариулна биз дээ. Тэгэхээр чинь торон өмд өмсгөчихвөл яаж тэр хүнд чинь, аж ахуй эрхлэдэг хүн болгон заавал эрх чөлөөтэй байдаг. Аа...нүүдэлчид болвол жалганын нэг, нэг жалганд нэг айл байж байя тийм ээ. Тэр айлд Богд дарлаж чадахгүй, буддийн шашин ч дарлаж чадахгүй тэр чинь бие ээ даасан ертөнц ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Пүрэвдорж -

Тэр монгол айл чинь биеэ даасан ертөнц ш дээ. Ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Үнэн.

Пүрэвдорж -

Нүүдэлчин бол тийм эрх чөлөөтэй байгаалиасаа заяагдчихсан нүүгээд л явж байдаг. Тэр эрх чөлөөгүй дарлагддаг юу бол төвлөрсөн газар амархан байж болдог ерөөсөө. Нүүдэлчдийг тэгж дарлах арга байдаггүй. Тийм учраас нүүдэлчдийн өөрийнх нь нөгөө аж төрлийнх нь хэв шинж нь тийм чөлөөт үйл ажиллагаа, чөлөөт юун дээр, аж төрөл дээр сууриласан тийм юу байдаг. Тийм учраас тэр тэр чөлөөт байх юмыг хүлээж авах чадвар их сайтай. Одоо нэгдэл тарахгүй байж болохоор доо. Дороо тарж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Пүр гээд тарж байгаа юм /инээв/.

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Яг үнэн /инээв/.

Пүрэвдорж -

Тэр чинь тийм л байгаа байхгүй юу. Хоёр жилийн дотор нэгдэл байхгүй болоод дарга нь машинаа аваад малчин нь малаа аваад алга болчихож байгаа юм. Тэгэхээр энэ чинь нүүдэлчний тэр юу бол тэр хэцүү. Үлдэгдэл нь байж байдаг.

Хишигсүрэн -

/инээв/. Би таниас асууя. Одоо нүүдэлчдийг бид нар энэ иргэншсэн нийгмийн, одоо тэр иргэний нийгмийн, ардчиллын үнэт зүйлсийг суурин тэр улсуудад тохируулаад хэрэглээд классик болгочихсон тэр хэмжүүрээр хэмжээд бүгдийг нь негативаар үнэлж байна ш дээ. Бид нар бол, одоо тийм биз дээ. Бид нар өөрсдөө одоогийн цаг үеийг тэгж үнэлж байна ш дээ. Та бол нейтеральный үнэлж байна ш дээ /инээв/.

Пүрэвдорж -

/инээв/

Хишигсүрэн -

Мэдэхгүй үнэхээр яадаг ч юм бэ. Тэгээд хэлж байна л даа. Сая Гонконг руу бишээ Сингапур луу хэдэн авгайчууд хүүхнүүд яваад сургалтанд сууж гэнээ. Тэнд нь тэгсэн чинь эрэгтэй хүмүүс биш дандаа авгайчууд явж байна гэнэ. Мөнгөө төлөөд л одоо хувь хүн боловсролоо дээшлүүлж байна гэнэ. Эдийн засгийн чиглэлээр юмуу. Тэгээд тэнд очсон чинь манай монгол хүүхнүүд чинь тэр Сингапурын хаана ямар цагаан алт аймаар хямдарсан байна уу тэр дэлгүүрийн яваад олчихож байна гэнэ. Тэр байрнаасаа нөгөө хичээлийн байр луу очдог зам. Явдаг зам нь 40 минут алхаж очих юм гэнэ ээ. Тэгсэн чинь нөгөө нэг хэдэн хүүхнүүд чинь маргааш өглөө нь 10 минутанд давхиад оччихож байна гэж байна ш дээ ерөөсөө. Аа...тэгээд ирсэн хүн надад ярьж байгаа юм. Ерөөсөө тэнд нөгөө улсууд ингээд замаасаа гажина гэдгийг ерөөсөө мэдэхгүй юм. Бид нар энийг яаж гажиж, яаж хурдан давж болох вэ гэдэг талаасаа л түрүүлж хардаг юм байна. Тэгээд тэр үнэхээр иргэншсэн хөгжчихсөн тэр нийгэм гэдэг чинь хүмүүсийг робот болгочихож ээ. Бид нарт бол үнэхээр гайхамшигтай бүтээлч сэтгэлгээ байдаг юм байна. Аа...тэгээд тэнд ерөөсөө байгууллагын нууцыг худалдаж авч болохгүй, задлаж болохгүй...

Пүрэвдорж -

Тийм гадаадад тэр юу бол аюултай хатуу ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм. Тэгтэл манай тэр хүүхнүүд чинь оччихоод зүгээр чөлөөтэй сайхан бүгдийг нь татаад, бүгдийг нь хооронд нь зэрэгцүүлж тавьж байгаад нөгөө улсуудыг гайхшируулсан тийм сонин юм зүгээр жив жирийн юм бол тэр эмэгтэйчүүдээс гарч байна гэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд аль ч газар очоод манайхан бол хурдан дасаж зохицож байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Нүүдэлчний нөгөө сэтгэхүй.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Ураг тархинд нь голомт болоод үлдчихсэн. Еврей нар яагаад ийм мундаг байдаг вэ. Яг бидэнтэй адилхан малчид ш дээ еврей нар чинь. Еврей нарын дээд удамчин малчин ш дээ. Тийм учраас нүүдэлчний соёлын тэр ерөөсөө нэг өвөлжөөндөө очоод өвөлжөөд өвөлжчихдөг. Зусланд гараад ирдэг нөгөө 4-н улиралтай. Тийм чөлөөт л сэтгэлгээ юм даа. Аж төрлийн ажил төрлийн чөлөөт амь зуулга юм. Ерөөсөө нүүдэлчиний амь зуулга бол чөлөөтэй амь зуулга юм. Хэнд ч захирагдахгүй. Нэгдэл болж л бид нар чинь зөвшөөрөл авч хонь алж иддэг байлаа шүү дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Өмнө нь бол ямар элэнцийн тэр хонь гаргаад л...Америкийн нэг консул ирсэн байгаа юм. Би одоо нэг номонд бичиж байгаа л даа. Монголд байгаа. Энд байсан Шведийн Америк гаралтай нэг худалдаачинтай уулзаад тэгээд тэр худалдаачин ярьсан байгаа юм л даа. Үгүй ээ энэ Монголчуудыг ойлгохын арга байхгүй гэж. Яагаад ойлгох арга байхгүй байгаа юм бэ. Бүдүүлэг гэж хоцрогдсон дүүрсэн юмнууд шиг байгаа юм. Тэгсэн мөртлөө эд нар чинь түүх мүүхээ жигтэйхэн сайн мэддэг. Хамгийн гол нь бурхандаа л залбираад байна. Гол нь нөгөө бурхан нь тэгээд гэртээ бурхандаа мөргөчихөөд гараад хонь алаад хаячихдаг. Гэтэл нөгөө бурхан нь хонь алж идэх нь байтугай. Өт хорхой алж болохгүй гэсэн бурхантай. Тэгсэн мөртлөө бурхандаа мөргөчихөөд хонио алаад идчихдэг. Ямар учиртай юм бэ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Хүн ойлгохын арга байхгүй энэ Монголчууд. Тэр бол нүүдэлчдийн чөлөөт сэтгэлгээ. Бурханд ч яг шашныг ярих юм бол Монголчууд бол Европийнхон шиг тэгж их ухаангүй тэгж шашинд лалынхан шиг тэгж ороогүй юм ш дээ. Бурханы төлөө үхье гэж монгол хүн хэзээ ч тэгж үхэхгүй. Лалынхан үхэж байна ш дээ ухаандаа.

Хишигсүрэн -

Тийм./инээв/

Пүрэвдорж -

Тэгэхээр тэр чинь нүүдэлчиний сэтгэлгээ аа...”перестройка”, энэ ардчиллыг хүлээж авах чадвар бол ерөөсөө энэтэй холбоотой.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Энэ чөлөөтэй нийгэм, чөлөөтэй байх гэсэн одоо юу бол биед нь байуж байдаг. Боомилоод одоо үгэнд нь ороод байж л байна. Аа...чөлөөтэй болонгуут зад тавьдаг ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Та юу гэж бодож байна вэ? Хүний оюун ухаан, соёл, шинжлэх ухаан танин мэдэхүй гэдэг юм чинь ингээд цаасан дээр буугаад ийм формулировкад оруулаад л тэгж байна ш дээ. Бид нарт тийм уламжлал байхгүй ш дээ. За сүм хийдэд хэдэн лам яваад тэр нөгөө Тангад номоо уншаад л явж л байсан тийм ээ. Аа...тэднийг бидний өв соёл яаж үргэлжилж байна вэ? Нүүдэлчид ямар аргаар байгаад ямар аргаар үүнийгээ дамжуулж байна вэ,...?

Пүрэвдорж -

Их сонин л доо. Бид чинь нүүдэлчин амь зуулгатай. Монголд шинжлэх ухаан хөгжөөгүй юм шиг ингээд харагдаад байдаг.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Өөрөөр хэлбэл яг барууны маягийн тэр загвараар аваад үзвэл Монголд бол шинжлэх ухаан хөгжөөгүй ирж байна. Тэгсэн мөртлөө монгол хүн яасан гэхээр хонио биологийн аргаар үржүүлсээр байгаад хар нүдтэй хонь гаргаад авч байна гэхээр зүгээр дун цагаан цонхир хонь бол нөгөө цастай газар чинь нүд нь өвдөөд болдоггүй. Тэгэхээр хар толгойтой тэгээд бүр халзан болгоод авчихсан. Яагаад халзан болгосон гэхээр зэрэг нөгөө уураг тархи нь дулаан хурааж авч байх ёстой. Нарны илчийг. Энэ чинь бүх биеийг чинь тархи удирдана биз дээ. Тэгэхээр тархи хэсэг нь ийм халзан. Хоёр талаараа хар, тэгээд нүд нь хар. Өөрөөр хэлбэл биологийн өөрийнх нь шалгарлын аргаар малаа ингээд гаргаад авчихсан. Одоо шинжлэх ухаан хар нүдтэй хонь гаргана гэх юм бол сүйд болж байж нэг юм гаргана ш дээ. Тэгэхэд монголчууд ингээд гаргаад ирсэн байх жишээтэй. Жишээтэй ухаандаа. Түүхийн шинжлэх ухаан байна. Яг түүхийн бол.., одоо Монгол шиг ингэж түүхээ бичсэн улсууд ёстой лав л Орос бичээгүй. За нанхиадууд бичсэн. Хятад бол бичсэн. Хятад бол бүр аюултай. Ухаандаа бидний түүх гэхэд чинь 30 боть байна ш дээ. Амарын 1921,1922 онд бичсэн 30 боть түүхийн номыг бичээд үлдээчихсэн байх жишээтэй. Одоо хэвлэгдэж гарлаа ш дээ. Энэ юуг харуулж байна уу гэхээр зэрэг их дээр үеийн төрийн түүхтэй юм байна монголчууд. Тэрнээсээ үндэслээд уламжлал нь өөрөө мэдэхгүй. Хүн өөрөө мэдэхгүй би уламжлалаар бодож байна. Би Чингис хааны үе ч юмуу тэрний өмнөх үеийнхээр бодож байна гэж би өөрөө мэдэхгүй байна. Зүгээр ер нь бол хүнд чинь ийм ш дээ. Нэг юмыг л хуучин үгүйсгэдэг байсан нэг юмыг...зөн байна тийм ээ. Зөн бол хамгийн доод түвшин. Совин байна. Совин бол тэрний дээд талын түвшин тийм ээ. Тэгээд оюун, билэг. Билэг хамгийн дээд талын түвшин. Оюун билэг. Тэгээд Монгол хүн д бол тэр совин билгийн юу байна. Совин билгийн түвшинд байна. Ухаандаа бид тэнгэр шүтээнтэй гээд ингээд яриад байгаа тийм ээ. Тэнгэр шүтээн нь зүгээр ухаандаа лалын шашин шиг ч юмуу христосын шашин одоо тэр мухраар шүтэж байна уу гэхээр тийм биш юу шиг байгаа юм. Тэнгэр бол шүтээн гэхээсээ илүү хүний танин мэдэхүйн огторгуй орчин байх шиг байна. Тэрнээс л информаци мэдээлэл авдаг тийм байсан болтой байна. Тэрнээсээ үндэслээд од гариг тохиохоор зэрэг цас ордог. Тийм ээ. Тийм од тийм юмтайгаа тохиовол шуурга нь болдог гэдгийг чинь мэддэг тийм өөрөөр хэлбэл оюун билгийн түвшинд хүрсэн тийм юутай. Тэр нь зүгээр практикаас үүдэлтэй. Амь зуулгаас үүдэлтэй гараад ингээд байж байсан. 2 од тохиож байсан чинь бороо орчихлоор чинь зэрэг өчигдөр тохиож байсан гэж хүн бодно доо. Дараа жил тохиохоор зэрэг ноднин ийм байхад бороо орж байсан. Энэ жил яах нь вэ гэж бодноо доо. Дахиад орноо доо. Тэгсээр байгаад арга нь болчихсон. Ер нь шинжлэх ухаан тэгж үүсдэг биз дээ. Амьдралын тохиолдолоос тэрнийг судалдаг. Ийм совин билгийн ийм удамшилтай юм шиг байна. Совин билгийн удамшил. Тэнгэр шүтээнийг мартвал мартах боллоо ш дээ. Буддийн шашин хэдэн зуун жил боллоо гэтэл ерөөсөө болдоггүй “тэнгэр” л гээд нэг юм яриад байдаг. Тэгээд “тэнгэргүй амьтан” “тэнгэр нь хаясан амьтан” гэсэн юутай. Тэрнийг зүгээр ч нэг хэлж байгаа биш ш дээ. Цаанаа гүн ухааны маш их ач холбогдолтой. “Будда нь хаясан амьтан” гэж ерөөсөө монгол хүн ярихгүй байгаа юм ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Тэгсэн мөртлөө тэнгэр. Олон зуун жил буддийн шашин шүтчихээд ерөөсөө монгол хүн хэлэхгүй. “Будда нь хаясан амьтан” гэж тийм ээ. Тэнгэр нь хаясан амьтан гэж ярина. Тэгэхээр энэ чинь юуг харуулж байна уу гэхээр чинь өмнө нь олон зуун жилийн тэр оюуны юу нь ингээд удамшаад байж байсан. Тэр удамшил нь одоо байж байдаг. Одоо эрх чөлөөтэй болохоор бүр гараад ирдэг. Тэрнийг нь буруу ашиглаж л байна л даа зарим нь хүн болгон бөө болоод явж байна. Тийм юмнууд гарна шүү дээ энэ чинь. Хаягдаад гээгдээд ингээд явах жишээтэй. Тэгэхээр энэ монголын оюун билэг бол ер нь Дорнод бол соёл иргэншлээрээ хүнд гайхуулна тийм ээ. Дорнын соёл иргэншлийн энэ асар оргилд ер нь дөрвөн үндэстэн байдаг. Нэг нь яах арга байхгүй эртний Жагар.

Хишигсүрэн -

Энэтхэг.

Пүрэвдорж -

Ямар ч арга байхгүй. Хоёрт нь эртний Нанхиад. Хятад улс асар их соёлтой орон ш дээ. Гуравт нь Монгол. Дөрөвт нь Түвд. Япон энэ тэр бол байхгүй ш дээ. Яг энэ соёлын хувьд аваад үзэх юм бол ерөөсөө. Өөр өөрийн соёлтой тэр улсууд.Гэхдээ дорнын соёл дээр энэ хэдэн үндэстэн л байж байгаа ерөөсөө. Гарцаа байхгүй Хятад бол эртний асар эртний соёлтой. Энэтхэг эд нар бол ярих юм байхгүй ш дээ. Түвд бол яахав дээ. Бурхан шашнаар л. Монгол үндэстэн бол зөвхөн шашнаар биш ерөөсөө энэ түүх соёл аж төрлийн юугаараа бол гайхамшигтай. Хаана тариа ургах уу,хаана тариа ургахгүйг монгол хүн болгон мэднэ. Аа...Хятадад бол, Европид бол усалж байгаад хүчиндээд ургуулчихаж байна. Гэх мэтчилэнгийн. Энэ мэтчилэнгийн түүхтэй.Энэ бол түвэгтэй бөгөөд барууны соёл иргэншлийнхэн бол хүлээн зөвшөөрөхөд маш хэцүү. Шал өвчтэй амьтан юм ярьдаг гэхээр тэгсэн мөртлөө бол тийм өвчин ч биш дээ. Судлах хэрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Ер нь яахав бид их тийм бессознательный аваад байна тийм ээ. Бид нар тэр амьдралын...мэдлэгийг...

Пүрэвдорж -

Зөн ш дээ. Совин билгийн хэмжээнд байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Харин тийм. Одоо нөгөө логичиский тайлбарлагдахгүй байна ш дээ. Тийм одоо нөгөө логичиский тайлбарлагдахгүй байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тайлбарлагдахгүй тэр чинь. Одоогийн шинжлэх ухаан чадахгүй л байгаа байхгүй юу. Уг нь бол тайлбарлагдана ш дээ. Тэрэнд хүрээгүй. Шинжлэх ухаан их хөгжсөн л гэдэг хамгийн хоцрогдосон. Хүний сэтэгхүйгээс хамгийн их хоцрогдсон нь шинжлэх ухаан ш дээ. Тэгж ярих юм бол.

Хишигсүрэн -

/инээв/.

Пүрэвдорж -

Яагаад галзуурч байгаа юм бэ гэж одоо мэдэж байгаа юмуу анагаахын шинжлэх ухаан мэдэхгүй ш дээ. Гэтэл бид галзуурч чадаж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Та нээрэн /инээв/ алж байна аа.

Пүрэвдорж -

Хүн л өөрөө галзуурч чадаж байхад яагаад галзуурч байгааг нь шинжлэх ухаан нь яагаад мэддэггүй юм бэ?

Хишигсүрэн -

/инээв/ тэр галзуу чинь юу гэж байгаа ш дээ. Нийгмийн өвчин болохоос биш биологийн өвчин биш гэж байгаа ш дээ.

Пүрэвдорж -

Тийм. Сэтгэхүйн өвчин сэтгэлийнх учраас хянаж байхад хэцүү байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Тэгээд хэн ч хэлж байна /инээв/.

Пүрэвдорж -

Тийм. Хамгийн хоцрогдсон чинь шинжлэх ухаан ш дээ одоо бол.

Хишигсүрэн -

/инээв/ За за бүр их сонин юм ярилаа.

Пүрэвдорж -

Нээрэн монголчууд яагаад мөхчихөөгүй юм бэ гэдэг сонин асуудал гардаг байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Харин тийм.

Пүрэвдорж -

Хувьсгал гарахад чинь 1921 он гэхэд чинь 1911 онд чинь 600000 хүн байсан.

Хишигсүрэн -

Тэр үнэн юмуу?

Пүрэвдорж -

Үнэн үнэн. Ар Монголд шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Ар Монголд 600000 хүн байсан. Хүн төрөлхтөн 1 саяаас доош бол цус ойртоод мөхдөг гэдгийг одоо биологийн шинжлэх ухаан нотолчихсон. Саяас доош байж болохгүй. Саяас доош бол өөр үндэстэнтэй л үржихгүй бол тэгээд мөхдөг тийм. Гэтэл Монголд хэдэн хятад л үржиж байсан байх. Өөр юм бол байгаагүй ш дээ. Тэгсэн мөртлөө 600000-хан хүн үлдчихээд одоо 3 сая болчихоод сууж байдаг. Тэгээд нэг их эрлийзжээгүй. Тэгсэн мөртлөө яагаад цус ингээд ойртоогүй 600000 хүн чинь. Гэтэл тэр 600000 хүн нь бараг 600000-уулаа өөр цусны этгээдүүд байж байсан байхгүй юу. Нөгөө дээрээс орж ирсэн Хэрэйд, Баяд нөгөө Татарууд...

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Нөгөө Таян Хааныхан гээд тэд нар өөр юмнууд авчираад тэгээд яг үржиж байсан үе нь учраас үлдсэн. Тийм учраас 20-р зуунд бол тусдаа.

Хишигсүрэн -

Биш. Энэ Социализмын чинь засаг захиргааны хувиараар бас аял тарьж эхэлсэн. Та мэднэ. Увс аймгийн Тариалан гэж сум байна. Тийм ээ. Тэр бол хамгийн хүнд жишээ. Аа...зүгээр би мэддэг юм. Манай суманд малын 2 бригад, сумын төв гурван бригад ш дээ. Тэгээд сумын төвийнх нь малчин айлын хүүхэдтэй сумын төвийнхөн нь суухгүй. Хэрвээ тэнд амьдарч байгаа бол. Сумын төв дотроо эргэлдэнэ. Тэгээд нэгдүгээр бригад, хоёрдугаар бригад гээд ингэнгүүт нэгдүгээр бригад хойд талаараа Туватай нөгөө талаараа Хасагуудтай. Тэгээд нөгөө талаараа сум тэгээд бригад гэнгүүтээ 2 бригадын хүн хоорондоо суудаггүй. Одоо бүр судлаж болно. Гаргаад ирэхэд аягүй хачин судалгаа гарахаар байхгүй юу. Тэгээд тэр нэгдүгээр бригадынхан дотроо гэрэлсээр байж почтый бүгдээрээ хамаатан за юу. Одоо энэ Насанжаргал гэж Хөдөө аж ахуйн яамны сайд байлаа даа. Тэрний яг төрсөн голомт яг тэр нутаг. Бүгдээрээ хамаатан. Би тэгээд ээж ааваасаа үгүй ээ яахаараа нэгдүгээр бригадынхан бүгдээрээ хамаатан байдаг юм бэ гэсэн чинь шалтгаан нь яг засаг захиргааны нэгжээр яг тэр нэгдэл зохион байгуулаад л ерөөсөө тэндээ хэдэн хүн хашчихлаар магадгүй жаахан удсан бол асуудал болох байсан байх. Аа...тэгээд тэр нэгдүгээр бригадынхан яасан гээч бүгд Улаанбаатарт нүүгээд ирчихлээ. Эрдэнэт эд нар. Гайхамшигтай. Тэгэхээр аюул болох байсан байх аа. Социализмын үед жишээлбэл тэр дахиад цаашаа нилээн удаан үргэлжилсэн бол манай суманд болж байгаа тэр сонин үзэгдэл бусад суманд хэрвээ давтагдсан бол. Тэгээд тэр сум гэдэг юм чинь устаад байхгүй болж байна ш дээ.

Пүрэвдорж -

Ер нь ганц Социализм, Манжийн үеээс энэ олон хошуу болгодог чинь Манжийн үеээс гаралтай юм ш дээ. Хятад, Орос хоёрын хийсэн бодлого.

Хишигсүрэн -

Энэ бодлого уу?

Пүрэвдорж -

Бодлого аа...цаашаа бол устдаг л даа. Тэр хэн гэж нэг хүний хэлсэн үг бий дээ. Аа...Коминтерны төлөөлөгч. Тэгээд тэрэнд сүүлд нь Архангайд хөшөө босгосон байсан ш дээ. Монгол ген бол тэртээ тэрэнгүй устана гэж. Устана. Нөгөө нэг монгол өвчин энэ тэр гэдэг нь...

Хишигсүрэн -

Эмч үү?

Пүрэвдорж -

Эмч бишээ. Аа...хэн гэж. Аа...цус, Шмираль гээд нэг юм. Коминтерны төлөөлөгч. Тэгээд тэр алс дорнотод болсон коминтерны гүйцэтгэх хорооны их хурал дээр хэлсэн үг байдаг юм. Монголын тухай. Монголын газар нутаг л хэрэгтэй байна. Хүн ам нь нэмэргүй энэ чинь ерөөсөө устчихсан. Ёстой нөгөө 600000 хүн үлдсэн л юм ярихгүй юу. Одоо нэмэргүй эд чинь устаад алга болно. Газар нутаг нь сайхан үлдэнэ ш дээ. Устсаны дараагаар гэсэн. Тэгээд тэрний Коминтерны сайн хүн гээд Архангай аймгийн ямар суманд билээ дээ Шмиралийн хөшөө нь бий дээ. Одоо ухаандаа тэгж хэлж байсан. Тэр өмнөх ганц Монгол улс чинь одоо ухаандаа 1130 он 1206 онд эд нар байгуулагдахад л олон юм цуглаж байж байгуулагдаад тэгээд нөгөө тэр чинь 13-р зуунд тэгж их оргилж гарч ирдэг нь юу гэхээр зэрэг чинь олон юмны цус нийлэхгүй юу тэр чинь. Тэгээд оргиод гараад ирсэн. Тийм үе байсан байгаа юм л даа. Энийг ерөөсөө судлахгүй байгаа юм. Чингис хаан 400000-хан цэрэгтэй хүн мөртлөө эзлээд байсан балай юм гээд байгаа барууны судлаачид чинь... тэр чинь биологийн үндэстэй. Ганцхан оролцсон хүн бол тэр Гумилов ш дээ. Яагаад ингэсэн юм бэ гээд. Пассионарность энэ тэр гээд. Ганц оролдсон хүн нь тэр Гумилов ш дээ. Тэгээд тэрнийгээ цааш нь явуулж чадаагүй тэгээд үхчихсэн. Энэний үлдэгдэл бол байгаа юм аа. Тэр олон сум олон аймгийн устгах хэрэгтэй. Олон аймгийг устгаад 5-н аймаг болгоод тэр олон сумыг...зарим нь ч одоо хаягдаж байгаа ш дээ тэр сумууд чинь. 5-н аймаг болгох юм бол дөрвөд үү, баяд уу ямар ялгаа байна үхсэн хойноо тэр. Тэр бол огт хамаа байхгүй. Тэр бол аюултай бодлого байгаа юм. Тэр нөгөө...

Хишигсүрэн -

Та хэл дээ. Улаан тарианы үе гэж нэг юм байна ш дээ нөгөө...

Пүрэвдорж -

Тийм улаа тарианы...

Хишигсүрэн -

Тэр 600000 чинь 3 сая болсны шалтгааныг ерөөсөө улаан тарианы гавъяа гэж яриад байгаа биз дээ.

Пүрэвдорж -

Үнэн үнэн. Тэр чинь ерөөсөө тэр чинь яахав нийгмийн халдварт өвчин ганцхан Монголд биш юм ш дээ. Орос тэр аяаараа тэмбүү л байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Тэр чинь тэр үе байсан л даа. Тэр чинь яахав улаан тарианы үе эрүүлжсэн үе үнэхээр сайн үйлчилсэн тэр бол гарцаа байхгүй. Эрхбиш харилцаа үүсч л дээ. Танай нөхөр ямар аймаг уу?

Хишигсүрэн -

Нөхөр байхгүй.

Пүрэвдорж -

Одоо нэг аймгийн одоо бол ухаандаа заавал нутгаасаа гэрлэнэ гэсэн бодол бол үнэндээ залуучуудын дунд байхгүй болсон байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Байхгүй ш дээ. Тийм юм байхгүй. Үнэндээ бол одоо, тэгээд олон сумыг устгаад тэгээд тэр олон байх чинь аймаг ороход чинь зам явах авч байж явдаг байлаа ш дээ. Тэгэхгүй бол явуулдаггүй.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Зам явахгүй бол явуулдаггүй.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тийм балай байсан ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэр бол аюултай.

Хишигсүрэн -

Шилжих хөдөлгөөн хаалттай. Хүн амьдрах газраа сонгохгүй. Томилогдож ажиллана.

Пүрэвдорж -

1956 оноос эхлэж байсан байгаа юм. Тэр хоёр шалтгаантай. Нэгдүгээрт дэлхийн дайн бол олон хүн хядсан. Хүн чинь байгалийн амьтан ш дээ. Байгалийн заяамал зөнтэй ш дээ. Тийм учраас өсөх зөн байсан. Нээрэн хүн төрлөхтөний хэмжээнд. Хоёрдугаарт 1950-н хэдэн он болонгуут эрхбиш арай жаахан өөр болохгүй юу даа энэ чинь. Машин техник явдаг болоод шуудангаар хүн улаанбаатар хотод орж ирдэг эд нар болоо биз дээ. Тэгээд сургууль мургуульд яваад аймгийн төв дээр очиж 10-н жилд суудаг. Тэгээд бас юу гэдэг ч юм бэ нэг сумын хүүхэд аймгийн төвд 10-н жилд очихоороо өөр сумын нэг муу охинтой танилцана биз дээ. Тэгээд ингээд өөрөөр хэлбэл дахиад жаахан цус холилдсон байхгүй юу. Тэгээд 1950-н хэдэн онд өссөн. 1958,1959 онд чинь хүн өссөн оргил үе нь шүү дээ. Яг тэгж. Энэ харахад ч мэдэгдэнэ. За энэ чинь 1950-н хэдэн онд төрсөн юм байна ш дээ. Тэр үед чинь сургууль 10-н жилд аймаг орж ирж заавал суудаг. Сум болгонд 10-н жил байхгүй ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Аймгийн төв тэргүүтэй 3,4-хөн суманд байдаг.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэнд очоод тэгээд цус сэлбэгдэж байгаа юм тэр бол гарцаа байхгүй. Одоо ингээд 5-н аймаг болох юм бол хүн ам өснө. Тэр бол гарцаа байхгүй. Хүүхдийн мөнгө өгөх хэрэгтэй тэгвэл өснө.

Хишигсүрэн -

/инээв/

Пүрэвдорж -

Ер нь 5-н сая хүрч байж хөгждөг гэнэ билээ шүү.

Хишигсүрэн -

5-н сая болгохгүйн төлөө байгаад байгаа биз дээ. Ер нь 6-н сая болгочих юм бол балрах юм гэж байгаа ш дээ. Монгол үндэстэн 6-н сая хүрчих юм бол балрана гэж байгаа ш дээ.

Пүрэвдорж -

Дэлхийг ноёлоно гэж байгаа биз дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм. 2-уулаа энд хүндэрч өгч байна аа /инээв/.

Пүрэвдорж -

Бямбасүрэн гуай математикийн юугаар хийсэн байна лээ. Хөгжлийн загвар гаргасан байна лээ. Ерөнхий сайд байсан Бямбасүрэн гуай. Бямбасүрэн гуай чинь нөгөө статистикийн хүн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Сэргэн мандалтын үзэл баримтлал гээд айхтар юм хийдэг байсан ш дээ.

Пүрэвдорж -

Математикийн хүн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгээд хэлсэн байна лээ. Монгол хүн Сэлэнгэ, Төв, Хөвсгөлийн зааг дээр 40 сая хүрнэ. Суурьшмал байгаа нөхцөлд бол 40 сая хүн элбэг...

Хишигсүрэн -

Багтаамж байна гэж.

Пүрэвдорж -

Аа...мал бол хэцүү гэсэн байна лээ. Мал бол өсөхөд цаашдаа хэцүү. Яагаад гэвэл мал нь, хүн мал хоёр ижил байж чадахгүй ш дээ. Тийм учраас хүссэн ч хүсээгүй ч Канад шиг нутгийнхаа 50,60-н хувийн хаяхаас өөр арга байхгүй гэж хэлээ биз дээ. Хаягдана ш дээ. Өөрөө хаягдалгүй яадаг юм. Тийм хөгжилтэй орон байж л байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм Австрали.

Пүрэвдорж -

Сэлэнгэ, Хөвсгөл, Булган, Төв аймгийн нутагт газар тариалан хөгжүүлээд суурьшаад үйлдвэр байгуулаад ингэж л суух хэрэгтэй. Өөр арга байхгүй. Нутагт хаягдана л гэсэн байна лээ. Цөлжилт болоод Улаанбаатарт тулж ирнэ. 26-н жилийн дараагаар Улаанбаатарт. Улаанбаатар бол яг цөлийн бүс нутаг болно гэсэн байна лээ. Естественный үзэгдэл ш дээ энэ чинь. Тэгэхээс өөр арга байхгүй. Яах юм бэ тэгээд ямар ч арга байхгүй. Тийм учраас төвлөрхөөс өөр аргагүй л боллоо л доо. Нүүдэллэж байсан амьдрал тэгээд муудах нь л дээ яваандаа. Тэгээд эх нь эцгээ...бишээ хүүхэд нь эцэг эхээ харж үзэхээ болино шүү дээ тэгээд л. Дэлхийн нийт тийм. Харамсалтай л байна гэхдээ тийм болно доо.

Хишигсүрэн -

Бид хоёр одоо сая гайхаад ярьсан тэр нөгөө Монгол хүний нүүдэлчний тэр ясны генний юм байна ш дээ. Эрх чөлөөг эрхэмлэдэг. Тэр чинь...

Пүрэвдорж -

Нэгдүгээрт эрх чөлөөг, хоёрдугаарт тэсэх чадвар сайтай.

Хишигсүрэн -

Ёо...яг үнэн.

Пүрэвдорж -

Одоо нөгөө нэг социальная переживания сайтай. Тэр нүүдэлчний л юм тэр бол ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Өөр юу ч биш. Хөлдөөд үхдэггүй тэр чинь ерөөсөө.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Халууцвал...

Пүрэвдорж -

Халуун байвал махаа зулгаачихаад л яваад байдаг одоо ерөөсөө тэр...

Хишигсүрэн -

Тийм. Бас нөгөө Монголын цэргийн байлдан дагуулалтын чинь бас нэг юу бол нөгөө байгалийн өмнө даван туулах чадварын тэр юм чинь аягүй том юутай.

Пүрэвдорж -

Социальная переживания..,.

Хишигсүрэн -

Хооллох гэдэг бол ерөөсөө манай үндсэн хэрэгцээ биш юм шиг. Бид нар идээд энэ бол дагавар нэг босон суун нэг юмруугаа чулуудаад л /инээв/.

Пүрэвдорж -

Ерөөсөө сугандаа махаа хавчуулчихаад идчихдэг байсан гэдэг одоо тэр чинь домог, шог яриа байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Ерөөсөө тэр хоёр. Тэр эрх чөлөө ч биш юм л даа. Ерөөсөө аж төрлийнх нь хэв шинж чөлөөт аж төрөл байхгүй юу. Малчид гэдэг чинь. Малаа хариулаад л өдөржин хээр дуулаад явж байхад чинь заавал нөхөртэй хүнийг чинь хэцүү дээ /инээв/. Хэн мэдэх юм бэ тэрийг.

Хишигсүрэн -

Өөр дээрээс нь...

Пүрэвдорж -

Аа...тэгээд нөгөө байгалийнхаа хатуу юмандаа муу нь үхсээр байгаад чадалтай сайн нь үлдчихсэн. Сайн генүүд нь үлдчихсэн байсан байхгүй юу. Тийм учраас маш амархан үржиж байгаа юм ерөөсөө. Нүүдэлчний аж төрөл байна аа...тэгээд л сониучирхаад л

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Зөвхөн хүнийг ч сайн болгодоггүй. Малыг ч сайн болгодог. Ухаандаа хонь байна тийм ээ. Бүх мал.

Хишигсүрэн -

Аа ха.

Пүрэвдорж -

Зөвхөн Монголын мал тийм төлсөг, үрсэг байдаг. Ухаандаа Дорнот морнот гээд баахан мернусан хонь гээд баахан хонь авч ирж байлаа ш дээ. Тэр чинь өөрийнхөө хургыг таньдаггүй ш дээ. Тэр чинь нөгөө хашаанд байдаг хонь. Тэгээд яасан очоод яасан хурга болгоныг хөхүүлнэ тэр чинь. Огт мэдэхгүй байна ш дээ. Өөрийнхөө хургыг танихгүй. Аа...гэтэл Монгол хонийг би өөрөө малчин байсан юм чинь мэдэлгүй яахав. Пүнзэн дотор хургыг нь хийчихдэг ш дээ. Хашаанд ихнгээд битүү юм хийгээд. Тэгээд хонь яг өөрийнхөө хурга байгаа талд л очиж хэвтэнэ. Үнэрээр нь мэддэг. Ерөөсөө тэр энэ нүүдэлчний аж төрөл бол тийм амьд байх тэсч үлдэх чадвар бол тэр үрсэг, төлсөг байх юу эд нар бол онцгой. Тийм учраас бид нар чинь одоо тэгээд л ач зээ нараа эрхлүүлээд ингээд суудаг чинь яг тэр нүүдэлчний аж төрлийн үлдсэн зөн совин. Тэр нь нөгөө заншил болчихсон. Би тэрнийг заншил гэж бодож байгаа. Үнэндээ заншил биш биологийн үзэгдэл, зөн совингын үзэгдэл. Тэгээд бодохоор зэрэг би уг нь Монгол үндэстэн мөхөхгүй нилээн удах байх гэж үзэж байгаа. Нилээн удах байх.

Хишигсүрэн -

Гумилевийн таамаглал, онолоор бол бид нар чинь одоо ингээд өвгөрчихсөн , хөгширчихсөн үндэстэн гээд байгаа...,

Пүрэвдорж -

Тийм. Их хөгшин үндэстэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Маш олон жилийн түүхтэй. Францын нэг эрдэмтэн эд нар тоолж гаргасан нь ерөөсөө зөнөсөн, зөнөх болсон угсаатан гэж ингэж ярьсан байгаа юм. Гэтэл бид анх тэр 13-р зуунд үүсэхдээ олон юм нийлээд үүсчихсэн учраас цус холилдоод дахиад гараад ирсэн. Тэрнийг ойлгохгүй байгаа юм. Нэг угсаатан, нэг л үндэстэн гэж ойлгоод байгаа байхгүй юу. Татар, Монгол гэж нэг л юм байна гээд байгаа юм. Тэгсэн чинь тэр нь татар, урианхай за тэгээд л одоо нөгөөдөх хэрэйдүүд, олхонуд эд нар гээд өчнөөн олон юмнууд байж байгаад нийлчихээр зэрэг өсч гарч ирэхгүй. Тэр оргил үе нь байсан.

Хишигсүрэн -

Хэн...Батцэнгэл доктор байдаг ш дээ та мэднэ тийм ээ?

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Батцэнгэл гуайн нэг лекц дээр...

Пүрэвдорж -

Яг яахав Батцэнгэл гэж танина.

Хишигсүрэн -

Аа...тэгээд мань хүн чинь Гумилевтой бүр уулзаж байсан юм билээ. За...хойно. Нас барахаас нь өмнө. Тэгээд манайхыг ингээд хөгшин улсууд гэдгийг...яг хөгшинийг нь юугаар ингэж физичиский яаж батлаж байгаа юм бэ гэсэн чинь нүдний харц хөгширсэн гэнэ бид нар. Тэгээд тэр юугаар харагддаг гэхээр ингээд залуу одоо юу гэдэг юм бэ. Зүүн өмнөд Азийн Ази улсууд байна ш дээ. Эсвэл япон ч юмуу. Гонконг, Сингапур залуучуудын охидуудын зураг, тэнд нэг 50-н настай хүний зураг тавьчихад манай нэг 30-тай хүн шиг харагддаг тийм ээ. Тэр чинь цээж документалный зурган дээр аягүй харагддаг юм байна ш дээ. Паспортны зурган дээр. Тэгээд харахаар зурган дээр тийм залуу гарсан хүмүүсийг харахаар 50-тай байдаг. Бид нар 30-тай мөрлөөсөө яг зурган дээр харахад 50-тай юм шиг гардаг. Харахад 30-тай залуу харагддаг гэнэ. За энэ бол бид нар хөгширсөн хүмүүс гэдгийн нотолгоо мөн гэж тэр хүн хэлсэн шүү гэж бүр тэгж хэлж байсан юм.

Пүрэвдорж -

Тийм тэр пассионарность нь дахиж сэргэх бол мөхөх үндэстэн гээд байгаа ш дээ Гумилов чинь. Тэгэхдээ монгол үндэстэнд нэг онцлог байгаа юм. Яг монгол үндэстэн дээр өөр угсаатан ирээгүй л байгаа юм даа. Хятад ирээд суучихвал суучих л байсан даа.

Хишигсүрэн -

Яаж хахир хатуу ийм газар ирэх юм бэ?

Пүрэвдорж -

Оросууд ерөөсөө ирээгүй. Угаасаа ирээгүй. Оросууд бол дүүрэн байх бол байх шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Үгүй ээ харин яаж ирэх юм бэ. Манай энэ хилийн чинь аль ч зүг рүү нь гараап явсан 20 км яваад л тэгээд ой мод залгаад л ус залгаад л эхлэж байгаа биз дээ.

Пүрэвдорж -

/инээв/

Хишигсүрэн -

Тийм биз дээ. Тэгэхээр яаж байх юм бэ.

Пүрэвдорж -

Тэгэхдээ бид олшрох л хэрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Тэгээд энэ Хөвсгөл, Булган чинь ингээд үндсэндээ эрхбиш нутгийн гүн юм болохоор яалт ч байхгүй үлдсэн нь тийм ээ.

Пүрэвдорж -

Архангай.

Хишигсүрэн -

Архангай эд нар. Зүгээр баруун хилээр цаашаа гарахад тийм л юм байх чинь билээ. Одоо Шинжаан Уйгурын нутаг руу Ховдын тэр Даянгийн хил гэж нэг юм байгаа , Ховдынх билүү? Баян-Өлгийнх билүү?

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Баян-Өлгий тийм ээ. Тэрүүгээр гараад л Уйгарын нутаг руу ороход ийм цэцэгтэй газар эхлэж байгаа байхгүй юу. Тэгээд хойшоо нэг Тошент гэлүү оросын нэг тэр тосгон хүртэл 20 хэдэн км газар цул хайрга яваад Алтайн хязгаарын гоё байгаль эхэлдэг ш дээ...

Пүрэвдорж -

Одоо байгалийн баялагтай холбогдоод өөр болох байх аа.

Хишигсүрэн -

Харин тэгсэн доороо баахан юмтай газар л үлдчихсэн юм шиг байна ш дээ явж явж. Тэр нь эргээд гай болох шинжтэй.

Пүрэвдорж -

Гай болж мэднэ. Гай болж мэднэ. “Горья от ума” гэж ирээд зохиол бичсэн ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

“Горья от алт” гэж байж болох л юм.

Хишигсүрэн -

Ер нь харин нөгөө нэг тийм юм Ногоон Намын Энхбат чинь хөөрхий их яриад байдаг. Алттай үндэстэн азгүй. Төмөртэй үндэстэн азтай гээд нэг юм яриад тийм ээ.

Пүрэвдорж -

Ер нь бол улс хөгжих л ёстой л доо. Тэгэхдээ хөгжүүлдэггүй л. Трансконтинентальная корпорацууд бол их аюултай эд юм байгаа юм ш дээ. Их аюултай. Зүгээр яахав тэр саяын гаргаад баримт эд нар бол хүн ам эд нар бол Оросууд гаргаж байгаа юм. Тэр бол хамаагүй. Оросын захиалгаар хийсэн Америкийн юм байгаа ш дээ.

Хишигсүрэн -

Ямар кино хэлэв та...?

Пүрэвдорж -

Оросоор бол юу гэмээр юм бэ одоо дэлхийн “World government” “Дэлхийн засгийн газар” гэсэн үг үү.

Хишигсүрэн -

За “World government” гэж тийм ном гарсан уу?

Пүрэвдорж -

Тийм.

Хишигсүрэн -

Кино хийсэн үү?

Пүрэвдорж -

Баримтат кино.

Хишигсүрэн -

Хэн хийсэн юм бэ?

Пүрэвдорж -

Аа...Америкийн нэрт сэтгүүлч л хийсэн. Оросууд захиалж хийлгэсэн юм шиг байна лээ.

Хишигсүрэн -

Оросын сувгаар гарсан уу?

Пүрэвдорж -

Тийм. Оросын сувгаар гарсан. Монголд ч гаргана лээ. Тэр нь яахав дээ Америк гэдэг улс дэлхийг эзлэж Америкийн засгийн газар дэлхийн засгийн газар байгуулах гэж байна гэсэн тийм Рокфеллерээс өгсүүлээд юунууд. Тэр баячууд чинь дандаа муу түүхтэй байдаг шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Архины наймаачин байсан энэ тэр гээд. Тийм юутай. Тэр ч яахав. Зүгээр бид хэцүү л дээ. Тэсч л үлдэх хэрэгтэй болох хэрэгтэй. Олшрох хэрэгтэй. Өвөр Монголчуудтайгаа ингээд хүмүүнлэгийн их өргөн харилцаатай болох ёстой. Бусад угсаатантай үржихийг бас ч их дургүйцэж хэрэггүй нь байх аа. Бас ч их дургүйцэж хэрэггүй байх.

Хишигсүрэн -

Буриадуудыг одоо юу яачихлаа ш дээ тийм ээ? Эрхүү мужид харъяалагдаж автонамит эрх байхгүй.

Пүрэвдорж -

Путины хийсэн хамгийн харгис бодлого Чечений дайны дараа буриад орно.

Хишигсүрэн -

Харин тэглээ Тува яасан бэ?

Пүрэвдорж -

Тува яахав дээ. Бүгд найрамдах улс гээд нэг юм байж л байгаа.

Хишигсүрэн -

Тувад өөрөө нэг явж байгаад худлаа гэнэт тааралдсан юм шиг малчин айлд ороод л нэг тийм PR энэ зун хийгээд байх шиг байна лээ.

Пүрэвдорж -

Тийм. Тэгэхдээ Орос бол өөрөө...Монголд нэг аюул байна аа. Орос задрах аюул байна. Оросын Кавказ задарвал Орос их жижигхэн юм болчихно. Тэгвэл энэ урдах чинь башигаад явчихна шүү дээ ерөөсөө. Одоо урдахыг хазаарлаж барьж байх юм бол Орос л шүү дээ. Орос, Америк хоёр. Орос сулраад Хятад томроод байвал бүр аюултай ш дээ. Энэ хоёр чинь 2-уулаа том байж байж бидэнд жаахан хэрэгтэй ш дээ. Хэрэв тэгээгүй бол өдийд байхгүй. 2-уулаа л булаалдаж байгаа учраас дунд нь нэг юм тэсээд байгаа ш дээ яг үнэндээ бол. Тусгаар тогтнолыг яасан..., Сталины өрөөнд тэр Чан Кай Ши Хятадын Гадаад яамны сайд байж байгаад тусгаар тогтнолоо хүлээн зөвшөөрүүлж гарын үсэг зуруулсан түүх уншсан уу?

Хишигсүрэн -

Үгүй, уншаагүй.

Пүрэвдорж -

Сталин заавал Монгол улсын тусгаар тогтнуул гээд шахаад байсан. Тэгэхээр нөгөө Гадаад яамны сайд, Хятадын гадаад яамны сайд Чан Кай Ши–н Засгийн газрын гадаад яамны сайд л даа. Америкийн нэгдсэн улсын Рузвельт руу утасдсан. Өдөрт 2,3 утасдаж байсан байгаа юм. Одоо яах уу гэж. Одоо энэ нөгөө 1945 оны дайны нөгөө “статус кво” гэж байна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Тийм.

Пүрэвдорж -

Энэ чинь юу гэсэн үг юм бэ. Энэ чинь “статус кво” гэдэг чинь олон улсын хэлээр бол өмнөх байсныг нь хэвээр байлгана гэсэн үг ш дээ. Өөрөөр хэлбэл Хятадын нэг муж л гэсэн үг байхгүй юу. Тэгэхээр Америкийн чинь ерөнхийлөгч бол хариу өгөхгүй. Монголыг байгаагаар нь байлгах ёстой гээд ингээд байдаг. Сталин тусгаар тогтнуул гээд ингээд Америкийн ерөнхийлөгчийн дэмжлэг авах гэхээр зэрэг Америк дэмжихгүй Монголыг байгаа квогоор нь л байлгах ёстой гээд тусд нь байлгах ёстой гээд тэгсээр байгаад тусгаар болчихсон байгаа ш дээ. Сүй гэдэг нөхөр чинь. 1945 оны хэдэн сар байлаа тэр чинь. Тэгээд ганцхан юу оруулсан. Хятадын талаас гарын үсэг зуруулъя гэж Монголын ард түмнээр. Үгүй ээ тэр гарын үсэг зурахаар бүгдээрээ л тусгаар тогтоно л гэнэ биз дээ. Орос, Америк хоёр хоёр талаас нь хавсайдаж байгаад Хятадыг чинь тэгээд гарын үсэг зуруулсан. Өөрөө ч суларчихсан байсан Хятад чинь одоо. Коммунист засаг байгуулах гээд үймэрч байхад нь хүрээд ирсэн. Нөгөө юмуу Чан Кай Шигийн засгийн газар нь ерөөсөө орох гарах байх газраа олж ядаж байх үед нь гараад ирсэн. Тэгээд Оросууд нэг юм хийгээгүй нь юу вэ гэхээр Өвөр Монголыг нийлүүлэхгүй шүү гэж. Америктай. Энэнийг зөвшөөрөхгүй Хоёр Монголыг нийлүүлэхээр чинь энэ хоёр чинь айна. Ухаангүй айна ш дээ.

Хишигсүрэн -

Өвөр Монголд одоо 6 сая хүн байгаа билүү?

Пүрэвдорж -

Тийм. 5,6-н сая гэдэг юм даа. Мэдэхгүй юм даа.

Хишигсүрэн -

Би нэг Өвөр Монгол залуутай цуг Бээжингээс вагонд сууж таараад ирэхгүй юу. Тэгсэн чинь тэгж байна лээ. Одоо ингээд дөнгөж саяхан 1980-аад онд Хөх хотын гудамжинд аа...хятад хүн их ховор явдаг байсан юм аа. Тэр үед яг тэр залуутай цуг ирэхэд яаж байсан гэхээр Монголд нөгөө барилга ид өрнөөд барилгын хятад орж ирсэн сэтгэл түгшээмээр их байлаа ш дээ тийм ээ. Одоо бол байхгүй болчихлоо тийм ээ.Сүүлийн 2 жил. Бухимдмаар их хятад энүүгээр явдаг байлаа ш дээ. Тэгээд “яг тэр одоо танайд яг тийм байна. Одоо нэг 15 жилийн дараа Хөх хотод одоо ерөөсөө Өвөр Монгол байхгүй ш дээ. Хятадад бол” гэж хэлэхэд л их эмзэг сонсогдож билээ. Барилгын салбар бас нэг..., харин хятадууд чинь охидуудыг баахан хүүхэдтэй болгосон чинь хятадууд шүү дээ.

Пүрэвдорж -

Хятад чинь тэгээд хамгийн аюултай нь болбол Хятад чинь нэг их дайн хийдэггүй орон ш дээ. Ингэсхийгээд яваад...байна

Хишигсүрэн -

Мэрээд л явж байдаг уу?

Пүрэвдорж -

Монголыг байтугай дэлхийг эзлэх нь шив дээ.

Хишигсүрэн -

Харин тийм.

Пүрэвдорж -

Тэгэхдээ Монголын ирээдүй бол бий нь бий гэж би бодож байгаа юмаа. Их л учиртай байх хэрэгтэй дээ. Хоёр талыг бол сайхан тэнцүүлж хооронд нь...

Хишигсүрэн -

Манай энэ “шар өнгөтэй болсон байшин” дотор байж байгаа улсууд ямархуу улсууд байж байх юм бэ?

Пүрэвдорж -

Тэндээс бизнесүүдийг хөөж гаргах хэрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Үгүй ээ, бүгд л хэн үлдэх юм бэ тэнд.

Пүрэвдорж -

Төрд бизнесчингүй л болгох хэрэгтэй.

Хишигсүрэн -

Харин тийм бизнесменгүй болгоно гэвэл тэнд үлдэх хүн байна уу?

Пүрэвдорж -

Үндсэн хуулинд одоо нэг заалт байгаа юм ш дээ. Өөр ажил эрхэлж болохгүй гэсэн заалт байгаа юм ш дээ.

Хишигсүрэн -

Үгүй ээ тэр чинь формально тэгээд хэрэгжихгүй. Тэр аа, формально бол байхгүй ш дээ тэрэнд чинь албан тушаал. Тэгэхээр тэрийг чинь сонгуулийн хууль...

Пүрэвдорж -

Бизнесмен байгаа учраас тийм балай байгаа байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Их хуралд нэр дэвших хүний тэр шалгуурыг шалгадаг байгууллага гэж нарийн гаргамаар байгаа юм. Нэр дэвших хүмүүсийнхээ листийг нам нь гаргаж өгөөд каждый хүн болгон дээр сайн судлаад энэ хүн үнэхээрийн төрийн төлөө хоёргүй зүтгэх хүн мөн өө гэдгийг нь одоо нотлож өгөөд тэгээд гаргаж өгдөг.

Пүрэвдорж -

Хоёр юмыг өөрчлөх хэрэгтэй. Эхлээд нутгийнхаа хулгайчийг сонгодог явдлыг болих хэрэгтэй. Хоёрдугаарт намын хулгайчийн сонгодогоо болих хэрэгтэй. Тэгсэн цагт л сайн хүн гарч ирнэ.

Хишигсүрэн -

/инээв/ Аа ха.

Пүрэвдорж -

Тийм болохоор ийм олон аймаг хэрэг байхгүй л байхгүй юу.

Хишигсүрэн -

Яг тийм. За.

Пүрэвдорж -

Болдогсон бол ганцхан тойрог болгочихоод 76-н хүнийг шууд сонгодог байх юм бол хэн нь аль нутгаасаа гэх үү хэцүү ш дээ энэ чинь. Нутгийн бол би Говь-Алтайх л даа. Би Говь-Алтайд очоод хэлдэг л байсан. Тоглоом шолгоомоор та нар бол ер нь Жасрай гуайн нохойг ч сонгоно та нар. Жасрай гуай бие муу байна манай нохойг орон нь сонгочих гээд явуулвал Жасрай гуайн нохойг та нар сонгоно гээд би тоглоом хийдэг л байсан л даа. Тийм учраас энийг л яах хэрэгтэй л дээ.

Хишигсүрэн -

Аа ха. 2-уулаа 2 цаг ярилаа ер нь их дажгүй яриа болж байна.

Пүрэвдорж -

Буу халах маягийн л юм боллоо ш дээ энэ чинь.

Хишигсүрэн -

Ер нь бол ингэнэ. Ер нь ийм байдлаар ярина. Амьд, аман түүх гэдэг чинь ийм байдаг юм байна.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact