Tsendayush
Basic information
Interviewee ID: 990475
Name: Tsendayush
Parent's name: Dari
Ovog: Leglüd Hövdüüd
Sex: m
Year of Birth: 1930
Ethnicity: Buriad
Additional Information
Education: elementary
Notes on education:
Work: retired
Belief: Buddhist
Born in: Ömnö-Delger sum, Hentii aimag
Lives in: Tsenher-Mandal sum (or part of UB), Hentii aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
life in wartime
repressions
collectivization
privatization
funerals
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
childhood
schoolchildren's life
mother - father
repression
cultural campaigns
mining
Russians
agricultural industry
official regulations
belief
work - labor
consumer goods
Party member
men and women
authority
funeral rituals
privatization
nature and environment
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Сайнбилэг -
За сайн байна уу, та. Та өөрийгөө бидэнд товч танилцуулахгүй юу?
Цэндаюуш -
Би одоо Дарь гэдэг хүний 1-р хүү Цэндаюуш гэдэг хүн байна. 1931 онд төрсөн. Тэгээд аав ээжийнхээ гар дээр 18 хүртлээ өсөж хүмүүжээд, тэгээд цэрэг цуухд яваагүй бид 18,19 тэй хоёр нийлээд тэгээд одоо хүртэл амьдарч байна даа.
Сайнбилэг -
Аа за, та хаана төрсөн бэ?
Цэндаюуш -
Би энд Мөрөнгийн цээж Тусгал гэдэг газар төрсөн. Хэнтий аймгийн. Одоо Мөрөнгийн газар болчихоод байна даа. Одоогийн газрын зургаар.Тусгал гэдэг газар төрсөн.
Сайнбилэг -
Зарим хүмүүс тэгдэг одоо хэдэн онд төрснөө сайн мэддэггүй, та яг 1931 онд төрснөө яг мэддэг үү?
Цэндаюуш -
Яг мэднэ.
Сайнбилэг -
Аа за, та хэдэн сарын хэдэнд төрсөн бэ?
Цэндаюуш -
За тэр үед чинь цаг сар мэддэггүй байсан, эжийгээс асуугаад их халуун байсан гэсэн, 6 сарын 15 гэж л гэрчилгээгээ авсан даа.
Сайнбилэг -
Тийм, харин тэгэхээр та тодорхой мэдэхгүй юм байна тээ?
Цэндаюуш -
Мэдэхгүй, тэрнийгээ бол мэдэхгүй.
Сайнбилэг -
Та бидэнд амьдралынхаа тухай ярьж өгнө үү, бага насныхаа тухай?
Цэндаюуш -
Заа, би бага насандаа яахав дээ, аав ээжийнхээ гар дээр мал хариулж л өслөө. Манай аав ээж одоо 40 онд байна уу, улсын анхдугаар сайн малчны зөвлөгөөнд ирж улсын сайн малчин, цолтой болсон, Цэнхэрийн анхдагч малчин хүн байлаа. Тэгээд л аав ээжийгээ дагаж мал маллаж яваад, тэгээд аав ээжийн гараас л айл гэр болоод тэгээд л айл гэр болоод л бид хоёр Дорноговийн Хаалганы уурхайд нүүрсний уурхайд 53 оныг хүртэл тэнд ажиллаж амьдарч байгаад ирсийм.
Сайнбилэг -
Та бидэнд одоо таныг 1931 онд төрөөд тэгээд 40-өөд он хүрэхэд та нэлээн ухаан орсон байх ёстой байх. Тэгээд ер нь тэр үед улс орон ямархуу байдалтай байсан бэ? Сум орон нутаг ямар байсан бэ?
Цэндаюуш -
40 онд 1-р ангид сурч байлаа. Цэнхэрмандлын хуучин төв дээр, 40-44 он хүртэл 40 онд төгсч байлаа даа. Тэгэхэд яахав дээ, эх орны дайны үе, амьдрал ер нь хэцүүхэн л байлаа шүү. Ер нь тэр үед бол амьдрал ер нь хангалуун байгаагүй шүү дээ. Дорой буурай ч байлаа. Тэгээд манай амьдрал бол яахав, болж байсан, бид аав ээжийгээс 9-үүлээ. Аав ээжий маань ажилч хичээнгүй хүн байсан болохдээр хөл дөрөөнд хүртэл биднийг өлөн хоосон явуулаагүй, нүцгэн нөмгөн явуулаагүй, аав ээжий хоёр ажилсаг сайн улсууд байсан болохлээр. Сум орны байдал бол яахав дээ, сум орон гэдэг чинь одоо цөөхөн хэдхэн байшинтай, одоо ер нь тоолоход сумын сургуульд ороход ганц том хашаатай хашаа дүүрэн л гэр байсийм. Байшин ердөө байхгүй. Тийм, тэгээд тэнд би чинь сайн малчингийн хүүхэд, тэр миний 40 онд анх сургуульд ороход чинь хашаа дүүрэн гэр, дотуур байрны хүүхэд байсан. 41 оноос эхлээд юу болсон, дотуур байр гэж байхгүй болоод тэгээд дан гэрээрээ суудаг байсан. Тэгээд 42 оноос би чинь сайн малчны хүүхэд юунд улсын байранд үнэ өртөггүй суух ёстой байсан, тэгээд би багш нартай 3 жил гаруй хамт байсан. Сургуульд дотуур байргүй болохдээр багш нартай цуг сууж байсан. Тэгж 4-р ангиа л төгссөн дөө.
Сайнбилэг -
Тэр үед бага сургууль гэж байсан уу?
Цэндаюуш -
Манай тэр Цэнхэрмандал чинь 4 жилийн сургуультай Жаргалтхаан Дэлгэрхааны 3-р анги төгссөн хүүхдүүд ирж 4-р анги төгсдөг, тийм сургууль байлаа шүү дээ.
Сайнбилэг -
Та бага сургуулийнхаа тухай тодорхой ярьж өгнө үү?
Цэндаюуш -
Бага сургуульд байхад миний.., би дөчин онд ороод 41 оныг дуусгаад байхаа даа, 42 оны хагас жилээс шинэ бичигт орсон юм даг. Хуучин бичгийг халж, шинэ бичиг зааж, тэгээд л 4-р анги хүртэл тэгээд л шинэ үсэг л хичээл сургууль хийж төгссөн дөө.
Сайнбилэг -
Ямар ямар хичээл үздэг байв?
Цэндаюуш -
Тоо хэлбичиг үзнэ, тэгээд л биеийн тамир орно. Тийм л байсан дөө, ер нь. Тун цөөхөн хичээл ордог байсан, би ер нь ухаан хагас шахуу юм л орж л дээ. Гэрээ санахаас илүү гарахгүй тийм л байлаа шүү дээ.
Сайнбилэг -
Хэлбичиг гэхэрээ та түрүүн юу гэсэн бэ?
Цэндаюуш -
Монголбичгээр эхлээд заасан, уйгаржин монгол бичгээ. Тэгээд дараа нь болохдээр хуучин монгол бичиг халаад тэгээд шинэ үсэг, крилл үсэг бидэнд чинь шинээр үсэг заасан. Тийм.
Сайнбилэг -
Тэгээд хичээлийн танхим гэж ямар байсан ?
Цэндаюуш -
Хичээлийн танхим гэрт байсан.
Сайнбилэг -
Гэр үү тээ,за. ?
Цэндаюуш -
Ерөөсөө 4 жил гэрт л суусан.
Сайнбилэг -
Гэр дотор хичээл заахад хичнээн хүүхэд сууж байна, ямар багш байв, самбар ямар байв ?
Цэндаюуш -
20 гаран хүн байсан даа. Сургуулийн захирал Дамдинжав гэж хүн байлаа. Анхны сургуульд ороход. Тэгээд сүүлдээ Ядамсүрэн гэдэг хүн болж дунд нь хэн Намсрайжав гэдэг хүн захирал болоод тэгээд тэр болиод Ядамсүрэн гэж хүн захирал болоод тэгээд 4-р анги төгссөн юм. Тийм. Манай ангийн багш Товуудорж гэж Хэнтий сумын нэг буриад залуу байсаан. Бас л бидэн шиг шахуу л юм ирж байсан даа. Тэр үед 10-аа төгссөн хүүхэд ирж байсан юм уу мэдэхгүй, техникум гэж байсан юм уу, тийм л юм ирж байсан.
Сайнбилэг -
Заа тэгээд таныг хүүхэд байхад Халх голын дайны үе байж, улс орон маш хэцүү байжээ?
Цэндаюуш -
Тийм, дайны үе байсан, тэгээд бид нар чинь бол зүгээр нимгэн дэвтэр гэж олдохгүй шүү дээ, тэгээд чернил хийхдээ бэх, хорон харандаа энэ тэрийг шилэнд.., зүгээр өөрөө олсон шилэндээ л дэвтээж хайлуулж чернил болгоно. Тэгээд нэг үзэг яаж ийгээд л нэг үзэг олддог л байсан даа. Тэгээд дэвтэр гэж одоо жаран хэдэн оноос л нэг бор цаасан юу болсон шүү дээ, дэлгүүрт. Тэрнийг үдээд, тэгээд үдчихлээр задгай тал руугаа ингээд дэрвийчихсэн, тийм юманд л шугамдаад тэгээд хичээл хийнэ дээ. Тэгээд л хичээл хийгээд л юм бичиж байтал нэг хөндлөн үгс таараад л нэг үзэг салбалаад хаячихнаа. Тэгээд л тэрнийгээ яахав дээ, ингэж нугалж барьж байгаад л тэгээд л ахиад л бичнэ дээ. Тэгж байгаад л 4- р анги төгсөнө. Нимгэн дэвтэр гэдэг нүдний гэм шүү, ерөөсөө. Би нимгэн дэвтэр бичилгүй л төгссөн дөө. Хааяа л хомбон хатуу үзэг олддог байсан, салбардаггүй. Тэр нь бол сайн л байсан. Хомбон үзэг байсан. Тэгээд сургуулийн байдал яахав дээ, бид одоо тэгээд дайны үе байсан болохдээр өглөө эртээ босч, цэрэг бүрээ үлээнэ,тэрүүгээр чинь босоод л, цэрэгжлийн сургууль хийнэ. Анги танхимд болохлээр винтов, пулемётны задаргаа хийж сургаж заалгана,
Сайнбилэг -
Бага сургуульд уу?
Цэндаюуш -
Тэгэлгүй яах юм, бага сургуульд. Тэгээд л нэг бүрээ үлээлээ гэхэд л гэртээ хоночихсон хүүхдүүд чинь босно ш дээ. Тэгээд л цэрэгжлийн сургууль хийнэ, жагсаал хийнэ. Сайн өдөр болохлээр хагас бүтэн сайн өдөр болохлээр одоо ийм 3 уултай юм даа, тэнд чинь. Тэр 3 ууландаа л тактикийн сургууль хийнэ. Нэг нь дайсны тал болоод нэг нь биш болоод гардан байлдаан хийнэ шүү дээ. Тийм л сургууль хийдэг байсан., бид чинь.
Сайнбилэг -
Тэр дотуур байранд байсан хүүхдүүд ямаршуухан амьдралтай байсан бэ?
Цэндаюуш -
Дотуур байранд байсан хүүхдүүд одоо мэдэхгүй юмаа, би тэр нийтийн байрыг мэдэхгүй юм. Зүгээр одоо нийтийн байранд би анхны жил бол нөгөөд комендантынд суусан байсан. Аав маань таньдаг, тэгээд тэнд гуйгаад суулгачихсан байсан. Тэгээд тэр дотуур байрны хүүхэд одоо үгүй ээ одоо идэж уухыг нь л харахаас сонирхож мэддэггүй л байж л дээ.
Сайнбилэг -
Тэднүүс хоол ундаа яадаг байсан бол ?
Цэндаюуш -
Гэрт л иддэг байсан.
Сайнбилэг -
Улс даадаг байсан юм бол уу?
Цэндаюуш -
Улс даадаг байсан биз бодвол. Тэрнээс аав эжийгээс нь юм авдаг байсан юм уу, үгүй юу, мэдэхгүй юм. Тэгээд сүүлд нь миний 4 төгсөхөөс өмнө 3-р ангид байхад юм байна даа, нэг гал тогооны байшин барьсан юм байгаам. Энэ Цэнхэрийн хэсэг буриад өвгөцүүлийг цуглуулж нэг байшин барьсан, гал тогооны байшин гэж барьсан. Тэгээд нэг лааз ийм цөгцөнд баахан зул хийж очоод тэгээд одооныхоор бол үдэш бүжиг хийнэ дээ. Олон нийт гээд. Тэгдэг байсийм.
Сайнбилэг -
Та аав ээжийнхээ тухай ярьж өгнө үү ?
Цэндаюуш -
Манай аав эжий бол аав маань бол Агийн хүн байсан. Ээж маань Агийн Тарвагатайн хүн байсан. Аав урд Агьд төрсөн.
Сайнбилэг -
Одоо энэ чинь Агь гэдэг маань одоо манай хилийн цаана байгаа ?
Цэндаюуш -
Хилийн цаана байгаа буриадын нутаг. Урд Агь гэж. Хойд урд гэж хоёр Агь байдгийм. Урд Агийн одоо байгаа тэнд төрсөн гэдгийм манай аав. Эжий маань тэр Тарвагатай гэж тэр Агиасаа жаахан зүүн хойшоо юм уу, зүүн тал руугаа юм шиг байналээ. Тэнд төрсөн гэдгийм. Тэгээд л яахав дээ, нөгөө дэлхийн 1-р дайн болж байсан шиг байгаам. Тэгээд л аавын аав нь дайнд явснаас урагшаа явна гээд л 18-тай наашаа гарч ирсэн гэдгийм. Тэгээд 18тай наашаа гараад гараад ирэхдээ зүүгээр Халхголоос цааш. Тэгж гараад тэгээд тэндээсээ хэсэг залуучууд нийлээд тэгээд наашаа яваад энэ Зүүн Хүрээнд ирж самар жимс зарж, аюулын унаа морьтой болоод, тэгээд ийшээгээ явж байж одоо Бөөрөлжүүгийн тал руу явж байж нэг өдөр нэг хонхорт хоригдож байсан бөөгнөж байсан гоминдан дээр явж очоод, тэгээд хамаг юмаа дээрэмдүүлээд, өдөржин зогсоогоод, тэгээд хэдийд нь бууддаг юм бол гэсэн буудахгүй харанхуй болохдээр нь зэрэг нь нүцгэлээд хөөгөөд явуулчихсан, бүх юмыг нь аваад тэгээд явсаар байгаад хөл нь холгоод цэврүүтээд, явж чадахаа болиод айлын нутаг дээрээс эсгий олж хөлөө боогоод, явсаар байгаад Жаргалтхааны зүүн урд талд Гэрэлт гээд баяныд ирээд, тэнд зарцлагдаад эдний малыг нь хараад, тэнд амьдралаа өнгөөрсөн, эжийтэй суутлаа тэднийд л байсан хүн. Тийм.
Сайнбилэг -
Таны ээжий ямар түүхтэй хүн бэ?
Цэндаюуш -
Манай эжий болбол яахвээ, манай эжий гэдэг чинь одоо Дэмбэрэл гэдэгсэн байхаа, Харлов гэж хүнд эжий маань өргөгдсөн байсан юм байналээ, тэндээсээ хойд газар байхад нь өргөж авсан. Харлов гэдэг хүн.тэгээд Харлов гэдэг хүн чинь бас нэг улс төр ажил үйлсд оролцдог тийм хүн байж л дээ, тэгээд шинэхэн чигт ийшээ явсан буриад ах дүү нараа буцаах гэж яваад тэгээд тэнд одоо хүргэн ахдаа алуулсан байгаам гэдэг тийм сураг байдгийм. Тэгээд эжий маань ааваасаа хойш их эрх байсан, тэгээд их өнчирсөн, эжийд өргөж авсан ээж нь нэлээн хатуу байсан, их л зовж явсан юм билээ дээ. Тийм. Тэгээд ямар сайндаа манай аав ээжтэй танилцахдаа манай эжий чинь эндээс адуу үхэр хонь туусан хүн Хужирт гэж Жаргалтхааны зүүн хойд талд нуур луу ганцаараа эмэгтэй залуу хүн ирж л дээ, хонио туугаад л, тэгсэн нэг хүн таарсан манай аав таарсан. Тэгээд л учир явдлаа яриад л танилцсан юм билээ л дээ. Хоёр ядарч явсан улсууд тэгээд л танилцаад. Тэгээд манай аав эжий хоёр бол бас яахав, 18 хүүхэд төрсөн гэдэг тал нь үлдэж тал нь байхгүй болсон, улсууд.
Сайнбилэг -
Ер нь таны гэр бүл хамаатан садан хүн дунд хэлмэгдсэн хүн байдаг уу?
Цэндаюуш -
Манай хөгшний аав нь ах дүү нар нь хэлмэгдсэн. Манай аав бол тэр хэлмэгдэлд ороогүй, яагаад ороогүй гэхлээр манай аав чинь тэр хэлмэгдлийн үед урд уулын мухарт ганц гэрээрээ нутагладаг байсан юм. Тэр хэлмэгдлийн үед чинь одоо би тэр нэг ламбугайг аваад явж байдгийг л харсан. Нэг ягаан торгон дээлтэй, 2 буутай хүн 2 талд нь суучихсан явж байсан юм. Тэгээд өвөлжөөнд байж байхад өвөл аваачсан юм даа. Тэгээд бусад улсуудыг нь ч яахав. Тэр юуны .., Хар чулууны давааны цаад талд зусаж байхад нь манай эжийгийн эгчийн нөхөр энэ тэрийг бариад явсан юм билээ. Манай тэрэнд өртөгдөөгүй болоод амьд үлдэж улс төрийн юунд оролгүй улсын сайн малчин болоод эжий маань ч яахав, аавтай ханьсаж зовлон зүдгүүрээсээ салаад, сайхан амьдарсан хоёр. Манай хоёр чинь нэг нь 64 онд, нэг нь 84 онд өөд боллоо доо. Сум орны байдал бол дээр үед тэр үед ерөөсөө .., одоо байгаа залуучууд бол ер нь ийм сайхан байсан шиг л бодоод байгаам л даа. Тиймгүй шүү дээ. Тэр үед чинь сургууль гэж нэг том л хашаа, ганц ч гэр байхгүй л. Сумын контор байна, ангийн контор гэж байна. Мал эмнэлэг гэж бузгай байсан. Юу гэж байсан, хүн эмнэлэг гэж байсан. Ийм л хэдэн байшинтай л юм байсан шүү дээ. Сүүл хэрд завод гэж байсан даа. Сүү тосны завод гэж. Тэгээд барилга байшин холбооны салбар 2 нэмэгдэж шив дээ. Тэр үед даанч ядуу байсан шүү дээ.
Сайнбилэг -
Ер нь таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн тийм явдал байдаг уу ?
Цэндаюуш -
Одоо яахав дээ, манай аав бол ажил төрөл сайн хийдэг, биендээ гамгүй их хөдөлдөг хүн байсан. Жишээ болгож ярихад манай аав чинь Гэрэлт баяны малыг бар жилийн зуд гэдгээс хамгаална гэж энэ Сондгой гэдэг уулын урдаас ердөө хөсөг явдаггүй уулын модыг унагаж, зам гаргаж, тэгж малыг нь оторт аваачиж өвөлжүүлээд, буцаж байсан юм гэнэлээ. Тэгээд одоо тэр даваа бол аавын нэрээр нэрлэгдэнэ. Дарийн даваа гэж нэрлэгдэнэ дээ. Ажилтай хүн байсан л гэж би боддог. Түүнээс гадна тэгээд би яахав дээ, өөрөө аавынхаа ажлыг дуурайсан, манай хөгшний ах дүү нар гэж энэтэй нийлээд айл аймаг байсан, тэгээд тэд маань ерөөсөө их ажилсаг улс. Өө ерөөсөө өглөө гараад л ажил хийнэ, цай ууна эргээд л гарна, мод хийнэ, тэрэг чарга хийнэ одоо ерөөсөө. Хүн юу л хийнэ. Төмрөөр юм хийнэ, одоо тэгээд л тэдний дэргэд байж байгаад л тэгээд тэдний ажилтай хүмүүсийн нөлөө бас орсон. Тэгээд л одоо энэ амьдралаа энэ зэрэгтэй авч яваа нь бас орон нутгийн хүмүүс бас учиргүй ажилгүй гэж хэлдэггүй юм шиг байгаа юм. Би энэ хэдэн хүүхдийг тэжээх гэж яахав, тэгээд хэрэндээ л явж байлаа даа. Би тэгээд яахав, эхлээд энд МАМ станц гэж байхад аж ахуй мөнгөний нярав хийж байлаа, дараа нь аж ахуй запас бензиний нярав боллоо, тэгээд 60 онд Архустайн трактор комбайны курст яваад тэгээд трактор комбайнчин болж ирээд тэгээд л тэндээсээ халагдаад, 64 онд халагдаж Жаргалтхаанд очоод, Жаргалтхаанд очиж трактор бариад, тэгээд би эндээс халагдах гээд л ядаад байсан, тэгсэн халж өгдөггүй ээ, тэгээд л юуны .., 2 дарга солигдох дээр нэг өргөдөл барьж орж халагдаад, тэгээд Жаргалтхаанд очоод нэгдлүүд чинь нэгдлүүлдэд үйлчилдэг газар байлаа л даа, МАМ станц гэдэг чинь. Жаргалтхаан, Дэлгэрхаан, Мөрөн, Цэнхэр 4-д үйлчилдэг газар байсан. Тэгээд би Жаргалтхаанд очоод трактор бариад, эргээд Цэгмид гээд даргатай байсан. Запас гуйгаад л ирнэ, хоёулаа барилцан алдаж л байсан юм. Залилж намайг дөнгөж ажил авч байхад халагдлаа, чамайг халснаас болоод би 2 хүнээс үг дууллаа, тэгээд би бас тэргүүнд нь биш ч айргийн 5-д явдаг байлаа, ажлаараа.
Сайнбилэг -
Таныг ингээд бага сургуульд байх үед хүмүүсийн амьдрал ер нь хэр байсан бэ, тэр үед чинь дайн болж байсан, их л хэцүү байсан байх даа ?
Цэндаюуш -
Хэцүү байсаан.
Сайнбилэг -
Та тодорхой ярьж өгнө үү?
Цэндаюуш -
Дайн болж байх үед чинь бид чинь одоо ер нь цагаан гурил гэдгийг үзэхгүй байлаа шүү дээ. Бор гурил байна, бор гурилаа шигшиж цайруулна. Яахав, шигшиж цагааныг нь авч боов боорцог хийнэ, чадалтай нэг нь. Чадалгүй нэг нь яахав дээ, тэгээд тэр чигээрээ л байлаа шүү дээ. Тэр чигээр нь л хэрэглэнэ. Тийм л байлаа шүү дээ. Тэгээд дайн байлдааны үе байсан болохдээр яахав дээ, одоо тэгээд л тэр л хэмжээнд нь зохицоод л, сургуульдаа суугаад л, болоод л байсан. Бидэнд энэ урьдчилан сэргийлэх тарилга хийдэг байсан.
Сайнбилэг -
Тэр ямар учиртай юм?
Цэндаюуш -
Одоо ямар тариа тарьдаг хийдэг байсан юм, энэ цэцэг мэцгийнх л хийдэг байсан байх. Их халууруулдаг тийм тариа хийдэг байсан юм, урьдчилан сэргийлэх. Вакцин хийдэг. Нэг удаа хийсэн юм байна. Би зугтааж барьж байж тариулж байсан л юм. Дуламсүрэн эгч маань эмч нартай нийлж, барьж тарьж байсан юмдаг.
Сайнбилэг -
Ер нь таныг бага сургуульд байхад биднүүс зарим нэг дээр үеийн киноноос хардаг, хүүхдүүд сурах дуртай байсан уу, дургүй байсан уу?
Цэндаюуш -
Хүүхдийн сурах идэвх бол сайн байсан. Их журамтай байсан. Яагаад вэ гэхдээр бид чинь том хүний дэргэдүүр гарахад номхон зогсож өнгөрөөнө. Айлд орохдоо хаалгыг нь тогшиж орно. Зөвшөөрөл авч. Ах зах хүний дэргэдүүр гарахдаа тэгж гүйгээд гарахгүй, зогсож номхон зогсож өнгөрөөдөг байсан, тэр багш нарын сургууль шүү дээ. Тийм л байсан шүү, тэр сурлага юуны хувьд бол сайн муу байсан л биз. Хичээлдээ дургүй оргож байсан хүүхэд ер байгаагүй. Хичээл номондоо бол хүүхдүүд давгүй сайн байсан, ерөөсөө.
Сайнбилэг -
Юун дээр харахаар л оргож зугтаагаад янз бүр харагддаг?
Цэндаюуш -
Аан тэр бүр дээр үед л тэгдэг байсан байх. 40-өөд оны үед бол тийм юм байгаагүй.
Сайнбилэг -
Харин аав ээж нар нь сургах дургүй байсан уу ?
Цэндаюуш -
Дургүй байсан, тун дургүй байсан. Би чинь 4-р анги төгсчихөөд л, тэгээд л тэр жил манайх Жаргалтхаан луу нүүсэн юм. Тэгсэн чинь Хорхойн бүрдэнд оччихоод байж байсан чинь эндээс аавыг маань дуудаад л аймгийн сургуульд яв гэж байнаа, том хүүг Жаргалтхаанаар тосуул гэж хэлчихээд ирлээ гээд, тэгээд л. Ердөө тэгээд л сургуульд явуулаагүй. Тэгээд л болж өгвөл аваад л үлдээд л байх сонирхолтой байсан юм чинь. Мал аж ахуй дээрээ өөрсөн дээрээ л авч үлдэх сонирхолтой байсан. Манай аав чинь өөрөө ч тийм сургууль соёлгүй хүн байсан болоод тийм байсан юм байгаа биз. Ер нь тэгээд буриад талын улсууд бол ер нь бас боловсролтой талдаа байсан шүү дээ, ер нь. Сургууль соёлд дуртай. Ер нь боловсролтой улсууд байсан.
Сайнбилэг -
Та бага сургуулиа төгсчихөөд дараа нь юу хийв?
Цэндаюуш -
Тэгээд л 18 хүртлээ л аав ээжийн гар дээр мал дээр л.
Сайнбилэг -
Бага сургууль төгсчихөөд л тэгээд л мал дээр байсан гэж үү?
Цэндаюуш -
Тийм, мал дээр л. Тэгээд л ердөө мал дээр л байсан. Тэгээд ямар сайндаа Жаргалтхаанаар дайруулж өгнө гэж хэлчихээд аав маань тэгээд л дөтөлчихгүй юу. Тэгээд сургуульд явуулалгүй.Аймгийн 10 жилийн сургуульд л явах л байсан юм байна. Тэгэхлээр нь явуулахгүй тосуулж өгнө гэж хэлээд л хуураад явуулчихгүй юу.
Сайнбилэг -
Таны аав таны гэр бүл хэдий хэр малтай айл байсан бэ?
Цэндаюуш -
Манайх нэг 400-аад хонь ямаатай, нэг 60,70-аад үхэртэй, адуу цөөхөнтэй байсан. Унааны нэг 10-аад морьтой л байсан. Тийм л малтай айл байсан. Манай аав эжий хоёр чинь 2 талаасаа 2 ядуу хүн нийлсэн болохдээр ерөөсөө мал хүний дэмжлэг байхгүй өөрийн гэснийгээ л авч биднийг тэжээсэн улс байлээ л дээ. Хадам хөгшин аавын тэр хадам хөгшин болохдээр айл байхад нь загнаж бариад л элдэв болоод ядаад, салаад буучихсан гэж ярьдгийм. Хэдэн мал өгсөн ердөө мал болдоггүй, өгөөжгүй айл бүгд үхсэн гээд аав эжий хоёр ярьж байдагсан. Тийм.
Сайнбилэг -
Тэр үедээ тэр 400-аад мал адуу эд нартай байхад хэр зэргийн айлд тооцогдох уу ?
Цэндаюуш -
Одоо мэдэхгүй гайгүй л байсан болоод сайн малчин болгосон юм байлгүй. Тийм. Улсын сайн малчны анхдугаар зөвлөгөөнд явуулж л сайн малчин болгосон байдгийм. Алтан гадас сайн малчны энгэрийн тэмдэгтэй тэр нь гэрт байсийм.
Сайнбилэг -
Та нэг түрүүн нэг ярилаа. Гэлэн ямар гэлэн гэлээ, баригдаад явж байхыг нь харсан ?
Цэндаюуш -
Аа тийм, ламбугай гэж байдгийм. Тэрнийг л баригдаж явж байхыг нь л харсан. Харлов гэдэг чинь аавын өргөж авсан аав нь байсийм. Тэгээд тэр зүүн тийшээ яваад тэр Халхгол руу эндхийн Жаваакийн муу хөвүүн гэдэгтэй цуг яваад, тэгээд тэндээсээ баригдаад, Баянуулаар дайрч 2 дүүгээ дагуулаад ингээд 5-уулаа болоод, тийшээ очоод тэгээд баригдаад, тэнд бариад нэг гэрт хориод байж байхад нь эгч нь 2 дүүгээ л тавьж явуулъя даа, одоо чамайг ч үлдээе дээ, нэг хүнтэй нь үлдээсэн, 4-үүл очсон юм байна, тэгээд 2 дүү нь оргож нутаг руугаа ирсэн, тэгээд тэр Жаваакийн муу хөвүүн гэдэгтэй эжийгээ аваад Харлов гэдэг чинь хүргэн ахдаа алуулсан. Тэднийгээ нааш буцааж ирэх л гэж явсан улсууд л гэж л ярьдаг юм билээ.
Сайнбилэг -
Тэр үед хэлмэгдсэн баригдсан хүмүүсийн тухай ер нь юу гэж ярьдаг байсан бэ, хүмүүс?
Цэндаюуш -
Өө хэлмэгдсэн улсууд чинь “Нүдний хог, шүдний бог“ л байлаа шүү дээ. Эсэргүү гээд л хүүхдүүд хөрөнгийг нь хураагаад авчихсан. Тэгээд л одоо эсэргүүний хүүхэд гээд л эцгээрээ ч овоглох эрхгүй, эхээрээ овголдог, тэгээд овголоод л яахав дээ, сургуульд суусан байна, тэгээд сургуулийн хүүхэд нь хүртэл эсэргүүний хүүхэд гээд нөгөөдхийг чинь ад шоо үзнэ, тийм л байлаа ш дээ. Эсэргүү гэдэг утгаа ч мэдэхгүй мөртлөө л тэгдэг л байлаа.
Сайнбилэг -
Тэр үед төр энэ хэлмэгдүүлэлтийг юу гэж тайлбарладаг байсан бэ?
Цэндаюуш -
Тэрнийг тайлбарлаж байсан мэдэх юм байхгүй ээ. тэр ерөөсөө Дотоод Яамнаас л аймагт чиг өгдөг байсан юм байгаа биз, аймгаасаа тэр сумаас тэчнээн хүн бариад ир гэж хэлдэг байсан юм байгаа юм. Тэгээд ямар сайндаа энэний дүү Сүндэв гэж байсан тэгсэн морьтой давхиж явсан чинь нэг хүн дутаад байна, тэр хүнийг авчраад суулгачих гээд ингээд аваад явсан гэдэг, тэр тийм тоотой явуулж байсан шиг байгаам. Нэг хүн дутаж байна, тэрнийг бариад ир гэж. Ингээд суулгаад аваад явж байсан гэж байгаам.
Сайнбилэг -
Энэ хэлмэгдүүлэлтийг хэвлэл мэдээллээр ямар нэг юм цацагддаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Аа би сонин уншиж байна л гэж мэдээгүй юм. Тэр үед.
Сайнбилэг -
Хэлмэгдүүлэлт нууцаар явагддаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Мэдэхгүй ээ, бариад явах нь бол ил л аваад явчихдаг байсан. Туугаад явж байхыг нь ганц л хүн харсан юм байна.
Сайнбилэг -
Тэр ямар хүн байсан гэлээ?
Цэндаюуш -
Нэг тэр ч одоо лам хүн байсиймаа. Тэр манай эжийг өргөж авсан эмэгтэйн сүүлд суусан тийм хүн байсийм.
Сайнбилэг -
Тэр хүн аваад явсан.., тэгээд дахиж ирээгүй юу?
Цэндаюуш -
Үгүй ээ, тэр явсан улс эргэж ирэх гэж байгаагүй юм чинь ерөөсөө.
Сайнбилэг -
Тэр хүний тухай хүмүүс юу гэж ярьж байх юм?
Цэндаюуш -
Тэр хүний тухай бол мэдэх юм байхгүй ш дээ. Явсан улсын тухай бол ярих юм байхгүй. Эдний аав эжий авга ах хоёр нь яваад тэээд тэнд нэг хэд хонуулаад л, залуу хорин хэдтэй тийм улсуудыг нь тэр 10 жил өгч явуулаад л, тэгээд л тэрнээс доош насны улсыг бүгдийг нь буудчихаж байсан гэсэн. Шөнө болохоор л туугаад аваад явчихдаг, эргэж ирдэггүй байсан л гэж ярих юм билээ.
Сайнбилэг -
Тэднүүс хаана ингэж нууцаар буудаж, хэлмэгдүүлдэг байсан юм болоо?
Цэндаюуш -
Хэнтийн хойдхон энгэр дээр л юм шиг байгаа юм.
Сайнбилэг -
Энэ талаар хүмүүс юу гэж боддог байсан бол? Хоорондоо юу ярилцдаг байсан бол?
Цэндаюуш -
Тэр үед ч одоо бодох юм байсангүй дээ. Дуулгавартай, ядуу буурай болоод тэр үү, дотроо л харамсаж гэмшихээс биш одоо тэгж одоо ил гаргаж хэлэх эрхгүй байлаа шүү ерөөсөө л. Эсэргүүнүүд гээд өөрснийг нь дарамтлаад байх юм чинь. Тэгэхээр чинь юу хэлэх юм бэ, юу ч хэлэх юмгүй байх шүү дээ.
Сайнбилэг -
Тэр одоо хүүхдүүдийг нь эсэргүүний хүүхэд гээд одоо дарамталдаг гэлээ ш дээ, тэр нь юугаар илрэх үү?
Цэндаюуш -
Юугаар ч хамаагүй илрэнэ дээ. Энэ хэлүүлж байсан хүн нь сууж л байна. Эцгийг нь аваачсан, тэгээд буудсан. Тийм. /Эхнэр:Чи эсэргүүний хүүхэд, чи сургуульд суух ямар эрх байх юм гээд би сургуульд суугаа ч үгүй. Сургуульд сууж төгссөн ч юм байхгүй сүүлд нь л яахав дээ, тэгээд./
Сайнбилэг -
Та ер нь соёлын довтолгооны /СД/тухай мэдэх үү ?
Цэндаюуш -
СД-ны тухай чинь харин гадарлах нь гадарлана шүү. СД бол ерөөсөө хүнийг ариун цэвэр соёлч байлгахын төлөө ажиллаж байсан болохоос хэлмэгдүүлэлт болоогүй юм шүү. Тэгээд манайхан ч хөдөөний буурай дорой байсан болоод тэр үү, адаглаад орны цагаан даавуугүй байна, цагаан даавуугаа угааж арчихгүй байна, тэднийг чинь үзээд л угаалгадаг арчуулдаг байсан шүү дээ. Тэр чинь хүний л эрүүл мэндийн төлөө л ажил шүү дээ, тэр маань.
Сайнбилэг -
Заа тэгээд СД ернь ямаршуу явагддаг байсан бэ ?
Цэндаюуш -
СД ч одоо ер нь айл өрхийг л соёлжуулахын төлөө л явж байсан шүү дээ.
Сайнбилэг -
Тийм соёлгүй байсан юм уу?
Цэндаюуш -
Соёлгүй байгаагүй. Дуулгавартай соёлтой цэвэр нь цэвэр байсан. Цэвэргүй нь цэвэргүй байсан. “Олон хүн сайтай муутай, уулын мод урттай богинотой” сайтай муутай, өөрийнхөө амьдралын хэр чадлаас болоод тэгээд орны даавуутай даавуугүй, тэгээд л хүүхдүүдийг эх эцэгтэйгээ унтаж байна уу, үгүй юу гээд л үзэж явна. Тэр чинь тус дэмтэй биеийг нь даалгах гэсэн зорилго байдаг юм байгаа биз. Тэгдэг л байсан шүү дээ.
Сайнбилэг -
Ер нь одоо нэг дундаж монгол айлд ороход гэр дотор нь юу байсан хүмүүс нь яаж унтдаг байсан, зуух нь ямар байдаг байсан, яаж хоол ундаа иддэг байсан, тэр талаар нь нэг тодорхой ярихгүй юу ?
Цэндаюуш -
Бидний үед төвийн айлууд бол зуухтай болчихсон байсан. Зуухандаа л галаа түлдгээрээ түлээд л, модоо түлнэ, аргалаа түлнэ тэгээд л. Одоо иддэг цагтаа л өглөө үдэш иддэг юмаа л иднэ. Ер нь тэгж гурил будаа яах биш, ер нь голдуу л бүхэл мах, жаахан боорцог байвал байна, ааруул ээзгий цагаан тос маань байна, тэгээд л. Өглөө бол хэдэн бөндгөр жаахан тостой ааруул идчихээд л, хамхум л хичээлдээ явна шүү дээ. Тэгээд өдөр ирээд хоолоо иднэ, тэгээд л ..,
Сайнбилэг -
Ер нь СД хүмүүсийн амьдралд яаж нөлөөлсөн бэ?
Цэндаюуш -
Би СД-ыг нөлөөлсөн гэж боддогийм. Ерөөсөө үгүйдээ л соёлжиход их хэрэг болсон шүү дээ. Тийм, ариун цэврийн талаар. Бичиг үсэг номын талаар их ажил явуулсан байлгүй яахав. Тийм. Тэгж боддог би. СД бол тэгж Хятадын улаан хувьсгал гэдэг шиг тэгээгүй юм шүү.
Сайнбилэг -
Ер нь ямар учраас СД-г хэрэгтэй гэж үзсэн юм бол ?
Цэндаюуш -
Соёлжуулах гэж л, ард иргэдээ соёлжуулахын тулд л СД зарлая гэж л яасан юм байлгүй дээ, бодвол.
Сайнбилэг -
Хүмүүсээс ер нь юу шаарддаг байсан, ирж шалгадаг байсан гэсэн?
Цэндаюуш -
Шаарддаг юм байсан уу /эхнэр: Одоо шинэ үсэг тайлагдсан уу гэж асуудаг/
Сайнбилэг -
Ер нь ирээд шалгадаг байсан гэсэн ш дээ, тээ. Юу юу шалгадаг байсан?
Цэндаюуш -
Одоо бүр адгийн зах нь орны даавууг чинь үзнэ, данхны дотор талыг үзнэ, ерөөсөө тэгээд л аль болох аяга, шанага тэгээд л өөртөө хэрэглэдэг ахуйн юмыг л шалгадаг байлаа ш дээ, тэгээд л бохир байвал угааж цэвэрлэ гээд л, ийм л шаардлага тавина. Энэ чинь муу байна гээд аваад хаячихна гэж байхгүй л дээ. Тийм л байсан ш дээ.
Сайнбилэг -
Ер тэр шалгалтын үеэр шаардлага хангаагүй байвал яах уу?
Цэндаюуш -
Ахиж шаардлага тавиулж үзээгүй болохоор мэдэхгүй юм. Тэрнээс биш одоо тэрийгээ эргэж яадаг байсан байлгүй. Урд нь социализмын үед чинь эргэх шаардлага ихтэй байсан шүү дээ. Шаардлага ч өндөр байлаа. Одоо жишээ нь тэгж нийтэд нь түгээчихээд эргэж харах эзэнгүй байгаагүй шүү дээ. Социализмыг муу хэлэх юм байдаг байлгүй яахав. Социализм бол Монгол оронд их юм өгсөн. Үгүйдээ л ажлаа эргэж үздэг. Сумын дарга сумын улсын хөгжлийн дагуу олон дарга нартай олон намдуудтай байх шаардлагатай л байлгүй яахав. Тэр миний 18,19 хүрч байх үеийн сумын дарга нар бол ердөө орлогчгүй сумын дарга нар, намын үүрийн дарга, тэгээд л байлаа шүү дээ. Тэгээд л хөдөөгүүр морьтой хэсээд л ажил шаардаад л явна, багийн дарга гэхэд л багийн дарга байна, 10 гэрийн ухуулагч гэж байна, 5 хүн тэргүүлэгч байна, багийн тэргүүлэгч гэж. Тэгээд тэргүүлэгч хуралдаад, багийнхаа ажил шийднэ. 10 гэрийн ухуулагч 7 хоногт өнжихгүй, ерөөсөө сонин уншиж өгөөд л явна, тийм байсан шүү дээ, соёлын хувьсгалын үед. Одоо бол бидэнд мэдээлэл авах нь сайн болсон болохлээр тэгүүлэх шаардлагагүй л байгаа юм байгаа биз. Гэлээ ч гэхдээ одооны хууль дүрмийг сурталчлахгүй болохдээр, мань мэт бол мэдэх юм алга шүү дээ.
Сайнбилэг -
Танд аав ээжтэйгээ авахуулсан зураг байдаг уу?
Цэндаюуш -
Зураг байнаа, тэр.
Сайнбилэг -
Тэр зурсан зураг уу, фото зураг уу ?
Цэндаюуш -
Фото зураг. Дээд талын хоёр бол сүүлийн үеийн зурсан зураг. Доор хоёр нь фото манай хадам эжий, эжий, аавын зураг байгаа юм, тэр нь. Аавын зураг залуугийн зургаа. Дөчин хэдэн оны л зураг байх. Манай аав чинь эжийгээс 20-иод шахуу хүн байсийм даа.
Сайнбилэг -
Та ингээд одоо бага сургуулиа төгсөөд хэд хүртлээ мал малласан бэ?
Цэндаюуш -
Би ерөөсөө 19 хүртлээ мал маллаад 18-тай айл тусдаа болоод 19-тэй болтлоо яваад л, тэгээд л Дорноговийн Хаалган уурхайд очиж ажилласан. Тийм.
Сайнбилэг -
Дорноговийн Хаалган уурхай?
Цэндаюуш -
Хаалган уурхай гэж газрын гүний нүүрсний уурхай байсан юм.
Сайнбилэг -
Аан, за. Та тэнд хэдэн жил ажиллав?
Цэндаюуш -
Би тэнд чинь 3 жил шахуу л ажилласан юм байна даа. 50 оноос 51,52, 53 оны дундуур хаагдаад, ус гараад дэлбэрээд, тэгээд хаагдаад, тэгээд нутагтаа ирсийм. Ер нь хэсэг олзны Өвөрмонголуудтай байдаг байсийм. 45 хоноод манайханд ирсэн өвөрмонголууд байсийм. Бөөний уурхайд ажиллаж байсан, Жаргалтхааны Бөөний уурхайд ажиллаж байсан өвөрмонголуудтай ажиллаж байсийм.
Сайнбилэг -
За та тэр уурхайн тухай тодорхой ярьж өгнө үү? Тэр ямар учиртай өвөрмонголууд байсан юм бэ?
Цэндаюуш -
Тэр яахав, Бөөний уурхай гэж энэ Жаргалтхаанаас зүүн тийшээ ..,
Сайнбилэг -
Бөөний ?
Цэндаюуш -
Тийм. Бөөн гэдэг газар байгаам. 2 бөндгөр чулуун цохиотой тийм Бөөн гэдэг уул байгаам. Тэр Бөөний уурхайд ажиллаж байсан. Одоо хуучин оросын цэргийн ангийн гаргасан юм байсан байлгүй яахав. Аймгийг түлшээр хангадаг тийм нүүрсний уурхай байсан. Тэгээд тэр уурхай шавар нь тулаад цаашаа олох боломжгүй болоод, тэгээд тэр ажилчдыг чинь Дорноговийн Хаалган уурхайд шилжүүлж ажиллах болсийм. Тэгээд энэ хойно Бөөний уурхайд ажиллаж байсан улсуудын дарга нь Гончиг гэж хүн байсан, нягтлан нь Санжаа гэж хүн байсан. Энэ хоёр хүн хэсэг улсуудтайгаа очиж байсийм. Бид хоёр сүүлээс нь амьдрал хөөж тийшээгээ ажил төрөл хийх гэж очсон юм. Тэднүүд ч одоо бид хоёр 50 онд очиход тэднүүд түрүүнд нь 2,3 жил болчихсон байсан байх. Тэгээд тэнд ус гараад хор гараад, тэгээд яг хаагдсан юм. Доошоогоо газрын гүн рүү 280 м-ийн гүний уурхай байсан л даа. Тэгээд л тэнд.., би чинь далан хэдэн онд байлуу даа, энэ охиныгоо аваад Дорноговь руу нэг явахдаа тэрүүгээр нэг дайрсан. Тэгэхэд бол ерөсөө хаанаас л буудчих бол гэмээр л болсон байналээ. Оросын сургуулийн буудлагын талбай болчихсон, Дорноговиосоо баруун урагшаа 23 км-т байдгийм. Зүүнбаянаасаа зүүн хойшоогоо. Шарилын уул гэдгээсээ зүүхэн хойно байдгийм даа.
Сайнбилэг -
Аан та тэгвэл 3 жил болчиход ирж тээ?
Цэндаюуш -
Тэгээд нутагтаа ирсиймаа. Тэгээд энд ирээд тэгээд Модотын уурхай чинь Монголдоо нээгдчихсэн байсан. Тэгээд Модотын уурхайд фабрикт ялгагч хийж тэгж байж байгаад, тэгээд уурхайд гараад, тэгээд МАМ станц байгуулагдаж, 57 онд тэгээд станцад орж ажилласан даа, би.
Сайнбилэг -
Энэ танай нутагт дэлхийн 2-р дайны үед армиараа бууж өгсөн Власов ?
Цэндаюуш -
Хөө, тэр ч одоо асар олон хүн байсан юм биш үү,
Сайнбилэг -
Та тэр үеийг санах уу?
Цэндаюуш -
Саналгүй. Энэ ч одоо доошоогоо 10 км хуучин сүмийн төв, энэ рүү чинь хайрцгаар нь туугаад л явна, хайрцгаар нь туугаад л буцаана, энэ ам чинь ерөөсөө зүүн талаараа 2 замтай, карьераас шороо тээдэг, энүүгээр чинь хөндлөн морьтой гарч болдоггүй байсийм. Гарцан дээр ингээд зогсож байгаад нэг чөлөө гарахад нь дунд нь машинтай уралдаад л дунд нь ороод л давхичихна. Тэгээд л давхиж давхиж л нэг зам таарахад нь дунд нь орно, дунд нь орж зогсч байгаад уруудаад шороотой машин явж байгаа замд нийлээд л нэг машины чөлөөгөөр ороод л давхиад л, тэгээд л гарна. Хөндлөн шууд гарч болохгүй тийм олон зогсоо чөлөөгүй явдаг байсийм, машин бол. Тэгэхэд чинь одоо энд ийм олон амьтан байж байхад Зүүнбаянд бас 505-ынхан гээд барилга барьж газар ухаж байна. Төмөр замынхан барьж эхэлж байсан. Тэнд чинь хайрцаг хайрцгаар нь л тууж байна. Ямар ч олон амьтан байсийм дээ, тэгээд л.
Сайнбилэг -
Хоригдол орос цэргүүд ер нь яг хаах нь амьдарч байсан юм бол?
Цэндаюуш -
Хоригдол орос цэргүүд одоо энэ юунүүдээр л, энэ Баянмодны ам чинь дандаа тортой хашаатай байсан шүү. Одоо чухам алиндаа барьж байсийм бүү мэд. Энэ хөндий чинь ердөө шөнийн цагт явахад өдөр шиг л байна. Их гэрэлтэй ерөөсөө. Энэнээс гэрлээс гараад л явахдээр юу ч харахаа болино. Тийм байсан юм. Тэгээд л нөгөөдүүлийгээ алдчихгүйн тулд л тийм гэрэлтэй байсан юм байгаа биз дээ. Тэгээд 505-ын оргодол явж сүйтгэлээ гэж ердөө дуулдаагүй.
Сайнбилэг -
Тэнд юуны уурхай байдаг билээ ?
Цэндаюуш -
Вольфром гэж гардаг, одоо энэ сүүлдээ болохлээр чинь цагаан тугалга гарч байна л гэж байх юм байна. Хуучин вольфром гардаг л гэж ярьдаг байсийм. Одоо тэгээд энэ оросын 505-ын ухсан шороо шүү дээ, энэ. Тэгээд сүүлд Монголд шилжээд, тэгээд Монголд шилжээд үр бүтээлтэй ажиллаагүй л дээ. Үр бүтээлтэй ажиллахгүй нөхцөл одоо Монгол улс л болсон байх.
Сайнбилэг -
Тэр хоригдол цэргүүд энд байж байгаад хэзээ эндээс явсан юм?
Цэндаюуш -
Сталин нас бараад Малинков ерөнхийлөгч болоод тэгээд Малинков хэдэн жилд нь суллачихсан. Тэгээд л оросууд чинь Сталины ард Малинков гарна шүү гээд л хашгиралдсан юмнууд тэгээд л явсан.
Сайнбилэг -
Энд байхдаа тэгсэн үү?
Цэндаюуш -
Энд байхдаа. Тэгээд л Монголд шилжсэн л дээ. Баруун аймгаас баахан ажилчид авчирсан. Тэгээд л бас л их л хөдөлдөг байсан л даа. Тэгээд үр ашиг алдагдалтай болоод тэгээд сүүлдээ энд чинь тэгээд орос монголоос Монголд шилжсэнээс хойш үр ашиггүй болоод тэгээд уурхай тараад, уурхай тарсны дараа хөдөө аж ахуйн техникум энд ирээд ..,
Сайнбилэг -
Өө энд техникум байсиймуу?
Цэндаюуш -
Байсийм. Техникум байж байгаад тэгээд нэг 2 жил болсон уу үгүй юу, тэгээд Дорнод руу шилжсэн юм. Тийм. Тэгээд тэрнээс хойш энд яахав дээ, станц гэж энэ дунд нь МАМ станц гэж
Сайнбилэг -
Ямар станц аа?
Цэндаюуш -
Машинт мал аж ахуйн машинт станц.
Сайнбилэг -
Аан мал аж ахуйн машинт станц?
Цэндаюуш -
Тийм. Энд байгуулагдаж, энэ 57 онд үндэс суурь нь тавигдаж, одоо яалаа тэгээд нэгдэл чинь одоо нүүдлийн маягтай л хуучин сумын төвөөсөө болиод, дээр Бургастын баруун бэлд байснаа энд одоо техникумыг явахад шилжиж ирсийм ш дээ. Нүүж ирсийм, тэгээд. Тэгээд л одоо байж байгаа нь энэ дээ.
Сайнбилэг -
Та бага байхдаа.., 31 онд төрөөд мэдээ ороод, тэр үедээ маш сонин санагдсан юмнууд байдаг уу, машин ч юм уу, одоо онгоц ч юм уу ?
Цэндаюуш -
Өө одоо би ч одоо ер нь тийм тодорхой юм мөрөөдөж байсангүй дээ. Уг нь нэг жолооч болъё л гэж боддог байсийм. Тэгээд жолооч болно гэж нэг энэ модны станц чинь жолоочийн курстэй байлаа шүү дээ. Тэгээд жолоочийн курст өнөө орох санаатай, намын хорооны дарга Бямбаа гэж байсан, нэг бичиг аваад л, өөөө хөөцөлдөөд л давхичихсан чинь бичгээ хаячихаад тэгээд орж чадаагүй юм. Тэгээд трактор комбайнчин болоод “Баярласан хэрээ бархирна” гэгчээр бичиг цохуулж авсан хүн одоо сургуульд жолооч болно гээд хуучин сумын төв байсан, ийшээ давхиад л харихдаа монгол дээлтэй ханхай өвөрт хийсээд алга болчихгүй юу, золиг чинь. Тэгж байсийм. Одоо тэрнээсээ хойш яахав дээ, тэгээд станцад ирээд байж байгаад тэгээд трактор комбайны курст 60 онд ороод 1 жил суулаа. Трактор комбайны курс бол одоо надда бол дээд сургууль. Одоо бол шал хэрэггүй юм заадаг байж, нэг бодлын.
Сайнбилэг -
Яагаад хэрэггүй гэж байна?
Цэндаюуш -
Одоо комбайны онол заана. Практик заана. Заа тэгээд тэнд хэрэггүй гэж байгаа юм нь орос багш металл судлал заана,
Сайнбилэг -
Металл судлалаа ?
Цэндаюуш -
Тийм, металл судлалын үүсэл гарлын тийм юм заана. За тэгээд шугам зураг гэж нэг юм байна. Улс төр гэж байна. Тоо гэж байна. Тэгээд олон л доо, тэр чинь одоо лекцээр явдаг нь агартехник гээд лекцийн хичээлүүд ириитэл байна, ерөөсөө. Тэгээд цэвэр практикийн хичээл бол нөхцөлтгүй сайн заана л даа. Хөдөө аж ахуйн машиных байна. Гагнуур байна, халуун төмөрчин байна, тэгээд трактор комбайны практик байна. Бие дээр нь төмөр дээр нь үзэх практик жолоодлогын практик гээд ерөөсөө бүтэн жил сурах төсвийг багтааж л сургаж байсан. Их сайн сургаж байсан. Би ч одоо урд нь сургууль соёлд суугаагүй хүн чинь тэгээд ер нь бас тэндээс бас их юм олж авсан шүү. Техникийн талаар бол. Түүнээсээ өмнө ч бол яахав би станцад запасны нярав байж байхдаа миний нэртэй дарга байсийм. Энд, станцад. Тэгээд тэрүүнээс би нэг трактор комбайнчин болоход нэг запас бензиний чинь нярав болъё гэж байж аж ахуйгаа хүнд өгөөд, тэгээд бас нэр томьёотой трактор комбайны курст очиж байлаа. Тийм.
Сайнбилэг -
Та энэ нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөний тухай сайн мэдэх ёстой байхаа?
Цэндаюуш -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн одоо яахав дээ, одоо 2,3 дахин хувьчлаад л тэгээд л яасан хойно доо. Одоо нэг л их ардын хувьсгалтай тэмцэх юм боллоо гээд л хөөрцөглөөд л яасан л даа. Нэгдэл бол хоршиж ажиллаж сургасан нь сайн л юм. Тэрнийг нь үргэлжлүүлж чадахгүй байгаа биднүүдэд бол муу л юм, тэрнээс биш муу тал нь бол юм бүгдийг дээрээс өгдөг, бэлэнчлэх сэтгэлгээ сургасанд аюул байхгүй юу дээ. Тэр чинь өөрийн хөдөлмөрийн багаж байхгүй, дээрээс л дарга тэнд буу гэхэд л тэнд буудаг. Ерөөсөө тийм малчны мэдэл гэж байхгүй. Тэр нэг хэдэн малыг л тоо бүрэн, толгой мэнд л авч байх үүрэгтэй. Тэжээлгүй боллоо л гэвэл тэжээл авчирч өгнө, өвсгүй боллоо гэвэл өвс авчирч өгнө. Хангамж бол их сайн байсан шүү, ернь. Энэ хадлангийн малын тэжээлийн юмыг бол нэгдэл одоо дэндүү сайн бэлддэг байсан шүү дээ.
Сайнбилэг -
Хувь хүн ер нь яаж нэгдэлд элсдэг байсан юм бэ ?
Цэндаюуш -
Хувь хүн одоо өргөдөл өгч л элсдэг байсан байх. Би чинь тэгэхэд тэр үед нэгдпэлд элсээгүй л юмдаг. Гэхдээ манай хадам эжий энэ орон нутгийн харьяа юм болохдээр энд байж байсан болоод бүх малаа л тууж аваачаад л өгчихөж байсан. Олон малтай улсууд бол одоо ялтай малнаас саллаа даа, одоо нэг амарлаа л гэдэг байсан. Тэр ялтай мал гэдэг нь албан журам их өндөр онооно.
Сайнбилэг -
Албан журам аа ?
Цэндаюуш -
Тийм, мах сүү онооно. Үхэр.., албан журмын маханд бол эр сувай мал авна. Жил бүгд эр сувай малаа өгөөд байхлээр хавар 5 сарын 10-нд авна, тэгэхлээр эр сувай мал нь юундаа хүрэхгүй, өнөө махаа үүрэгт махаа төлж чадахгүй, хиллэхэд. Тэгээд илүү гарсан хүнээс худалдаж авна, зарим нь. Зарим нь тэгээд л яланд явж байсан шүү дээ. Нийт улсын төлөвлөгөө тасалсан. Тийм тэгээд ялтай мал болоод л, Жаргалтхааны “Хөгжил” нэгдэл бол Баянмөнх, Дархан чигийн их малтай баячуул бол малаа өгч чадаагүй. Өөрснөө тэгээд дэргэд нь малчин нэртэй болж тэгж ялнаас салж байсан шүү дээ. Жаргалтхааны “Хөгжил” нэгдэл бол гучин хэдэн онд байгуулагдсан, хамтрал коммуны үед байгуулагдсан, тийм ууган нэгдэл байсан шүү дээ. Тэгээд 44 онд Жаргалтхаанд нүүж очоод Баруун баянд очиход чинь нэгдлийн хашаа гэдэг чинь хачин сайхан хашаатай байдаг байсан. Ерөөсөө малын хашаа. Ар талдаа өвсний хашаатай. Урагш нь мал руугаа оруулж өвсөө өгөх хаалгатай, ханаа дагасан тэжээлийн онгоцтой, их сайн байсийм ш дээ. Тэр нь Ногоон Жамьяндаваа гэж өвгөн нэгдлийн дарга байсан. Тэгээд хотоос луухаанууд авчирч, ногоо тариулна. Манай хөгшний аав нь тэрэг хийдэг хүн байсан. Тэрнийг аваачиж тэргээ хийлгэнэ. Нэлээн сүүхээтэй тийм нэгдэл байсийм шүү дээ.
Сайнбилэг -
Тэр нэгдэлжих хөдөлгөөнийг хүмүүс ямаршуу хүлээж авсан бэ? Энэ жаахан дэмий юм гэж хүлээж авав уу, эсвэл.., аятайхан юм гэж хүлээж авав уу?
Цэндаюуш -
Одоо ер нь л гол санаа нь л ялтай малнаас л салах л гэж өгсөн. Гол санаа нь тэрнээс л болсон л ерөөсөө л. Нэгдэлжих хөдөлгөөнд сайн дураараа нэгдсэн хэсэг байсан л биз. Гэхдээ ахиухан малтай улс бол ялтай малнаас салах л гэж оросн шүү дээ. Тэгээд жижиг цөөн улс бол яахав дээ, тэгээд одоо нэгдэлжих боллоо гээд л тэгээд яахад нь өгөөд л, тэгээд л төв рүү орсон доо. Ерөөсөө л. Амин зуулгаа өгчихөөд л тэгээд л.
Сайнбилэг -
Зарим аймагт тэгээд малчид малаа нуусан байсан гэдэг? Энд бол харин нуудаггүй, харин бараг хурдан өгөхийн түүс болж байсан юм уу?
Цэндаюуш -
Тийм, энэ талд бол ер нь тийм л байсан. Тэр чинь ерөөсөө тэгж дарах баих тийм юм байгаагүй. Малын хөлийн татвар гэж байна. Мал мах гэж байна. Сүү гэж байна. Манайх чинь Жаргалтхаан луу шилжиж очоод, эндээс тавьж өгөхгүй шилжүүлэхгүй Жаргалтхаан луу. 4,5 жил Жаргалтхаанаас энд авчирч сүүгээ өгдөг, ноосоо тушаадаг, тийм байлаа шүү. Тэгээд сүүлдээ нэг явуулж өгсийм.
Сайнбилэг -
Энэ хэвлэл мэдээллээр нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар их сурталчилдаг байсан уу? Хүмүүс ирж одоо сурталчилдаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Одоо мэдэхгүй юмаа, миний л байж байхад эрхгүй давуу талыг нь сурталчилдаг байсан байлгүй яахав дээ. Би одоо тэгэхэд чинь одоо бас мал цөөтэй, цөөн малтай болохдээр зэрэг хүнд нээх шахаж шаардуулах ажил байсангүй л дээ. Тэгээд л нэгдэлжих хөдөлгөөн боллоо яллаа, өглөө нь нэг тууж авчраад л өгчихсөн, тэрнээс тэгж учиргүй үлдье барья гэж бодох бодол байгаагүй л дээ, ерөөсөө л. Ялнаас хөнгөрүүлж байгаа болохлээр тэрнийг чинь дургүйлхээд байх юу байхав. Цөөн малтай байлаа гээд албан журам оногдохгүй байхгүй биз, албан журам оногддогоороо оногддог. Тэгээд тийм л байсан. Би чинь эднийд урдаас ааваасаа хөрөнгөө тасалж авчирчихаад, энд байж байгаад энд л бүгдийг нь өгсөн. Энд ирээд нэгдэлжих хөдөлгөөн тэр нь бутарч, буруу зөрүү хувьчлал болоход авъя гэсэн өмчөө ч олж аваагүй.
Сайнбилэг -
Та ямар нэгэн сүсэг бишрэлтэй юу?
Цэндаюуш -
Сүсэг бишрэлтэй юу гэж үү?
Сайнбилэг -
Аан?
Цэндаюуш -
Аан, би яахав. Манай дээдсээс шүтэж ирсэн Буддын шашин.., яахав буруу ч байсан, зөв ч байсан, Буддын шашнаа л шүтэж байдаг. Яахав маань уншиж байдаг цаад учрыг нь мэдэхгүй ч гэсэн. Тэгээд өвөг дээдсүүд чинь “Мааньнаас их буянгүй, махнаас их хоолгүй” гэдэг байсан, тэгээд тэрнийг бодоод би тэгж л уншиж л байдаг ш дээ.
Сайнбилэг -
Таны аав ээж бас их шүтлэгтэй хүмүүс байсан уу?
Цэндаюуш -
Үгүй ээ, манай аав.., эжий маань харин тэр эжийн маань хойд эцэг болох хүн лам хүн байж, манай аав бол төрийн хар хүн байсан, тавтай гэзэгтэй. Төрийн хар хүн байсан.
Сайнбилэг -
Ер нь таны бодлоор энэ Монгол дахь шашин шүтлэг яаж өөрчлөгдөж ирсэн бэ?
Цэндаюуш -
Аа мэдэхгүй.., одоо энэ.
Сайнбилэг -
Зарим хүмүүс энэ христийн шашинд ордог юм байна янз бүр л болдог юм байна, манай энэ улс чинь нэг хэсэг шашин шүтэж байгаа улсуудыг их хэлмэгдүүлж байлаа ш дээ ?
Цэндаюуш -
Ер нь Буддын шашинг дагуулсан тийм эдийн засгийн түрэмгийлэл хийхгүй байна л даа. Энэ Христ бол эдийн засгийн түрэмгийлэлтэйгээ цуг л орж ирж байгаа байх гэж боддог, бусад гадны шашин бол. Өөрсөндөө татахын тулд л мөнгөтэй улсууд, тэгж л боддог би. Монголыг байлдан дагуулах хэрэгтэй, тийм л юм байгаа байх л гэж боддог би. Ерөөсөө тэрнээс биш тэрнийг шүтээд Монгол илүү болох нь ч юу юм, дутуу болох нь ч юу юм, мэдэхгүй. Ер нь тэгээд хүмүүсийн ухамсрыг Буддаас хөндийрүүлэх, ийм л зорилготой шашин явж байгаа л гэж би боддог, ерөөсөө л.
Сайнбилэг -
Ер нь энэ төрд шашин шүтлэг яаж нөлөөлсөн бэ?
Цэндаюуш -
Төрд бол шашин байх нь зайлшгүй хэрэгтэй ш дээ. Яахав, ард түмэн сүсэг бишрэлтэй бол номхон даруу төлөв, нүгэлбуян мэдэг ийм л байна. Тэгнэ биз дээ, тэгэхлээр чинь төр дангаараа хуулиар загнаад байх юм бол бас шашинтай хамжвал арай номхроно доо, яана биз дээ.
Сайнбилэг -
Дээр үед хүмүүс бурхан шүтээнээ их нууж барьдаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Тэгэлгүй яахав, тэр чинь эсэргүү болсон ч уул хадаар нууна, тэгээд л зул хүж ч өргөхгүй, айдаг байсан хойно.
Сайнбилэг -
Яг энэ суманд, яг тэр үеэр ер нь юу болж байсан бэ?
Цэндаюуш -
Тэр үеэр бага байсан болоод мэдэхгүй юм, энэ хонь мал хариулж явахдаа харсан, бурхан тахилаа нуучихсан, тавьчихсан л байдаг байсан. Гэрээсээ л зайлуулдаг байсан байх. Тийм. Бурхантай айл чинь бараг л бузар байлаа, хойно. Тэгээд л бурхны ном судрууд нь хөглөөд л, салхинд хийсээд л, хүн малын хөл гарт орооцолдож, тэгсэн. Урт урт тийм бурхны номнууд байлаа шүү дээ. Тэр бол яахав завхралын л загвар л даа, тэр чинь.
Сайнбилэг -
Ер нь таны мэдэхээр социализмын үед хүмүүс яаж ажилд ордог байсан бэ?
Цэндаюуш -
Социализмын үед ажилд ороход бол түрүү үедээ бол ер нь санасан цагтаа л очдог байсан. Одоо тавин хэдэн онд бол ер нь тэгж бичиг баримт бүрдүүлж сум захиргаанаас бичиг баримт бүрдүүлнэ гэж тийм юм байгаагүй ш дээ. Шилжээд л явчихна, тэгээд л шилжүүлээд л өгчихдөг. Цэргийн бүртгэл л шилжүүлж байсан даа, бусдыг нь шилжүүлж байгаагүй. Сүүлийн үед жаран хэдэн оноос л тэр хүн амын суурьшилт ихэссэн юм байгаа биз, тэгээд хүмүүсийн хөдөлгөөнийг их хязгаарласан шүү дээ. Тэгээд би ямар сайндаа эндээс халагдчихаад хот руу явж амьдаръя уу гэж бодоод тэгснээ арай л улаан цурав олон хүүхэдтэй хүн амьдрахад арай л хэцүү юм уу, ажил ч юу болоо билээ гээд тэгээд Жаргалтхаан луу очиж байсийм. Яахав нэгдлээр дамжаад тэгээд Жаргалтхааны нэгдэлд трактор бариад, байж байгаад тэгээд автын жолооч болоод 69 онд үгүй ээ 67 онд жолооч болоод, 69 онд нэгдэл дундын үйлдвэр гэж байгуулагдаад, тэгээд тэнд очиж байсийм би. Тэгээд Жаргалтхаанаас халагдах гээд гэр маань энд аймагт байсан, хэдэн жаалууд 10-р анги төгсөх болдог, заавал хүүхэд тасарч яваад байдаг, тэгэхлээр нь гэрээ өөрөө явуулчихаад, өөрөө Жаргалтхаанд ганцаараа байж байдаг байсан. Тэгээд л халагдах гээд л очиход чинь дарга маань Лувсан дарга маань халагдах .., халах тийм юу олдохгүй байнаа, чамайг халах шалтаг олдохгүй байнаа. Одоо ирэх жил нэгдэл дунд гэж байгуулна, тэгэхэд л чамайг би явуулж өгье гээд л би тэгээд 3 жил шахуу л одоо 67,68,69 гээд тэгээд 3 жил шахуу л ганцаараа Жаргалтхаанд байлаа даа. Хүлээгээд тэгээд бас л би чинь бас хаа байсан газраа нэг муу гэгдэхгүй болохлээр тэгээд л шууд халчихаж болдоггүй л байсан. Тэгээд тэгж байгаад нэг халагдаж очиж байсийм би.
Сайнбилэг -
Ер нь таны бодож байгаагаар хүмүүсийн ажилд хандах хандлага нь яаж өөрчлөгдөж ирэв?
Цэндаюуш -
Одоо юу, одооны улсуудын ажилд хандах хандлага одоо ер нь нэгдлийн л муу зан сургасны ажил биз. Бэлэнчлэх сэтгэлгээ ихтэй, хялбар л аргаар юм олох гээд. Бөөн юм олох гээд ингээд, биеийн хүчээ үнэлж өөрийн боломжоо ашиглаж, санаачлагатай ажиллаж чадахгүй л байна гэж би боддог ерөөсөө.
Сайнбилэг -
Тэр үед хүмүүс ажилд их мундаг байсан уу ?
Цэндаюуш -
Өө ажилд мундаг, үнэнч хийнэ. Ажил байхгүй гэж байсангүй. Бүр адаглаад л нийтийн субботник байна шүү дээ. Тийм, ажил төрөлгүй хүн гэж ердөө байгаагүй. Хавар мал төллөх болоход чинь төвийн улсуудыг төлчнөөр хөдөө мал дээр өгчихнө. Явуулна, олон мал суурилдаг болчихоор чинь, тэгээд өгчихнө. Ажил бол сайхан байсан шүү дээ. Манайхан бол одоо ардчилал гэдэг юмаар их л эрх байдаг юм болбол эрхээ л буруу эдлээд байх юм даа. Үүрэг гэж нэг юм байгаад өөрийгөө амьдруулах хүсэл гэж нэг юм баймаар л юм. Тэгэхгүй л байх юм байна ш дээ. Ихэнх улсууд л нэг тийм задгай налгар, санаачлагагүй л байна уу л гэж би бодоод л байдаг юм.
Сайнбилэг -
Социализмын үед энэ сумын төв дээр ажилгүй хүн гэж байсан уу?
Цэндаюуш -
Ээ дээ, тун ч тоотой байхаа. Ажил.., ажилгүй хүн гэж байгаагүй дээ. Ажилтай л байсан ер нь. Ажлын чадвартай хүн ажилгүй гэж байгаагүй шүү. Тэгээд ажилгүй хүн байхад чинь дуудаад ажилд оруулаад байдаг байсан юм чинь. Тийм. Цаанаасаа сум захиргаа чинь. Тэгэхэд ажилгүй хүн гэж байгаагүй ш дээ, ер нь.
Сайнбилэг -
Таны гол бахархдаг зүйл чинь одоо юу вэ?
Цэндаюуш -
Одоо би яахав дээ, хэдэн хүүхдүүд маань боломжтой явж байна, энүүгээрээ л бахархаж байна даа.
Сайнбилэг -
Аа тэгвэл жигшдэг зүйл?
Цэндаюуш -
Жигшдэг зүйл гэвэл архи тамхи л юм даа.
Сайнбилэг -
Та ердөөсөө архи тамхи хэрэглэж байгаагүй юу?
Цэндаюуш -
Би ер нь архи тамхийг аль алиныг нь хэрэглэж байсан хүн. Бузгай сайн хэрэглэж байсан хүн. Тийм. Гараад бид хоёр ч 40-өөд жил болж байх шиг байна. Архийг чи ууж байгаагүй л дээ, тэмхийг л. Тамхийг манайхан гэрээрээ тамхилдаг байлаа. Тийм.
Сайнбилэг -
Та одоо социализмыгн үед ажиллаж байхад дунджааар хэдэн төгрөгний цалин авдаг байсан бэ?
Цэндаюуш -
Заа би сүүлийн үеийн нэгдэл дундад тэрэг барьж байх үед ер нь сард 800,900 1000 гаргаж л авдаг байсан. 2 чиргүүлтэй “30”-тай явдаг байсан. Тэгээд миний амьдралд бол хүрэлцээтэй л тэтгэвэр тогтоогдсон.
Сайнбилэг -
Та жишээлбэл 1000 төгрөгөөр юу юу авч болох байсан бэ?
Цэндаюуш -
Хөө 1000 төгрөгөөр., 100 төгрөгөөр чинь нэг тампуу гурил авна, 2-р гурил 70 кг-ийн гурил нэг тампуу авна, за тэгээд үлдсэн 30-аар чинь нэг цай авна, нэг 2 сав ёотон авна, 2 сав ёотон маань 10 цаас, 10 төгрөг, өө 5 төгрөг, 2 цаас 50 мөнгө байсийм. Цай 10 төгрөг. 2 ёотон авчихад 5 төгрөг, цаана нь 15 төгрөгөөр чинь юу л авбал юу л авч байлаа. Тамхи татдаг байхад улаан дүнсээ авчихна. 10 цаас ингээд л. Одоо 2000 ш дээ, улаан тамхи чинь. Тэр үед 10 төгрөг л байсан ш дээ.
Сайнбилэг -
Заа ингээд 60-аад оны үед сумын төвд дэлгүүрт оръё гэж бодъё, хүнсний дэлгүүрт юу юу зарагддаг байсан бэ?
Цэндаюуш -
Хүнсний дэлгүүрт ер нь бүхэл юм байсан. Харин барааны дэлгүүр гэж тусдаа байна. Хүнсний дэлгүүр нь тусдаа байна. Тэгээд тэрэнд дутуу юм байхгүй л байсан ш дээ. Метр даавуу гэхэд ер нь одоо даалимба, сатин, жигүүн маань 10 хүрэхгүй л үнэтэй байлаа ш дээ. Төгрөг хэдэн мөнгө тийм л үнэтэй байлаа шүү дээ. Тэгэхэд чинь одоо юув дээ. Одооны үнээр 100 төгрөгөөр тийм юм авахад чинь одоо бол 70 төгрөгөөр гурил авах юм хаа ч байхгүй ш дээ. Хамгийн хямд нь манай энд 14500 байна. Хамгийн хямд гурил. 25 кг шүү тэр маань.
Сайнбилэг -
Хүмүүс одоо жишээ нь гутал хувцсаа яадаг байсан, гутлыг жишээ нь яадаг байсан? УБ хотод гутлын үйлдвэр байсан. Тэр гутлын үйлдвэрүүдийн гутал энд ирэх үү?
Цэндаюуш -
Үгүй ээ аймгийн артелийн гутал ирнэ. Тэгээд ахуй үйлчилгээ, артель чинь дээхнэ тавин хэдэн онд ахуй үйлчилгээ гэж нэргүй, артель гэж байлаа ш дээ. Дандаа голдуу өвгөн лам нар сууна. Тийм артель гэж байлаа, Жаргалтхаанд суулаа, тэгээд цөцгийн тосны поошиг/бочки/ хийнэ. Гутал хувцсаа хийнэ. Тэгээд л ер нь хөдөө аж ахуйд хэрэгтэй юм, чөдөр, тушаа, тэгээд эмээл хазаар бүгд л юм хийж байсан. Тэгэхэд өөрөө өөрийгөө хангаж байсан шүү дээ. Тэгэхэд чинь одоо бол байхгүй л байна шүү дээ. Тэгээд л одоо Хятадаас л юм олж ирвэл тэр нь одоо үнэтэй ч бай, хямд ч бай, хэврэг ч бай, бөх ч бай нэг өдөр л өнгөрөөж л байдаг юм бишүү.
Сайнбилэг -
Таныг бага байхад ер нь кинотеатр жүжиг юм байдаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Дуугай кино гарнаа.
Сайнбилэг -
Заа, хэдэн он бэ ?
Цэндаюуш -
43он, 44он, 45онуудад чинь дандаа дуугүй кино гарна ш дээ. Дуугай. Дүрсийг чинь эргүүлнэ, гараар. Плёнкаа эргүүлээд, тэгээд чийдэнтэй тэрүүгээр тэнд нь зогсч л байна/инээв/ гарч л байна, цагаан даавуу өлгөөтэй л байна.
Сайнбилэг -
Юун тухай кино гардаг байсан бэ ?
Цэндаюуш -
Бүр тодорхой мэддэг юм нь одоо Чапаев гарна. Одоо тэгээд өшөө юу гардаг байсан юм б дээ. “Цогт тайж” гардаг байсан биз, сүүл хэрд. Тэгээд янз бүрийн хөдөлгөөнгүй юм гарна даа.
Сайнбилэг -
Тэр нь их гоё байдаг байсан уу?
Цэндаюуш -
Яахав дээ, юм үзээгүй улст чинь гоё л байлгүй яахав. Тэрнийг чинь үзэж үзэж л гарна. Утга учрыг нь ойлгох гэж хараад л.
Сайнбилэг -
Та чинь онгоцыг анх хэдэн настайдаа харсан ?
Цэндаюуш -
Онгоцыг би 44 онд 45 оны дайнаар юу., Жаргалтхаан дээр ингээд жагсаалаараа явж байхад нь харсан. Урд нь ер нь хараагүй байсан.
Сайнбилэг -
Танд ер нь ямар санагдаж байв?
Цэндаюуш -
Яахав дээ, ингээд л 10,20-иороо цуваад л байна, цуваад л байна. Нөхцөлгүй олон юм цувна, халуун ч байсан, тэр жил. Тэгж л цувдаг байсан. Буцахдаа хэдийд нь яваад өгсөн юм, мэдэхгүй. Зүүгээр буцаачихсан юм байлгүй дээ, аягүй бол.
Сайнбилэг -
Ер танд хүүхэд насанд мартагдашгүй үлдсэн тийм дурсамж байна уу? Радио ч юм уу, телевиз ч юм уу, онгоц ч юм уу, их сонин санагдаж байсан юм?
Цэндаюуш -
Юунд очоод, “Хаалган” уурхайд очоод тавган хар прожуктор дуугарахад их гоё байлаа. Хүлээн авагч бий болж. Хамгийн гоё сонин юм чинь тэр л байлаа шүү. Хүн байхгүй, нэг хавтгай таваг л яриад байдаг. Тэр л их сонин байлаа шүү дээ.
Сайнбилэг -
Ер нь одоо таны бага байхаас өгсүүлээд сумыг бол сайн мэднэ шүү дээ, ер нь энэ сум маань яаж хөгжиж ирэв ээ?
Цэндаюуш -
Манай сум одоо миний сургуульд ороход энэ хуучин төв дээр байлаа. Тэгээд нэгдэлжих хөдөлгөөн яллаа гээд хойшоогоо яваад энэ Цэнхэрмандал чинь одоо 3 нэгдэл байлаа шүү дээ. Цэнхэрмандал сум маань. “ Шинэ амьдрал” гэж Согоотод байлаа, “Ундрал” гэж байлаа, тэгээд “Хөгжил” нэгдэл гэж Цэнхэрийн энд.Бас нэг Цэдэнжавхаа даргатай нэгдэл байсийм, тэр нь ямар чөтгөр нэртэй байлаа, нэг их удаагүй юмаа, тэр. Тэгээд хэдэн нэгдэл нийлээд ганц “Хөгжил” нэгдэл болсийм. Тэгээд энэ сум бол Уртын адагт Дүгэргий хаданд нэг хэдэн жил болсийм, бас. Тэгээд болиод тэр хойно Тээрэмдэг гэж одоо улсын нэрлэж байсан нэр дээ, одоо тэр уурхай шороо ухаж байгаагийн тэнд хэдэн жил болсийм. Тэгээд наашлаад энэ Бургастын зүүн хажууд тэнд оросын дэлгүүр, мухлаг байсан, тэр нэг орон сууцны байшин, зай завсаргүй байсиймаа. Тэнд байж байсан юм. Тэнд сум байж байгаад, тэгээд энд техникум нүүгээд, Дорнод явахад энд суурин дээр нь ирсийм. Ийм л учиртай. Сумын дарга нарын хувьд бол миний анхан ороход сургуульд ороход Чойдогийн Шавиа гэж өвгөн байлаа. Сүүлд нь Балдангийн Намжил гэж одоо энэ хүүхдүүд нь дарга хийгээд байж л байна, тэр байлаа. Бүдүүн Дуламсүрэн гэж хүүхэн байлаа. Тэгээд сүүлдээ нэгдэл болоод дээрээс томилоод, янз бүрийн хүмсүүд ирдэг байлаа даа, тэгээд. Нэгдэл болсноос хойш бол дарга нар орон нутгаасаа юм хийсэнгүй шүү дээ.
Сайнбилэг -
Ер нь та гадаадад сурч байсан уу, эсвэл явж үзсэн үү?
Цэндаюуш -
Үгүй үгүй. Би чинь намын гишүүн биш хүн юм. Тэгээд дундад байж байхад нэг орос руу явах юм болоод л нэг материал бүрдүүлж л байснаа тэгээд намын гишүүн биш гээд больчихлоо доо.
Сайнбилэг -
Яахаараа намын гишүүн биш бол больчихов?
Цэндаюуш -
Намын гишүүн биш улс чинь тийм үнэлгээ багатай байлаа ш дээ. Тийм. Намын гишүүн хүн бол одоо муухан байсан ч л сайн байлаа. Ял хийчихэд нэг удаа тэрнийг чинь сануулаад эсвэл гишүүнээс нь хөөгөөд, тэгээд ялнаас мултарчихна. Нам чинь тийм байлаа ш дээ. Нам бол намынхаа гишүүдэд ээлтэй байсан юм шүү дээ. Намын гишүүн биш хүнд бол би намд элсэнэ гэхэд нь ...би намын л даалгавраар явж байгаа болохоос биш би намд элсэхгүй ээ гээд элсдэггүй байсийм. Одоо ч тэгээд тэр хэвээрээ л явж байна.
Сайнбилэг -
Таны амьдралд ер бусын, бусдаас онцгой гэхээр зүйл бий юу ?
Цэндаюуш -
Одоо юу байхав дээ, хүнээс ялгарах юм бол алга дөө. Ер нь болж л байна. Тийм.
Сайнбилэг -
Ер нь ингээд таны амьдралын туршид эрэгтэйчүүдийн амьдралын хэв байдалд ямар нэг өөрчлөлт орж байсан уу?
Цэндаюуш -
Одоо мэдэхгүй юм даа, гадна хүрээндээ мэдэхгүй хүн юм даа, би.
Сайнбилэг -
Эмэгтэйчүүдийн талаар төр ямар ямар бодлого явуулдаг байсан юм?
Цэндаюуш -
Эмэгтэйчүүдийн үү, одоо бол ер нь эмэгтэйчүүд зонхилсон үе болоод байна ш дээ. Эмэгтэйчүүдийг нэг жаахан боломжийн улсыг нь дээш нь гаргачихаад байдаг бол уг нь зүгээр л юм шиг байгаам. Тэгэхгүй л юм байна ш дээ. Квот гэж яриад л тэгээд л хасаад байдаг юм уу даа янз нь. Квот гээд нэг их тоон хязгаар тогтоочихоод байгаа юм уу даа. Тийм юм шиг байгаам. Тэрнээс биш зурагтаар харж байхад Архангайн Чулуутын дарга нь нэг эмэгтэй хүн байдаг юм шиг байна. Ганц нэг эмэгтэй дарга нар байх юмаа уул нь. Багийн дарга эд нар эмэгтэй хүн харагдах юм байна.
Сайнбилэг -
Таны амьдралын туршид харахад эмэгтэйчүүдийн амьдрах байдал ер нь яаж өөрчлөгдсөн бэ? Таны бага байхад эмэгтэй хүн гэр бүлд ер нь ямар үүрэгтэй байсан бэ?
Цэндаюуш -
Эмэгтэй хүн ч одоо дээр үед одоо бүүр дээр үед бол манай буриад нарт бол одоо тэр хадамд гарсан айлынхаа тоононоос хойш гардаггүй. Галд нь мөргөсөн л байвал ийшээгээ гарахгүй. Тэрнээс биш бол одоо тэгээд одоо ер нь бид хоёр нийлээд 60-аад жил болчихлоо, аав эжий маань нийлээд одоо биднийг юу болтол дөчин хэдэн 50-иад жил болсон юм байх. Тэгэхэд чинь аав эжий хоёр тийм ямар ч зөрчил байхгүй байсан, одоо тэгэхлээр одоо би нийгэмд тийм зөрчилтэй байна гэж ойлгоц муутай л юм даа, ер нь.
Сайнбилэг -
Таны бага насны амьдрал бусад хүүхдүүдийнхтэй ижил бас л иймэрхүү л амьдралтай байсан уу ?
Цэндаюуш -
Тиймээ, тийм. Яг л ижил. Илүү дутуу тийм юм байсангүй ш дээ. Одоо манайх чинь гадна харьцаа ч байхгүй байсан юм байгаа биз, эх орны дайны үе ч байсан. Тэгээд л хөх даалимбан тэрлэгтэй л, улаан галстуктай л даавуу цүнхтэй, тийм л байлаа шүү дээ. Таван хошуу хадсан даавуу цүнхтэй л.
Сайнбилэг -
45 оны дайны үеэр та сумандаа байсан тээ?
Цэндаюуш -
Жаргалтхаанд байсан. Тийшээ шилжээд явсан, данс бол эндээ байсан. Тэгээд би чинь эндээ ухаан орсон, энд 4 төгссөн юм болохлээр дандаа наашаа яваад ирдэг, аав ээжийгээ орхичихоод л цагаан сар дөнгөж болохдээр зэрэг л шинийн 1-нд аав эжийтэйгээ золгочихоод л, тэгээд л ийшээгээ л давхиад ирнэ дээ. Говь тэр Жаргалтхааны зүүн талд байсан тэгэхэд чинь тэнд ёстой цэлийсэн, нүдний хараа хүрэхгүй тал байгаа юм чинь дээ. Тэгэхэд чинь би одоо төрсөн нутаг руугаа л морин даваагаар даваад л ороод ирэхэд чинь нээх их тал руу ороод ирсэн юм шиг л, цээж уужраад л нутгаа л их санадаг хүн байсан юм шиг байгаам. Тэгээд л нутаг руугаа ирээд л, цагаан сараа нэлээн хуучраагаад л харьдаг байсийм.
Сайнбилэг -
Та ер нь хот руу орж байсан биз дээ?
Цэндаюуш -
Хот руу бид хоёр ч одоо бас нэг 3,4 жил амьдраад ирлээ, сая.
Сайнбилэг -
Сая уу?
Цэндаюуш -
Тийм. Тэр үед болбол тэрэгтэй машин барьж байх үедээ бол хот руу ордог байсаан. Оролгүй яахав.
Сайнбилэг -
Ер нь хот гэдгийг та юу гэж ойлгож байсан? Анх удаа хот харахад танд ямар санагдаж байв?
Цэндаюуш -
Заа даа, хот ч арай нүсэр юм шиг л санагддаг байсан. Ажил төрөлгүй очоод ч тэр байсан биз дээ. Би эндээс халагдчихаад л энэ хэдийгээ авч очоод л сургууль соёлтой газар юм, тэнд нь бөөгнөвөл зүгээр юм уу гээд очоод яасан чинь арай л амьдрал хүнд юм шиг санагдаад, хөдөлбөл мөнгө нэхээд л, тэгээд ер нь барахгүй юм байна гээд л, Жаргалтхаанд очоод нэгдэлд ажиллаад тэгээд нэгдлээсээ тэнд жолооч болохтойгоо зэрэг манай хадам эжий жаалуудтайгаа энд суудаг байсийм, сургуульд. Жаргалтхаан дунд анги байхгүй. Тэгээд энд байлгаж байгаад л тэгээд л 67 онд жолооч болохтойгоон зэрэг энэ гэрээ нүүлгээд аймагт аваачаад, тэгээд жаалуудаа 10 төгстөл тэнд хэдэн жаалуудаа Өндөрхааны сургуулиар дамжуулчихсан юм.
Сайнбилэг -
Социализмын үед эрх мэдэлтэй хүн гэж ямар хүн байсан юм бэ?
Цэндаюуш -
Эрх мэдэлтэй хүн дарга нар л байсан юм шиг байна. Тийм.
Сайнбилэг -
Байгууллагын дарга цэрэг нарын хоорондын харилцаа ямар байсан бэ ?
Цэндаюуш -
Шаардлага их л өндөр байсан даа, ер нь. Ажлын шаардлага ч их өндөр байсан.
Сайнбилэг -
Ажлын шаардлага нь өндөр үү, эсвэл тусдаа шаардлага бий юу?
Цэндаюуш -
Ондоо гажуу зөрүү шаардлага гэж байдаггүй байсан. Юу байхав. Ажил төрлийн тухай төлөвлөгөөтэй. Төлөвлөгөө нормоо биелүүлэхийн тулд ажилчин явах л ёстой. Дарга шаардах л ёстой. Зарим дарга нарын хувийн зан харьцаанаас болоод янз бүрийн араншин гаргадаг л байсан.
Сайнбилэг -
Тэр нь их биш үү?
Цэндаюуш -
Их бишээ. Их биш. Би одоо Цэнхэрийн 20-иод суманд явж тээвэр хийдэг байлаа. Тэгэхэд би хүнтэй муудаж үзсэнгүй. Дарга нартай, дандаа дарга нартай харьцана. Ачаа бараагаа өгөх авах гээд л. Тэгээд ер над гаж буруу зантай дарга нар таарч байгаагүй.
Сайнбилэг -
Ер нь тэр социализмын үеийн дарга нарын хувцас хэрэглэж байгаа зүйлс, хүнтэй харилцаа, биеэ авч яваа байдал гэх зэргээрээ энгийн хүмүүсээс их ялгардаг байсан уу?
Цэндаюуш -
За одоо хүн хүнээсээ л болж байсан. Манай нэгдэл дунд анхан байгуулагдаад хэдэн цаасаа шинэ дарга нягтлан хоёр үрчихээд, тэгээд Жаргалтхааны “Ингэт” нэгдлийн орлогч байсан хүнийг аваачиж тавьсан. Тэгэхэд бол тэр үед хэнээс ч ялгагдахгүй, монгол дээлтэй л гүйж явдаг тийм дарга байсан. Тэрнээс хойш дарга нар залуувтар болсон. Яахав одоо цагийн костюм пиджактай. Тийм.
Сайнбилэг -
Одоо байгаа дарга нар ер нь ямар ялгаатай юм, тэр үеийн дарга нараас?
Цэндаюуш -
Одоо мэдэхгүй юм даа, ялгаа ч одоо их л байгаа байлгүй дээ. Тийм. Лав л тэр үеийн сумын дарга нараас одооны сум орчны хүмүүсийн малчидтайгаа харьцаж байгаа нь юу байдаг юм б дээ, мэдэхгүй юм. Тэр үед чинь ч Монгол орон маань юу байсан болохлээр ядуу буурай тэгээд л оросын соёл нэвтэрч байсан үе юм болохдээр тэгээд малын санитар эмч нар чинь малдаа хужир, тэжээл тэгж өг, одоо ерөөсөө тувт л зааж явдаг, 10 гэрийн ухуулагч нар тийм л байсан үе шүү дээ. Одоо бол тэгж ер нь малаа малчин хоёр тэгж хошуу булаацалдаж, нутаг дэвсгэрээ булаацалдаж тэгж л явдаг юм биш үү. Өвс ургамал муудаж гандаж одоо тэгээд л мэдэх юм алга дөө.
Сайнбилэг -
Социализмын үед та ер нь гадаадын хүмүүстэй цуг ажиллаж үзэв үү?
Цэндаюуш -
Үгүй, оростой ажиллаж байсаан. Энд оростой, станцад ажиллаж байхдаа тракторчин байхдаа Жаргалтхааны зүүн хойно тэр Мухрын дөр гэдэгт эрдэнэшиш тарих гэж очоод тэгэхэд нэг орос агроном байсан. Тэр бол ёстой хээгүй хүн байсан. Би сэжиглээд уухгүй байгаа аяганд чинь цай хийгээд л хэд зайлчихаад л уучихаад л яваад өгнө. Тэрний түрүүнд Попов гэж бас нэг хүн байсан. Тэр яравгараа. Гостиниц гээд ердөө хөдөө бригад дээр хонохгүй, тэр бол ердөө бидэнтэй зэрэгцээд л унтаад өгнө. Тэр агроном бол. Тийм хүн байсан. Анхных нь Максим гэж хүн байсан тэр бас их хээгүй хүн байсан. Механикжуулагч гээд одоо манайхнаар бол тракторчин л юм байна л даа. Оросын нэг тракторчин ирээд энд станцад механик гэж ирээд л байж байсан юм билээ л дээ. Тэр их хээгүй хүн байсаан. Хүүхэд ..,нэг хүү охин хоёртой, Доржсүрэнгийнх гэж нэг тракторчин байсан Жаргалтхааны Өндөрцагаан гэж. Тэднийд 2 жаалаа хаячихаад л, хонон өнжин 2 хот хүрээ хаашаа ч яваад өгнө, ёстой хоёр хээгүй 2 хүн байсан, оросууд бол ер нь зан чанарын хувьд бол тэгж харшлах юм байхгүй дээ, ер нь. Хэл техниктэй харьцах талаар бол ер нь их юм зааж сургасан даа.
Сайнбилэг -
Хятад хүнтэй ажиллаж үзэв үү, та?
Цэндаюуш -
Ажиллаж байгаагүй. Ерөөсөө.
Сайнбилэг -
Жишээ нь энэ суманд хятадууд байгаагүй юу?
Цэндаюуш -
Хятадууд.., өө нэг хэдэн өвгөн хятадууд байсан юм байна ш дээ, энд /инээв/ Энэ баруунтаах хашааг аж ахуй станцын аж ахуй байхдаа бариулсан юм, энэ 2 гэртэй айлын цаад талын хашааг гарааштай нь бариулсан. Тэгээд тэр дотуур байрны зүүн талд склад маань байлаа, тэндээс чулуутай хар цаас үүрээд л, хэдэн өвгөн луухаанууд ирнэ. Хамгийн нэг уйгагүй Бушаа гэж бөгшийсөн муу хужаа мөрөн дээрээ чулуутай хар цаас тавиад ганц ч амрахгүй л явна. Хужаа нар энд байсан монголжсон хужаа нар дандаа монгол эхнэртэй хужаа нар байсан л даа. Тэрнээс биш эд бол монголжуу л байсан, ерөөсөө л. Хэл л ондоо болохоос.
Сайнбилэг -
Ер нь ямар ажил хийж байсан бэ?
Цэндаюуш -
За даа сүүлийн үед бол энэ мэтхэн халтуур малтуурхан хийнэ, зарим нь ногоо тарина. Тийм л ажилтай байсан.
Сайнбилэг -
Энд өшөө ямар нэгэн гадаадын хүн байгаагүй биз дээ ?
Цэндаюуш -
Тэнд үү?
Сайнбилэг -
Энд суманд?
Цэндаюуш -
Байгаагүй байхаа.
Сайнбилэг -
Социалист орнуудаас оросоос өшөө хүн байгаагүй юу ?
Цэндаюуш -
Харин тэр станцад байхад л байсан даа.
Сайнбилэг -
Оросууд л байсан уу?
Цэндаюуш -
Оросууд л байсан. Тэрнээс өшөө юм байгаагүй. Яахав энэ хойно Чехүүд цагаан тугалганы уурхай гэж чехүүд ажиллаж байсан юм байналээ. Энэ одоо далан хэдэн оноос эхэлж ажиллаж байсан юм шиг байгаам. Тэгээд энд орхиод яваад тэгээд энэ хувьчилж авсан хүнээ хот руу явчихаад тэгээд энд хэдэн үлдсэн улсууд нь юу ч үгүй хувьчлал ч үгүй, үлдсэн улсууд байдаг байх. Хэдэн тэр хойно угаадаг газраа нурааж тараачихаад л байдаг байх. Одоо бол хятадууд энэ хойно баяжуулах фабрик барьж байгаа юм гэнэлээ.
Сайнбилэг -
Аан за, та ардчиллын үед юу хийж байсан бэ?
Цэндаюуш -
Ардчиллын үед би одоо жолооч л байлаа даа.
Сайнбилэг -
Тэтгэвэртээ гараагүй байсан уу ?
Цэндаюуш -
Гараагүй байсан.
Сайнбилэг -
Та энэ ардчилсан хөдөлгөөнд оролцсон уу?
Цэндаюуш -
Үгүй үгүй. Ардчилал бол дээр үед миний өсч байх үед бол байсан шүү. Ардчилал байгаагүй биш шүү дээ, байсан. Энэ ардчилал бол хэдэн онгироо улс бол онгирч байгаад хамаг хууль дүрмийг нь алга хийгээд хяналт шалгалт байхгүй болгоод, хувьчлал гэж идээд, тэгээд төрийн баячуул үүсчихээд байгаа ш дээ. Тэрнээс биш энэ төрийн баячуул юмаа.., энэ Батмөнх дарга хэлж байсан ш дээ ..Та нар хуучин юмаа баллалгүйгээр л суурин дээр нь ажиллах хэрэгтэй шүү гэж. Тэгж байсан ш дээ.
Сайнбилэг -
Тэр 90-ээд оны хувьсгал болж байхад тэр үеийн үйл явдал танд яаж нөлөөлж байсан бэ?
Цэндаюуш -
Яахав дээ, тэр үед юм их л ховор болж байсан даа. Картын бараанд орчихоод. Тийм л болж байсан, тэр нь л хэцүүхэн л байсан л даа. Тэгэхдээ л би чинь., бид хоёр ч одоо хашаан дотроо ногоо цагаагаа тарьчихна, нэг их хүнээс дутуугүй л амьдарч байлаа л даа. Тэр үед болж л байсан. Нэг хэсэгхэн зурвас хугацаанд юм картанд орлоо шүү дээ.
Сайнбилэг -
Ардчилал ер нь танд юу авчирна гэж та бодож байсан бэ?
Цэндаюуш -
Ардчилал бол яахаэв дээ, энэ эрх чөлөтэй болсон гэж л энэ улсууд их л эрхээ л яриад байх юм, үүргээ яриасай л гэж бодох юм даа. Ардчилал бол одоо манайханд бүрэн төгс төгөлдөржиж байна гээд л ярьж байна. Энэ улсууд., одоо эртүүд радиогоор ярилаа, ...заа Алтай, Гантөмөр, Чулуунбат, Лхагважав гэж нэг хүн ярьсан, өшөө хэн ярив даа, ажилгүйдлийг яаж арилгахав гээд л ярилаа. Тэгээд би тэгээд арилгана гэсэн үг сонссонгүй. Тийм.
Сайнбилэг -
Ер нь ардчиллын үр нөлөө нь юу вэ?
Цэндаюуш -
Үр нөлөө нь юу байхав дээ, хүмүүсийг одоо эрх чөлөөтэй, санасан юмаа хийж чадаад улс орноо хөгжүүлэх л хэрэгтэй, энэ л бол хамгийн том ололт байхгүй юу. Ерөөсөө л. Чаддаг юмаа хүн хэнээр ч шаардуулахгүй л хийж л байх хэрэгтэй байхгүй юу. Аль болох өөрийнхөө нөөц бололцоог ашиглаад бүр болдоггүйд нь засаг төр нь туслаад одоо тусалж л байна л даа, тэгээд. Нүдээ олж байгаа үгүйг нь мэдэхгүй байна харин.
Сайнбилэг -
Хувьчлалыг анх та яаж зарлаж байсныг санадаг уу?
Цэндаюуш -
Одоо хувьчлалыг анх мал хувьчлах нь ээ гээд л Дарханы нэгдлийн дарга Тэрбишийг л буруутгаад л сүйд болж л байсан. Тэгээд одоо ер нь тэр нь ч буруу эхэлсэн л дээ, ер нь. Тэр бол яриа байхгүй. Энэ хэдэн улсууд чинь юуг .., их хангамжийг болиулна гээд л анхан яриад л байсан. Тэгээд одоо хянан шалгахуудыг бүгдийг нь буулгачихдээр зэрэг хувьчлал явуулаад байсан. Тэгэхээр чинь ямар хэрэг байх юм. Бүх юм л дээд талын толгойдоо гараад явчихсан.
Сайнбилэг -
Танд хувьчлалаар ямар нэгэн зүйл ноогдсон уу?
Цэндаюуш -
Би энд өгсөн малаасаа өргөдөл өгөөд ганц ч юм аваагүйдэг.
Сайнбилэг -
Та чинь нэгдэлжих хөдөлгөөн болоод мал яахад малаа өгсөн биз дээ?
Цэндаюуш -
Харин би ааваасаа өөрийнхөө хувийнхаа хонийг аавынхаасаа авчирчихсан байсан. Тэгээд энд хадмынхаа малтай нийлүүлээд өгчихсөн. 2 дахин өгсөн. Тэгээд өргөдөл өгөөд юу ч байхгүй. Тийм.
Сайнбилэг -
Та тэгээд машин барьж байлаа гэлээ, тээврийн байгууллагад ажилаж байсан байна тээ?
Цэндаюуш -
Тийм, нэгдэл дундад ажиллаж байсан.
Сайнбилэг -
Тээврийн байгууллагаас танд ямар нэг юм онгодсон уу?
Цэндаюуш -
Үгүй ээ, тэндээсээ бол харин би юм авсан шүү.
Сайнбилэг -
Та юу авсан ?
Цэндаюуш -
Нэг үнээ авсан.
Сайнбилэг -
Үнээ? Туслах аж ахуйгаасаа юу?
Цэндаюуш -
Тугалгүй, хөгшин үнээ нэгийг авсан юм байна.
Сайнбилэг -
Ер нь энэ орон нутагт суманд..,
Цэндаюуш -
Суманд хувьчлалын үед ирсэн л дээ, өргөдөл өгөөд. Тэгээд юу ч олоогүй.
Сайнбилэг -
Тэгээд ямар хүмүүс нь нэгдлийн тэр юунаас хувьчлалаар юм авсан?
Цэндаюуш -
Одоо бид 2-н авна гэдэг нь одоо энэ баруунтаа байж байгаа биз дээ, Гонгоржавын хүү, Лувсанбазар тэр хэний хүү, Дамбадугарын хүү, одоо Цэдэндарийнд өргүүлсэн хүү нь Ганбат хоёр л байна. Архи өгсөн бол авчих л байсан байх. Би хүнд архиар зусарддаггүй болохоор юу ч авч чадаагүй юм даа.
Сайнбилэг -
Ухаандаа тэр хувьчлалаар тэр хүмүүст нь хахууль маягийн юм өгвөл авахаар байжээ?
Цэндаюуш -
Тэгж байсан юм шиг байгаам. Тэгж байж юм олж авч байсан юм шиг байгаам.
Сайнбилэг -
Таны бодлоор ямар хүмүүс бусдаасаа илүү өмч эзэмшээд гараад ирсэн бэ ?
Цэндаюуш -
Яахав дээ, иргэдийн толгой дээр суусан улсууд л тэгсэн. Тэрнийг тойрон хүрээлсэн улсууд нь авсан. Тэрнээс биш малчид аваагүй шүү дээ. Малчид бол хариулж байсан малаасаа бараг илүү авсан байж болох л юм. Тэрнээс биш хөрөнгийн хувьд бол хөдлөхгүй хөрөнгийг бол бүгдээрээ хуваагаад идчихсэн л гэж би боддог шүү дээ.
Сайнбилэг -
Хувьчлал эрэгтэй эмэгтэй хүнд ялгаатай нөлөөлсөн үү?
Цэндаюуш -
Үгүй байхаа. Адил биш юм шиг байгаам. Хамаагүй улсууд хэд хэд байдаг л юм байналээ дээ.
Сайнбилэг -
Би танаас нэг сонин асуулт асуучих уу?
Цэндаюуш -
Заа
Сайнбилэг -
Та энэ монголчууд яаж хүнээ оршуулдаг байсан бэ, оршуулга ямар хэлбэрээр явагддаг байсан юм?
Цэндаюуш -
Оросоос бид чинь харин их юм өвлөж авсан шүү дээ. Олуулаа оршуулдаг юм өвлөж авсан шүү дээ. Тэрнээс оршуулга хүн өөд болохдээр чинь тэр ясчин олдохгүй бол гэрийн хүн өөрөө л аваад явдаг байсан. Тэгээд тэргээ тэнд нь дугуйг нь мулталж хаяад л, орхиод л явдаг тэмээгээ аваад л. Тийм л байсан шүү дээ. Дээхнэ үед тэгдэг л байсан юм билээ. Сүүл хэрдээ ч тэрийгээ тэгж орхихоо больсон юм шиг байгаам. Ил хаядаг байсан юм чинь тийм л байсан ш дээ. Харин энэ олуулаа зовлон зүдгүүрээ хуваадаг нь энэ нь бас нэг бодлын олз ч юм уу даа. Тэр үед чинь ясчин олдохгүй бол тэгээд хэд хоногоор л .,
Сайнбилэг -
Ясчин гэж ямар хүн бэ?
Цэндаюуш -
Одоо хүн оршуулдаг хүнийг ясчин гэдэг байлаа шүү дээ.
Сайнбилэг -
Бүүр одоо тэгж оршуулдаг хүн гэж байсиймуу?
Цэндаюуш -
Тийм, байсан.
Сайнбилэг -
Ер нь танай нутагт байгаль орчин яаж өөрчлөгдөж ирж байна?
Цэндаюуш -
Байгаль орчин яахав дээ, одоо ер нь гол мөрөн газрын дулаанаас ч болдог юм байгаа биз, зарим талдаа хүний нөлөөнөөс ч болж байна. Жишээ нь хүний нөлөөнөөс гэхээр Архадагтай гэж амандаа ер нь Хөлөнбуйраар нутагладаг ус байсан, устай булаг байсан. Алт ухаад урсахыг нь болиулсан. Одоо зөвхөн тэр цооног нүхэндээ л байдаг болтой юм. Энэ алтаа ухуулсан газрыг сэргээлгэдэг эзэн байдаг юм бол энэ талд бол сэргээх газар нэлээн хэд байна. Хөөргөнд байна, Илжгэнд байна, Хархудагтайд байна, одоо тэгээд тэр Цэнхэрийн нутаг гэхэд л цаашлаад тэр Жаргалтхааны нутаг дээр Уртын эх рүү бас л байхгүй.
Сайнбилэг -
Ер нь энэ байгаль орчны өөрчлөлтийн ихэнх нь муу өөрчлөлтүүд байна уу, сайн өөрчлөлтүүд байна уу ?
Цэндаюуш -
Муу өөрчлөлт гэдэг нь одоо цаг агаарын өөрчлөлтийг хэлдэг юм уу, одоо энд бол хүний малчдын ч нөлөө байгаа. Яагаад вэ гэвэл манайх 400 гаран хонь ямаатай байхад 40-өөдхөн ямаатай байсан шүү дээ. Ямаа олон байх хэрэггүй ээ гээд ямаа олон байлгадаггүй байсан. Тэгэхэд чинь 1000 малтай айл, 1000 ямаатай шахуу л байна шүү дээ. Тэгэхлээр чинь тэр ямаа гэдэг чинь ер нь бэлчээрийг ямар болгодог нь тодорхой ш дээ. Манай аав бол насаараа л амьтны мал малласан болохлээрээ тэрнийг гадарлаж л байсан байх гэж би боддогийм. Ямааг бол цөөрүүлэх л хэрэгтэй байна. Тэгээд л энэ чинь ямаа мал олонтой болохлээрээ тэнд ч арай сортой бэлчээр байвал очоод эсвэл хашаа барьчихаад, ингээд тэнхээтэй унаа хөсөгтэй нь тэгээд л байна шүү дээ, одоо. Энэ сум орноос зохицуулж байгаа юм алга байх шиг байгаам.
Сайнбилэг -
Ер нь энэ нутаг усны нэр өөрчлөгдөж байна уу, газар усны нэрүүд ?
Цэндаюуш -
Өөрчлөгдөж байна. Одоо залуучууд бол газрын нэрийг мэдэхгүй байна. Хэлэх хүн ч үгүй болж тэгээд.
Сайнбилэг -
Газар усны нэрийг албан ёсоор баталдаг юм бол уу, эсвэл хэн дуртай нь ?
Цэндаюуш -
Одоо ер нь очиж нутаглахдээрээ л нэр өгчихөөд байдаг юм шиг байна уу л гээд би одоо бодоод байгаам. Би ч одоо Цэнхэрийн зүүн талын хүн юм даа. Тэгээд зүүн талд бол Дошитын гол гэж нэг л гол байгаа. Тэгээд одоо тэнд Цэнхэрийн нэг айл Жаргалтхааны нэг айл байгаа юм уу, Говьсүмбэрийнх байгаа юм уу, нэг их, бага Дошит гэж нэг амыг нэрлэчихээд л байгаам.
Сайнбилэг -
Их, бага гээд ингээд л бага багаар өөрчлөөд л байна уу?
Цэндаюуш -
Өөрчлөөд л байх юм. Наана Өргөний давааг Ухантын даваа гээд хойд амных нь даваагаар нэрлэчихээд одоо манай нутгийн хүүхдүүд л тийм болчихоод байна. Нутгийн хүүхдүүд чинь одоо дээд талынх нь 50 орчим болж байгаа юм уу үгүй юу, тийм л улсууд байна шүү дээ. 50 жаахан гарантай тэднүүд чинь одоо газар орны нутгийг одоо манайхан чинь одоо ийм зуршилтай байсан шүү дээ.Уул овоог нэрлэж болохгүй гэдэг. Тэгээд хүүхдүүдэд хэлдэггүй, тэгээд нөгөөдүүл нь газар орныхоо нэрийг мэддэггүй ийм аюул байна шүү дээ. Тэрнээс дээр үеэс хамаагүй нэрлээд байдаг байсан бол хүмсүүд уул овоогоо зүгээр нэрлээд явалгүй яахав дээ. Тэгэхгүй л байна гэж би одоо боддогийм. Нэрийг нь хэлбэл “хайрхан” дагавартай л байсан.
Сайнбилэг -
Заа, та нэг танд нэг бодож байгаа юм байж магадгүй. Та надаас юу асуучаасай гэж боддог уу, би нэг хэлэх юмсан гэсэн юм байна уу?
Цэндаюуш -
Би санахад бол одоо одоо ер нь “Газрын нохойн дуу тэнгэрт хүрэхгүй” гэж одоо энэ төрийн өндөрлөгт байдаг улсуудын булхай, одоо тэр олон тонн спирт энэ олон ундаа билүү, баахан арьс ингээд одоо энэ Дорлигжавын Эрдэнэтийн будлиан одоо тэгээд ийм юмнууд нь дарагдаад байгаа болохдээр доод талдаа ер нь үйлчлэхгүй байна ш дээ. Тэд ч өөрсдөө хуулиа бүр гишгэж байдаг, тэр Элбэгдоржийн үед 4 вагон спирт ус уусан шүү дээ. Тийм хуучин хогоо арилгахгүй бол одоо тэр хөрсөн дээр юм ургахгүй байхаа гэж би боддогийм. Тэгээд энэ хүмсүүд энэ дарга нараар ярилцлага их авч байна. Дэмий л ярьж цаг үрж байна. Ингэж байхын нэг газар үйлдвэр барьж, энэ хониныхоо ноосыг угааж арьс ширийг нь хагас дутуу боловсруулж гаргаж байвал дээр баймаар юм. Их хурлын гишүүд анхан 500 байсан, одоо болиод 50 сая болсон, одоо тэрбум болсон, энэ далан хэдэн тэрбумаар чинь аюулын том үйлдвэр барина биз дээ. Тэгээд эднүүдийн хийж байгаа ажил юув, бидний л ажил. Худагтай болгох, цэцэрлэг янзлах, сургууль янзлах ийм л сургуулийг чинь улсын төсвөөр янзалж байх юмыг тэдэнд мөнгө өгч байх хэрэг байна уу. Ерөөсөө энэ улсын хөрөнгийг идэх л арга байна, өшөө юм байхгүй. Би хатуу юм ярьчихаж байгаа байхаа, өө яахав.
Сайнбилэг -
Зүгээр зүгээр. Цэндаюуш гуай, таныг маш сонирхолтой сайхан ярилцлага өгсөнд баярлалаа. Та сүүлд нь энэ хүмүүс нэг иймэрхүү байдгиймаа гээд ярилаа ш дээ, та залуу хойч үедээ хандаж юу гэж хэлж үлдээмээр байна?
Цэндаюуш -
Одоо санаачлагатай залхуурахгүй л ажиллах л хэрэгтэй, ерөөсөө. Санаачлагатай өөрийнхөө боломжинд л залхуурахгүй л ажиллах хэрэгтэй. Улс орноо хөгжүүлэхийн тулд. Улс орноо хөгжүүлнэ гэж боддоггүй юмаа гэхэд өөрийгөө хөгжүүлнэ гээд ажиллахад л улс орон хөгжиж байна шүү дээ. Тэгэхгүй өөрийгөө ч бай бэлэн юм хараад л тийм ч ядуу ийм ч ядуу гээд л ядуурлын лоозон өлгөчихөөд байгаатай адил байна. Ерөөсөө санаачлагатай л ажиллаасай гэж бодоод байна. Залхуурахгүй санаачлагатай л ажиллах хэрэгтэй байна ерөөсөө. Хүнд санаж яваа ажил байгаа шүү дээ. Яахав хөрөнгө хүч дутаж болно. Тэрнийгээ ний нуугүй дарга нарт очиж ярихад дарга нар бол хүлээж авч л таараа шүү дээ. Тийм л санаатай байдгийм даа, би.
Сайнбилэг -
Заа их баярлалаа, танд их баярлалаа. Танд эрүүл энх сайн сайхныг хүсье.
Цэндаюуш -
Баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
