Akim
Basic information
Interviewee ID: 990446
Name: Akim
Parent's name: Gotov
Ovog: Hatigan
Sex: m
Year of Birth: 1943
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: higher
Notes on education: Russian language and lit. teacher
Work: Director, State Central Library
Belief: Buddhist
Born in: Matad sum, Dornod aimag
Lives in: Sühbaatar sum (or part of UB), Ulaanbaatar aimag
Mother's profession: housewife
Father's profession: primary school teacher
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
belief
authority
urban issues
funerals
democracy
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Хишигсүрэн -
Бид хоёр 14 хоногийн дараа уулзаж байнаа. 11 сарын 1-нд уулзсан.
Аким -
Тэгсэн. Ямар сайндаа Хишгээ гэхээр хэн билээ? гээд өчигдөр ...
Хишигсүрэн -
Танихаа байчихсан уу?
Аким -
/Инээв/
Хишигсүрэн -
Ийм юм байнаа. Монголчуудын сүсэг бишрэл, одоо шашин шүтлэг таны амьдралын хугацаанд яаж өөрчлөгдөж байнаа?
Аким -
Ухаан нь би залуу хүүхэд байхын шашны юуг өөрөө мэдэрч ирсэн хүн л дээ. Хүүхэд байхаас манай муу эмэг ээж маань сүсэгтэй хүн байсан. Хөгшин надаар, яаж харин тэр үед манайхан Ногоон дарь эхийн магтаал, Цагаан дарь эхийн магтаалыг шинэ үсгээр 50-иад оны эхээр гаргасан юм. Би одоо хүртэл гайхдаг юм. Жижигхэн цагаан товхимол. Түүнийг ухаан манай муу хөгшин ээж маань уншуулах дуртай. Би түүнийг уншиж өгч хөгшин ээждээ. Манай хөгшин ээж чинь хөөрхий бичиг мэдэхгүй. Шинэ үсэг ч мэдэхгүй. Хуучин үсэг ч мэдэхгүй л дээ. Тийм байсан байхгүй юу. Түүнээс миний бурхан шашныг бас нэг жаахан мэдрэх хандлага надад бий болсон гэх юмуу? даа. Хэдийгээр тийм ухамсартай биш боловч за тэгээд яахав шашныг тэр үед хорьчихсон. Лам нарыг нь алчихсан. Сүм хийд нь хаагдчихсан. Манай “Хатан Очирт”-ын хийд гэж маш өвөрмөц Монголд байхгүй. Ухаан одоо “Сэмжид” суварга гэж маш том суварга доогуур нь морьтой хүн гардаг. Тэрэгтэй хүн гардаг. Тийм том суварга. “Өвгөн дуган” гэж бас сонин хийцийн дугантай байсан. Тэр нь байхгүй. Дотор нь “Чодов” билүү? дээ хүүхэлдэйн жүжиг тоглодог. Ийм сонин хийд байсан. Тэнд “Алтан-Очирт” ламын занданшуулсан одоо хадгалж байсныг манай хувьсгалчид гаргаж ирж гар хөлийг нь хугалаад сүмийнх нь хажууд хаячихсан. Ийм байсан. Ийм болчихсон л доо. Тэгээд одоо яахав би сургууль соёлоо төгсгөөд албан газар тэр үеийн коммунист ажилчин намуудын хэвлэл “Энх тайван социализмын асуудал” сэтгүүл сонинд ажиллаж байхад бид нар Ганданд очиж мөргөж болохгүй. Гандангаар бараг шагайж болохгүй байсан ш дээ. Би цагдаа нарт зодуулаад тэгсэн чинь манай хөгшид намайг Гандан дээр очиж ном уншуулах болсон чинь би чинь тэр үеийн Төв Хорооны байгууллагад ажиллаж байсан учраас миний нэрийг хэлж болохгүй. Миний нэр чинь их содон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд Амар ч билүү? Хэн ч билээ? Тийм хүний нэрээр надад ном уншуулж байсан байхгүй юу. Ингэхээр зэрэг тэр үеийн нийгэмд шашин гэдэг бол үнэхээр, ор тас үгүй хийх бодлоготой байсан боловч хүний сүсэг бишрэл ...
Хишигсүрэн -
Алга болдоггүй?
Аким -
Алга болдоггүй.
Хишигсүрэн -
Тэр зан үйлийн юмыг яаж ийгээд л хийгээд байгаа.
Аким -
Сэмхэн гэр орноороо тиймээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Хэдийгээр том лам нар нь яасан боловч шавь нар үлдчихсэн. Хэдийгээр хар болсон ч гэсэн нөгөө улсууд сэмхэн гэр орноороо ууланд тиймээ? Агуйд очиж тэр ёслол уншлагаа хийж байсан байхгүй юу. Зарим нь баригдаад дахин шоронд ороод л хоригдоод л гарч ирээд нөгөөхөө үргэлжлүүлээд л гэх мэтээр ингэж социализмын үед 90 он хүртэл явж ирсэн. 90 оноос эрх биш би одоо санаж байна. Нацагдоржийн хөшөөн дээр сүсэг бишрэлийг чөлөөтэй болгох том цуглаан 90 онд болж байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Сүсэгтнүүдийн холбоо ...
Аким -
Сүсэгтнүүдийн холбоо гэж байгууллагдаад тэгэхэд би тэр юунд нь оролцож л байлаа. Тэгээд түүнээс хойш яахав олон ч сүм хийд байгууллагдаж байна. Одоо бол сүсэг бишрэл гэдэг юм чөлөөтэй болчихсон. Ямар ч сүмд очоод мөргөсөн, ямар ч ламд очоод ном уншуулсан араас тагнах мөшгөх юм байхгүй. Одоо сайхан болчихлоо л доо.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэхдээ шашин манай бурханы шашин бас арай нэг буруу гольдролоор яваад байгаа юмуу? Нөгөө л 18-р зуун, нөгөө л 19-р зуун, нөгөө л 20-р зууны эхэн үеийн мухар шашин тэр юугаараа яваад байна уу? гэж би дотроо үздэг. 20-р зууны, 21-р зууны энэ залуучууд одоо ухаан мухар сүсэг бол мань мэтийнхээр дуусна ш дээ. Юу хэлж байгаагийн мэдэхгүй мөргөдөг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Аа гэтэл 21-р зууны залуучууд аливаа юманд учрыг нь олж байж мөргөх ийм юу ...
Хишигсүрэн -
Хандлага нь өөр...,?
Аким -
Хандлагатай болчихсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Энэ бол тодорхой ажиглагдаж байна. Юунаас ажиглагдаж байна вэ? гэхээр зэрэг ухаан Христын шашны маш олон урсгалууд орж ирж байна. Сүмүүд нь байгууллагдаж байна. Тиймээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Эд нар чинь Библийгээ бүгдийн Монгол хэлээр орчуулаад тарааж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Сүмийн үйл ажиллагаа Монгол хэл дээр?
Аким -
Монгол хэл дээр явж байна.
Хишигсүрэн -
Цуглаан Монгол хэл дээр явж байна.
Аким -
Тэгэхээр энэ лүү хүмүүс ...
Хишигсүрэн -
Хошуурч байна.
Аким -
Хошуурч байна. Шарын шашин буюу энэ бурханы шашин сүсэгтнээ алдах ийм юм руу явж байгаа байхгүй юу. Би өөрөө бурханы шашинтай хүн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Би тэр бурханы философиос хоосон чанарын философи энэ бүгдийг би нэлээд сонирхдог. Тэгээд ухаан би Хамба ламтай хүртэл уулзаж байсан л даа. Энэ чинь одоо ингэж байнаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд ухаан би Далай ламд захидал бичиж байсан юм. 90 онд. Ер нь аливаа шашин шинэчлэгдэж байх учиртай. Бурхан шашны Монгол дахь шинэчлэл юу байх ёстой бэ? гэвэл энэ бурхан шашныхаа номыг Монголоор унших явдал юмаа гэж би 90 онд Далай ламд захидал бичсэн. Тэгсэн чинь надад таны юуг хүлээж авлаа. Гэхдээ бид захидлаар хариу өгдөггүй гэсэн хариу ирсэн. Одоо тэр надад байж л байна. Тэгэхдээ Далай ламыг ирэхэд тэр үед “Ил товчоо”-нд байсан бид нар ч уулзахад хэцүү цагдаа юуныхан уулзуулахгүй хэцүү байсан. Харин манай Цэрэнсодном гэдэг эрдэмтэн нэг уулзалт дээр Монголоор уншиж болох уу? гэсэн чинь Далай лам болно гэсэн. Гэтэл тэр одоо болтол хэрэгжихгүй.
Хишигсүрэн -
Хэрэгжихгүй. 20 жил өнгөрч байна ш дээ.
Аким -
Тийм. Ухаан одоо би санаж байна. Дээр үед Библийг латинаас нь Европын орнууд яг үгчилж орчуулдаг байсан. Одоо өөрөөр хэлбэл библийн үг үсгэнд халдаж болохгүй гэсэн ийм юу дундад зууны үед ноёрхож байгаад Мартин Лютер гэдэг Германы том лам Герман хэлээр ойлгогдохоор орчуулна гаргаад ингээд ухаан Христын шашинд шинэчлэл хийгдлээ ш дээ. Тиймээ? Тэр шиг манайд зүгээр ухаан Монголоор унших бүрэн боломжтой юм. Яагаад гэвэл бурхны шашны бүх ном Монгол хэлээр буугдах гэж байна. Ухаан одоо Энэтхэгт байдаггүй 226 боть Данжуур, 108 боть Ганжуур, Монголоор бичигдсэн байна. Яахав тэр олон үед 14-р зуунаас эхлээд 19-р зууныг бараг дуустал 18-р зууны дуустал үеийн орчуулга учраас зарим нь нэлээд үгчилсэн орчуулга байгаа учраас түүнийг ухаан бид орчин үеийнхээ Монгол сайхан найруулгатай болгоод засаад ингээд уншихад бол бүрэн боломжтой.
Хишигсүрэн -
Одоо үүнийг жишээ нь орчин үеийн Монгол хэлэнд хөрвүүлэхэд хэний санаачлага гарах юм? Олон нийтийн өөрсдийнх нь санаачлага байх уу? Гандангийн ажил байх уу?
Аким -
Гандан бол үнэхээр сүсэгтнээ алдахгүй байя. Аливаа шашин сүсэгтнээ алдахгүй гэж бодох хэрэгтэй биз дээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэтэл манай хамба бол түүнийг ойлгохгүй байгаа байхгүй юу? Хөөрхий.
Хишигсүрэн -
Одоо Ганжуур Данжуур уншуулах болбол одоо тэр сүмд ном уншуулахад тарифтай байгаа ш дээ. Тиймээ?
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Ганжуур Данжуурын уншлага хамгийн үнэтэй байгаа ш дээ.
Аким -
Тийм л дээ.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Тэр нь төвдөөр дээр уншиж байгаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм. Төвдөөр.
Аким -
Алтан Ганжуур уншина гэхэд чинь Төвдөөр тэгээд бас гүйцэд уншиж байна уу? Үгүй юу гэдэг тэр бас тодорхойгүй шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Аким -
Энэ бүгдийг манай шашныхан өөрсдөө санаачилж яах ёстой юм. Гэтэл ийм юм алга байнаа. Энд би жаахан харамсаж явдаг. Зүгээр яахав зарим нэг улсууд тэгдэг гэнэ лээ л дээ. Элдэв янзын одоо бурхан аваад амьдаар нь залгилаа ч гэдэг юмуу? Юу ч гэдэг юм. Айхтар хэрцгий юм байдаг гэж хэлдэг юм байна лээ. Би бол Төвд хэл мэдэхгүй. Тарнийн юм мэдэхгүй л дээ. Гэтэл Төвдөөр уншаад болж байдаг. Төвдүүд түүнийг нь ойлгоод байж байдаг. Хятадын лам нар бурхан шашны номыг Хятадаараа л уншиж байна. Тайландад очиж үзсэн. Тайланд хэлээрээ л уншиж байна. Япончууд Япон хэлээрээ л уншиж байна. Монголчууд яагаад болдоггүй юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Манайд бол ийм орчин үеийнхээ шаардлага ойлгох хүмүүс маш их дутмаг ухаан ...
Хишигсүрэн -
Ойлгож ядаад байх юм биш ш дээ?
Аким -
Ойлгож чадахгүй байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Ухаан зараад байх юм биш ш дээ.
Аким -
Ойлгож чадахгүй л байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Шал өөр явцуу сонирхол байгаа байх.
Аким -
Мэдэхгүй. Гэхдээ яахав дээ. Намайг нэг тэгж бичсэн чинь нэг лам уурласан л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Та биднийг хоолгүй болгох гэлээ гэж. /Инээв/
Хишигсүрэн -
Надад маш энгийн жишээ байна ш дээ. Увс аймагт 10 жил төгссөн хүүхэд эхнэр хүүхэд авчихсан байж байгаад тэнд сүм мүм байгууллагдахад өөрийнхөө хүслээр лам болно гэж яваад Дарамсала руу яваад 7, 8 жил болоод ирсэн чинь би ерөөсөө Монголд ажиллаж байгаа сүм хийдүүдтэй, энэ лам нартаа учраа олж байж чадахгүй юм байна.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Би өөрөө аягүй их сэтгэл санааны хямралд орж байнаа.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Надад энэ ном таарахгүй ээ. гээд
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Энэ чинь ийм байдаггүй юмаа. Жаахан лам залуу ярьж байна ш дээ.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Тийм л байгаа байхгүй юу.
Аким -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Мэргэ төлөг тавиад айлаас өргөл барьц аваад явж байдаг. Бид нарт ийм юм байхгүй.
Аким -
Би хэлээд байна ш дээ. 17, 18, 19-р зуун, 20-р зууныхаа эхэн үеийн байдлаар манай сүм хийдүүд ажиллаж байнаа гэж би хэллээ ш дээ. Ердөө тийм л байгаа байхгүй юу. Бид 21-р зуундаа яах бэ? гэдгийг сүм хийдийн удирдлага яндагтнууд ойлгохгүй байх шиг байна. Орчин үеэ ойлгохгүй байна ш дээ. Техник дэлхийн хөгжлийн хурд ямар болчихов? гэдгийг эд нар ойлгохгүй байгаа биз дээ.
Хишигсүрэн -
Бас нэг ийм юм байгаа. Хаана ч гэсэн Христийн сүмд орохоор аль ч шашинтан биш хүн орлоо ч Христийн сүмд, Лалын сүмд ч гэсэн нэлээд олон сүмд орж байсан. Нэг юу байх юм.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Ариун шүтээний газар гээд ямар ч шашинтай хүн байсан. Хэн ч байлаа гэсэн тийм сүр далайлгаад авраад, айлтгаад тэр сүмийн эзэн ч юмуу? Тиймээ? Манай сүм хийдүүд бол дээд зэргийн бохир, заваан нэг л их харанхуй би Монголоос өөр газар Буддын сүм ороогүй л дээ. Хийдэд орж байсангүй.
Аким -
Тийм л дээ. Тэр гэрэл гэгээтэй нь холбогддог юмуу? Яадаг юмуу? Хэн мэдэх вэ? Ер нь юу л даа. Манайхны тэр юу бол үнэхээр тийм бохир заваан, үнэртэй байдаг л даа. Хөөрхий. Одоо тэгээд цэвэрлэдэг ч юмуу? Үгүй ч юмуу? Бүү мэд. Тэр бурхан тахилаа болбол. Хуучин байна ш дээ. Бурханаас нь гэрэл цацардаг байсан. Бүр Тахилч гэж хүн байна. Тэр нөгөө бурхануудыг чинь бурхадыг чинь гялтгантал арчаад л ингээд ороход л ерөөсөө өөдөөс гэрэл цацарч байдаг. Одоо тэгтэл бурхан тахилаа арчдаг юмуу? Нэг шилэн юунд хийчихсэн. Тэгээд түүнийгээ онгойлгодог юмуу? Үгүй юмуу? Тэр шилэн Гүнгэрваандаа гялтгануулаад байвал зүгээр бурханаас нь өөрсдөөс нь тэр гэрэлтүүлээгүй байхад бараг юу яах ёстой ш дээ.
Хишигсүрэн -
Манай тэр Мэгзэд Жанрайсэг рүү яваад ороход пүн гээд өөдөөс том бурхан байдаг. Асар том бурхан байдаг. Тэр чинь үзэгдэх байдлыг нь алсаас харж байж л харагдах ёстой бурхан ш дээ.
Аким -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Очоод нэг метрийн зайнаас хараад юу харагдах вэ? Яаж сэтгэж бодохоороо ...
Аким -
Яахав тэр хуучин байсан юм нь байж байгаа царай нь тэр л дээ. Тэгэхдээ бид тэгэх ёстой байсан юмаа одоо нэг юм босгож байгаа юм. 20-р зууны сүүлд босгосон ш дээ. Бүтнээр нь зураг авах ч бололцоо байхгүй. Тийм л байгаа л даа.
Хишигсүрэн -
Хармаар байна ш дээ.
Аким -
Тийм. Тэр эднийг бол манай лам нарын, манайхны сэтгэлгээ ердөө л тэр 21-р зууны 20-р зууны эхэн үед л сүм хийдийн хаагдсан тэр үеийнхээ сэтгэлгээнд л дээшээгээ ахиад л байгаа байхгүй юу. Тиймээ? Ухаан нь манай төрийн эрх баригчдын ч гэсэн тийм үү?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ухаан нь Монгол бичгээ одоо болтол зааж чадахгүй байна ш дээ. Мянган жилийн түүхтэй тэгтэл хоцрогдсон битгий дэмий юм ярь гэж байна ш дээ. Гэтэл Изриаль 46 онд билүү? Улс болонгуутаа гурван мянган жил орхигдсон өөрийнхөө бичгийг аваад байж байна ш дээ. Бичиг үсэг хоцрогддоггүй гэдгийг манай одоогийн эрх баригчид өнөө 21-р зууны Монголын удирдагчид ойлгохгүй л байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Бид нар хэдэн хүн Тангадын Галсан, Чоймаа, өвгөн багш хэн билээ? дээ. Бидний хэдэн хүн Монгол бичгээ татчих юмсан гээд хичнээн яриад сайдтай нь ч яриад, их хурлынхантай ч яриад, ерөнхий сайдтай ч яриад, ерөнхийлөгчтэй ч яриад нэмэр байхгүй. Ийм байхаар зэрэг Монгол улс яаж Монголын үндэсний онцлогоо хадгална. Монголын оюуны сэтгэлгээг ерөөсөө ойлгохгүй. Ойлгохыг хүсэхгүй байна. Хамгийн гол нь.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ийм байдал бол одоо байж байгаа. Түрүүнд нь хаалттай байсан бол өнөөдөр ойлгохыг хүсэхгүй байдалд орж байна. Тэгэхээр зэрэг бол энэ шашны юу бол зүгээр залуу сайхан зүрх сэтгэлгээтэй лам нар байна л даа. Тэрнийгээ бас л адилхан дарчихаж байна. Манай Пүрэвбат лам байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд одоо Пүрэвбатыг бол гаргаж ирэхгүй байна ш дээ. Нөгөөдөхөөс айдаг. Чадалтай хүнээс айдаг Монголчуудын юу яг хэвээрээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. За нэг ийм сэдэв байна. Ер нь социализмын үед эрх мэдэл албан тушаалтай хүн гэж ямар хүн байсан бэ? Эрх мэдэлтэй албан тушаалтай хүн, эрх мэдэл албан тушаалгүй хүн хоёр юугаараа ялгагддаг юм? Тэдний харилцаа ямар байсан юм? Хэрэглээ, соёл гээд эрх мэдэлтэй албан тушаалтай хүн энгийн хүн хоёрын харилцаа одоо яаж өөрчлөгдөж байна?
Аким -
Юу л даа. Тэр эрх мэдэлтэй улсууд болбол том л доо. Тэр чинь тусгай юм эдэлнэ. Ухаан Улс төрийн товчооны гишүүд гэхэд л болбол бүгд урд уулын аманд байртай. Тэд нарын иддэг, уудаг ухаан одоо хонь мал, сүү, мүү одоо тэгээд л юу байдаг юм тэр бүгд тусгай байж байна. Тэд нар бол тусгай дэлгүүртэй. Тусгай дэлгүүрт орно. Тийм үү?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
10-р дэлгүүр гээд одоо сайд, орлогч сайд нарын ордог тийм тусгай дэлгүүр байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэнд бол одоо тэдний эдэлж хэрэглэдэг юм бол цөм бүрэн байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Мань мэтэд бол жирийн дэлгүүрээр явна. Юм олдохгүй. Ухаан нэг костюм олоод өмччихье гэхэд бид ...
Хишигсүрэн -
Бараа таваарын хомсдол гэдэг юм гайхамшигтай байжээ?
Аким -
Хомсдолтой байсан.
Хишигсүрэн -
Тэгээд байхаараа зэрэг бүгд ижил төрлийн форм болчихсон?.
Аким -
Тийм. Тийм. Тэгээд бид нар чинь нэг муу ганц Орос костюм арай дөнгүүр нь тэр. Гадны костюм бол орж ирэхгүй ш дээ. Тэгээд бид чинь таньдаг даргатай бол та нэг тийм юм аваад өгөхгүй юу? гэж гуйна. Тийм үү? Тэгж байж бид нар костюм олж өмсөнө. Орос дэлгүүр гэж байлаа. Мэргэжилтний дэлгүүр гэж байлаа. Мэргэжилтний дэлгүүрээс ухаан тэнд танилтай бол бас нэг костюм, гутал аваад өмсчих бололцоотой. Манай өөрийн хийдэг гэвэл гутал мутал чинь бүр инээдэмтэй юм үйлдвэрлэнэ. Чөрчийсөн юм. Үгүй бол дорхноо салаад ойччихно. Үйлдвэр хөгжүүлнэ гэж хашгираад байсан мөртлөө түүнийгээ хөгжүүлээгүй. Ийм л байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тийм. Костюм гэж хүн өмсөх аргагүй юм хийчихнэ. Улсууд голоод өмсөхгүй ш дээ. Тэгээд хөөрхий ажилчин мажилчин, тэр юугүй улсууд бол авч өмсөж л байсан л даа. Хэрэглээний ялгаа бол ийм л байна ш дээ. Маш ондоо байсан.
Хишигсүрэн -
Та нэг яриач? Дэлгүүрийн очер гэж нэг юм байна ш дээ. Ямар юм байна очерлоно. Талхандаа очерлоно. Сүүндээ очерлоно. Махандаа очерлоно. Архиндаа очерлоно. Хувцсандаа очерлоно. Тиймээ?
Аким -
Архинд болбол нэг их очерлож байгаагүй юм.
Хишигсүрэн -
Архинд бол сүүлийн үед 90-ээд онд очерлосон ш дээ.
Аким -
Тэр бол юунаас болсон бэ? гэхээр зэрэг хойно Горбачев хуурай хууль зарласан.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Үүнийг дагаад Батмөнх “хуурай закон” гэж ярьдаг тиймээ? “Сухой закон” гэж ярьдаг. Тэрнийг дагасан байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэрнээс болж архинд очерлох гэж дээ ерөөсөө юу нь гарахгүй. 7 хоногт бишээ. Сард 2 шил архи байхаа. Тийм юм болохоор зэрэг зүгээр бид нар чинь шөнийн орой 8 цаг болтол зардаг. Дэлгүүр онгойдог. Тэгэхэд бол бид чөлөөтэй хэрэгцээтэй үедээ тэрнийг очоод авчихдаг байсан байхгүй юу. Гэтэл тийм болчихоор хүн 2 шил архиндаа очерлоод хүн дарагдаж үхэж байсан. Тийм явдал 2, 3 гарсан. Тэрнээс болж Монголчууд нөгөөдөхийгөө тэд нар зүгээр тэр шил архи сервантанд хэвтэж л байна. Хөргөгчинд хэвтэж л байна. Хэрэгтэй үедээ л хэрэглэхээс биш тэгж хамаагүй уудаггүй байсан ш дээ. Аа гэтэл хүмүүс тэр 2 шил архиа авангуутаа нөгөөдөхийг чинь маш ховдогоор уудаг болсон. Монголчууд бүр даяараа ингэж хавтгай архи уух болсон шалтгаан бол тэр юунаас болсон.
Хишигсүрэн -
Тэр хуулиас?
Аким -
Тэр хуулиас. Тэр юу гэдэг юм? Тушаал гэдэг юмуу? Юу гэдэг юм? Тэрнээс л болсон ш дээ. Тэгээд ердөө шаг гэж нэг юм гарч ирээд шил архи гаргана уу? гэдэг гаргая гэдэг гурван үгийг шаг болгож товчлоод тэгээд ресторан юунуудын гадуур шөнө бид нар чинь шаг байна уу? “Шаг” байна уу?
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Нөгөөдүүл нь “шаг” авах уу? гэж худалдаж тэрэн дотор чинь өвгөнтийн хөндий гээд тэр Хятад архи чинь гарч ирж байлаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Орос спиртээр хийчихсэн найруулсан спирт ч яалаа. Ингэж л одоо бүр донтох өвчин Монгол даяараа архинд донтох өвчин ингэж үүссэн ш дээ. Харин тэр социализмын үед бол ууж байсан уу? Ууж байсан. Тэгэхдээ ерөөсөө донтож тэгж бүр яаж яадаггүй. Зүгээр ухаан архинд яасан бол тодорхой тооны 100 хүн ч юмуу? 50 хүн ч юмуу? байсан. Тэрнийг чинь хаана ч билээ? Зүүнхараад ч билүү? Ийшээгээ хаашаа ч билээ? Эмчлэх гээд аваад явдаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Үгүй бол гадаадын зочин мочин айхтар хүндтэй хүн ирвэл нөгөөдүүлийг чинь бас аваачаад тэр юунд нь 10 хоног байлгачихдаг. Ийм байсан.
Хишигсүрэн -
Хөдөлмөр эмчилгээний ...
Аким -
Тийм газар мазар гээд аваачдаг байлаа ш дээ. Тэгэхэд бол ийм архичид ийм элбэг байгаагүй. Энэ бол Батмөнх даргын гавъяа юм даа. /Инээв/
Хишигсүрэн -
Идэж хэрэглэдэг, өмсөж зүүдэг ахуй хангамжийн хувьд эрх мэдэлтэн албан тушаалтны хувьд ийм байлаа гэхэд өөрөө өөрийгөө мэдрэх тиймээ? Өөрийгөө мэдрэх юм байна ш дээ. Хоёрдугаарт тэр хүмүүсийн хоорондын харилцаа ямар байх вэ? Дарга, цэргийн харилцаа?
Аким -
Дарга цэргийн харилцаа хэцүү ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тэр үеийн өмчтэй, өмчгүй хүмүүсийн харилцаа гэсэн үг биш ш дээ.
Аким -
Дарга бол дарга ш дээ.
Хишигсүрэн -
За?
Аким -
Дарга бол дарга ш дээ. Дарга бол юутайгаа дарга шиг л харьцана. Тийм үү? Ажилтантайгаа. Зүгээр ухаан жирийн хоёулаа ингээд сайхан яриад ингээд байх тийм юм бол байхгүй ш дээ. Тэр дарга бол өндөрт байна. Тэр юу бол намд байна. Энэ харьцаа болбол тийм энгийн, сайхан дотно юу байгаагүй. Тийм юу гэх юм бэ? дээ. Дарга цэргийн харьцаа гэдэг асар их ялгаатай.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм асуудал дээр хоёулаа манай судалгаанд болохоор социализмын үед Монголын гэр бүлийн байдал яаж өөрчлөгдөв? Төр засаг нь ямар арга хэмжээ авав? Тэр нь таны амьдралд яаж нөлөөлөв гэсэн асуулт бий. Ер нь Монгол гэр бүл, Гэр бүл судлал ч гэдэг юмуу? Гэр бүлийг социологийн шинжлэх ухаан судлаад гэр бүлээ тогтоох ч гэдэг юмуу? Байдаг гэдэг ч юмуу? Энэ талаас нь аваад үзвэл Монгол гэр бүлийг судалгааны түвшинд гаргаад ингэсэн юмтай би хувьдаа танилцаагүй. Та амьдралын туршид ажиглахад уламжлал нь ямар байсан юм бол? Гэр бүлийн асуудал Монголчуудын хувьд ямар онцлогтой вэ? Социализм үүнд ямар байдлаар нөлөөлөв?
Аким -
Яахав дээ. Дээр үед бол зүгээр өвгөд хөгшдийн ярианаас үзэхэд бол манай түүхийнхний бичиж байгаагаас үзэхэд ноёд, хатдын асуудал бас л нэг ондоо тийм үү?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Зүгээр жирийн юу эрэгтэйчүүд нь давамгайлж байсан. Гэр бүлээ, гэрээ ер нь эрэгтэйчүүд нь авч явж байсан ш дээ. Эмэгтэйчүүд бол яахав ар хонь малаа саах, тогоо шанагаа барих эрэгтэйчүүд бол тэр гэр бүлээ ямар л байдлаар авч явах тэр үүргийг бол эрэгтэйчүүд нь гүйцэтгэж байсан. Социализмын үед бол эрэгтэй, эмэгтэй тэгш эрх гэж нэг юм гарч ирсэн. Энэ бол харин зөв байсан гэж би боддог юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Дээр үед чинь нөхөр нь эхнэрээ зодчихоод юу ч болохгүй ш дээ. Нөгөөдөх нь би зодуулж байх ёстой хүн гэсэн тиймэрхүү гэхдээ дандаа биш л дээ. Тийм харьцаа бол урд байсан. Аа социализмын үед бол эрэгтэй эмэгтэй нь тэгш харьцаа гэдэг юм нэлээд үүссэн шүү.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тийм учраас эмэгтэй хүн эхнэр нь ажил хийдэг боллоо шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэртээ суугаад байдаггүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Нөхөртэйгээ адилхан цалин авдаг. Тиймээ?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ийм байдал бол нэлээд тэгш эрхтэй байсан гэж би боддог.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Хэлж чадах байна.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм юм би анзаарсан ш дээ. Яг социализм ид гольдролдоо ороод ч гэх юмуу? Тодорхой түвшинд социализмыг оргилдоо хүрсэн гэж үзвэл яг Монголд байгааг нь салгаж аваад үзвэл ....
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Тэр үед гэр бүлийн салалт асар бага байсан. Гэтэл сониноос миний эцэг, эхийн үед салалт бага байсан байгаа юм. Манай аав ээжийн аав ээжийн үед миний өвөө эмээгийн залуу байх үед салалт бол манай нутагт гарцаагүй байсан. Миний төрсөн эмээ бараг 4,5 удаа нөхөрт гарсан хүн ш дээ. Манай өвөө аавын аав хоёр удаа авгай авсан.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Зүгээр миний өвөө эмээгээр ярихад.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Тэгээд би энэ шалтгааныг ерөөсөө ойлгодоггүй байхгүй юу. Яагаад салаад байдаг байсан юм?
Аким -
Хүмүүсийн салж байсан шалтгааныг би яаж мэдэх вэ? дээ. Хоёр биетэйгээ таарахгүй ч байсан юмуу?
Хишигсүрэн -
Нийтлэг юу байсан уу?
Аким -
Нийтлэг гэхээр би мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Хувь хүмүүсийн асуудал байсан уу?
Аким -
Тэр бол хувь хүмүүсийн асуудал байсан байх.
Хишигсүрэн -
Эсвэл социализмын уур амьсгал гарч ирээд нөгөө тэгш эрх гэдэг юм нь яригдаад энэ давалгаа бий болчихсон болов уу? гэж хардаж байна л даа. Тэр үед чинь хэлмэгдүүлэлтийн үе дуусаад 40-өөд оны үе 50-иад оны үеийн салалт их байдаг юм байна.
Аким -
Би тэр үеийн салалтыг ёстой мэдэхгүй байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Түүнийг бол ёстой мэдэхгүй. Худлаа хэлээд яахав. Хуучин чинь бол лам багшаар үзүүлж байж, жил милээ харж байж , энэ хоёр таарна таарахгүй гэдгээ үзүүлж байж гэрлэж байсан ш дээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэр үед хайр сэтгэл мэтгэл гэдэг юм биш. Тэгээд түүний үргэлжлэл тэгж нийлсэн улсууд салж байсан юмуу? Мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Социализмын үед бол ялангуяа 40-өөд оноос хайр сэтгэлтэй бие биедээ дурласан тийм улс ухаан нийлж байсан. Цочир танилцаад гэнэтхэн яагаад суучихдаг. Тэгсэн чинь зан ааш, зан араншин таарахгүй болоод тэгээд салдаг байсан юм болов уу? Би түүнийг мэдэхгүй. Зүгээр салалт багассан гэдэг юу ш дээ. Тэр үед тухайлбал заавал шүүхээр сална. Шүүхээр.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Намын дарга шийднэ.
Аким -
Ном бол ...
Хишигсүрэн -
Нэлээд оролцоотой.
Аким -
Оролцоно. Лениний “Гэр бүлийн талаар тогворгүй бол улс төрийн талаар тогтворгүй” гэж Ленин хэлсэн гээд үг байсан.
Хишигсүрэн -
Яг хэлсэн үү?/Инээв/ Лениний нэрийг намын дарга барьсан уу? /Инээв/
Аким -
Би чинь бас улс төрийн орчуулагч байсан хүн шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Лениний 36 ботийг би нэлээд эргүүлсэн хүн.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Харамсалтай нь надад тийм юм таараагүй.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
/Инээв/ Тийм юм надтай таараагүй. Манай коммунистууд ч гэсэн хэрвээ яг тэгж хэлсэн бол бас ишлээд Лениний төддүгээр боть гээд иш татаад бичих байсан байх. Тийм юм байгаагүй. /Инээв/ Тэгээд гэр бүл салах юм бол шүүхээр салдаг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Намын хурлаар авч хэлэлцдэг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгэхээр зэрэг хүн намын хурлаар авч хэлэлцэгдэх юм бол ажилгүй болно.
Хишигсүрэн -
Тэгнэ.
Аким -
Ажлаасаа халагдана.
Хишигсүрэн -
Нутаг заагддаг.
Аким -
Салснаас болж арай нутаг заагдаж байгаагүй.
Хишигсүрэн -
Байсан байнаа.
Аким -
Би түүнийг мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
70 хэдэн онд ...
Аким -
Ажлаас бол халж байсан. Ажлаас халж байсан.
Хишигсүрэн -
Тушаалыг нь бууруулаад шууд яамны хэлтсийн даргыг хөдөө баазын даргаар тавьж байсан.
Аким -
Тийм үү?
Хишигсүрэн -
Салаад нийлж байгаа хүнийг нь бас нэг газар аваачиж ...
Аким -
/Инээв/
Хишигсүрэн -
70 хэдэн оны үйл явдал байгаа байхгүй юу.
Аким -
Тийм үү? Зүгээр хэлмэгдэлтийн үед бол эхнэр нөхөр хоёрыг хүчээр салгаж байсан явдал бий. Тэгээд нэгийг нь тийшээ, нэгийг нь тийшээ цөлж байсан юм бий. Би санаж байна. Түүнээс зүгээр хоёулаа салж байсан хүмүүсийг тэгж байсныг худлаа хэлж чадахгүй. Мэдэхгүй. Зүгээр ер нь бол ажилгүй. Ажил албан тушаалтай хүн бол бууруулаад ухаан ёстой Төв хорооны хэлтсийн орлогч дарга байх юм бол ухаан комбинатын нэг хэлтсийн дарга ч юмуу? болгочих тийм юм зөндөө байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тийм учраас тэд нар чинь ажлаасаа салахгүй нь тулд дургүй ч байлаа гэсэн өөр хүүхэнтэй болоод сэмхэн яваад байсан ч гэсэн нөгөөдөхийгөө нуугаад /Инээв/ ингээд явж байсан юмнуудыг бол би бол мэдэж байна. Салж барьсан юу бол зүгээр яахав үнэхээр хайр сэтгэлтэй болоод ингээд үнэхээр гэр бүл баталчихсан явж байхын хажуугаар бас тэр шүүх нам хоёрын юунаас болоод яасан шалтгаан бол бий байхаа.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Монголчууд хотжсон. 20-р зууны том үзэгдэл бол тиймээ? Хотын амьдрал руу олноороо бөөнөөрөө шилжиж байгаа ийм үе. Тэгэхээр таны хувьд Монголчуудын хотжиж байгаа байдлын онцлог нь юундаа байна? Та юу ажиглаж байгаа вэ?
Аким -
Ер нь байна ш дээ. Аливаа юм бол ерөөсөө философи, гүн ухааны үүднээс болбол арга билгийн тогтолцоон дотор явдаг. Нүүдлийн соёл иргэншил, суурин соёл иргэншил гэж хоёр юм байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Энэ хоёр бол арга, билиг хоёр юмаа гэж би болдог. Тэгэхээр зэрэг энэ хоёр бол зэрэгцэж явах учиртай юм. Ялангуяа манай Монголд.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгэхээр зэрэг социализмын үед хотжсон байдал арга гэдэг юм луугаа шилжиж байгаа үзэгдлээ гэж энэ бол байх зүй ёсны үзэгдэл.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Зүй ёсны үзэгдэл. Байх ёстой. Хотжих ёстой.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэхдээ хотжих бүр хэтрүүлж аливаа юм чинь хэтрэхээрээ л болохоо байчихдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тийм үү?
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Одоо манайхан бол нүүдлийн мал аж ахуй байх ёсгүй бүгдийг нь ухаандаа тэжээлд оруулна гээд зарим нь зарим амьтад донгодож байна ш дээ. Энэ бол болохгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тиймээ? Тэр нь байж л байг л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Нүүдэлчин малчдыг суурин болгоод малыг чинь тэжээнэ гэвэл нөгөөдүүл чинь дургүйцэнэ биз дээ. Хэн ч одоо тэр дураараа сайхан атар бэлчээртэй ингээд нүүдэллээд явж байдаг тэр хүмүүсийг яана гэвэл тэр чинь амьдралынх нь арга бүх юуг өөрчилнө гэсэн үг.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Аа зүгээр одоо ингээд хот руу орж ирж байгаа улсууд болбол үнэхээр хөөрхий залхуу, хойрго, малаа маллаж чадахгүй болчихсон ийм улсууд одоо хот руу нүүж орж ирж тэгээд үерийн усны аман дээр бор гэрээ шовойлгоод л тэгээд усанд автаад л, хүүхдүүд нь хог ухаад л тиймээ? Тэнд амьдарч чадаагүй. Хотод орж ирээд амьдарч чадахгүй. Ийм байдалд л орчихож байна ш дээ. Тиймээ?
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгэхээр зэрэг юм хэтрэхээр зэрэг болдоггүй юмаа. Ийм учраас болбол Монголчууд бол энэ хоёртоо зэрэг анхаарах тиймээ? Энэ хоёрыгоо хослуулах ийм төрийн бодлого байх ёстой. Төрийн бодлого байх ёстой.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Анх Улаанбаатарт оюутан болоод л орж ирж байсан байх тиймээ? Тэр үеийн хот өнөөдрийн хотын хооронд ямар ялгаа байна?
Аким -
Тэр үеийн хот болбол яахав дээ. Чөлөөтэй тиймээ? Намайг орж ирэхэд гудамж нь айхтар өргөн ч юм шиг яахав тэр үеийн л 60-аад оны л үеийн байдлыг ажиглахад тийм сэлүүхэн, хүн ам нь цөөхөн тийм л байсан л даа.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Одоо бол ерөөсөө хар заарцаг гэдэг юм болоод өнөө хотжилт хэтрээд ...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэрнийгээ Улаанбаатар даахаа байчихаад байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэр үед бол болж байсан. Болж байсан. Хөгжил дорой шүү дээ. Хөгжил бол үнэхээр тийм их хотын байдал бол байгаагүй. Их хотын байдалд ороогүй. Тэр үед бол яахав томхон гадаадын нэг томхон тосгон байдалтай л байсан байхгүй юу. Тиймээ? /Инээв/
Хишигсүрэн -
Танд аль нь таалагддаг вэ? Хотын хэв маяг үндэсний хэв маяг яаж амьдрах нь таны хувьд ...
Аким -
Би бол одоо нэгэнт одоо бол би нэгэнт ухаан ингээд 50 шахуу жил хотод амьдарсан учраас би нүүдлийн амьдралаар амьдарч чадахгүй л дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Хичнээн би өөрөө хүсээд ч чадахгүй. Энэ чинь орчиндоо дасах гэж нэг юм байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэр бол намайг дасгачихсан байгаа байхгүй юу. Ухаан би өвөл 90-ээд онд аавын бие муудаад хөдөө аавыгаа сахих гэж очсон 10-аад хоноход тэнд ёстой үгээ гараад бие засахад чадахгүй л байсан байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тиймээ? Тэгэхээр зэрэг нэгэнт ингээд дасчихсан хүн болбол би хөдөөгийн байдлыг үнэхээр сайн мэддэг. Би түүнд үнэхээр хайртай.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тиймээ? Их сайхан санагддаг болов чиг бие маань хотын байдал нөхцөлд дасаад л байгаа байхгүй юу. Тиймээ? Тэрэн шиг ухаан манай гэрт суудаг улсууд маань байшинд орохдоо яадаг уу? Халууцаад байна. Бүгчимдээд байна. Агаар байхгүй байна гээд өвгөд бол ухаан хөдөө сууж байгаа малчид өвгөн хүүгээ дагаж ирчихээд би буцъя буцъя гэсээр байж буцаж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэндээ дасчихсан. Өнөө илжиг модон хударгандаа гэж ярьдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэр хударга хударгандаа дасчихсан байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэр л болж байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Одоо бол хотод амьдрахад болбол зүгээр гадаа гарахад бол хэцүү байна ш дээ. Машин нь дайрчих гээд л явж болохгүй. Зам олдохгүй. Хүмүүс нь ерөөсөө дайрч унагаачих гээд манайхан чинь өнөө хотын амьдралд хичнээн хотжсон ч гэсэн жинхэнэ хотын соёлдоо дасаагүй байгаа юм. Сураагүй байгаа юм. Ухаан машинууд яаж байна. Жолооч нар яаж байна.
Хишигсүрэн -
Өнөө мориороо давхиж байгаа ...
Аким -
Давхиж байгаа юм шиг гудамжаар чинь сүлжиж давхиад л тиймээ? Тэгээд яадаг гэхээр зэрэг заавал түрүүлэх гээд л ...
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгээд аваар осол гаргаад л тийм үү? Хүн алаад л ингээд л байна ш дээ. Ухаан улаан гэрлээр ердөө давхиад л гарч байгаа ш дээ. Энд зогсоно тэгэхгүй бол хүн дайрна гэдэг бодол тэдэнд суугаагүй л байхгүй юу. Бушуухан л тийшээ гарч авах маш их яарна. Тэр болгоноо морь унасан давхидаг тэр цусанд нь маханд нь байгаагийн шинж л дээ. Аа гэтэл ажилдаа бол яардаггүй.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Тэр ажил хийх гэж яардаггүй. Дуусгая гэж яардаггүй. Морь унаад давхиж байгаа шигээ яардаг.
Хишигсүрэн -
Тийм. Яараад байх юм байхгүй байхад ...
Аким -
Юу ч байхгүй. Араас чинь сигнальдаад давхиад намайг чинь ингэж занаад л хоёулаа давхиад улаан гэрэл дээр очоод зогсож байгаа байхгүй юу. Зэрэгцээд л зогсож байгаа юм. Тэнд зэрэгцэж очоод зогсоно шүү гэдгийг нөгөө хүн ерөөсөө тооцохгүй л байгаа байхгүй юу. Иймэрхүү л хотжилт маань хүмүүс нь тэр хотынхоо юунд үнэхээр сураагүй. Энэ байдал хичнээн үргэлжлэх юм мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Нүүдэлчин улсууд бөөгнөрөөд хамт амьдрах гэж байна ш дээ.
Аким -
Тэгж байна.
Хишигсүрэн -
Нэг хэсэг бас гайгуу болсон байж магадгүй ш дээ. Сүүлийн энэ нүүдэл их юу болчихлоо л доо. Замбараагүй байдалд хүргэчихлээ л дээ. 90-ээд оны эхэн үед 80-аад оны төгсгөл үед үндсэндээ “хотын соёл” гэдэг юм тодорхой түвшинд төлөвшиж байсан байж магадгүй ш дээ.
Аким -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Тэгээд Улаанбаатарын унаган хүүхдүүд, унаган айлынх нь бүгд гадагшаа гараад тэгээд нөгөө сумаасаа, аймгаасаа малын бэлчээрээс Улаанбаатар луу ороод ирсэн улсууд л Улаанбаатар хотын хүн амыг зонхилж байна ш дээ.
Аким -
Тийм. Тэгж байгаа. Тэгж байгаа. Тийм.
Хишигсүрэн -
Унаган Улаанбаатарынхан гэвэл яг танай үеийнхэн та нар үлдэж байгаа байхгүй юу.
Аким -
Тэгээд бас баян хоосны ялгаа гэдэг юм энэ дээр их гарч байна.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тиймээ? Зүгээр нэг “эксель”-тэй хөөрхий хүнийг тэр ухаан жийптэй улсууд тээршээх хялалзаад явж байхад нь заавал урдуур нь орж тийм сэтгэхүй Монголд бий болжээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэх мэтийн хотжилт баян хоосны ялгаанаас болж аймшигтай юмнууд үүсэж байна даа.
Хишигсүрэн -
Тийм. Гарч байгаа гэмт хэргүүд хүмүүсийн яриа, харьцаа, соёл ....
Аким -
Тийм. Дандаа л загнасан хараасан, бухимдсан. Монгол хэзээ ийм байсан юм.
Хишигсүрэн -
Харин тийм.
Аким -
Одоо инээж байгаа хүн Монголд олж харахад ...
Хишигсүрэн -
Байхгүй ш дээ.
Аким -
Байхгүй.
Хишигсүрэн -
Миний дүү Эрдэнэтэд ажиллаж байгаад Улаанбаатарт шилжиж ирээд их хямарсан ш дээ.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Эрдэнэт рүү буцмаар байна. Эрдэнэтэд хүн болгон тайван амгалан. Эрдэнэтэд нийгмийн асуудал харьцангуй гайгуу юм байна ш дээ?
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Улсууд нь ажилтай.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Социализмын үеийн хүмүүсийн хэв маяг хадгалагдчихсан.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Улаанбаатарт ороод ирэхээр нэг л их уурласан. Уцаарласан. Бухимдсан. Муухай царайлчихсан улс явж байдаг.
Аким -
Дандаа гонсгор царайлчихсан улс. Амьдралынх нь байдалтай ч холбоотой байх. Тэгээд хөдөөнөөс орж ирсэн нөгөө хэдэн хонь монио зарж байгаад, ноос ноолуураа зарж байгаад эхсель ч юмуу авчихаж байна л даа.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгээд гудамжны хөдөлгөөнд оролцох гэхээрээ мэдэхгүй. Зүгээр тэгээд манай жолооны үнэмлэх олгодог нөхдүүд олгодог. Тэгээд нөгөөдүүл чинь хөөрхий улаан гэрлээр эргэдэггүй газраар эргээд, би нэг таксинд суулаа ноднин жил.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгсэн чинь сумаа мэдэхгүй. Тэгээд сөрөг урсгалтай замаар орж давхиж байна ш дээ. Энэ бүхнийг тоочих арга байхгүй дээ.
Хишигсүрэн -
Авч байгаа мэдээлэлд хяналт тавина ш дээ. Одоо өдөр тутам авч байгаа мэдээлэл нь хүнийг хөмсгөө тэнийлгээд ингээд алдаад яваад байх юм байхгүй байгаа байхгүй юу.
Аким -
Тийм. Хэвлэл мэдээллийн гол мэдээлэл бол цагаан биш дандаа хар.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэнд хүн үхлээ гээд үхсэн хүнээ харуулж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгэхээр хүмүүс пөөх ямар сонин юм гээд тиймээ? Манай хэвлэл мэдээллийнхэн юу гэж бичиж байна гэхээр ухаан гэдсийг нь хүүлээд сэмжээр нь нүүрийг нь бүтээлээ гэвэл пөөх ямар сонин юм бэ? Их сонин юм байна ш дээ гээд хэвлэл мэдээллийнхэн тийшээ хошуурчихна. Энэ чинь хүмүүсийг дэндүү харгис, дэндүү тийм бүдүүлэг ...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ийм юм руу хөтлөөд бүр тэр лүү татах. Гудамжинд хүн алж байна. Оо тэгж л байдаг юм. Үхэж л байдаг юм тэр ямар хамаатай юм. Ийм сэтгэлгээ рүү хүмүүсийг хөтлөж дасгаж ...
Хишигсүрэн -
Бас нэг ийм юм байгаа. Бид нар цөөхүүлээ мөртлөө бид нарын дунд хичнээн их тэнэмэл хүмүүс байнаа?
Аким -
Тэнэмэл харин одоо цөөрч байгаа юм биш үү?
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Яагаад вэ? гээч. Хятадууд залуу тэнэмэлүүдийг чинь урхидаж аваачаад элэг бөөр зүрхийг нь тэд нар чинь их эрүүл байдаг золигнууд гэнээ.
Хишигсүрэн -
Тэгдэг гэсэн.
Аким -
Тийм. Эрээн Мэрээнд аваачаад хэрэглэчихээд байгаа юм биш үү? Тиймэрхүү яриа их гарч ирж байна шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Магадгүй. Магадгүй.
Аким -
Гудамжаар явж байгаа тэнэмэлүүд цөөрчихлөө шүү дээ. Би тэгж л бодож байна. Эсвэл сайхан хувцас өмсдөг болчихсон юмуу? Бүү мэд. Тэд нар яагаад алга болоод байна. Бас л анхаарах ёстой асуудал гэж би бодож байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Хоёулаа сэдвээ нэг тийшээ өөрчилье. Шал өөр сэдэв. Нас барсан улсуудаа Монголчууд дурсдаг арга барил таны амьдралын туршид яаж өөрчлөгдөж байна?
Аким -
Хуучин дээр үед бол задгай ил тавьдаг байсан. Монголчууд. Миний үед бол тавьж л байсан шүү дээ. Миний багад.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгээд шувуу нохой хурдан идчих юм бол сүнс нь дээшээгээ хурдан яваад өгдөг. Тийм юм бол байсан. Би бол хөдөө хээр тоглож яваад задгай хаячихсан юунаас айж цочиж давхиж ...
Хишигсүрэн -
Ер нь мал хариулдаг хүүхэд болгонд тохиолддог.
Аким -
Социализмын үеийн нэг ололт гэвэл тэр үхэгсдээ оршуулдаг болсон л доо.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Гэсэн ч сүүлдээ оршуулаад Оросуудыг дагаад архиддаг цаг ирж байна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Үхсэн хүнээ оршуулж ирчихээд баахан архиддаг ийм юм болсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ялангуяа 60, 70, 80-аад он. Харин түүний дараагаар 90-ээд оноос лам сэргээд ирсэн чинь тэр архи уудаг юм байхгүй болоод ирж байна. Энэ бол бас дэвшил. Тэр үед чинь цемент мемент одоо тэгээд их л хүндэтгэлтэйгээр нөгөө хүнээ оршуулдаг байлаа даа. Одоо юу болж байгаа юм зах зээлийн үед тэр цемент мемент нь ховордоод одоо юу болж байгаа юм бүү мэд. Харин ер нь нэг юу байна ш дээ. Чандарладаг.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Энэ бүхэн болбол их л зөв юм боллоо. Улаанбаатарт чинь оршуулга маань юу болж хувирсан гэвэл одоо хот дотроо ямарч замбраа алга. Одоо тэгээд тэр ухаан юун дундуур орж байгаа булагнаас уудаг. Ил товчоонд байхдаа энэ талаар би зөндөө бичиж байсан. Ямар өвчтэй, ямар вирустай, ямар микробтой уснаас ууж байгаагаа тэд нар мэдэхгүй. Ус нь олдохгүй.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Ууж байсан ш дээ. Одоо чухам ууж байна уу? Үгүй юу? Мэдэхгүй.
Хишигсүрэн -
Дэнжийн мянгын, Телевизийн араар ...
Аким -
Телевизийн араар байдаг улсууд ямарч замбараагүй болчихсон. Үгүй бол гадаадад бол ингэж л оршуулдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгэхэд бол тэрнийгээ тойруулаад хашаа машаатай дотор нь хүн оруулдаггүй. Тэрнийгээ ...
Хишигсүрэн -
Харуул хамгаалалттай.
Аким -
Харуул хамгаалалттай байдаг ш дээ.
Хишигсүрэн -
Таны амьдралд гүнзгий нөлөөлсөн үйл явдал байгаа юу? Тэр нь ямар үйл явдал байваа?
Аким -
Миний амьдралд нөлөөлсөн үйл явдал гэвэл Ардчилал ш дээ. Би үгээ хэлж чаддаггүй байсан. Чөлөөтэй бичиж чаддаггүй байсан. Би болохгүй байна гэдгийг ойлгодог л байсан. Би түрүүнд нь ярьж байсан байхаа.
Хишигсүрэн -
Социализм задарчихна гэж бодож явсангүй гэж ... /Инээв/
Аким -
Тэгээд би чинь үр хүүхэдтэй хүн Лоохууз гуай шиг, Нямбуу гуай шиг ч юмуу? Төмөр-Очир гуай шиг би ийм зоригтой байж чадаагүй. Зүгээр хэдийгээр ойлгож байсан чиг зохицоод л амь зууж байсан хүн.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд энэ Ардчилал гэдэг юмаар л би одоо өөрийн чинь өмнө чалчаад сууж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Энэ л миний ганц олж авсан юу гэдэг үүгээр л би бахархаж галиглаж явдаг. Ингэснээр би дэвшилтэй танилцаж байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Бусдаас онцгой ер бусын гэж хэлж болох зүйл таны амьдралд ер нь байгаа болов уу?
Аким -
Би бол жирийн нэг сэхээтэн ш дээ. Монголын тэр үед социализмын үед дундаж сэхээтэн гэж нэр томъёо байлаа. Тэр шиг би бол дундаж сэхээтэн ш дээ. Нэг ч их онцлог гойд гайхамшиг болчихсон юм надад ямар юм байх вэ? дээ. Зүгээр жирийн л амь зууж л явна.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Бид хоёрын ярилцлагад хөндөгдөөгүй сэдэв яг энэ 20-р зууны амьдрал түүхийг ярьж байх үед үйл явдал нийгмийн байдлыг харахад үлдэж хоцорч байгаа тийм зүйл байна уу?
Аким -
Хэн мэдэх вэ? Би бол өөрийн чинь асуусанд л хариуллаа. Өөрөө үүнийг чинь ямар энд чинь хариулна. Тэгж хариулна гэж бодож байгаагүй. Санаанд орсноо л ярьж байгаа ш дээ. Тийм учраас надад тийм юм алга.
Хишигсүрэн -
За ингээд сайхан дэлгэрэнгүй ярилцлага өгсөн танд их баярлалаа. Хоёулаа ингээд ярилцлагаа өндөрлөе.
Аким -
Өөрт чинь хэрэг болж байгаа бол тэгээд болох нь тэр. /Инээв/
Хишигсүрэн -
Бололгүй яахав.
Яагаад танай аав Сталины боть уншуулна гээд ...
Аким -
Ерөөсөө би 2-р ангид ороод ном унших сонирхолтой болчихсон. Тэр үед ном олддоггүй байсан. Тэгсэн чинь нэг ийм давхар Сталин гэсэн боть ...
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Сталины хэддүгээр боть юм мэдэхгүй. Ийм ном олж ирээд намайг унш гэсэн л дээ. Эхлээд би уншаад юу ч ойлгоогүй. Фашизм машизм гээд би элийгээ ойлгох вэ? дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Би аавд хэлсэн. Би үүнийг чинь ерөөсөө ойлгохгүй юм байнаа. Дахиад унш тэгвэл ойлгодог юм гэсэн.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Ааваасаа айгаад ...
Хишигсүрэн -
Жаахан хүүхдийг үү?
Аким -
Тийм. Тэгээд би дахиад уншсан.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Дахиад ааваа би ойлгосонгүй гэсэн. Дахиад унш гэсэн. Надаар 3 уншуулсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд яасан гэхээр би уншаагүй. Аав түүнийг ойлгохгүй гэдгийг мэдэж байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Тэгсэн мөртлөө?
Аким -
Тэгсэн мөртлөө аав энэ хүүхэд үүнийг уншвал юмыг түргэн уншиж сурна. Одоо би ном уншихад, хүмүүс номыг мөр мөрөөр нь уншдаг ш дээ. Би тэгдэггүй. Ерөнхийд нь хараад утгыг нь авчихдаг. Нүдээрээ. Тийм юм суулгах гэж манай аав тэгж уншуулсан.
Хишигсүрэн -
Сталины боть уншуулаад залхаагаад ...
Аким -
Би залхаагүй.
Хишигсүрэн -
Яг үнэндээ тиймээ?
Аким -
Үнэндээ бол залхаагүй.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Ойлгоогүй гэхдээ юмыг маш хурдан уншдаг техниктэй болсон. Түүнээс биш 2-р ангийн хүүхэд ойлгохгүй гэдгийг мэдэлгүй яахав. Өөрөө багш хүн.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Цалин болгон дээрээсээ 10 төгрөг өгдөг байсан гэсэн ш дээ. Тухайн үед 10 төгрөг гэдэг том мөнгө ш дээ.
Аким -
Тийм. Намайг ...
Хишигсүрэн -
Дундажаар хэдэн ном авах бэ?
Аким -
Оо тэр чинь дөрөв таван ном авчихна шүү дээ. Их үнэтэй ном л 5 төгрөг байсан байх. Бусад нь бол хоёр гурван төгрөг л байна ш дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Өөрийнхөө сонголтоор л авах уу?
Аким -
Өөрийнхөө сонголтоор л тэр үед ном ховор. Улс төр мөр мэдэхгүй учраас тийм ном авахгүй ш дээ. Уран зохиолын ном л авна.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Түүнийгээ аваад би шөнөжин уншина. Гэрэл асаалттай байна. Манай аав “бид унтмаар байна, гэрлээ унтраа” гэж ерөөсөө хэлэхгүй. Шөнөжин орон дээр хэвтэж байгаад ном уншина.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Та Монгол бичгээр ном ирдэг байсан гэж ярьсан байсан. Тэр ямар учиртай билээ?
Аким -
Тэр яахав дээ. 49 онд Хятад Монгол хоёр сайжраад Хятадад коммунист засаг тогтоод манай харилцаа нэг хэсэг сайжирсан ш дээ. Тэгэхэд Өвөр Монголын Монгол бичгээр ном их орж ирдэг. Тухайлбал “Хөх судар” л гэнэ. Инжинааш Өвөр Монголын маш их номнуудыг Монгол бичгээр хэвлэж байсан ш дээ. “Хүйтэн уулын бичиг”. Тэр үед “Шоху яаны үлгэр” гэж би уншиж байсан юм. Уг нь юу юм билээ. Хүйтэн уулын бичиг гэдэг Хятадын эртний роман. Тариачдын бослогын тухай роман. Тэгээд жижиг жижиг дэвтэр зурагтай. 108 баатрын зурагтай. Тэр бүгдийг ...
Хишигсүрэн -
Аймгийн төв дээр аваад уншиж байсан?
Аким -
Аймгийн төв дээр аваад уншиж байсан. За яахав тэр үед... /040/4/ хэмээх бичиг” гээд түүнийг уншиж байсан. Тэр чинь жаахан үүлэн борооны явдалтай дэлхийн нэг гурван эротик романы нэг ш дээ. Жамсрангийн Цэвээний орчуулгаар жижигхэн хөөрхөн дэвтэр. Надад тэр нь олдохгүй. Манай ангийн нэг нөхөрт байсан байгаа юм. Олсон байгаа юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Түүнийг авч ирээд багш нараас нууж байгаад хэдүүлээ ...
Хишигсүрэн -
Дамжуулаад?
Аким -
Үгүй. Тэд нар Монгол бичиг мэдэхгүй. Надаар уншуулдаг.
Хишигсүрэн -
Пөөх чанга унших уу?
Аким -
Би нөгөөдүүлд чинь чанга уншина. /Инээв/ Бүгд над дээр овоорчихно. /Инээв/ Нууц алдвал багшид хураалгачихна.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Тэгээд надаар нөгөөдүүл уншуулдаг.
Хишигсүрэн -
Монгол бичиг сурах нь таны хувьд Өвөр Монгол номнуудаас болсон уу? Өөр шалтгаан байсан уу?
Аким -
Ерөөсөө л би Монгол бичиг суръя гэж бодсон.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Бурангуй бичиг энэ тэр гээд бас хориотой байсан уу?
Аким -
Нэг их айхтар юу байхгүй.
Хишигсүрэн -
Заахаа л больчихсон болохоос биш ...
Аким -
Өөрөө л сурахад 10 жилийн хүүхдийг чи яах гэж сурч байгаа юм гэж байцаах юм бол байхгүй. Манай аав бол өөрөө Монгол бичгээр чөлөөтэй. Монгол бичгийн багш байсан. Манай аав чинь би чамд ярьсан байх малчид хүүхдээ сургуульд өгөхгүй байхад ятгаж ...
Хишигсүрэн -
Ятгаж сургуульд оруулж байсан.
Аким -
Сургуульд оруулж байсан. Тэгээд Их засаг энэ тэрийг өөрөө уншдаг. Надад бас ярьж өгдөг. Тийм учраас Монгол бичгийг сурах нь зүйтэй юм байна гэж бодсон юм байлгүй дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэр үедээ ямар юмаа мэдэх вэ? дээ. Би өөрөө бие даагаад Монгол бичгийн жижигхэн цагаан толгой байсан юм.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд түүний дармалыг нь яг дагаж бичээд тэгж байгаад би өөрөө сурчихсан.
Хишигсүрэн -
Одоо бид нар нэг ийм ойлголттой байгаа ш дээ. Уран зохиол хүнийг хүмүүжүүлдэг том ...
Аким -
Манай багш нар маш муу ажиллаж байна. Боловсролын яам Монгол хэл, уран зохиоын хичээлийн цагийг багасгасан шүү дээ. Тоо моо нь нэмэгдэж орж байна. Хүнийг хүмүүжүүлэхэд уран зохиол чинь хүний оюуныг тэлдэг байхгүй юу даа. Амьдралын бүх салбарыг бичиж байна ш дээ. Хэдийгээр социализм байлаа ч гэсэн. Хичнээн загвартай байлаа ч гэсэн тэрэн дундуур бас нэг бодит амьдрал яваад байгаа ш дээ. Хичнээн загварт баригдсан байлаа ч гэсэн амьдрал юм болохоор амьдралын тэр олон талууд ямар нэгэн хэмжээгээр тусаж байгаа. Тэр чинь хүүхдийн мэдлэг, амьдралын мэдлэг, хүүхдийн тэр жижиг чадамжийг ямар ч байсан тэлээд байгаа байхгүй юу. Ганцхан Холивиудын кино өнөөдөр аав ээжтэйгээ цуг суугаад үзэж байна ш дээ. Тиймээ? Энэ бол худлаа шүү гэдэг юм хүүхдэд төрөхгүй. Нээрээ ийм юм байдаг юм байна гэсэн бодол төрж байгаа байхгүй юу. Манай боловсролын бодлого бол номны юу руу биш. Номыг аль болох цөөлөх компьютер л сурвал болно гэж ийм бодлого баримталж байна. Компьютер манай өнөөгийн хүүхдүүдэд хэрэгтэй. Зөндөө хэрэгтэй. Тэгэхдээ ном гэдэг агуу зүйлийг орхиж болохгүй. Манай багш нар тэр бодлогоо дагдаг ч юмуу? яадаг юм. Хүүхдээ номтой нөхөрлүүлэх ном руу чиглүүлэх тэр юм бол ерөөсөө байхгүй.
Хишигсүрэн -
Беларуссийн Их Сургуулийн философийн ангийн программыг харж байсан чинь нэг хоёрдугаар курсад уран зохиол утга зохиол судлал гэж хичээл ороод тэр хичээл дээр гол нь юу ордог бэ? гэхээр өөрийнхөө мэргэжлийн чиглэлээр эссе бичих хэл зүйн найруулга зүй ...
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Юм бичих дадлыг тэр хичээл дээр олгодог юм байна гэж тухайн үедээ надад гайхалтай санагдаж байсан.
Аким -
Аа ха. Үгүй тэнд байна ш дээ. “Үг хөгжүүлэх” гэдэг хичээл ордог байсан юм. 2-р ангиас.
Хишигсүрэн -
“Үг хөгжүүлэх”?
Аким -
Аа ха. Түүгээр чинь тэр эссе бичүүлдэг байсан юм. Өөрийнхөө бодсон юмыг бич.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
“Үг хөгжил” гэдэг чинь тэр.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Тэр бол 60-аад оноос заагдсан л даа.
Хишигсүрэн -
Танд 40-өөд оноос 60-аад он хүртэлх уран зохиолын янз бүрийн номны цуглуулга байсан гэж байна ш дээ. Тиймээ? Хүүхэд болгонд тэр бүр байхгүй л дээ. Тухайн үед аав тань дэмжлэг үзүүлсний үр дүнд ...
Аким -
Тийм. Манай аав бол ...
Хишигсүрэн -
Бичгийн хүн болох суурийг тавиад өгчихөж.
Аким -
Яг л аав тавьж өгсөн. Надад модоор шилэн нүүртэй маш гоё хээ угалзтай тийм шүүгээ хийж өгч байсан. Дээрээ шургуулгатай. Би зураг зурдаг бийр мийр будгаа шургуулгандаа хийчихнэ. Оюутан болох бүх бэлтгэлийг аав маань надад хийж өгсөн.
Хишигсүрэн -
Танай дүү нар яасан бэ?
Аким -
Манай ээж чинь салаад явчихсан. Манай хойд ээжээс хүүхэд гараагүй.
Хишигсүрэн -
Оо за.
Аким -
Би ганцаараа гэхдээ манай аав хоёр хүүхэд өргөж авсан л даа. Нэг нь манай аавын хамаатан ер нь хоёулаа л манай аавын хамаатны хүүхэд байсан.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Нэг бага дүү маань аавын голомт дээр үлдсэн л дээ. Би хөдөө явахдаа тэднийхээр очдог ш дээ. Бага дүү маань холбооны дунд мэргэжилтэй. Тэндээ ажлаа хийгээд байж байдаг юм.
Хишигсүрэн -
Нэг ийм юмыг яривал ярьж болно л доо. Сая бид хоёр наашаа алхаад явж байхад ярьсан ш дээ. “Ил товчоо” сонин тухай үедээ ардчиллын дуу хоолой болж, ардчиллын төлөө явж байсанаараа.
Аким -
Аа ха.
Хишигсүрэн -
Энэ бүхнийхээ төлөө та бүхэн аягүй их хохирол амссан. Хэлмэгдсэн Ардчиллынхан энэ талаар юм дурсдаагүй, тоодоггүй гэж ярилаа ш дээ. Би ч хүртэл ихэнхийг нь мартсан байна. Тухайн үедээ юу бичиж байсныг бүдэг бадаг санаж байна. Энэ талаар юу хэлэх вэ?
Аким -
Түүнийг хэлж ядаад байх юу байх вэ? дээ. Хоёр нам бол яг л ижилхэн стандартаар л явж байна ш дээ. Адилхан хувааж идэж байна. Эдийн засгийн хувьд гадаадын монополиудын гарт улсаа өгчихлөө л гэж бодож байгаа. Энэ дээр бол МАХН хоёулаа адилхан. Хэдэн төгрөг өгч байна. Тэр нь энэ орчлонг аварчих юм шиг л ярьж байна ш дээ. Нэг нь ухаан эсрэг байж болно шүү дээ. Тиймээ? Ерөнхийлөгч ч тэр тиймээ? Аа их сайхан ...
Хишигсүрэн -
Сайхан гэрээ хийлээ гээд л...
Аким -
Сайхан гэрээ хийлээ гээд тиймээ? Ийм л болчихлоо шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм. Энэ дээр нь хэдэн мэргэжлийн таны үеийн улсууд дуугарч байгаад ...
Аким -
Тэгээд яриад дуугараад ямарч нэмэр байхгүй. Тэрнийг авч хэлэлцэж байгаа юм ер нь одоо бол би ч гэсэн дуугарахгүй л байгаа. Яриад яах юм? Зүгээр амнаас гарсан хоосон авиа болж үлдэж байгаа байхгүй юу. 90-ээд оны эхээр бол тийм байгаагүй ш дээ. Хүлээж авдаг. Ухаан Очирбат ерөнхийлөгч байхдаа ямар сайндаа манай Ил товчоо сониноос болж аюулгүйн зөвлөлийн хурал хийлгэсэн. Тийм үү? Тэр чинь бас энэ Ил товчоо, энэ Пүрэвдорж энэ тэр чинь юу чалчаад байна? Энд чинь цаана нь бас нэг улс Монголд аюултай тусгаар тогтнолд аюултай юм байна гээд тэрийг нь хараад болиулж байсан ш дээ. Очирбат ерөнхийлөгчийн үед. Очирбатыг бас хужаа мужаа энээ тэрээ гээд хэлж ярихгүй юм байхгүй ш дээ. Тэрнийг чинь олж харж л байсан. Очирбат ерөнхийлөгчийг бол би үнэлдэг. Бямбасүрэн байна. Бямбасүрэнгийн толгой бол ямарч компьютерээс илүү толгой. Манай Бямбасүрэнгийн толгой бол ямарч компьютерээс илүү толгой. Нөгөөдөх маань хөөрхий хойно уулын мухарт ганцаараа муу хөгшин нь бурхан болчихсон ганцаараа хүүхдүүд нь хааяа нэг эргэдэг уулын мухарт 4 сард гараад 10 сар болтол ганцаараа суугаад тэгээд байж байна ш дээ. ... Бидний үеийн сэхээтнүүдийг аль аль нам нь тэгж бэлтгэж байсан.
Хишигсүрэн -
Энэ юуг харуулаад байна гээч. Хүн үзэл бодол, байр сууриа илэрхийлээд түүнийхээ төлөө тэмцэнэ гэдэг чинь хүний ёс суртахуун, олж авсан боловсрол зөндөө олон юм байгаа байхгүй юу.
Аким -
Ухаан чи бод л доо. Социал демократууд гээд байлаа ш дээ.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Үнэхээр социал демократ байсан юм бол намаа тараагаад Ардчилсан намтай нийлдэг юмуу?
Хишигсүрэн -
Дарга нь тараачихсан ш дээ. /Инээв/
Аким -
Дарга нь тараачихсан ш дээ. Тэгээд нөгөө муу хэлээд байдаг МАХН-аа соц интерний гишүүн болгож өгөөд тиймээ?
Хишигсүрэн -
Наймаа хийчихсэн юм байна.
Аким -
Наймаа хийчихсэн.
Хишигсүрэн -
Энхбаяр наймаа хийчихсэн. Танай нам тар мар гэж байгаад Ху намыг социол демократ нам болгоно гэж хэлээд, социол демократ нам болж хувирч харагдана л даа.
Аким -
Тийм. Баабарын буруу байхгүй юу даа. Баабар өөрөө тараагаад Ардчилсан нам руу орсон ш дээ. Ямар ч тогтсон үзэл байхгүй. Одоо ухаан Ардчилсан намыг өөр нэг үзэл баримтлал руу ор гэвэл тэгээд, дахиад нэг ялагдаад ч юмуу? нэг яавал хувирна. Тийм үзэл бодолтой хүмүүс Монголыг удирдаж байгаа байхгүй юу. МАХН ч гэсэн инээдтэй байхгүй юу. Дундад үзэл гээд аль манай эриний 1-р зууны Нагаржунайгийн дундад үзлийг авчихсан. /Инээв/
Хишигсүрэн -
Тойрч гүйсэн юм шиг байгаа юм. Зүдрээд юм олж ядаад тиймээ?
Аким -
/Инээв/ Тэгээд нөгөө түүнийг яасан хэн ...
Хишигсүрэн -
Даш-Ёндон
Аким -
Даш-Ёндон МАХН-ын хүндтэй зүтгэлтэн болоод Баяр Маярын гол хүн болоод явж байна ш дээ. /Инээв/
Хишигсүрэн -
Хачин хачин юм хийж байна шүү.
Аким -
/Инээв/
Хишигсүрэн -
Нагаржунайгийн үзлээр намын бодлого хийнэ гэдэг. /Инээв/
Аким -
/Инээв/
Хишигсүрэн -
Том будилж байна шүү. Тиймээ?
Аким -
Тэр үнэхээр “дундад үзэл” гэдэг болбол эд нарын яриад байгаа яг дундыг барих гэдэг үзэл биш байхгүй юу даа. Төв үзэл гэдэг чинь Нагаржунайгийн хоосон чанарын философитой холбоотой 8 үгүйсгэлтэй холбоотой эд байхгүй юу даа. /Инээв/ Түүнийг нь ойлгохгүй төвийг барих үзэл гээд ойлгочихсон. Тиймээ?
Хишигсүрэн -
Ер нь 7 сарын үйл явдал бол тус намын архивыг устгасан байхаа гэсэн ...
Аким -
Байх биш устгачихсан. Би бол түүнд бат итгэлтэй байгаа. Подвольд нь байсан. Түүнийг зөөж байгаа ганц ч машин харагдаагүй ш дээ. Тиймээ? Түүнийг шатаалгах бодол тэдэнд байсан. Хойд талын юунд гал ороогүй байсан ш дээ. Одоо шатчихаад байгаа хойд талынх нь юунд, бүх цагдаа нар 30-аад минут бүгд алга болсон. 30-аад минут хэртээ бүх цагдаа нар байхгүй. Тэгтэл гал ороод ирсэн. Тэнд шатаж байгаа юмнаас анхаарлын холдуулж зориуд шатаалгасан байхгүй юу. Тэгээд хоёр залууг Магнай хэн билээ?
Хишигсүрэн -
Батзандан.
Аким -
Батзанздан хоёр баахан хашгираад ямар улс төрч байх юм бэ?
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Ганц шоронд суугаад ирэнгүүтээ ....
Хишигсүрэн -
Айгаад, ичээд, үхлээ хатлаа өлслөө цангалаа гээд үү?
Аким -
Тийм. Юуных нь улс төрч байгаа юм. Жинхэнэ улс төрч байхгүй. Жинхэнэ улс төрч бол Амар гуай байсан. Чойном байсан. Шоронд орсон ч гэсэн социализмыг шүлгээрэээ хараасаар байгаад өнгөрсөн. Жинхэнэ улс төрч бол Аварзэд гуай байсан. Монголын газар нутгийг Оросод өгөхгүй гэж амиараа дэнчин тавьсаар байгаад энэ гурваас өөр жинхэнэ улс төрч Монголд байхгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Цаг үе ч их өөр болж байна даа.
Аким -
Харин тийм. Самдандовж гээд Улаан загалмайн нэг нөхөр байна ш дээ?
Хишигсүрэн -
За?
Аким -
Тэр миний “Тэнгэрийн нохой” гэдэг номыг үг үсэггүй хуулсан байгаа юм.
Хишигсүрэн -
За?
Аким -
Ишлэл байхгүй. Тэгээд ухаан “Тэнгэрийн нохойг” Тэнгэрийн амьтан болгочихоод ...
Хишигсүрэн -
/Инээв/ Нохой амьтан гэдэг хоёр үг нь дээр ...
Аким -
Тийм. Тэгээд их мундаг юм бичсэн гээд өөрийгөө рекламдаад явж байгаа байхгүй юу. Одоо чинь хүний юмыг хулгай хийхдээ манай Чоймаа тэгж байсан юм. Чамаас өөр миний бичгийг биш гээд миний нэрийг тавьдаг хүн алга гэж. / Инээв/ Чоймаа арга ядаад ... /Инээв/
Хишигсүрэн -
Бичгийн соёл байхгүй. Монголд ерөөсөө уламжлалаараа оюуны хөдөлмөр гэдэг юм хөдөлмөрийн хуваарьт ороогүй байхаа.
Аким -
Аа ха. Тийм.
Хишигсүрэн -
Энэ бол баялаг бүтээж байгаа юмаа.
Аким -
Ухаан оюуны бүтээлд хулгай хийхэд хэрэг тохохгүй шүү дээ. Гэтэл 10 мянган төгрөгний хулгай хийсэн хүүхэд 10 жилийн ял авч байна ш дээ. Тиймээ? Гэтэл бүхэл бүтэн ном хулгай хийчихсэн байхад /Инээв/ Оюуны бүтээлийг юм гэж үзэхгүй. Энэ бол оюуныг барж идсэн социализмын үеийн үлдэгдэл. Яагаад гэвэл сэхээтэн болбол давхарга анги биш.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Ажилчин бол анги.
Аким -
Ажилчин бол анги. Малчин бол анги. МАХН эрдэмтдээ маш их дардаг байсан. Нөгөө хоёр л анги. Сэхээтэн бол анги биш. Лениний хэлсэн сэхээтнүүд бол хамгийн тогтворгүй нөхдүүд гэж Ленин багш хэлсэн юмаа. Ийм учраас сэхээтнүүд тогтворгүй гээд сэхээтнүүдийн төөрөгдөл, сэхээтнүүдийн юу гээд л зөндөө хэлмэгдүүлэлт боллоо ш дээ. Өөрөөр хэлбэл хүнээр хэлбэл сэхээтнүүд бол толгой, малчин юу хоёр бол гар, хөл хоёр малчин гар нь гэж бодоход, ажилчин нь хөл нь байя гэж бодъё. Тэгээд МАХН юм гэж яасан гэхээр толгойг нь тасадчихаад гар, хөл хоёрын хөдөлгөх гээд байсан. Толгойгоо тасдуулчихсан хүн бол тэгээд ер нь үхнэ биз дээ. Гэтэл гарын тасдаад хаячихад нэг гар нь байж байхад хүн амьдраад л байна. Нэг хөл нь байхгүй, тэр байтугай хоёр хөл нь байхгүй байхад толгойн байж байхад байгаад байна. Яг нийгмээ тийм байдалд оруулсан. Хүний оюуныг өнөөдөр үнэлэхгүй байгаа нь үүнтэй холбоотой гэж би боддог.
Хишигсүрэн -
Уламжилж авсан?
Аким -
Тийм. Уламжлалж авсан. Манайхны их олзуурхаж одоогийнхны хүлээж авсан, их таашаасан зүйл бол энэ. Яагаад гэвэл аль ч нийгэм оюунтай хүн л ажиллана. Ардчилалд ч тэр юунд ч тэр гэж би одоо дүгнээд байгаа ш дээ. /Инээв/ Герман, Англид тийм биш байхаа. Сэхээтнээ үнэлдэг, хүндэлдэг юм тусгаж авдаг. Манайхан бол юу ч хэлээд нэмэргүй ш дээ. Тэр Хурц мурцыг аягүй бол тэд нарыг хэдэн төгрөг өгөөд дуугүй болгочихсон байгаа. Үгүй бол айлгасан байгаа.
Хишигсүрэн -
Тийм.
Аким -
Хурц маань өөрөө хөөрхий бас л МАХН-ын бүтээгдэхүүн шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Асуудал тавих чадвар МАХН-аас гарна уу? гэхээс Ардчилсан намаас гарахгүй юм байна лээ.
Аким -
Тийм.
Хишигсүрэн -
Дотроосоо тавина уу? гэхээс гаднаас Ардчилсан хүчнийх ч юмуу? Бусад улс төрийн хүчин ...
Аким -
Манай МАХН-д сайн ч юм байж магадгүй. Мууг хийхдээ юуг ч гарамгай даа. /Инээв/ Бүр мэргэшчихсэн. Жинхэнэ мэргэжлийн мэргэжсэн нам чинь баас хатсан ч үмхийгээ тавихгүй гэж тэд нар түүнийгээ тавихгүй ш дээ.
Хишигсүрэн -
Үхэхдээ үхэр буугаа тавиад л ...
Аким -
Тийм. Ардчиллын үед хүнийг оргилоод ирэхэд нь яаж унтрааж байгаа юм. МАХН-ыг шинэчлэх би тэр хэсгийн гишүүн байлаа шүү дээ.
Хишигсүрэн -
Аа ха. Нөгөө 15 хүн ...
Аким -
10 эрдэмтэн түүний доор бид хэдэн хүн байсан юм. Тэгэхэд МАХН яаж байна? Онц их хурлаа хуралдуулаад нөгөө дээр байсан хэдэн эрдэмтдээ бүгдийн Зардыханыг шадар сайд болгоод ухаан гэх мэт заримын хэлтсийн дарга ...
Хишигсүрэн -
Амыг нь бөглөөд?
Аким -
Тэгээд нөгөөдүүл чинь тараад юун намыг шинэчлэх нь байтугай ...
Хишигсүрэн -
Зарим нь намаасаа гараад өөр нам руу ороод өөр нам руу орохдоо дарга болоод Энхсайхан ...
Аким -
Энхсайхан намын гишүүн байгаагүй юм.
Хишигсүрэн -
Байгаагүй юмуу?
Аким -
Байгаагүй юм.
Хишигсүрэн -
Тэгэхдээ тэнд нэр нь байсан биз дээ?
Аким -
Тэгэхдээ тэнд нэр нь байсан. Залуу эрдэмтэн, эдийн засагч гэдэг үүднээс МАХН өөртөө авсан болохоос намын гишүүн байгаагүй юм. Ганцхан Энхсайхан байсан. Бусад нь бол бүгд МАХН-ын гишүүн. Тэгээд МАХН-ыг шинэчлэх гээд юм хэлэхээр Зардыхан жаахан хүлээж бай. Жаахан хүлээж бай гээд байдаг байсан. Тэгж байгаад өөрсдөө дарга болоод л тэгээд тэр бүх материал миний нэг сейф байсан юм. Тэгээд тэр маань алга болчихсон ш дээ.
Хишигсүрэн -
Ямар зорилготой?
Аким -
Тэр материалыг мань хүн бүх бичиг баримтыг...
Хишигсүрэн -
Юу хийдэг хүн юм бэ?
Аким -
Энх тайван социализмын асуудал сэтгүүлд л орчуулагч хийдэг. Тэгээд бид нарыг юунд яахад би аваад ирэхгүй юу. Тэгээд мань хүнд бүх бичиг баримтыг өгүүлчихсэн.
Хишигсүрэн -
Хэн юм бэ?
Аким -
Ганхуяг. Тэр сүүлд нь 5 онд байна уу? 4 онд байна уу? жаахан халамцуу гэр лүүгээ орж явахад нь араас нь хутгалчихсан. Дараа нь..., “би тэнэг”..., хөөцөлдөж олж авалгүй орхичихсон. Бүх үйл явдал тэнд бичээтэй байсан. Манай Пүрэвдорж тэнд болж байгаа юмыг мэдээлдэг. Би энэ хэддээ за цаадуул чинь тэгэх гэж байна гэж нөгөө хэддээ хэлдэг. Телевиз радиогоор хэлэх ярих бичих юмыг нь би хариуцаж бүх сэтгүүлчид надаас аваад нэвтрүүлчихдэг. Тийм учраас хариуцдаг хүн нь би байсан ш дээ. Тэнд дотор болж байгаа явдлыг бол мэдээлдэг хүн манай Пүрэвдорж. /Инээв/ МАХН-аа хамгаална гээд тэр Зэнээгийнхэн чинь бид нарыг цуглаж байхад орж ирээд л тэгээд би босоод МАХН бол ингэдэг бид нар үүнийг халах хэрэгтэй гээд ярьсан чинь энэ чинь МАХН-ыг хамгаалах биш байна гээд /Инээв/ Зэнээ мэнээ нөгөө юугаа хаяад гарч ирсэн байхгүй юу. Гэх мэтчилэнгийн тэр үеийн явдал их. Одоо нэг Эрдэнэцогт гээд нэг нөхөр бий. Тэр бол бүр хаягдчихсан. Хааяа халамцуу хоёулаа уулзая гэдэг юм би архи уухгүй юм чинь хааяа нэг согтуу утасддаг юм. Тиймэрхүү шид шидийн юманд оролцож явсан хүмүүс. Намайг бол хичнээн заналхийлж байсан. Чамайг ална шүү гэдэг юм. Чи алж л байхгүй юу ... гэдэг юм.
Хишигсүрэн -
/Инээв/
Аким -
Би нэг Москва яваад ирсэн дөнгөж буугаад гэртээ орсон. Тэр үед ямар гар утас байх биш. Утас тачигнаад явчихлаа.
Хишигсүрэн -
Гэрийн утас уу?
Аким -
Тийм. Тэгээд авсан чинь манай Пүүжээ чи яав? Хурдан ир. Маш чухал гэлээ. Тэгээд би гүйгээд очлоо. Тэгсэн чинь цаадуул чинь чамайг алах гэж байна. Би шал тоохгүй. Аа баригдаж л байна биз яадаг юм. Тэгээд хэдүүлээ намайг сандрахгүй болохоор нөгөө хэд чинь тайвширч байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Аа ха.
Аким -
Тэгээд хэдүүлээ Туул руу яваад Туулын зах дээр очоод ...
Хишигсүрэн -
Одоо бол бүгдийнх нь амыг барьж аваад сэтгүүлчдийг захиалгаар бичдэг болгоод дууслаа ш дээ.
Аким -
Мягмарсүрэн гээд “Өдрийн сонин”-ы тэр чинь шүүхэд дуудагдаад би хэвлэлийн бага хурал хийлгээд мань хүнийг өмөөрөөд тэгээд нөгөөдөхийгөө бүх телевиз, радиогоор цацаад мань хүнийг аварч л байсан. Одоо миний нэрийг тавихгүй л байгаа байхгүй юу.
Хишигсүрэн -
Тийм болчихсон.
Аким -
Одоо телевизоор юм ярихад шууд л бүгдийг нь хасна. Шууд нэвтрүүлэгт л орж болно. Намайг одоо чи юу ч ярихаа байчихлаа гэдэг юм. Гаргахгүй юм чинь /Инээв/ Бичээд нийтлэхгүй юм чинь яах юм? Өөрийн сонинтой байхад ганц давуу тал нь тэр. Өөрөө мэдээд өөрөө юмаа ажлаа хийчихдэг юм.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
