Tseden-Ish
Basic information
Interviewee ID: 990432
Name: Tseden-Ish
Parent's name: Lhagva-Ochir
Ovog: Ih Bicheech
Sex: m
Year of Birth: 1960
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: incomplete secondary
Notes on education: This most likely means 7 years of schooling.
Work: herder
Belief: none
Born in: Tsetserleg sum, Hövsgöl aimag
Lives in: Tsetserleg sum (or part of UB), Hövsgöl aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
collectivization
education / cultural production
cultural campaigns
privatization
military
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
military service
childhood - student years
child discipline
cultural campaigns
foreign relations
women's life
family
work - labor
boss - worker relations
privatization
funeral rituals
environment
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Саранцэцэг -
Заа сайн байна уу?
Цэдэниш -
Сайн сайн байна уу, сайн явж байна уу.
Саранцэцэг -
Өө сайн явж байна. За та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Цэдэниш -
Заа би Хөвсгөл аймгийн Харбоом баг гэдэгт 1960 онд төрсөн ийм хүн байгаамаа. Тийм. За тэгээд хүүхэд бага насаа яахав, тэгээд Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг суманд өнгөрөөсөн. 1960 онд, юу 1970 онд сургуульд орсон. 70 оноос хойш сургуульд сууж байгаад сургуулиас гараад, 73 онд сургуулиас гараад 1973-78 онд мал маллаж байгаад аав ээжийнхээ гар дээр, цэргийн алба хаагаад, цэргийн алба хааж ирээд 1981 оны 7 сарын 10-даар халагдаж ирсэн, тэгээд л 8 сарын 1-ний орчмоор хадланд яваад л энэ Тариалан, Егүр гээд л хадлан өвсийг Дорнодын Эрээнцав хүртэл авдаг байлаа ш дээ, тийм. Хол энэ тэр очиж авдаг байлаа ш дээ. Цэцэрлэг сумнаас энэ тэр, хадланд явж энэ Егүүрийн Эрдэнэбулган луу хадланд явж ирж, тэгээд л тэрнээс хойш л мал маллаад өдий хүрсэн хүн дээ. Заа сургуулийн комендан хийж байлаа, бригадын нярав хийж байлаа, хэсгийн ахлагч хийж байлаа, тоо бүртгэгч хийж байлаа, багийн дарга хийж байлаа, тийм. Сум нэгдэлд 1990 он хүртэл хийж байгаад л тэгээд л ардын аж ахуй, хувийн аж ахуйтан гэж гарсан юм даа. Тэгээд л өдий хүрч байна. Зүгээр миний амьдралд одоо нээх гүн онцгой гавьяатай ажил ч үгүй хийгээгүй, онцгой нээх хүнд хар бор ажил ч хийгээгүй, олон түмний дунд явсаар байгаад л өдий хүрлээ, тийм.
Саранцэцэг -
1978 оноос цэрэгт явсан юм уу?
Цэдэниш -
Тийм. 78 онд яваад 81 онд ирсэн.
Саранцэцэг -
Өө тэр үед чинь нээрээ цэгийн алба 3 жил байсан?
Цэдэниш -
3 жил байсан. Дорноговьд хязгаарын цэрэгт алба хаалаа. Тийм.
Саранцэцэг -
Таны аав ээж ямар улсууд байв аа? Аав ээжийнхээ талаар ярихгүй юу?
Цэдэниш -
Миний аав Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумын Харбоом багийн иргэн сүүлдэхнээ Цэцэрлэг сумын 6-р багт малчин байсан Лхагваочир гэдэг хүн байсан. Манай ээж Цэндаюуш гэдэг хүн, малчин байсан. Тийм.
Саранцэцэг -
Та чинь хэдүүлээ юм б дээ?
Цэдэниш -
Бид нар 9-үүлээ. Эрэгтэй нь 4, эмэгтэй нь 5 юм. Эрэгтэй нь 5, эмэгтэй нь 4 юм. Эрэгтэйгийн дээрээс 2 дахь нь юм бий. Тийм.
Саранцэцэг -
Аав ээж чинь малчин улсууд байсан юм байна, аав ээжийнхээ талаар тодруулж ярихгүй юу?
Цэдэниш -
За манай аав за одоо яахав өөрийнхөө мэдэхийг л ярих юм даа, манай аав миний мэдэхийн 1967, 68 оноос нэгдлийн малчин л байсан, тийм. Хөвсгөл аймгийн 6-р баг гэхэд тэнд малчин байсан, яахав тэнд нэгдлийн 400 суурь эм хонийг 400-500 суурь эм хонийг л малладаг ийм л айл байсан. Намар хургаа ялгаж өгнө. Хонио хөгшин хөвөөг нь сэлгэж байдаг, тэгээд үргэлж маллаж байдаг. Яахав тэгээд ямар ч байсан гавьяа шагнал дээр нь ч нэг их гараагүй доор нь ч ороогүй дундыг барьсаар байгаад л өдий хүрсэн дээ. Тийм. Ийм л ажилтай амьдралтай урдны улс байлаа. Тэгээд өндөр насныхаа тэтгэвэрт мянга есөн зуун наян хэдэн онд гараад тэгээд л хорвоон жамаар төгсцгөөсөн дөө.
Саранцэцэг -
Таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал байдаг уу?
Цэдэниш -
За тийм гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал байдаггүй ээ. Олны дунд ижил л байдаг. Тийм. Би ер нь энээ тэрээ ял шийтгэл ч авч байгаагүй, архи ч уудаггүй. Ийм л малчин л хүн. Тийм, яахав нэгдлийн үед аахар шаахар жижиг ажил хийж байсан. Онцгой тийм хүнээс дээр гарч гавьяа ч байгуулаагүй.
Саранцэцэг -
Ер бусын бусдаас онцгой гэхээр зүйл санагддаггүй юу?
Цэдэниш -
Надад уу? За даа, байхгүй юм уу даа. Архи уудаггүй тамхи татдаггүй л хүн байгаам би. Нэг онцлог юм байвал байх л юм, одоо үед. Тийм.
Саранцэцэг -
Та ярилаа ш дээ, 6-р баг гэж байх үед танай аав ээж нэгдэлд малчин байсан гэж. Тэр ямар нэртэй нэгдэл байсан юм?
Цэдэниш -
”Энх амьдрал” нэгдэл гэж байсан юм. Тийм.
Саранцэцэг -
Нэгдлийн гишүүн болоход ямар журмаар яаж нэгдлийн гишүүн болгож байсан? Заавал одоо мал нийгэмчилж байж нэгдлийн гишүүн болдог юм уу, ерөөсөө огт малгүй байгаа айл яаж нэгдлийн гишүүн болох уу?
Цэдэниш -
Заа түрүү үедээ би бол сайн мэдэхгүй юм. Тавин хэдэн онд болж байсан юм гэсэн. Нэгдэлжих хөдөлгөөн гэдэг юм байгуулагдаж. Манай аав ээж энэ тэр орж байсан юм билээ. Тэр үе нэг өөр байсан, сүүлийн үедээ бол яахав дээ, 16 нас хүрсэн хүн нэгдлийн гишүүн байлаа ш дээ. Мал маллах эрхтэй л болж байгаа гэсэн үг л дээ, 8-р ангийг төгсөөд илгээлтээр гарсан хүүхэд даага юм уу, эрэгтэйд нь даага, эмэгтэйд нь охин бяруу өгөөд л илгээлтээр гаргаж байлаа ш дээ. Тэгээд л мал маллана. Тэндээсээ сургууль соёлд явдаг байлаа, тэндээсээ эвлэлийн гишүүн болдог байлаа, эвлэлийнхээ гишүүнээс намын гишүүн болдог байлаа. Тиймээ. Тэр чинь намын нэг бэлтгэл залуу хүч нь байлаа ш дээ. Тийм. Тэгээд явдаг, энэ алдар цолтой илгээлтээр гараад мал маллаж байгаад сургууль соёлд явсан хүн байна ш дээ, манай аймагт. Тийм. Одоо манай Цэцэрлэг сумын 6-р багт илгээлтээр гарч байсан Балжиннямын Наранчулуун гэдэг хүн Хөдөө Аж Ахуй/ХАА/н Дээд Сургуульд яваад тийм, илгээлтээр гарч мал маллаж байсан хүн ш дээ, тэгээд яваад Их сургуульд яваад ингээд их сургууль төгсч ирээд суманд зоотехникч хийгээд аймгийн Хөдөө Аж Ахуйн Удирдах газар хөдөө аж ахуйн мэргэжилтэн хийгээд янз янзын алба дамжаад одоо ойрын саяын 8 жилд одоо ХАА-н газрын дарга хийж байна ш дээ, одоо. Тийм. Ийм мэтчлэнгээр нэг хэсэг нь өгсөж байлаа, тийм нэг хэсэг нь сургуулиас гараад илгээлтээр гарсан аа тэр мэргэжлийн үйлдвэр сургалтын байгууллага гэж төв мөвд нэг чанарын цех ч байлаа, туслах үйлдвэр ч байлаа, тэнд ажилладаг байлаа, нэг хэсэг нь мал маллахгүй. Тийм, 8 төгсөөд гарсан хүүхдүүд. Дээхнэ үед чинь сургуульд соёлд явдаг нь их ховордуу байлаа ш дээ. Дан голдуу илгээлтээр, 8 төгсөөд л гардаг, гарахдаа нэг нь үйлдвэр сургалтын юм уу, одоо туслах бигадад ажилладаг, нэг хэсэг нь мал малладаг, тийм. Аа газар тариалантай нэгдэлд бол өөр л дөө, тээ. Тэнд л ажиллана, трактор комбайны курс төгсөнө, мэргэжлийн. Иймэрхүү л байлаа. Тийм маягаар л бид нар чинь.
Саранцэцэг -
3-р анги төгсөөд л гарав уу?
Цэдэниш -
Би нэг 5-р анги төгсөөд л. Тэгээд л яахав дээ, аав ээждээ нэмэр болох гээд л гарчихсан юм. Яахав би эчнээгээр 10 төгсч л байлаа л даа. Тийм, сүүлд 10 төгссөн л хүн л дээ, би. Би тэгээд яахав 1981 онд сургуулийн комендан хийгээд 84 оноос бригадын аж ахуй хийгээд, 87 оноос хэсгийн ахлагч хийгээд..,
Саранцэцэг -
Сургуулийн комендан гэдэг нь юу гэсэн үг үү?
Цэдэниш -
Нярав.Тийм сургуулийн комендан хийгээд, тийм тэгээд бригадын аж ахуйн нярав бий ш дээ, малчдын үс ноос моос нэгдэлд байж байхад авдаг, тэрийг хийгээд, 84 оноос тийм. 81 онд цэрэгт явж ирээд л, тийм, тэгээд 1987, 88 оны үед отрын штабын дарга хийж байсан. Тийм. 90 оноос хойш багийн дарга хийсэн. 96 он хүртэл. Тэгээд л одоо ч тэгээд л мал маллаад л байж байна.
Саранцэцэг -
Нэгдэлжих хөдөлгөөний үеэр хүмүүс малаа нийгэмчилж байх үеэр мал нуудаг байсан тухай та сонсч байв уу?
Цэдэниш -
Заа би одоо 1978 онд хамгийн сүүлийн нийгэмчилгээ явсан байх гэж бодож байна. 78 онд тийм, авч л байсан л даа. Энэ чинь нэг ийм байлаа ш дээ. Хувийн өмч гэж энэ чинь хязгаартай маягтай. Аа тийм. Нэг өрхөд 50 толгой, хангайн бүсэд 50, говийн бүсэд 75 толгой байдаг. Хэдэн ч амтай байх нь хамаа байхгүй. хэдэн амтай байх нь хамаа байхгүй 10 амтай байсан ч 50, ганц амтай ч байсан 50.
Саранцэцэг -
Өө зө тэр чинь хувийн толгой мал гэж үлдээж байгаа биз дээ?
Цэдэниш -
Тийм хувийн толгой мал гэж. 2,3 жил болоод л нийгэмчлээд авчихдаг байсан юм гэнэлээ. Тэр дотор яахав дээ, нэг 50 толгой малан дотор нэг 3 адуу, 5 үхэр байсан юм уу, тэгээд нэг бусад нь бог л байсан байх хонь ямаа, 1 тэмээ байлгавал байлгадаг байх, тэр чинь зааг хязгаартай бас. Тийм. Тэгээд нэг бодод мах уяна, албан журмын мах гэж. 17 кг мах уяна. Тэрийг заавал албан журмаар өгнө. 50 толгойгоосоо.
Саранцэцэг -
Аа нөгөө хувийн 50 малнаас оногдуулж тушааж байгаа юм байна ш дээ?
Цэдэниш -
Тийм. Тийм байлаа. Хувийн малнаас татвар авч байна гэсэн үг ш дээ, тиймээ.Нэгдлийн мал бол нэгдлийнхээ малаар л явна тиймээ,
Саранцэцэг -
Ер нэгдлийн гишүүн бол хөдөлмөр өдрийн хөлсөө аваад л нэгдлийн малаа маллаад л байж байна тээ?
Цэдэниш -
Нэгдлийн гишүүн 360 хоногийн 250-д ажил хийсэн байх ёстой. 2 сар 50 хоногт ажил хийсэн байх ёстой. Тийм. Тэгээгүй нөхцөлд бол норм ханаагүй. Нэгдлийн гишүүний үүрэг гүйцээгүй гэсэн үг ш дээ. Тийм, ажил нөхөж хийх ёстой. Одоо ч гэсэн тэр үеийн баримтлал нь ч одоо энэ 1960 оноос улсад ажилласан улсууд бол тэрийг баримтлан л 15,16 жил болчихсон байгаа ш дээ. Тийм. 15,16 жил ажил хийчихсэн энэ тэр хүн одоо 90 онд хувьчлал болоод яачихдээр тэрнээс урд чинь 11,12 жил хийчихдээр тэгээд хувь тэнцүүлсэн маягтай юм чинь нэг.., 90 оноос хойшхи нь бол одоо нийгмийн даатгалын шимтгэлээр нэгдэлд ажил хийсэн нь бол тэрийг үндэслэдэг одоо шүүхээр л одоо ид тодорхойлж байна ш дээ, одоо. Хөдөлмөрийн дэвтэргүй энэ тэр болбол, тийм. Тэрнээс түрүүчийнх нь чяахав дээ, энэ чинь 20 жил ажиллачихсан, 4 хүүхэд төрүүлсэн эмэгтэй хүн бол одоо 50 нас хүрчихсэн хүн бол ажиллачихсан бол одоо өндөр насны тэтгэвэр тогтоолгох эрхтэй байгаад байгаа ш дээ. Тийм, тэр маягаар л.
Саранцэцэг -
Нэгдэлжих хөдөлгөөнийг хүмсүүд хэр хүлээж авсан бэ? Олон малтай улсууд ер нь яаж хүлээж авав?
Цэдэниш -
За би бол одоо тэр 75 он 73 он 75 он 78 оны бол яахав дээ, 50 толгой малаас илүү гарснаа л нэгдэл дотроо авч байсан байхгүй юу. 1958 оноос хойш 51 оноос хойш 54, 56 онд нэгдэлжих хөдөлгөөний тэр үед хийж байсан гэж бас яахав дуулж байсан юм байна. Тэрийг бол бас нарийн сайн мэдэхгүй. Тийм, би өөрөө 60 оных болохоор. Тэр үед хүүхэд байсан. Тэгэхдээ улсуудын ярьж байснаар болбол нэлээн их л яриа хөөрөө гарч байсан юм шиг байлээ. Өгөхгүй, барихгүй. Нэгдэлд ороогүй хүн ч байж л байдаг юм билээ. Одоо саяхан байж л байсан.
Саранцэцэг -
Энэ чинь нөгөө айлуудаар яваад л баг сумаас хүмүүс очоод за нэгдэлд орвол таминь ийм ашигтай байх нь гээд л ярьж ухуулдаг эд нар байсан уу?
Цэдэниш -
Заа харин тийм л юм байгаам. Тийм л байсан байх. Одоо нэгдэлд орвол ингэнэ тэгнэ. Одоо орох ёстой заавал байх ёстой гээд л, за дараачийн улсууд ярих байхаа. Тийм.
Саранцэцэг -
За 60,70-аад оны үеэр улс орон даяар хэр их нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар сурталчилдаг, мэдээлдэг эд нар байсан бэ? Нэгдлийн талаар ер нь одоо сонин юман дээр гардаг ч байдаг юм уу, тийм юм хэр их явагддаг байсан?
Цэдэниш -
50 оноос 60 оны хооронд л тэр үйл ажиллагаа одоо их явж байсан шиг билээ. Тийм. Түүнээс тэрнээс хойш гайгүй л байсан. Миний мэдэхийн болбол нэгдэл нийгэм одоо нэгдлийн дарга гэж байлаа, намын дарга гэж байлаа, нам гэдэг чинь аж ахуйгаа л толгойлдог байсан юм байналээ л дээ, одоо бодоход. Нэгдлийн дарга гэдэг нь аж ахуйн дарга. Аа нэгдлийн даргыг тэр сумын захиргаа гэж байсан тэрэнтэй хавсарч өгдөг тийм л байсан юм байлээ л дээ. Бригадын дарга бригадын даргатай чинь намын дарга хавсардаг байлаа ш дээ. Бригадын дарга гэдэг чинь аж ахуй эрхэлсэн дарга, намын үүрийн дарга гэж өгч аж ахуй толгойлуулдаг, тэрийг бодоод үзэхлээр нам нь аж ахуйгаа толгойлж байсан юм байна гэж би ойлгодог юм одоо бодоход. Тийм. Би нэг зах зухад нь байсан учраас. Тэр үед чинь одоо бригадын хариуцлагатан гэж одоо одооных шиг биш шүү дээ. Тийм ер нь одоо хоёр нарны хооронд борви бохисхийхгүй л ажил хийнэ. Айлын хашаа барьж өгнө, очиж цас малтана, одоо ноос ч хүртэл түүж байсан байх, тэр үед одоо нэгдэлд ажил хийж байсан бригадынхан болбол. Хийж л байсан, айлд түлээ ачиж өгнө. Хотод хөрзөн ховхлоно, завгүй үед нь бараг айлын хонь хариулна, бригадын хариуцлагатангууд. Тийм.
Саранцэцэг -
Тэр чинь нөгөө хамтын хөдөлмөрийн л..,?
Цэдэниш -
Аан одоо хамтын хөдөлмөрийн давуу талыг л яриад байгаам. Тийм.
Саранцэцэг -
Гэхдээ ер нь хэр их нэгдэл өргөжсөн, сүүлдээ ер нь нэгдлийн гишүүн байх ер нь сайн тал нь юу байсан бэ?
Цэдэниш -
Нэгдлийн гишүүн одоо яахав дээ, одоо их өргөжсөн тал нь бол илгээлтээр хүүхэд гаргасан, 16 нас 8-р ангийг чинь 16-тай төгсч байгаа тиймээ, тэгээд л тэрнээс хойш нэгдлийн гишүүн болоход л их өргөжсөн л дөө. Одоо ферм гэж байлаа. Тийм. Фермийн тасаг байлаа. Сарлагийн ферм монголын ферм гэж байлаа. Одоо би тэнд хэсгийн ахлагч байж байлаа л даа, би тэнд. Заа фермд сарлаг хайнаг, юугаар нь монголоор нь фермэлсэн, за фермд болбол одоо ер нь 6 сарын 1 орчмоор зэллэдэг тиймээ, 10-даас нэгэн орчмоор зэллэдэг, намар 9 сарын 1-дээс 15-дын хооронд тардаг байлуу, тарна. Тэр хугацаандаа нормынхоо сүүг саана. Сарлагийн үнээ 250 литр сүү саадаг байлуу, тийм саадаг. Тэрийг тэр бүүр нормтой. Тэр нормоо биелүүлсэн хүн болбол тэр үүргээ биелүүлж байна гэсэн үг, тэрийг дутаасан хүн бол төлдөг байсан байх. Тэгээд 9 сарын 1-нээс цагаан идээ авна. Өвөл болтол бараг хавар болтол. Цагаан идээний төлөвлөгөө өгнө. Аа яахав зун болбол одоо фермд мал харж байгаа хүн болбол авгай нь фермийн 15 үнээ саана. Тийм. 15-20 үнээ саана. Одоо энэ чинь 15 үнээг сарын 250-иар үржихдээр хэдэн литр болох нь ойлгомжтой ш дээ. Тийм. Аа тэрийгээ тэгээд намар 6 сарын 10-даас 9 сарын 10 хүртэл саахлээр хэд хоног саах нь уу гэдэг нь ойлгомжтой. Тиймээ. Тийм. Тиймэрхүү л байдалтай л байлаа л даа. Тэгээд тэрийгээ давуулбал..,
Саранцэцэг -
Цахилгаан саалтуураар саах уу?
Цэдэниш -
Үгүй ээ үгүй. Гараараа саана. Гараар, өглөө орой 2 саана шүү. Өдрийн 2 саадаг. Орой саана, өглөө саана.
Саранцэцэг -
Сүүг тэгээд хааш нь борлуулдаг юм?
Цэдэниш -
Сүүн тасагт заводтой. Тэнд нь аваачиж өгөөд л машиндаад л, цөцгийг нь аваад л шингэн сүүгээр нь ээзгий ааруул хийнэ. Шингэн сүүний ээзгий ааруул хийдэг. Тосыг нь дээхнэ үедээ бол ч морь тэмээгээр ачдаг байлаа. Сүүлийн үед бол трактор машинаар л ачдаг болсон л доо.
Саранцэцэг -
Тэгэхлээр 9 сарын 15 гээд л сүүн завод чинь тарчих юм байна?
Цэдэниш -
Тийм, тэгээд л цагаан идээний төлөвлөгөөнд орно. Зуны цагт бол одоо ер нь юутай, тэр чинь нээх хувийн үнээ мал гэж байх биш, хувьдаа 2 үнээтэй байсан ч л тэрүүнд л таарна, төлөвлөгөө биелүүлэх гэж. Зуны цагт бол фермийнхэн хар цай л ууж байдаг юм , өвөл харин болсон хойно л сүүтэй цай, тарганд залгана ш дээ.
Саранцэцэг -
Яагаад?
Цэдэниш -
Үгүй ээ тэрнээс чинь авах эрх байхгүй ш дээ. Сүүгээ өгөх гээд. Энэ чинь ер нь 20 литр саавал 20 литр нь цөмөөрөө зэлэн дээрээсээ л явна. Гэрээр нь орохгүй. 30 литр саавал тэр зэлэн дээрээс л явна.
Саранцэцэг -
Сүүн завод дээр тэгж ажиллачихаад тэгээд цалин хөлс авах юм уу?
Цэдэниш -
Сүүний хөлс гэж авна, саасан сүүний хөлс гэж. Багаа. Би одоо яг хэдэн төгрөг авч байсныг санахгүй байна одоо. Нөгөө саалийн үнээг чинь нэг хүн хариулна, ферм фемээрээ өдөрт олноор нь тэр чинь олон айлын олон үхэр болно ш дээ. Гурав дөрвөн зуун үнээ болно ш дээ, тэрнийг чинь нэг хүн хариулна. Тугалыг нь өөр нэг хүн хариулна, бас заримдаа бас. Сүүлд ч бас өөрснөө хардаг л болсон. Аа тэрэн дээр эрэгтэйчүүд нь үнээ аваагүй бол бас хэдэн хонь өгчихдөг юм, нэмээд. Тэр хонио эрэгтэйчүүд нь бас хариулна. Ноос үсийг нь авна, сааж сүүг нь өгдөг байх. Тийм.
Саранцэцэг -
Танай тэр Цэцэрлэг сумын нэгдэл сүүлдээ өргөжөөд туслах аж ахуйтай гахай шувуутай, үр тариа тарьдаг энэ тэр болсон уу?
Цэдэниш -
Байсан. Манай тэр Цэцэрлэг сумын “Энхамьдрал” нэгдэл чинь тэжээлийн цехтэй байсан. Туслах аж ахуйгаар бас гахай үржүүлж байсан, гахайтай. Тийм, тэгээд янз бүрийн байгалийн баялгаар одоо туйпуу энэ тэр цохьдог туслах үйлдвэртэй байсан. Мод бэлтгэдэг, банз гаргадаг хөрөө рамтай. Томхон их суурьтай, одоо ч гэсэн сууриараа алдаагүй, одоо бас их өргөжсөн, хүн ам их сайтай. Хөвсгөл аймгийн ер нь их л дээгүүр ордог сум даа. Бараг л малаар 1,2-т ордог сум ш дээ. Хөвсгөл аймаг байтугай улсын хэмжээнд их дээгүүр ордог сум даа, Цэцэрлэг чинь. Малын хувьд болбол. Хөвсгөл чинь одоо яахав, хамгийн том газар нутагтай, хамгийн хүн ам ихтэй сум ш дээ, тиймээ, аймаг ш дээ, тиймээ. Цэцэрлэг чинь ялгаагүй их том сум ш дээ. Улсын хэмжээнд их дээгүүр ордог.
Саранцэцэг -
Аан тиймүү, хүнсний ногоо ер нь хэр тариалах уу?
Цэдэниш -
Заа цэвдэг ихтэй, нэлээн дээр байрлалтай, далайн түвшнээс чинь нэг 2800-с дээш хэмжээний өндөрлөгтэй. Цэвдэг ихтэй хүнсний ногоонд.., одоо айлууд хашаандаа жижиг сажиг их тарьж байгаа. Тэрнээс хүнсний ногоо бол их тарьдаггүй, малын тэжээлийн ногоо бол их тарьж байсаан. Тийм.
Саранцэцэг -
Танайх чинь тэр Цэцэрлэг сум чинь их захын сум биз дээ, Оростой хил залгах уу?
Цэдэниш -
Тийм, хил залгадаг сум. ОХУ-н Тува улстай, Завхан аймгийн Баянтэс, Баянхайрхантай хил залгана, Тосонцэнгэлтэй урдуураа.
Саранцэцэг -
Ер нь болбол малаа нууж байсан тухай киноноос үзэж байсан л даа, 2 шараа ингээд л нуучихсан байдаг ш дээ. Тиймээ тэгэхээр олон малтай айлууд тэгж малаа нуудаг байсан юм бол уу, яадаг байсан бол?
Цэдэниш -
Заа миний мэдэхийн би чинь нэг 70 оноос хойшхи л юм ярих гээд байгаа ш дээ, 70 оноос сургуульд байсан хүүхэд гээд л бодоод үзэхээр, тэрнээс хойш яахав зүгээр, 90 оноос би ч бас сургууль соёлд байж байгаад 81, 76, 77 оннос хойш бол малын л ажлаар бригад мригад хөдөө л байчихсан л даа, тэгээд тэр 50 толгой дотроосоо ганц 2 морь нуух, аргамжих модон дотор, баригдах ганц нэгэн бух дошчих, бух нуух барих юмнууд байсан л даа. Тийм. Ганц нэг юмнууд байсан, торгуулна. Улсын тоо бүртгэлийн комисс гэдэг чинь одооных шиг юм байсангүй ш дээ. Тийм. Зүгээр хүрч ирээд 10,20 морьтой хүн хүрч ирээд л зэрэг зогсч байгаад л хувийн амины 5,6,7, 8 үхрийг бол нэгчлэн барьж авч байгаад л зүгээр сүүлийг нь сөхөөд л үнээ нь тэд, тэр чинь бас хувийн үнээнд бас сүү уяна ш дээ. Тийм. Хэдэн үнээтэй байна гээд л. Одоо тэр л бүх л малын ашиг шимийг тэр байтугай ер нь нэгдлийн адуунаас даага шүдлэнгээс хонь хурганаас авахуулаад л толгойтой болгонд нь норм үс, хөөвөр дэл, сүүл зогдор гээд л тиймээ, тэгээд л бие ноос ч гэдэг юм уу, бүх л юм уяж байлаа. Үхсэн мал болгоноос ашиг шим авна, өөхөн тос авна, малын арьсыг нь авна, нормтой. Мал алж идсэн бол тэрийгээ бүртгүүлээд арьсаа худалдаа бэлтгэлийн ангид тушаах ёстой. Одоо тэгээд хэрэггүй хаядаг юм гэж байхгүй л дээ. Одоо л хонины ноос айлын амбаараар зөндөө, шир ч гэж яахав одоо зах зээлд өгч чадахгүй байгаа нь айлын амбаараар дүүрэн л болж байна ш дээ. Одоо адууны дэл сүүл авдаг газар нь бараг байхгүзй л болоод байна ш дээ. Одоо бол. Тийм.
Саранцэцэг -
Албан журам нь тухайн үед хүмсүүдэд нэлээн дарамт болж байсан уу?
Цэдэниш -
Аа яахав нэг .., ажлаа хүчрэхгүйд нь дарамт болж байсан байх. Тийм. Хүчирдэгт нь ч юмаа цомхотгож байсан л байх. Ер нь одоо энүүхэндээ гэхэд ер нь л тийм ш дээ. Ажлаа хүчрэхгүйд нь дарамт, хониныхоо ноос авч чадахгүй хүнд бол энэ байгалийн чинь хонхор болгоныг хогоор дүүргэж байдаг, чаддаг хүндээ бол ачаа нь хөнгөрдөг ийм л ажил байсан л даа. Одоо ч гэсэн тийм л байна л даа.
Саранцэцэг -
Одоо таны бага сургуульд байх үеэс асуух гээд байна л даа, тэр үеийн хүүхдүүдийн байдал ер нь ямаршуу байв, сургуулийн дотуур байранд байгаа хүүхдийг эцэг эх ер нь яаж орхиж явдаг байсан? Сургуулийн дотуур байранд мах, түлээ түлш өгөх үү?
Цэдэниш -
Сургуулийн дотуур байр нь түлээ түлш тэндээсээ бэлэн, сургуулиасаа. Нэгдэл сургуулиасаа бэлэн өгдөг, тийм. Мах хоол нэгдлээсээ л өгдөг тийм л. Тийм л байсан. Сүүлийн үед нэг 90-ээд оны үед чинь эх эцгээс махыг нь авч эхэлж байснаа одоо больсон. Нэг үед бас нэг тэгж эхэлсэн.
Саранцэцэг -
Танай Цэцэрлэг суманд 7 жилийн сургууль байв уу, зүгээр 4-р анги төгсдөг сургууль байв уу?
Цэдэниш -
7 жилтэй байж байгаад л 8 жилтэй болоод л, 10 жилтэй болсон доо. Тийм. 1975, 76 оноос хойш л 10 жилтэй болсон байх. Тэгж бодогдож байна.
Саранцэцэг -
Тэр үеийн эцэг эх хүүхдүүдийн хоорондын харьцаа ямар байсан бэ?Ахмад том хүмүүстэй хүүхдүүд яаж харьцдаг байсан бэ?
Цэдэниш -
Яахав дээ, нэг одооных шиг машин тэрэг гэж байх биш, 9 сарын 1-нд оруулаад л хаяна, 11 сард амралтаараа нэг авна. өвөл ёлкны амралтаар бараг харьж чадахгүй. Тэгээд л цагаан сараар ч харьж чадахгүй. Хаврын амралтаар хэд хоног харина. 6 сарын эхээр. Тийм. Эх эцгийн харилцаа жаахан хол байсан тэр үед нөгөө тэр үед чинь хурдан унаа гэж байхгүй, тийм. Тэр үед чинь хүүхэд мүүхдийг тэгж явуулдаггүй байлаа ш дээ. Одоо л хүүхэд чинь 5 дахь өдөр ч 4 дэх, 2 дахь, 1 дэх өдөр ч байж л байдаг, учир нь олдохоо байсан ш дээ. Тийм.
Саранцэцэг -
Тэр үеийн хүүхдүүд ахмад улсуудын үгэнд их дуулгавартай ханддаг байж, одооны хүүхдийг харж байхад зан харьцаа эцэг эхтэй харьцаж байгаа байдал нь яаж өөрчлөгдөөд байна?
Цэдэниш -
Одооны хүүхэд мэдэхгүй юм гэж байдаггүй, тэр үед чинь кино мино гэж байдаггүй, хүүхдэд үзүүлдэг л кино байхаас кино үзүүлдэггүй, тэр болгон кино гэж байдаггүй байлдаан майлдаан кинотой. Одооны хүүхэд чинь мод барьчихаад л хажуугаар толгой тархи хагалчих гээд л байх юм байна ш дээ. Тийм. Тэр лүү ч цохиод л энэ лүү ч цохиод л, тэнд ч юм цавчаад л тэнд ч тарьсан модоо хуга цохиод л. Бид нарын үед бол тийм юм байгаагүй.
Саранцэцэг -
Та нар тоглоно гэж ямар тоглоом байсан юм?
Цэдэниш -
Заа яахав тэр үеийн бөмбөг мөмбөг бөмбөгөөр л тоглодог байлаа л даа. Нэг тийм газар зурж байгаад л тэрийгээ өшиглөж тоглодог. Чоно тарвага болно гэж хоорондоо хөөцөлдөж тоглодог. Тийм, одоо бол өөр л дөө. Одоо тэгж тоглож байгаа хүүхэд байх ч үгүй, алах хядах л тийм л юм ярьдаг.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо таны хүүхэд ахуй үе бусад хүүхдүүдийнхээс ялгаатай өөр юм байсан уу?
Цэдэниш -
Одоо жирийн л байсан байх даа.
Саранцэцэг -
Одоо Цэцэрлэг сумын 7 жилийн сургууль чинь хажуудаа дотуур байртай байдаг байсан уу?
Цэдэниш -
Сургуулийн дотуур байр гэж 1972 онд баригдаж байлуу, 72, 73 онд баригдаж байсан, тийм. Тэгээд тэр дотор яахав дээ, нэг тасагт 7,8-уулаа, тэгээд яахав 100 хүүхэд суух байр юм биз дээ, одооныхоор бол шинэ байр баригдаж байгаа гэсэн үг.тийм л юманд нэг тасагт 7,8-уулаа, тэгсхийгээд л байдаг, тиймэрхүү л байлаа.
Саранцэцэг -
Ер нь бол хөдөө гэр нь байдаг, байх айлгүй хүүхдүүд л дотуур байранд орно ш дээ, тиймээ? Аа хөлс мөнгө өгөхгүй нь байна ш дээ.
Цэдэниш -
Тийм, өгөхгүй. Байраа цэвэрлэнэ, өөр юм байхгүй л байлаа.
Саранцэцэг -
Тэр үеийн сургуулийн байдал, тухайн үед төр боловсролыг яаж удирдаж байсан гэж одоо бодож байдаг вэ? Сургуулийн боловсролыг ямархуу түвшинд байсан гэж боддог вэ?
Цэдэниш -
Заа гайгүй байсан юм бол уу, чанартайхан л гэж бодож байна даа. Тэрийг чинь юугаар нотлох уу гэхээр тэр үед бүлгэм гэж дээхнэ үед байсан юм гэнэлээ. Тэрүүнд сууж байсан хүн л дээд шүүхэд ч ажиллаж л байдгийм. Цэргийн армийн генерал ч байж л байдгийм, манай сумын гаралтай. Одоо дээд том албаны хүн ч байж л байдаг юм. Дор хаяж тэр үеийн 3,4-р анги төгссөн хүн нэгдлийн аж ахуйг цөмийг нь л удирдаж байлаа ш дээ. Цэргийн ажил ч хийлээ, цэргээр дамжаад ирсэн нэг ёсны. Одооны 10-р анги төгссөн одооны их сургууль төгсч байгаа улс чинь ер нь одоо орчин үедээ зохицдог л юм байгаа биз дээ, одоо тэгээд шар халзан хонь ч гэж юу байдаг юм, шүдлэн хонь ч гэж юу байдаг юм, шүдлэн хонь ч юу байдаг юм, мэдэхгүй л яваад байх шиг, мэргэжлийн хувьд өөр байдаг байх л даа. Тийм. Одоо ер нь зүгээр тун маруухан л байгаад байх шиг байгаам даа.
Саранцэцэг -
Таныг хүүхэд байхдаа үзэж байсан суман дээр кино жүжиг үзвэр тоглолт ирлээ гээд очиж үзэж байсан тийм юмнаас санаанд үлдсэн юм байна уу?
Цэдэниш -
Заа даа, яахав дээ. Байлгүй яахав дээ. Тийм. Одоо монгол улсыг нэг манж дарлалаас чөлөөлж байсан гэсэн одоо нэг ийм кинонууд байдаг, Дамбийжаа ч гэж байх шиг, Дамбийжаа чинь баруун хязгаарыг чөлөөлж байсан гэдэг билүү, тийм.
Саранцэцэг -
Тэр үеийн кинонууд дуутай байсан уу? Кино үзэж байх үед.
Цэдэниш -
Дуутай байсан.
Саранцэцэг -
Их дээр бол дуугүй зүгээр дүрс гардаг байсан гэж би сонсч байсан?
Цэдэниш -
Бид нарын үед дуутай байсан. Тийм, одоо Галдан Бошигтын тухай ч байдаг юм уу, Галдан Бошигт чинь баруун хязгаарыг чөлөөлж байсан гээд л байдаг ш дээ. Тийм. Одоо энэ Хятад манж гээд тэр үед чинь ОХУ гээд манайх чинь ах дүүгийн харьцаатай, Хятад улстай түнжин жаахан муутай байсан үе ш дээ.
Саранцэцэг -
70-аад оны үед?
Цэдэниш -
Тийм, 60-аад оноос урагшхи үе ш дээ. Ер нь одоо 90 оноос өмнө тийм л байсан ш дээ. Ингэж чөлөөтэй нэвтэрдэггүй байсан. Тэр үеийн кино маягтай кинонууд л байдаг байсан.
Саранцэцэг -
Орос кинонууд их гаргадаг байсан уу?
Цэдэниш -
Заа орос гарч л байсан байх. Орос кино чинь бас сүүлдэхнээ гарч эхэлсэн ш дээ.Тийм, тэгэхдээ хүүхэд бол тэр болгоныг үзүүлэхгүй ш дээ, бас.Үзүүл гэсэн киног л үзүүлнэ. Түүнээс тэгж кино болгон үзүүлэхгүй. Хүүхдэд үзүүлэх ёстой л кино үзүүлдэг. Жагсааж аваачиж байгаад л байрын багш аваачиж байгаад л, үзүүлэх ёстой л киногоо үзүүлнэ. Тийм.
Саранцэцэг -
Бага сургуульд одоо жишээ нь олон багш орохгүй нэг л багш заагаад явах уу?
Цэдэниш -
Нэг л багш заадаг. Дунд ангид ч гэсэн нэг хоёр л багш зааж байсан байхаа даа. 2 багшаас хэтрээгүй байх. Тийм байсан байхаа даа, тээ.
Саранцэцэг -
Гэхдээ одоо сурах бичиг хичээлийн хэрэглэл олдоц юмнууд нь хэр байсан?
Цэдэниш -
За тэр үед агентад өгчихдөг хуваарилаад. Тийм сумын агент бригадын агент гээд өгчихнө. Тэндээсээ номоо авчихна. Тийм, худалдаа бэлтгэлийн анги гэж байлаа ш дээ.
Саранцэцэг -
Тэгэхдээ бол номыг өөрснөө худалдаж авна ш дээ?
Цэдэниш -
Өөрснөө худалдаж авна тийм. Тэр чинь нөгөө 1,2-р ангийн хүүхдүүд 1-ийн хүүхдүүд цагаан толгой, нэг хэдэн дэвтэртэй тооны ном хоёр л байлаа ш дээ. Тийм л байсан байх.
Саранцэцэг -
Таны үед болбол форм өмсч байсан юм байгаа биз дээ?
Цэдэниш -
Форм өмсч байсан, бор формтой л байдаг. Хилэн бор форм. Тэр ч бас 71, 72 оны хооронд л гарсан форм байх. Тэрийгээ тайлна. Цамц хийгээд өгчихдөг тийм л байлаа ш дээ. Тэрийгээ угааж индүүд, индүү ч гэж тэр үед нээх байгаагүй ш дээ. Тийм, тэгээд л.
Саранцэцэг -
Цогны индүү гэж байсан уу?
Цэдэниш -
Цогны илүүр гэж нэг юм байсан юмаа. Тэрүүгээр арай гэж нэг юм индүүднэ. Тийм. Тэгээд хүүхдүүд чинь нэг хөх дээлтэй. Эмэгтэй нь ногоон дээлтэй. Тэр үеийн агент чинь хөх даалмиба ногоон даалимба хүүхэддээ дээл хийж өгнө гээд олддоггүй. Тун оочерлож байж олж авдаг, энэ тэр л байлаа л даа. Тэр үедээ. Нэг тийм л байсан юм хүүхдүүд. Хөх дээлтэй хүүхэд бол сургуулийн л хүүхэд байгаа. Ногоон дээлтэй эмэгтэй хүүхэд л байгаа. Улаан бүч зүүж байсан, тийм. Пионерт элсэж байсан сүүлийн үед. 73, 74 онд пионерийн бүлэг, бүлгэмийн зөвлөл, тэгээд байрны тасгийн дарга байрны зөвлөл гээд л явдаг байлаа л даа. Одоо энэ байрын багш чинь өглөө хүүхдүүд хичээл 8 цагт ордог, 7.30-д хоолонд орно. 7.00-д босох жишээний. Тэрнээс бол 10 минутын өмнө бүртгэл хийнэ, гадаа нэгтгэж байж. Тэгээд хоолонд оруулна. Гимнастик хийлгэнэ гүйлгэнэ, өглөө гүйлгэдэг цэргийн юм шиг байлаа ш дээ. Байрын багш гүйлгэдэг, цагтаа босно. Өглөө нүүр гараа угаасны дараа гимнастик юмаа хийж тэгээд гар нүүрээ угаана. Тэгээд ор дэрээ хураагаад хоолонд орно. Тэгээд тасгаараа хоолондоо орж ирчихээд хичээлдээ явна. Үлдсэн нь тасгаа цэвэрлэнэ.
Саранцэцэг -
Танай төрөл хамаатан садан дундаас хэлмэгдсэн хүн гэж сонсч байв уу?
Цэдэниш -
Заа манайд хэмэгдсэн хүн гэж байдаггүй юмаа. Би бас дуулаагүй ш дээ, дээр үед тэр лам хуврагууд нь хэлмэгдэж байсан юм уу үгүй юу. Миний мэдэхийн лав хэлмэгдсэн хүн дуулаагүй дэг.
Саранцэцэг -
Таны амьдралын турш ингээд харж байхад Монгол дахь шашин шүтлэг яаж өөрчлөгдөж байгаа гэж боддог вэ? Таныг ажил хийгээд явж байх үед залуучуудын шүтэх бишрэх явдал ямархуу байдаг байсан бэ?
Цэдэниш -
Заа 90 оноос хойш шашин шүтлэг чинь нууц маягтай байлаа л даа. Байх нь бол байсан байх. Нууц л байсан байх.
Саранцэцэг -
Та санаж байна уу, таныг хүүхэд байхад хажуу айл чинь бурхан тахил юмаа ил тавьчихдаг тийм юм байсан уу?
Цэдэниш -
Тийм юм байхгүй, далд л байсан байх.
Саранцэцэг -
Далд байхгүй бол хэл аманд орох уу?
Цэдэниш -
Тэгнэ. Хэл аманд л орж байсан, яриатай. Тэр байтугай цайныхаа дээжийг гаргаж гэр дээрээ цацчихаад хэл аманд орж байсан л байх. Тэгээд дуулж л байсан.
Саранцэцэг -
Цэцэрлэг сум руу том хүрээ хийд гэж байсан уу?
Цэдэниш -
Тэсийн хүрээ гэж байсан юм билээ. Тэгээд л устсан юм билээ. Одоо ч
Гандан хийдтэй л дээ. Аа суман дотроо юу. 2 ч гандан хийдтэй л дээ. Тийм.
Саранцэцэг -
Яг танайхны дотор бол хэлмэгдсэн хүн байдаггүй юм байна тээ?
Цэдэниш -
Хэлмэгдсэн хүн байдаггүй.
Саранцэцэг -
Ер нь болбол та хэлмэгдлийн талаар сонсч байсан юм байна уу?
Цэдэниш -
Заа даа би ч нэг сайн мэдэхгүй дээ, дээхнэ үед хэлмэгдэл болж л байсан гэсэн нарийн сайн мэдэхгүй юм. Амьтнаас настай хүнээс асуухад эрх дарх хасдаг, хүний эрх бол их хасч байсан л гэдэг.
Саранцэцэг -
Монголд нэг соёлын довтолгоон гэж яваад байсан даа? Тэр СД-ны талаар та сонсч байсан уу?
Цэдэниш -
Заа тэр довтолгоо бол миний мэдэхийн сүүлийн үед одоо сурталчилгаа ухуулга хийдэг айл амьтнаар ордог, соёлын нэг юу юм даа. Сурталчилгаа юм даа, одоо. 70 оноос л хойшхи юм ярих гээд байна ш дээ, би тээ. Тэгээд л бас айл амьтнаар явдаг, одоо энэ намын суртал ухуулгын талын л улс явна ш дээ. Амьтан хүн малчдаар явдаг, цагаан халааз малаазтай ч байлаа ш дээ, сүүлдээ. За заримыг нь бүр тэр гэрийн соёл ахуй гэрчилгээ олгож байлаа. Соёлч өрх мөрхөөр тэгж явуулаад дээл хувцсыг нь ч угаалгаж л байсан байх. Хөнжил даавууг нь ч угаалгаж л байсан байх. Тиймэрхүү маягийн юм явж л байсан л даа.
Саранцэцэг -
Тэр соёлын довтолгооны үеэр СД-ны комиссийнхон айлаар ороод л хүний ариун цэврийг хүртэл шалгадаг байсан гэж сонссон юм?
Цэдэниш -
Аа тэр шалгадаг байсан байх. Сургуулийн хүүхдийг чинь одоо ариун цэвэр ямар байна гээд л ангид чинь өдөрт тэр нөгөө ангийн ариун цэврийн комисс гэж байгаа ш дээ, хүүхэд. Тэр чинь өдөрт шалгана ш дээ. Хумсыг нь шалгана, хөлийн хумс гарын хумс. Гар цэвэр байна уу гээд л, хувцсанд нь одоо тэгээд л янз бүрийн юмыг нь шалгана. Хөдөөний улсыг чинь арай л хувцсыг нь тайлуулж үзэхгүй байх. Гэхдээ л ер нь бас одоо соёлтой байх хэрэгтэй, соёлч өрхийн гэрчилгээ мэрчилгээ олгоно. Хөнжил гудасныхаа даавууг угаах янз бүрийн юм ярьж байсан байх шүү.
Саранцэцэг -
Энэ соёлын довтолгоо хүмсүүдийн амьдралд яг яаж нөлөөлсөн бэ? Яг тухайн үед СД-ыг явуулах шаардлага байна гэж үзээд ийм довтолгоон явуулж байсан уу?
Цэдэниш -
Тийм байх. Ямар ч байсан тэр үед тэгээд л адгийн наад тал нь хамуу гэж нэг юм байдаг байлаа ш дээ. Одоо энэ иргэдийн нийтлэг дунд байсан байх. Тийм, хамуу одоо сургуулийн хүүхэд дунд чинь янз бүрийн юм байсан байх шүү. Арьсны өнгөний хамуу мамуу гэсэн юмнууд. Тэрнээс л их болгоомжилж байсан байх. Ашиг тус нь тэрүүндээ л байдаг байх. Тэрүүнд л бий бий, ер нь. Тийм. Бас тиймэрхүү. Одоо бол тийм юм устаа биз дээ.
Саранцэцэг -
Заа одоо жишээлбэл айд орж ирээд ор хөнжлийн даавуу 3 ээлж байнаа, танайх зочин ирэхэд заавал ор хөнжлийн даавуутай байнаа гэхмэтчлэн шаардах уу?
Цэдэниш -
Заа тэгж байсаан, тэгж байсан. Хөнжил гудасны даавуу чинь сүүлдхэн гарч ирлээ ш дээ. Тэр нь сүүлд. Тэр нь 60 оноос сүүлд нэлээн 70 руу дөхөж гарч ирсэн байх. Бэлэн хувцас энэ тэр чинь ер нь нэлээн сүүлд гарч ирсэн. 70 оны үеэр гарч ирлээ ш дээ. Тийм одоо энэ дотуур хувцас энэ тэр чинь.
Саранцэцэг -
Шаардлага тавиад явахад нь биелүүлээгүй сууж байвал ямар арга хэмжээ оногддог юм бэ?
Цэдэниш -
Заа тэр соёлын талаас бол чухам сануулж байсан л байх даа, бодвол. Хамаагүй торгож барьж тэгж дарамталдаггүй байсан байхаа.
Саранцэцэг -
Мөнгөн торгууль энэ тэр тавихгүй юу?
Цэдэниш -
Байхгүй байхаа, тийм юм. Байхгүй байх. Тийм. Тэнд нөгөө намын гишүүн хүн бол намын гишүүнээр донгодуулна. Нэглийн гишүүн бол нэгдлийн хурал дээр ярина. Нэр төрний асуудал гарч ирнэ ш дээ, тээ. Тийм. Бригадын намын үүрээр ч яригдаж байсан байх, асуудал.
Саранцэцэг -
Ер нь одоо ямар салбаруудад илүү их өөрчлөлт гарсан бол?Эрүүл мэндийн салбарт байна уу, боловсролын салбарт байна уу?
Цэдэниш -
Заа ер нь эрүүл мэнд, боловсролын салбарт бол эрс өөрчлөлт гарсан байх шүү, ер нь. Тийм. Одоо ер нь хамуутай хүн гэж байж байхыг чи бараг үзсэн юм уу, үгүй юу. Одоо ер нь хамуутай хүн гэж байдаггүй л байх гэж бодож байгаа. Одоо ер нь бараг боловсролдгүй хүн гэж байхгүй болчихоод байна ш дээ. Тийм,одоо. Одоогийн боловсролгүй хүн бид нар л байгаа байх.
Саранцэцэг -
Дээр үед чинь нөгөө сүүн тасаг дээр байж байхад л чухам бүлгэмээр сургана гээд л 4р ангид төгссөн хүүхэд чиг л бичиг үсэг хоцорсон л настай хүнд ч л том хүмүүст заадаг байсан тухай ярьдаг ш дээ ?
Цэдэниш -
Тийм, бүлгэм гэж явуулдаг. Одоо явуулын багш гэж байлаа л даа. 70 оноос хойш.
Саранцэцэг -
Тэр чинь СД-ны үе биш үү?
Цэдэниш -
Мөн. Тийм. Мөн байх гэж бодож байна би. Тэгж л таарах байх. Одоо ферм дээр ирчихээд л бичиг мэдэхгүй хүнд хичээл заадаг,
Саранцэцэг -
Та сая юу гээд хэлчихэв, аан, явуулын.., тэр чинь яаж явдаг байсан юм?
Цэдэниш -
Одооныхоор бол албан бус сургалт гэсэн үг шүү дээ, тэр одоо яахав дээ, сумаас гарч ирнэ. Дээрээс. Томилолтоор маягтай ирнэ. Аа нөгөө зун хүүхдийн хичээл тарчихсан хойно сурна. Фермээр, одоо бичиг үсэг мэдэхгүй хүнд ингээд хэсэгчлээд хэсэгчлээд, ингээд заадаг байсан. Одоо болохдээр албан бус сургалт гээд байгаа ш дээ. Тийм. Одоо ч тэгж заахаа больсон л доо. Одоо ч явуулын цэцэрлэг гээд л мэр сэр явдаг л даа. Цэцэрлэгүүд чинь явуулын сургалт хийдэг л дээ, хөдөөгүүр. Одоо зуны зуслангийн айлуудын хажууд ирээд буучихсан, одоо тийм сургалт явуулж байгаа ш дээ. Ясли цэцэрлэгийн нөгөө бусад насны хүүхдүүдийг сургадаг. Одоо тийм. Албан бус сургалт гээд л ялгаа байхгүй сургууль завсардсан хүүхдүүдэд хичээл заадаг тийм орон тоо ч байгаад л байгаа л даа. Тийм.
Саранцэцэг -
90-ээд оны үед Монголд ардчилсан хөдөлгөөн гээд л гарав даа. Ардчилсан хөдөлгөөнөөс хүмсүүд ер нь ийтлэг юу хүлээж байв? Та ардчилсан хөдөлгөөн гарч байх үеэр юу хийж байв, ямар алба хашиж байв?
Цэдэниш -
Заа 90-ээд оноос хойш чөлөөтэй эрх чөлөө гэдэг юмтай болсон доо. Эрх чөлөөтэй. Тийм. Одоо сонгох, сонгогдох эрхтэй. Тиймээ. Шүтэх шүтүүлэх эрхтэй тиймээ, тийм. Лам байж болно би, тиймээ. Би өөрийгөө шүтүүлж болно. Хүн шүтэх эрхтэй. Эрх чөлөөтэй болсон. Аа хувийн өмчтэй болсон. Одоо ер нь мотоциклээ унана уу, машинаа унана уу, морио унана уу, хувийн өмчтэй чөлөөтэй л болсон байх гэж бодож байна.
Саранцэцэг -
Та яг тэр үеэр ямар алба хашиж байсан?
Цэдэниш -
Би тэр үеэр хэсгийн ахлагч гэдэг юм л хийж байсан.
Саранцэцэг -
Аан нэгдлийн хэсгийн ахлагч байсан юм уу. Аан за. Ер нь тэр ардчилсан хөдөлгөөнд оролцож байгаа хүмсүүдийг харахад хүйсийн хувьд эрэгтэй хүмсүүд нь илүү давуу оролцож байсан юм уу, эмэгтэй хүмүүс илүү байсан уу?
Цэдэниш -
Ер нь эрэгтэй л давуу байсан даа. Оролцож байгаа хүмсүүдийг харахад эрэгтэй нь давуу байж тиймээ. Дэмжиж байгаа улст эр эм нь адилхан байсан байх. Авгай нөхөр 2 ч хоёр зөрөөтэй л байсан байх. Нэг хэсэг нь яахав дээ, байдгаараа л ингээд байж л байя, урд өмнө болж байсан юм чинь гэж. Нэг хэсэг нь бол одоо хөдлөх цаг болсон гэж дүгнэцгээж л байсан л даа.
Саранцэцэг -
Яг одоо хүйсийн хувьд ялгаатай нөлөөлсөн юм ажиглагдсан уу?
Цэдэниш -
Заа гайгүй байхаа.
Саранцэцэг -
Ардчилсан хөдөлгөөн гарсны дараагаар нэг хувьчлал гэж юм явагдсан. Та болбол анх хувьчлалын талаар яаж сонссон бэ, хэнээс сонссон бэ. Хувьчлал явах юм гэнээ гэж?
Цэдэниш -
Заа тэ үед чинь нэг Засгийн газрын тогтоол могтоол гараад л байсан л даа. Тийм. Тэгээд л хувьчлал явсан.Эхлээд чинь 90-ээд оноос ардпчилал гарч ирж шуугиж байснаа өмч хувьчлагдна гэж ярьж байснаа түрээслэлээр мал тарж эхэлж байснаа бага хувьчлал гэдгээр их хувьчлал явсан юм ш дээ. Тийм, 2 шаттайгаар явсан ш дээ, энэ чинь. Тийм.
Саранцэцэг -
Эхлээд танай одоо жишээлбэл сум нэгдлээр хувьчлал яаж явагдсан юм? Тэр талаар нь та ярьж өгөхгүй юу?
Цэдэниш -
Заа хувьчлал ч яахав дээ, эхлээд түрээсээр маягтай малыг нь өгсөн юм, тэр байж байгаа малыг бол эзэн дээрээс нь өгсөн. Гар дээрээс нь хувьчилсан. Гар дээр хувьчлахдаа нэгдлийн гишүүн хүн тэр хувьчлалд орсон. Тийм нэгдлийн гишүүн байсан улс хувьчлалд орсон ш дээ. Орох ёстой гэж нэгдлийн бүх гишүүдийн хурал хийгээд л нэгдлийн гишүүн хүнд өгөх нь зүйтэй, аа бусад албан байгууллагын хүн гэж байж таарна ш дээ, сургуулийн багш магш бичээч гээд тиймээ, эмч эд нар гээд. Тэд нар бол арай өөр. 10% авч байлуу, хувьчлалын 10%-д оногдож байлуу, тэр орон нутагт сууж байгаа бол. Тийм, тэгж байсан. Тэгээд нэгдлийн гишүүн хүн 30%-ийг нь ягаан тасалбар маягтай, 30%-ийг нь цэнхэр тасалбараар 70%-ийг нь ягаан тасалбар маягтай хувьчлал явагдаж байсан.
Саранцэцэг -
Одоо тэгээд жишээлбэл ингэж байгаа ш дээ. Малыг бол нэгдлийн гишүүдэд хувьчиллаа, цаана нь одоо ХАА газар тариалангийн техник хэрэгсэл гэж байна, суман дээр нэгдлийн гэж байсан склад контор бусад одоо юм байдаг юм, зөндөө юм бий ш дээ, тэднар нь яаж хувьчлагдсан?
Цэдэниш -
Заа тэгээд л энэ чинь хувийн компани хуучин нэгдлийнхээ компаниа “Энхамьдрал” нэгдлийнхээ гишүүн хуучин байр гэсэн нэг тал нь үлдсэн юм, тусгайлан хувьдаа гарч байна гээд тэр хувийн компанийг эзэмшсэн барилга байшин тэр нөгөө 3000-н цэнхэр тасалбар байсан ш дээ, тэрийг нь цуглуулж авч энэ хөрөнгийн бирж миржээр орсон юм уу тэгсэн нэг хэсэг улс байсан. 2 маягийн салгаад л авчихсан ш дээ, энэ чинь. Нэгдэл тарахад чинь ер нь. Нэг хэсэг нь одоо хувийн өмчийг нь нэгтгэж байгаа компани нэг хэсэг нь хуучин нэгдэлдээ үлдэж байгаа гээд л 2 салгаж хийчихсэн. Тэр болбол бүүр ёстой тэгээд ..,
Саранцэцэг -
Хуучин нэгдэлдээ үлдэж байгаа гэдгийг нь би ойлгосонгүй?
Цэдэниш -
Хуучин яахав дээ, “Энхамьдрал” нэгдлийнхээ суурин дээр нэгдлийнхээ гишүүний байр гээд үлдэж байгаад л тэгээд л устчихсан л даа. Тэр яахав дээ, тухайн үеийн хувьчлал явуулж байсан нэгдлийн дарга марга тэр тэрийг тасалж авч байсан одоо нэг ёсоороо тэр хувьсгалт нам ардчилсан нам гээд энэ 2 чинь л хуваагаад устгачихсан ш дээ. Тийм. Энэ 2 чинь л одоо нэгдлийн хувьчлалыг 2-ланг нь дуусгасан. Тийм, ер нь ийм маягаар л. Аа одоо тэр улс харж байхад тэр улс чинь тэр “Энхамьдрал” нэгдлийн буурь суурин дээр тэр Энхамьдрал нэгдлийн гишүүдийн хөрөнгөөр л устгасан наад хүн нь одоо хувийн компани байгуулж байна гэж 2 маягтай болж хуваагаад л тэр жижиг хоршоолол байгуулж байна гэж байснаа л ийш тийш нь ачуулаад л тийм, одоо яахав багийн төвүүд бол бий ш дээ. Хуучин бригадын төв байсан нь багийн төв болчихсон, үгүй ээ бригадын төв байсан нь багийн төв болоод бас буурь сууриараа үлдчихсэн одоо энэ Цэцэрлэг сумын Хасах баг гээд л бий л дээ. Тийм, “Зуунмод” баг энэ тэр гээд л тийм.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл эцэг эх нь нэгдэлд маш олон мал нийгэмчилж байсан, аа тэгэхдээ бол хүүхдүүд нь одоо нэгдлийн гишүүн биш, тийм улсууд ер нь мал юм оногдож авч чадсан уу?
Цэдэниш -
Заа миний аав мянга есөн зуун тавин хэдэн онд мал нийгэмчилж байсан. Бичиг данс нь ч гэсэн байдаг л юм билээ л дээ, тэр улст. Хадгалагдчихсан байсан, тэр мэрийг нь гаргаж ирээд энэ Мөрөнгийн төвд ажил мажил хийж байсан улс хувьчлалд оногдсон ш дээ, оногдсон.
Саранцэцэг -
Одоо зарим улсууд бол том хэмжээний газар одоо илэрхий их том хэмжээтэй обьектуудыг хувьчлаад авчихсан байгаа ш дээ. Одоо тэр юугаар ямар замаар тийм юм олж авсан гэж бодож байна?
Цэдэниш -
Үгүй ээ тэр ард түмэн л хөрөнгийн үлдэгдэл ягаан цэнхэр тасалбарын үлдэгдлээр л авсан байдаг байх даа. Одоо тэгээд л хөдөө нэг л нэгдлийн буурь суурийг худалдаж авсан улс чинь л одоо контор монтор сав байшин барилга, машин тэрэг, машин тэргийг чинь бас тэр бүлэг хоршоолол байгуулж байж тэр трактор машиныг нь хэсэг хэсэг айлууд бөөгнүүлж цэнхэр тасалбараа өгөөд авчихсан ш дээ,тийм. Тэгээд тэр нэгдлийн дансанд үлдсэн данс мөнгө төгрөг одоо тэр чинь эд хогшил гээд л замгүй юм байлаа ш дээ. Бүх юм байдаг, одооны энэ худалдаа наймааны төвүүд шиг л иймэрхүү юмнууд байдаг байлаа ш дээ. Тэд нарыг нь чухам яаж яаж устсан юм мэдэхгүй. Тэрийг нь тэгээд л тэр толгойлж байсан компанийн нөхдүүд л устгасан байх, мал хөрөнгө зөндөө л байлаа л даа. Бас илүү дутуу гарсан.
Саранцэцэг -
Яг одоо хувьчлал эрэгтэй эмэгтэй улст тийм ялгаатай нөлөөлсөн юм шүү гэдэг юм ажиглагдсан уу?
Цэдэниш -
Заа даа, үгүй байхаа даа бараг ижилхэн л өгсөн байх өрх болгонд өгсөн. Нэг хүнд 10 толгой мал өглүү, нэгдлийн гишүүн хүнд.
Саранцэцэг -
Таны өдөр тутмын амьдралд энэ хувьчлалаас нөлөөлсөн юм байна уу?
Цэдэниш -
Үгүй ээ одоо яахав, би тэр үед би ам бүл цөөхөн одоо яахав дээ, тэгээд 1,2 хүний хувьчлал л авч байсан юмуу даа. 1,2 хүний хувьчлал нэг хэдэн мал л авч байсан л даа. Тийм, тэгээд л одоо байгаа малын үлдэгдэл гэдэг чинь одоо тэрний л нийлүүлсэн үлдэгдэл гэж ярьж болно ш дээ. Тэр үед чинь ямар хувийн өмч гэж байсан биш. Одоо 1000 малтай хүн 500 малтай хүн 200, 300 малтай хүн бол хувьчлалын үлдэгдэл байж таарна ш дээ. Тийм. Тэр үед чинь ямар хувийн мал энэ тэр гэж байсан биш.
Саранцэцэг -
Гэтэл одоо жишээлбэл нэг нэгдлээсээ хэдэн мал аваад тэгээд тэрийгээ бүр огт малгүй алга хийчихсэн ч хүн байна, өсгөөд үржүүлээд олон болгочихсон ч хүн байна, тэгэхлээр одоо хүмсүүдэд янз бүр л нөлөөлж байгаа гэж ойлгоод байна л даа. Таны ажиллаж байсан газар гэхээр нэгдэл л болоод байна л даа, нэгдлийн бусад хөрөнгөнөөс танд хүртэгдсэн юм бий юу? Малаас гадна өөр?
Цэдэниш -
Байсан шүү. Үгүй ээ яахав, одоо тэр үеийн хувьчлалаас тэр Цэцэрлэг сумын 6-р багийн төв дээр нэг тэр үед бригадын трактор хийдэг гараж байсан юм. Тэрийг хувьчлалаас авсан одоо би одоо би өөрийнхөө гэр орноо хадгаламжийн амбаар хийчихсэн байж л байна. Тийм. Нэг тийм юм байна.
Саранцэцэг -
Ер нь тэр үед хүмсүүдийн ажилд хандах хандлага нь ямархуу байсан бэ? Одоо ингээд харж байхад хүмсүүд ажилд хандахдаа яаж хандаж байна?
Цэдэниш -
Тэр үед ч өглөө босоод л 2 нарны хооронд л түрүүн ч ярьж байсан хийж байгаа ажлынхаа тухай л зүтгэж байсан л даа. Одоо чухам зүгээр ер нь миний хувийн өмч биш харсан ч яахав хараагүй ч яахав, хардаг нэг нь ч сайн л харж байгаа л даа. Яасан ч яахав гэсэн бодлого л байх шиг байгаам. Одооны улст.
Саранцэцэг -
Яг л одоо сэтгэл гаргаж ажилладаг байсан уу, хүмсүүд?
Цэдэниш -
Дээр үед ер нь л 2 нарны хооронд өдрийн 8 цаг, 8 цагаас ч илүү ажилладаг байсан байх.
Саранцэцэг -
Ер нь тэр үед ажлын олдоц хэр байсан юм?
Цэдэниш -
Байлгүй яахав, одоо тэр үед чинь ажилгүй хүн гэж байдаггүй. 16 наснаас дээш хүн хүн болгон л нөгөө 250-иа гүйцээх ёстой. Тийм, одоо яахав дээ, хийсэн хийгээгүй ялгаа байхгүй, хонио харвал харна, харахгүй бол хүнээр харуулна. Ер нь унтвал унтана, хэзээ босох нь хэнд ч хамаа байхгүй. Ажил хийх хийхгүй нь хэнд ч хамаа байхгүй. Тийм. Юу хэрэглэх нь хэнд ч хамаа байхгүй. Амьдрал шалтгаална, зах зээл юм чинь. Хөрөнгөтэй хогшилтой байна уу, ямар явах нь өөрийн хүсэл мэднэ.
Саранцэцэг -
Ажилд оръё гээд очиход хүнийг ажилпд авахдаа хэр дуртай хүлээж авах уу?
Цэдэниш -
Одоо бол байхгүй юм байх. Ялангуяа хөдөөний хүнд бол байхгүй байх зүгээр. Хот суурин газрынхаа мэргэжилтэй боловсролтой сургууль соёл төгссөн их дээд сургууль төгссөн 2 сургууль төгссөн хэлний юутай улс л авдаг юм гэсэн. Тийм. Зүгээр хааяа нэг, ажил хийж байсан улсаа албан байгууллага нь бол байдаг л байх л даа, манаач сахиулаас авахуулаад.
Саранцэцэг -
Одоо социализмын үед чинь жишээ нь би нэг үйлдвэрийн газар очооод ажилд оръё гэвэл ямар журмаар үйлдвэрт ажилд авах вэ?
Цэдэниш -
Заа яахав дээ, тэгээд л одоо нэгдлийн гишүүн хүн бол нэгдлийн нэгдэлд өргөдөлд өгөөд л нэгдлийн гишүүн болоод л тэгээд л, хоньчин юм уу, үйлдвэр бригадын ажилчин л болно. За аймагт бол бол одоо чухам хамаагүй шилжүүлэхгүй ш дээ, нээх аймаг маймаг руу.
Саранцэцэг -
Шилжих хөдөлгөөн чинь тухайн үед бас их хатуу байсан уу?
Цэдэниш -
Хатуу байсан. Тэгж явуулахгүй. Би Цэцэрлэг сумын 6-р багт байж байгаад аймагт очиж ажил хийнэ гэвэл тэгж хамаагүй явуулахгүй л дээ. Нэлээн яриа болно ш дээ. Сум хооронд ч шилжүүлэхдээ дургүй. Байгаа нь байгаагаараа л байдаг. Тийм.
Саранцэцэг -
Та одоо жишээлбэл тэнд хэсгийн ахлагч хийж байхад ямархуу хэмжээний цалин хөлс авах уу? Таны цалин хөлс тэгээд амьдралд чинь хүрэлцэх үү?
Цэдэниш -
Заа би бригадын нярав хийж байхдаа 250 төгрөг авч байсан, хэсгийн ахлагч хийж байхдаа 350-ийг авч байсан.
Саранцэцэг -
Өө за таны одоо гэрийн хүн хэдэн төгрөгний цалин авахуу. Юу хийх үү ? Тэр үед юу хийдэг байсан юм?
Цэдэниш -
Одоо манай хүн чинь ХААДС-ийн товар судлалын ангийг төгссөн хүн л дээ. Тэгээд яахав 90 оны үеэс л сугуультөгсч ирсэн л дээ. Тийм. Тэрнээс урд нэг үйлдвэр бригадад 1,2 жил ажиллаад л сургууль төгсөө биз дээ. Би түрүүн ярьж байсан ш дээ, илгээлтээр гарсан юм уу, тэндээ 2 жил ажиллаж байж сургуульд явдаг байлаа ш дээ. Тэгж л явсан хүн л дээ.
Саранцэцэг -
Тэгээд та 2-н авч байсан цалин нийлээд ямар ч байсан амьдралдаа хүргээд л байсан уу?
Цэдэниш -
Хүргээд л байсан.
Саранцэцэг -
Мөнгөн хуримтлал бий болгож чадсан уу?
Цэдэниш -
Заа яахав дээ..,
Саранцэцэг -
Тэр үед хүмүүс хэр их мөнгөн хуримтлал үүсгэх боломжтой байдаг байсан бэ?
Цэдэниш -
Бага зэрэг л гэхээс их хэмжээний чадахааргүй байсан л даа, тэр үед. Тийм.
Саранцэцэг -
Та одоо жишээлбэл нэгдэлд ажиллаж байхад хэн гэж дарга ажиллаж байв, ер нь тэр үеийн удирдах албан тушаалын улсууд доод тушаалын улстайгаа ямархуу байдлаар ханддаг харьцдаг байсан бэ?
Цэдэниш -
Миний тэр үед одоо яахав, Баатар дарга гэж байлаа, Норов дарга гэж байлаа, Даваадорж гэж дарга гэж байлаа. Тэд нарын гар дамжин л гар дор ажил хийж байсан даа. Хатуу. Хатуу ш дээ, одоо тэр үеийн ажил. Ажил хийхгүй өнжинө тийм юм байхгүй ш дээ. Ялангуяа хөдөөний баг бригадад ажиллаж байгаа хүн болбол ажил хийхгүй байна гэж байхгүй ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь доод тушаалын улсдаа харьцаж хандах нь ширүүн үү?
Цэдэниш -
Аа ер нь хатуухнаар л харьцна даа. Ажлын төлөө л зүтгэдэг байсан үе л дээ. Тийм.
Саранцэцэг -
Тэр үеийн дарга нарыг харахад гаднаас нь за энэ ч удирдах хүн байна даа гэж харагдахаар байж чадах уу, одоо жишээлбэл эдэлж хэрэглэж байгаа юмс байдаг юм уу, хувцас хунар биеэ авч явж байгаа байдал?
Цэдэниш -
Чадалгүй яахав тэр үед чинь одоо ер нь нэлээн олон түмний шалгуураар удирдлагын шалгуураар орсон тийм л улсууд байсан, тэгээд энэ л ажил хийнэ энэ нэгдэл нийгэмд хохирол гаргахгүй хүний итгэл авсан хүн тэр үед ажил хийж байлаа л даа.
Саранцэцэг -
Одоо нэгдлийн хурал болоход даргынхаа бурууг нь ил шүүүмжилчихдэг улсууд хэр олон байсан?
Цэдэниш -
Заа яахав дээ, намын гишүүд л голдуу шүүмжилж байсан байх. Нэгдлийн гишүүд ганц нэг шүүмжилж байсан байх. Зүгээр хэм хэмжээний хувьд яадаг юм, намын гишүүд чинь тэр үед их рольтой улсууд байлаа ш дээ. Тийм нэг шүүмжилдэг хэдхээн улс, одоо ч гэсэн хурал цуглаан дээр босч ирээд л яриа яриад салахаа байчихдаг улс байдгаа даа, хороо дүүрэгт ч гэсэн, тэрэн шиг маягийн ер нь одоо шүүмжлэл чинь тэр үед дэгтэй журамтай л байлаа л даа. Шүүмжилдэг хүн байсан байсан, ганц нэг хүн. Тэр болгон хүн босч ирж дэмий юм донгосоод байхгүй л дээ.
Саранцэцэг -
Одоо нэг сайн шүүмжилсэн байхад дараа нь тэр хүндээ муудаад, ажлаас нь халах ч юм уу тийм юм гарах уу?
Цэдэниш -
Тийм юм байхгүй ээ, хүн хамаагүй гүтгэхгүй бол тийм юм байхгүй. Тийм.
Саранцэцэг -
Социализмын үед гэр бүлийг дэмжсэн ямар бодлогууд явагдаж байсан бэ? Одоо бол яахав, сая шинэ гэр бүлийг дэмжиж 500,000 төгрөг өглөө ш дээ. Тухайн үед ер нь гэр бүлийг дэмжсэн бодлого гэж байсан уу.
Цэдэниш -
Заа ер нь мэдэхгүй ээ, би ер нь тэрийг чинь мэдэхгүй л юм байна. Шинэ гэр бүлийг дэмжиж байсан.., илгээлтийн хүүхэд л дэмжиж байсан. Шинэ гэр бүлийг дэмжиж байсан, нэгдлээс гэр өгч байсан шүү. Тийм. Өртөг үнийг нь хөдөлмөр хийлгэж байж авдаг, зээлээр. Тийм. Тэр чинь бас дэмжиж байгаа нэг тус шүү. Шинэ гэр бүл нэгдэл дээр яваад л орно тэр үед чинь ямар одооных шиг хувийн эсгий ноос хийх биш, хувийн мал байх биш, нэгдлээсээ гэр авч хүүхэддээ барьж өгнө, гэрлэнэ, авгай авна, авгай хүүхэд авна тийм. Тэгээд хөдөлмөр хөлснөөс нь сүүлд нь суулгаж авна. 1, 2 жилийн зайтай суулгадаг байсан байх шүү.
Саранцэцэг -
Таныг ажил хөдөлмөр хийгээд явж байхад хэцүү шантармаар энэ давахгүй юм байна гэхээр тийм зүйл тохиолдож байв уу?
Цэдэниш -
Гайгүй ээ, би тэгэхэд залуу байсан. Засгийн ажлын төлөө зүтгэж байлаа л даа. Тийм.
Саранцэцэг -
Танд одоо хамгийн их жигшдэг юм гэвэл юу байдаг юм?
Цэдэниш -
Заа жигшээд байх юм байхгүй, би архинаас л их жигшдэг хүн. Тийм. Худал хулгай хийхээс жигшинэ.
Саранцэцэг -
Та нэгдлийн ид ажил өрнөдөг үеийн тухай ярьж өгөхгүй юу? Нэгдэл ч байнгын л ажил ихтэй л байдаг байх л даа?
Цэдэниш -
Нэгдлийн ажил ч ер нь салдаггүй юм л даа. Хавар бүх малынхаа үс ноос авна, тарилга туулга хийнэ. Тэр үс ноосонд чинь одоо адууны сүүл хяргаж авна. Дэл авна, нэгдлийн суурь суурь адуу хөөвөрлөнө. Нэгдлийн суурь суурь эм ямаа самнана. Эр ямаа самнана. 5 сард ирэхээр улсын бэлтгэлд мал тушаана. Тэгээд зун болохдээр 6 сард тасаг ферм зэллэнэ. Ноос үсийг нь авна. Хонины ноостой залгана. Би чинь нөгөө бригадын нярав байсан болоод сайн мэдээд байна ш дээ. Тийм. Намар болохдээр хадлан өвс авна, малын нөгөө отрын хангалтын суурь зохион байгуулалт хийнэ. Яагаав нөгөө эм хоньтой айлаасаа хургаа ялгаж авна. Танайд гэхэд л эм хонио өгнө, нөгөө айлд хургаа өгнө, нөгөө айлд эр хонио өгнө, одоо суурь зохион байгуулалтаа хийнэ гэсэн үг ш дээ. Намар хуц ухна тавина гээд л, энэ чинь цагийн юугаар л эргэнэ. Намар өвөлжилтийн бэлтгэл хангана, хадлан өвсөө авна, өвөл хашаа хүрээгээ засна, аа өвөл болохдээр энэ чинь отор нүүдлээ хийнэ гээд л арай л нэг хөнгөн ажил нь өвөл л байсан байх, зудгүй л бол. Зудтай бол ч бэрх л дээ. Отор нүүдэл хийнэ. Одоо нэгдэл чинь Мөрөнгийн Хөвсгөл аймгийн 200 км газар нүүж 200 байтугай 300 гаран нүүж Хөвсгөл аймгийн Тариалан орж авч байлаа ш дээ. Булганы Хутаг-Өндөрийн залгаа Тариалан энэ тэр орж энэ дотор ирж өвөлжөөд хавар буцаж байлаа.
Саранцэцэг -
Тэр чинь зуд турхантай үед үү?
Цэдэниш -
Тийм, зуд турхантай, онд орохгүй тийм асуудлууд гарч ирдэг.
Саранцэцэг -
Тэгэхээр тэр суурийн тэр хэсгийн айлууд гэхээр хичнээн айлууд тэгж отроор явах уу ?
Цэдэниш -
Заа нэг бригадаас голдуу эр сувайтай голдуу малтай айлууд л явна л даа. Гэхдээ сүүлд эм хоньтой айлууд ч явж л байлаа.
Саранцэцэг -
Аа тэгэхлээр сувайгаа тусад нь маллах нь байна ш дээ?
Цэдэниш -
Тийм, тусад нь маллана. Эм хонь гээд маллана, хурга маллана, тэгээд хажуугаар нь фермийн үхэр тусдаа бий. Адуу харсан хүн тусдаа бий, суурь адуу. Тэмээний суурь ч байлаа бас.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл төллөх мал хариулж байгаа айл бол ажил ихтэй л байх л даа?
Цэдэниш -
Аа ямар яриа байхав. Хадлан өвсөө авна, отроо хийнэ.
Саранцэцэг -
Хавар төллөгөөний үеэр нэмэгдэл хүч ирэх үү?
Цэдэниш -
Хааяа ирнэ ирнэ. Төв талаас, туслах үйлдвэр талаас ганц нэгэн хүн бүл муутай хүнд ирнэ. Ер нь ховор доо. 2-3 бүлтэй хүн бол 400 хонийг 500 хонийг төллүүлнэ ш дээ. 500 хонийг чинь авгай нөхөр хоёр хоёулахнаа л төллүүлнэ ш дээ. Одоо 500-тийн том том сууриуд байж л байна л даа. Манай өвөлжөөнөөс
Саранцэцэг -
Нэгдлийн гишүүдийг урамшуулах талдаа ер нь ямар байсан бэ? Олон малтай айлууд чинь тэгээд л “1000-т малчин” “аймгийн аварга” энэ тэр болдог байх тээ?
Цэдэниш -
Тэр үед одоо нэглийн малыг одоо 98% 100% ч авч байсан байх, 90-с дээш авч байсан улсууд бас одоо төлийн хөлс бас боломжооны авна. Гавьяа шагнал авна л даа. Засгийн газрын жуух бичгээр шагнуулна тиймээ. Нэг Үйлдвэрчний эвлэл, Эвлэлийн төв хороо, Намын төв хороо, Сайд нарын зөвлөл 4 газрын жуух бичиг байдаг байлаа тэр үед. Тийм. Тийм юм өгнө. Мөн сүүлийн үедээ бол саальчид маальчдад намын төв хорооны 28-р тогтоол ч билүү гарч байсан л даа. Тэрүүгээр УБ луу жуулчны маягаар ч авч явж байлаа л даа. Саальчид малчид сайн ажилтай улсууд. Тийм. Тэгээд төлчдийн семинар энэ тэр шагнана яахав. Гарын бэлэг авна. Монгол гутал мутал, эсгий мэсгий өгч байсан байх. Шагнана ш дээ.
Саранцэцэг -
Би сонсч байсан нөгөө 1000-т малчин айлд эрээн майхан эд нар шагнадаг байсан гээд л, тийм том шагнал ирдэг байсан уу?
Цэдэниш -
Яахав тэр үеийн сайн малчин., тэр үеийн сайн малчин, гайгүй малаа маллаж байсан бол болзолтой л доо, тэр чинь. Тэр тухайн тухайдаа майхан зайхнаар шагнаж л байсан л даа. Бригадын зөвлөл мөвлөлөөс одоо зунд гэр орноо хураадаг амбаар саванд одоо энэ гэрийн нөгөө давхарга мавхарга байж таарна ш дээ, зундаа хөнгөлдөг бүрээс мүрээсээ хураадаг тийм амбаар саваар шагнаж л байсан л даа. Тийм нэгдлийн зүгээсээ л гаргаж байгаа хэрэг ш дээ.
Саранцэцэг -
Аа тэр гадаад дотоод руу шагналын журмаар явуулж..,?
Цэдэниш -
Явж байсаан. Тийм, ОХУ, Болгар молгаараар явж л байсан л даа, малчид.Сайн малчдаасаа явж байсан ш дээ.Бригадын ажилчид ч сайн ажилчид явж л байсан.
Саранцэцэг -
Яг одоо жирийн хүн гадаад оронтой харьцах боломж хэр байсан?
Цэдэниш -
Заа даа, байгаагүй байх бараг. Тэрийг бол мэдэхгүй юм, гадаад паспорт маспорт гэж 90 оноос л хойш гарч ирж байсан байх.
Саранцэцэг -
Гадаад эд бараа олж авъя гэвэл хаанаас олж авах уу?
Цэдэниш -
Үгүй ээ яахав, оросын юмнууд агентаар дамжиж ирж л байсан л даа. Тийм.
Саранцэцэг -
Ер нь даавуу даалимба торго дурдан тэр үед дэлгүүртхэр элбэг байдаг байсан?
Цэдэниш -
Заа сүүлийн үед түрүү үедээ 70-аад оны үед бол их ховор байсан, сүүлийн үед элбэг болсон л доо. Бараа агентаар дамжаад хөдөө хүрээд ирнэ, агентаасаа очооод юмаа авна. Зээл авна, бичүүлж зээл авна. Хөдөлмөрийнхөө хөлс буухдээр тэрнээсээ өгнө.
Саранцэцэг -
Тэр чинь багийн агент гээд бригадын агент гээд тэгээд дараа нь хөдөөдөө очно биз?
Цэдэниш -
Тийм. Худалдаа бэлтгэлийн анги гэж байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Аан. Аймгийн төвөөс үү, аймгууд дээр байдаг худалдаа бэлтгэлийн анги уу?
Цэдэниш -
Худалдаа бэлтгэлийн газар гэж аймагт байдаг, суманд бол худалдаа бэлтгэлийн анги гэж байсан юм. Тийм байгууллага, тэрүүгээрээ юм нь ирнэ. Дамжиж гурил будаа, торго дурдан бүх юм нь ирнэ. Тэндээс агентад агентаасаа зээл авна.Хөдөлмөрийнхөө хөлсийг сарын 20-д, 25-наар буухдээр тэрнээсээ өгнө. Ховор бараа байлаа л даа, 35-ын өмд, 45-ын гутал гээд л. Ховороо тэд нар чинь ноосон өмд тэр үед чинь дөнгөж ирж байсан үе ш дээ. Ноосон өмд алчуур ноосон цамц гээд л ирж байлаа, бэлтгэлийн цамц гээд л тэгэхэд саяхан л оочертой л байлаа ш дээ. Одоо л ингээд л дүүрчихсэн байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Социализмын үеийн шинэ техник технологи гэвэл юу орж ирж байсан бэ? Одоо танай энэ ХАА-н салбарт юу шинээр өмнө байж байгаагүй юм орж ирж нэвтэрсэн бэ?
Цэдэниш -
заа шинэ техник юм ганц нэг байсан байх бага зэргийн. Одоо цайны хужир ч хийдэг юм уу,цайны хужир хийж шахаж зарж байсан л даа. Жижиг хивсний цехтэй байсан ш дээ. Манай энд чинь, нэгдэл чинь. Олон хивс мивс нэхдэг, ор морон дээр тавьдаг жижиг хэмжээний тиймэрхүү юм байлаа л даа.
Саранцэцэг -
Аан тиймүү, барааны хувьд арай л ховор байсан шиг байдаг?
Цэдэниш -
Тийм, тэгэхдээ чанартай бараатай байсан үе.
Саранцэцэг -
Ховрын бараанаас ганц нэг оногддог л байсан юм шиг байна тээ. Харин гадаад руу явах боломж нь их хомс байжээ, зөвхөн шагналын журмаар..,?
Цэдэниш -
Тийм, хомс. Нэгдлийн зөвлөл гэдэг юмаараа дамжаад л аймгаар дамжаад гэхдээ малчид явдаг л байсан л даа. Оросод Болгарт явж л байсан л даа, манай эндээс.
Саранцэцэг -
Яг энэ танай Цэцэрлэг суманд амьдардаг гадаадын хүн мэргэжилтэн байсан уу?
Цэдэниш -
заа байгаагүй байхаа. Мэдэхгүй.
Саранцэцэг -
Та ер нь гадаад руу явав уу?
Цэдэниш -
Үгүй, гадаад явж үзээ ч үгүй. Явж үзээгүй.
Саранцэцэг -
Танай хүүхдүүдээс гадаад дотоодод сурдаг хүүхэд байсан уу?
Цэдэниш -
Үгүй ээ.
Саранцэцэг -
Ер нь таны хүүхэд ахуйд байсан Цэцэрлэг сум одоо яаж өөрчлөгдөөд байна гэж боддог вэ? Байгаль орчин цаг уурын хувьд?
Цэдэниш -
Байгаль орчны хувьд бол би эрс өөрчлөгдөж байгаа юм уу гэж бодож байгаам. Цас их унадаг Алтан өлгийн нуруу байсан одоо цас унахаа байлаа ш дээ. Дээхнэ үеийн “Цуваа-6” гэдэг тэрэг байлаа, тэр дажтайхан давдаг байсан, 72 оны үед. Давдаг, дажтайхан байдаг. Сүүлийн үед 90-ээд оны үед оросын мотоцикл давж байсан тэрүүгээр. Одоо хотод өвөл мотоцикл явдаг боллоо. Тэгээд л бүх юм байгалийн хувьд бол тодорхой боллоо ш дээ. Тийм. Одоо мосттой, мостгүй тэрэг зүгээр л давхиад ордог болсон төв рүү манай Цэцэрлэг суманд. Тэр чинь тэгж явдаггүй байлаа ш дээ. Оросын нэлээн хүчтэй том мосттой тэрэг давах давахгүйтэй байдаг байлаа. Одоо бол хамаагүй болсон. Хужаа мотоцикл, мосттой мостгүй жижиг том захын тэрэг л явдаг боллоо ш дээ.
Саранцэцэг -
Газар усны нэр өөрчлөгдсөн газар танай нутагт байна уу?
Цэдэниш -
Газрын нэр өөрчлөгдөөгүй ээ. Байгалийн ургамлын гарцын хувьд бол эрс өөрчлөгдсөн. Тачир болсон, цэцэг навч болсон, тийм өмнө хүүхэд байхад сайхан байсан газар гарц их сайтай, ургац их сайтай, нэг тал газар 3, 4 нуруу авдаг байсан бол одоо 1,2 нуруу авбал авдаг, авдаггүй бол авдаггүй болсон. Үлийн цагаан оготно юм идээд хөрс их муутай, элсэрхүү маягтай болж байгаа ш дээ, манай энд чинь одоо.
Саранцэцэг -
Би одоо танай энэ Тариалан сумаар ч орлоо, Егүр /Эрдэнбулган сум/ орлоо. Тэгээд саяны миний явсан Өмнөговь аймгаас илүү сайхан зун болсон юм байна гэж бодлоо л доо. Ер нь бол зуншлага хэр байсан энэ зун ?
Цэдэниш -
Энэ зун зуншлага гайгүй байсан ш дээ.Гайгүй байсан. Яахав энэ жилийн хувьд бол гайгүй манай энэ Хөвсгөлөөр хэд хэдэн сум гайгүй л дээ, ер нь. Ер нь л гайгүйдээ орно л доо.
Саранцэцэг -
Одоо байгаль орчны талаар гарсан сайн өөрчлөлт гэвэл та юу хэлэх үү?
Цэдэниш -
За даа одоо яахав, сүүлийн үед цас орох нь багсч байх шиг байх юм. Ер нь гайгүй л байгаад байх шиг байх юм. Цас ч ер нь их унадаг байлаа ш дээ. 2002,3,4,5,6 онд чинь маш их унадаг байсан одоо тэгж цас их унахаа байлаа. Байгалиасаа шалтгаалдаг байх даа, одоо.
Саранцэцэг -
Танай Хөвсгөл нуур хэр их өөрчлөгдсөн бэ? Усны их багын хэмжээнд ч бай, ер нь өөрчлөлт байгаа юу?
Цэдэниш -
Би Хөвсгөл нуур дундуур Сүхбаатар онгоц гэж байж байхад явж л байлаа л даа. Хатгал орж л байлаа, тууврын мал туугаад. Одоо бол яахав, байшин барилга бохирдол ихтэй болсон юм уу л гэж дүгнэдэг юм, гадна талаас нь. Тийм.
Саранцэцэг -
Өвөлд хөлдөх үү?
Цэдэниш -
Хөлдөх нь хөлднө. Бохирдол ихтэй л болсон юм уу гэж би боддогийм.
Саранцэцэг -
Одоо Хөвсгөл чинь жимс ихтэй ш дээ, жимс самарны гарц ер нь хэр вэ?
Цэдэниш -
Энэ жилийн хувьд бол жимс ургаагүй гэсээн.тийм, ер ургаагүй гэнэлээ.
Саранцэцэг -
Зарим жил гараад зарим жил гардаггүй юм уу?
Цэдэниш -
Тийм юм шиг байна, ер нь жимсний гаралт тун муудаж байгаа юм бол уу гэж боддог. Одоо үхрийн нүд, тошлой гээд их л байдаг байлаа л даа. Нохойн хошуу боролзой ер нь л муудаад байгаа ш дээ. Одоо булаг шанд л гэхэд манай тэр Цэцэрлэгийн 6-р баг гэхэд л 10 гаран нэртэй булаг байсан одоо 2,3-хан л үлдлээ ш дээ. Тийм.
Саранцэцэг -
Жижиг гол булаг шанд их ширгэж байна уу?
Цэдэниш -
Тийм, ширгээд дуусаад байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Энэ одоо юутай холбоотой вэ, танайд алт олборлодог уу?
Цэдэниш -
Байхгүй ээ.Алт олборлож байгаа газар манай Цэцэрлэг суманд байхгүй л дээ. Тийм. Энэ Цагаан нуур энэ талаар л байгаа байх.
Саранцэцэг -
Ер нь бол бий юу?
Цэдэниш -
бий. Алт олборлож байгаа, газар их ухсан Хөндийн ам руу нүх ухаж байгаам гэнэлээ.
Саранцэцэг -
Аа тиймүү. Цаг агаар дулаарсантай холбоотой байдаг юм уу ?
Цэдэниш -
Өө тийм л байдаг байх даа, ер нь байгаль гэдэг чинь тухайн оршин сууж байгаа харьцаж байгаа хүнтэйгээ л холбоотой юм биш үү. Орчинтойгоо л холбоотой. Хүн орчинтойгоо л.
Саранцэцэг -
Та ер нь сүүлд хэзээ хот орсон?
Цэдэниш -
Би энэ жилийн 5 сард хот орсон ш дээ. Хот ороод Өмнөговиор ороод, Баянхонгороор ороод, Архангайгаар дайраад тэгээд ирсэн ш дээ, би.
Саранцэцэг -
Та нөгөө цэргийн алба хаасан Дорноговьдоо очсон уу, ер нь?
Цэдэниш -
Очоогүй ээ, Дорноговиор ороогүй ээ. Дундговь, Өмнөговиор ороод ороод ирсэн.
Саранцэцэг -
Хотод очиход өмнө хот орж байснаас яаж өөрчлөгдсөн байна?
Цэдэниш -
Хотод сүүлд байшин барилга ихтэй болсон юм байналээ, тэр ч одоо яахав дээ, утаа тоос орчин их л бохирдолтой болсон юм билээ, УБ-т.
Саранцэцэг -
Өмнө тийм байгаагүй юу?
Цэдэниш -
Өмнө тийм байгаагүй.
Саранцэцэг -
Туул голыг харав уу?
Цэдэниш -
Туул голыг харсан. Би ч жилд л хот ордог хүн л дээ бараг. Зайсан толгойд ч гарсан. Зайсан эд нараар очиж л байсан л даа. Урьд өмнөөсөө бохирдол ихтэй болсон юм бол уу, УБ
Саранцэцэг -
Хүн ам ихтэй болж уу?
Цэдэниш -
Хүн ам ихтэй, байшин барилга ихтэй, машин техник ихтэй бохирдол ихтэй л болсон юм билээ. Улаанбаатар ч утаанбаатар л болсон юм билээ л дээ.
Саранцэцэг -
Одоо ч тэгж яриад байгаа л даа. Хотод очихоор танд хамгийн таалагддаг зүйл нь юу вэ? Одоо хотод тэр нь л нэг сайхан даа, гэхээр юм байдаг уу?
Цэдэниш -
Заа миний хувьд ч нэг хоёр хоногоос илүү баймаааргүй юм билээ л дээ миний хувьд бол. Таалагдах юм надад олдохгүй л юм билээ л дээ.
Саранцэцэг -
Утаатай болохоор голоод байгаа юм уу?
Цэдэниш -
Хүн ч ерөөсөө байгаа орчноосоо тухайн орчноосоо амьд л эрүүл саруул амьд л явбал хүний ганц амьдрал шүү дээ. Орчинд л байвал УБ ч бүтэхээргүй юм билээ миний хувьд бол. Бусад амьтны хувьд бол сайхан байдаг хүндээ бол сайхан байдаг биз. Би нэг хоёр хоногоос илүү бол баймаар ч үгүй юм билээ.
Саранцэцэг -
Нэг их идээшмээргүй байна уу?
Цэдэниш -
Тийм, хамар ам битүүрдэг, ханиад нус ч хүрдэг. Цээж ч өвдөөд.
Саранцэцэг -
Таны хувьд бол хамгийн гайхамшигтай техник технологи гэвэл юу байсан бэ? Ер нь одоо та радио телевиз хэдийд анх харж байв?
Цэдэниш -
За тэр бол одоо радиотой л байсан л даа. Тэр дээхнэ үеийн радио чинь одоо яахав дээ, тэгээд л нэг радио байлаа л даа. “Эх орон-52” гэж.
Саранцэцэг -
“Эх орон-52” гэдэг чинь зайгаар ажилладаг радио байна уу? Зай хийж байгаад ажиллуулдаг?
Цэдэниш -
Сүүлийн үед 70 оноос гарч ирсэн ш дээ. Аа энэ чинь дөрвөн зуун гучин хэд билээ тийм радио.70 оноос гарч ирсэн ш дээ, 73 оноос. Радио яахав, цаг уур ярина дээр үед, оросын нэвтрүүлэг ярина, тэрнээс өөр юмгүй л байлаа ш дээ.
Саранцэцэг -
Танайх хэзээ телевизтэй болсон анх?
Цэдэниш -
Телевиз одоо энэ яинь яахав дээ, 90 оноос л хойш л болсон ш дээ. 94 95 онд боллуу. Хөдөөгүүр бол ерэн хэдэн оноос л болсон ш дээ.
Саранцэцэг -
Онгоцонд хэзээ сууж үзсэн?
Цэдэниш -
Онгоцонд чинь би 78,79 оноос сууж үзсэн дээ.
Саранцэцэг -
Анх онгоцонд суусан чинь гоё юм уу?
Цэдэниш -
Аа гоё л байсан.
Саранцэцэг -
Дорноговь руу та юугаар явсан юм?
Цэдэниш -
Дорноговь руу машинд л очсон. Цэрэг.
Саранцэцэг -
Дорноговь руу та вагоноор яваагүй юм уу?
Цэдэниш -
Яваагүй ээ. Дорноговь руу би цэргийн албаар чинь Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг сумаас очоод л аймаг орж ирээд л, аймгаас УБ ороод л, УБ-аас Дорноговийн юу луу шууд машинаар очиж буулгаж байсан.
Саранцэцэг -
Тэр үед вагон явдаггүй байсан юм уу?
Цэдэниш -
Зүгээр явж л байсан байх. Цэргийг бол дан машинаар л ачдаг байсан.
Саранцэцэг -
Цэрэгт байсан тухайгаа та жаахан ярихгүй юм уу?
Цэдэниш -
Эхлээд ч говьд хаанаас нар гарч байгаагаа ч мэдэхгүй л байлаа. Говийн нар хаанаас гарч байгаа нь мэдэгдэхгүй л байсан.
Саранцэцэг -
Ямар ангид та алба хаасан?
Цэдэниш -
Дорноговийн Сулинхээрийн гэдэг ангид. Тэр яахав хилийн цэрэг л байсан. Тийм. Хилийн заставт байсан. 1978-1981 онд л хилийн цэрэг байсан даа.
Саранцэцэг -
Тэр цэрэгт байж байхад цэргийн хүнсний хангамж хувцас форм хэрэгсэл хэр вэ ?
Цэдэниш -
Сайхан л даа, тэр үед ч өөр л дөө. Тэр үед янзын сайхан байсан.
Саранцэцэг -
Цэргүүдэд одоо жишээлбэл 8 төгсөөд очсон ч байдаг юм уу, 9,10-р ангийн хүүхдийн хичээл ордог ч юм уу, тийм сургалт байх уу?
Цэдэниш -
Сургалттай байсан шүү тэнд цэргийн газар чинь бас зохих хэмжээний сургалттай байсан. Тийм, эвлэлийн үүр мүүртэй байсан ш дээ.
Саранцэцэг -
Өө тэр цэргийн анги дотроо юу?
Цэдэниш -
Тийм, эвлэлийн үүр мүүртэй, тийм. Сургалт сайтай.
Саранцэцэг -
Ер нь тэндээс цэргүүд оргох уу гэр орон луугаа буцаж?
Цэдэниш -
: Ернь гайгүй дээ, оргохгүй ш дээ, ер нь. Сүүлийн үеийн цэрэг л оргодог болчихоод байгаам. Ямар учиртайг би мэдэхгүй юм. Түрүүчийн үеийн цэргээс нэг их оргож байсан юм байхгүй байх. Сүүлийн үеийн цэрэг гэр нь ойрхон болоод тэгдэг юм уу, залуу хүн болоод тэгдэг юм уу, цэрэг чинь сүүлийн үед л оргодог болчихоод байна.
Саранцэцэг -
Тэрнээс таны үед бол тийм юм байгаагүй юу?
Цэдэниш -
Заа байгаагүй, хааяа хааяа ганц нэг юм байсан л байх. Комендант гэж нэг бэрх юм байлаа л даа, тэр үед. УБ хот мотод чинь цэрэг барьж авна. Одоо чинь ямар журамтай байдаг юм, комендант гэж байдаг юм уу, үгүй юу. Дээр үед чинь комендант гэж байдаг, цэрэг л үзэгдвэл барьж авдаг байлаа ш дээ, энэ УБ хотод.
Саранцэцэг -
Заа энэ оргож явна уу, яаж явна гээд л?
Цэдэниш -
Тийм. Тэр үед чинь нэг их чөлөө мөлөө гэж байсан биш цэрэгт. 3 жил болоод л ирнэ. Тийм, чөлөө мөлөө их ховордуу байсан байх.
Саранцэцэг -
3 жил тэгээд л гэр орондоо ирэхгүйгээр л тэнд тээ?
Цэдэниш -
Тийм, захиагаар харьцана. Одоо бол шал өөр л болсон байна. 10-тай хүн 13-тай ч болсон юм уу, 8-тай хүн 11-тэй л болох юм уу, тэгээд л одоо бас өөр л болсон байна ш дээ. Ээж аав нь ч байх нь байна. Нас барсан нь ч нас барсан л байна.
Саранцэцэг -
Заа, та ер нь сургуулиас гадна өөр ямар боловсрол эзэмшсэн бэ? Жолооны курс мурс?
Цэдэниш -
Жолооны курс ч төгссөн төгссөн энд.
Саранцэцэг -
Нэгдэлд тэрэг мэрэг барив уу?
Цэдэниш -
Үгүй ээ. Хувийн л тэрэг барьдгийм.
Саранцэцэг -
Одоо бол та чинь хэдэн хүүхэдтэй билээ?
Цэдэниш -
Одоогоор нэг хүүхэдтэй.
Саранцэцэг -
Заа одоо би таниас хамгийн сүүлийнхээ асуултыг асууя. Монголд нас барсан хүмүүсээ дурсдаг арга барил одоо оршуулгын зан үйл яаж өөрчлөгдөж байна вэ. Дээр үед хүмсүүд яаж оршуулга хийдэг байсан бэ? Одоо яаж өөрчлөгдөөд байна.
Цэдэниш -
Дээхнэ үед бол одоо шашин талаасаа бол нууцхан шиг маягтай, тэгээд л нэг ном энэ тэр уншуулдаг, оршуулган дээр чи юу уншуулж байна гэдэггүй л дээ, нас барсан айлд. Нууцдуу л байсан байх. Нууцдуу л байсан лам хувраг. Одоо бол ил. Тийм. Энэ нь л нэг ялгаатай юм, оршуулгын хувьд бол. Тийм. Лам хувраг гэж нэг их байсан биш, хааяа л ойр зуурын хүн амьтан байсан байх л даа. Тэрүүгээрээ л авчирч, нэг зохих хэмжээний юм уншуулдаг юм уу, тийм л байсан байх. Одоо бол оршуулганд ч ил суулгаад л явна, ил ном уншуулна. Ийм л байх.
Саранцэцэг -
Одоо манай монголчууд чинь хүн нас барахаар ямар ч байсан аль зүгт гаргах уу, хэдэн цагт хэд дэх өдөр гаргах нь уу гээд ламаас очоод асуудаг ш дээ, тиймээ?
Цэдэниш -
Тийм, хэд дэх өдөр гаргах нь уу, одоо алтан хайрцаг энэ тэр нээлгэдэг болсон гээ биз дээ.
Саранцэцэг -
Тэр үед тийм юмаа хүртэл их нууж асуудаг байж дээ?
Цэдэниш -
Тэгсэн. Нууцдуу л байсан л даа, тэр үед чинь.
Саранцэцэг -
Тэгээд л одоо жишээлбэл хүмсүүдийг ил тавьж оршуулдаг гээд л тэгдэг ш дээ, танай энэ Цэцэрлэг сумаар ил тавьдаг уу?
Цэдэниш -
Дандаа ил тавина, одоо болбол
Саранцэцэг -
Одоо юу?
Цэдэниш -
Тийм. Далд ер нь ховордуу даа. Яахав зүгээр хааяа далд тавина.
Саранцэцэг -
Ил тавих чинь ямар журмаар яаж тавьдаг юм, хүнийг ил оршуулахдаа?
Цэдэниш -
Яахав дээ, одоо тэгээд л чулуу дэрлүүлж, бас нэг алсын харах чиг юмыг нь харуулж, тавина даа. Тэрийг бас би нарийн сайн мэдэхгүй л байна. Тавьж л байсан.
Саранцэцэг -
Яг одоо жишээлбэл Мөрөнгийн төв дээр нийтийн оршуулгын газартай биз дээ?
Цэдэниш -
Тийм, хойно нийтийн оршуулгын газартай. Хойно байдаг, тэнд л тавина.
Саранцэцэг -
Одоо чинь хотод чандарладаг барьдаг гээд өөр болоод байгаа?
Цэдэниш -
Тийм юм байхгүй ээ, хөдөө. Би тэрийг ер нь бараг дуулаа ч үгүй юм байна. Тэр чандарладаг. Яадаг юм билээ хэн мэдэхэв. Тийм.
Саранцэцэг -
Та хойч үедээ, залуу үедээ хэлж яримаар юм байвал хэлж ярихгүй юу? Одоогийн хүүхдүүдийн юу нь нэг л болохгүй, юу нь нэг л анхаарч баймаар санагддаг тийм юм байвал хэлэхгүй юу?
Цэдэниш -
Тэгээд одоо яахав дээ, тэгээд. Эх оронч байх хэрэгтэй юм уу л гэж боддог юм би, зөв санаатай бай л гэсэн үг юмаа. Санаа зөв бай л гэж.
Саранцэцэг -
Манай нэг үг байдаг ш дээ, “Санаа зөв бол заяа зөв” гэж?
Цэдэниш -
Тийм, тэрийг л ярих гээд байна.
Саранцэцэг -
Заа өөр?
Цэдэниш -
Өөр ч юу байхав дээ, ерөнхий утгаар нь би ярилаа.
Саранцэцэг -
Одоо жишээлбэл танд надаас ийм юм асуувал ингэж хэлнэ дээ гэж бодож байсан юм байна уу?
Цэдэниш -
Заа нэг их юм алга даа одоо яахав дээ, би наадхийг чинь нэг эх оронч бай гэдэг чинь л одооны хүүхдээсээ их хурлын гишүүн хүртэл яриад байгаа асуудал ш дээ. Тийм. Санаа чинь зөв л танхимдаа суувал хичээлдээ суувал бариа чинь зөв байх ёстой шүү гэж л үг хэлээд байна ш дээ.
Саранцэцэг -
Ер нь би таниас нэг асуулт үлдээсэн юм байна л даа, одоо тэрийгээ асуучихъя. Социализмын үед эмэгтэйчүүдийг дэмжсэн төрийн бодлого гэж байсан уу? Эмэгтэйчүүдийг ер нь яаж дэмждэг байсан юм бэ?
Цэдэниш -
заа одоо яахав зүгээр эмэгтэйчүүдийг..,
Саранцэцэг -
Эмэгтэйчүүдэд жишээлбэл 5 хүүхэд төрүүлбэл одон модон олгодог..,?
Цэдэниш -
4 хүүхэд төрүүлсэн бол эхийн 2-р одон, 8 хүүхэд төрүүлсэн бол 1-р одон өгч байгаа биз дээ. Одонгийн мөнгө авна. Тийм, тийм л байсан. Хүүхдийн мөнгө гэж тэр үед өгч байлаа ш дээ.
Саранцэцэг -
Хүүхдийн мөнгө гэж 18 хүртэл л өгнө биз дээ?
Цэдэниш -
Тийм, өгч байсан. Аа төрсөн хүнд өлгий сүүний мөнгө гэж 220 цаас аа амаржихаас урд 45, хойно 45 хоногийн амралт олгодог байсан тиймээ. Тэр ч одоо тэр үедээ л том дэмжлэг л дээ. Одоо ч олгож л байгаа ш дээ, ажил хийж байгаа хүнд бол. Өлгий сүүний мөнгө гэж давхар өгдөг байлаа ш дээ. Тийм. Тэгээд яахав нэгдлийн гишүүн хүн ер нь нэгдлийн гишүүн ч биш тэр үед төрж байсан хүн бол эмнэлэгт л амарждаг л байлаа л даа. Тийм. Тэрүүгээрээ дамжаад л лист гэдэг юм олгодог байлаа.Одоо ч гэсэн тэр нь явдаг байлгүй, ажил хийдэг улсуудад.
Саранцэцэг -
Одоо ч гэсэн явж л байгаа л даа. Заа таныг сонирхолтой сайхан ярилцлага өгсөнд баярлалаа.
Цэдэниш -
Заа танд ч гэсэн баярлалаа.
Саранцэцэг -
Танд ажлын амжилт хүсье, эрүүл энх байгаарай.
Цэдэниш -
Заа, танд бас ажлын амжилт хүсье.
Саранцэцэг -
Заа ингээд ярилцлагаа өндөрлье
Цэдэниш -
Заа баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
