Sandagsüren
Basic information
Interviewee ID: 990494
Name: Sandagsüren
Parent's name: Udval
Ovog: Bulag
Sex: m
Year of Birth: 1934
Ethnicity: Halh
Additional Information
Education: elementary
Notes on education:
Work: no specialisation, bag darga, negdel deputy head, etc.
Belief: none
Born in: Hatanbulag sum, Dornogovi aimag
Lives in: Hatanbulag sum (or part of UB), Dornogovi aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
collectivization
work
herding / livestock
politics / politicians
environment
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Ариун-Ундрах -
Сайн байна уу? Сандагсүрэн гуай.
Сандагсүрэн -
Сайн. Сайн байна уу?
Ариун-Ундрах -
Сайн байна аа. Та энэ судалгаанд ярилцлага өгөхийг зөвшөөрч байна уу?
Сандагсүрэн -
За яахав, зөвшөөрье өө.
Ариун-Ундрах -
За танд баярлалаа. Та өөрийгөө танилцуулахгүй юу?
Сандагсүрэн -
За, миний бие 1934 онд энэ Дорноговь аймгийн Хатанбулаг сумын нутагт төрсөн. Эхийн 4-р хүү болж. За төрснөөс хойш бага сургуульд, эх эцгийн гар дээр өсөн бойжиж байгаад 8 нас хүрээд бага сургуульд суралцсан. Тэгээд бага ангийг төгсөөд хөдөө мал аж ахуй дээр гарч ажилласаан. Тэгээд энэ ажилласан цагаас хойш явж байгаад 1958 онд анх энэ Хатанбулаг суманд нэгдэлжих хөдөлгөөн үүсгэн байгуулахад үүнд гишүүнээр орж, нэгдлийн гишүүн болж ажилласаан. Үүнээс хойш бол нэгдэл, нийгэмд туж ажилласан. За энэ ажиллах хугацаандаа бол эхлээд багийн дарга, за тэгээд энэ нэгдэлд бас нягтлан бодох, аа сүүлдээ нэгдлийн орлогч зэрэг ажлуудыг хийж байсан. Тэгээд хамгийн сүүлд бол би ер нь энэ барилгын бригад гэдэгт барилгын бригадын даргаар ажилласан. Тэгэж байгаад 1996 оноос энэ нийтийн аж ахуй үйлчилгээний даргаар ажиллаж байгаад тэгээд тэтгэвэртээ гарсан. За хийж байсан ажил бол ердөө л энэ байна даа.
Ариун-Ундрах -
За хоёулаа таны амьдралын түүхийг бүр дэлгэрүүлж ярья гэвэл та өөрийнхөө төрж өссөн гэр бүл, эцэг эхийнхээ ярьж өгөх үү?
Сандагсүрэн -
За миний эцэг бол Цэнд гэдэг хүн байсан. Эх бол Мядагмаа гэдэг хүн байсан. За энэ хоёр хүн бол ер нь эх маань бол намайг бага залуу байхад нас барсан. Эцэг маань нилээн сүүлд нас барсаан.
Ариун-Ундрах -
Та эхээс хэдүүлээ билээ?
Сандагсүрэн -
Аа би эхээс бол ер нь бол анхан одоо 6-уул байсан. Одоо бол 3-уулаа.
Ариун-Ундрах -
Таны хүүхэд нас хэрхэн өнгөрсөн бэ?
Сандагсүрэн -
За хүүхэд нас бол ерөөсөө эх эцгийн гар дээр ер нь мал маллах иймэрхүү ажлаар л өнгөрсөн дөө.
Ариун-Ундрах -
8 настай сургуульд орсон гэсэн.
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Анх сургуульд ороход ямар байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа анх сургуульд ороход бол яахав энэ Хатанбулаг сумын бага сургуульд орж суралцсан. Бага сургуульд ороход бол сайхан л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед юм элбэг зэлбэг байсан уу?
Сандагсүрэн -
За яахав, барагтай нэг байсан. Одоог бодвол юм хямдхан, мөнгө төгрөг элбэг, ханш нь бага ч байсан. Тийм сайхан ханштайхан л байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Таныг бага байхад бол бас нөгөө дэлхийн 2-р дайн гэж зүйл болсон байх тийм ээ?
Сандагсүрэн -
За тэгсэн байх. Тэрийг бол сайн мэдэхгүй ээ, би ер нь.
Ариун-Ундрах -
Аанхан, бага байсан уу?
Сандагсүрэн -
Тийм, бага байсан. Түүнд бол оролцож барьж яваагүй. Би ер нь цэргийн алба ч хааж яваагүй тийм хүн байгаа юм.
Ариун-Ундрах -
За та өөрийнхөө хийж байсан ажлуудыг бүр эхнээс нь хоёулаа дэлгэрүүлж ярья. Тэгэхээр хамгийн анх ямар ажил хийсэн гэлээ?
Сандагсүрэн -
Хамгийн анх бол энэ худалдаа бэлтгэлийн анги гэж байхад түүнд бол тоо бүртгэгч, барааны нярав зэрэг ажлуудыг хийж байсан. Тэгээд цаашаа бол сүүлдээ багийн дарга. Нэгдэл гэж байгуулагдаад багийн дарга ажлыг хийсэн дээ. Тэгээд багийн дарга хийж байгаад би ч бас их тэнэж явсан хүн. Энэ чинь Хөвсгөлийн үржил станцад очиж ажилласан. Дорноговь аймагт нэгдлийн зөвлөлд, нэгдлийн зөвлөл гэж байхад түүнд нягтлан, мэргэжилтэн, байцаагч тийм ажлуудыг хийж байсан. За тэгээд Алтанширээ суманд ч бас очиж нэгдлийн орлогч даргыг бас 1 жил хэртэй хийсэн. Аа бусдыг нь бол ер нь энэ суманд л өнгөрөөсөн дөө. Энэ суманд л ажиллаж. Ажиллах тэр түрүүний хэлдэг л тэр нэгдлийн орлогч, барилгын бригадын дарга, нягтлан, туслах нягтлан. Тиймэрхүү ажлуудыг л хийсэн дээ.
Ариун-Ундрах -
Багийн дарга гэдэг нь ямар ямар үүрэг оноогддог ажил вэ?
Сандагсүрэн -
Багийн даргад бол тэр л баг хичнээн өрхтэй байна уу? Түүнийг захиран алба ажлыг нь гүйцэтгэж, хийж бүтээлцэж тэгэж л явсан даа.
Ариун-Ундрах -
Багийн даргаар удаан ажилласан уу?
Сандагсүрэн -
Аа нэг 2-3 жил ажилласан.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр 8-р ангиа төгсөөд...
Сандагсүрэн -
8 төгсөөгүй би. 4-р ангиас гарсан, би ер нь. ... сумын 4-р анги гэдгээсээ.
Ариун-Ундрах -
Энэ сумандаа сургуульд сурдаг байсан юм уу тэ?
Сандагсүрэн -
Энэ сумандаа бол 4-р анги төгссөн. Тэгээд Хөвсгөл сум гэдэгт очиж 2 жил сурсан. Тэгээд 4-р ангиас гачигдлаар гарчихсан юм, хөдөө гэрийн. Тэгээд дахиж яваа ч үгүй. Тэгээд бүрэн бус дунд гэдэггүй, бага боловсролтой гэж явдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн багш нар нь ямархуу хүмүүс байсан бэ?
Сандагсүрэн -
За яахав дээ, тэр үеийн багш нар бол бололцооны л хүмүүс байсан. Тэгэхдээ яахав мэдлэг чадвараар муу, дульхан л байгаа биз. Тэгэхдээ тэр үедээ бол зааж сургаад явж болгодог л багш нар байсан.
Ариун-Ундрах -
Багийн даргын дараа яг дорвитой хийсэн ажил, удаан жил хийсэн?
Сандагсүрэн -
Аан нэгдлийн орлогч.
Ариун-Ундрах -
Нэгдлийн орлогч гэсэн тэ? Тэгэхээр тэр үед нэгдэл үүсчихсэн байсан...
Сандагсүрэн -
Тэгсэн, 1958 онд манай суманд нэгдэл байгуулагдсан.
Ариун-Ундрах -
Хоёулаа нэгдлийн талаар дэлгэрүүлж ярья. Анх нэгдэл яаж үүсэж байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа нэгдэл бол яахав сайн дурын үндсэн дээр саналаараа нэгдэлд ордог байсан. Мал нийгэмчлээд, хэд гурван мөнгөн татвар төлөөд тэгээд нэгдлийн гишүүд болдог. Тэгээд нэгдлийн гишүүн болоод нэгдлийн мал аж ахуйг авч малладаг тийм байсан. Аа тэгээд мал маллаж байгаад тэгээд сүүлдээ ч тэгээд зарим нь малчин хэвээрээ, зарим нь бас ийш тийшээнээ албан тушаал шилжиж ажиллах ийм ажлуудыг л хийж байсан.
Ариун-Ундрах -
Нэгдлийг анх үүсэж байхад хүмүүс ямархуу хүлээж авч байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа зүгээр, их сайн хүлээж авч байсан. Нэгдэл гэдэг чинь ер нь ашигтай ч зүйл байсан.
Ариун-Ундрах -
Анх тэр нэгдэлд элсэх дургүй хүмүүс бас байсан байх тэ?
Сандагсүрэн -
Аа эрхбиш байсан л байлгүй. Тэр сайн дурын үндсэн дээр шахуу ордог байсан юм чинь, нэгдэлд. Орсон нь ороод л, ороогүй нь ороогүй. Тэгээд сүүлдээ ч бол ер нь бүхэлдээ орсон юм чинь. Ганц хоёрхон хүн үлдсэн үү гэхээс бусад нь бол бүгд нэгдлийн гишүүн болсон.
Ариун-Ундрах -
Тэр дургүй хүмүүс нь ямар шалтгаанаар...
Сандагсүрэн -
Аа мэдэхгүй дээ. Тэгээд яахав дээ тэр мал хуйгаа л өгөхөөс татгалздаг юм уу яадаг юм. Тэгдэг л байгаа биз. Тэгэхэд чинь малыг нь нийгэмчилж авдаг байсан юм. Эхлээд бол хэдэн хувийг аваад, сүүлдээ нэг 75 мал үлдээж тэгэж авдаг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Нэгдлийг тэгээд анх үүсэж байхад хүмүүс нэгдлийн талаар хоорондоо ер нь юу гэж ярилцаж байсан бол? Эерэг талаас нь л ярилцаж байсан уу?
Сандагсүрэн -
Аа тэгсэн. Ер нь нэгдэл бол ашигтай байна гэж үзэж байсан ш дээ. Энэ чинь Ардчилсан холбоо гэж үүсээд л нэгдлийг тарааж үгүй болсноос нэгдэл шиг хэрэгтэй юм ер нь байгаагүй ш дээ. Сүүлийн үед л Ардчилсан холбоо гарч ирээд л нэгдлийг устгаад тараагаад, хэдэн малыг нь тарааж л хүмүүст өгөөд... одоо ер нь ашиг орлого олж байгаа хүн бол байх ч үгүй. Ер нь хамаг юм нэгдлээс үнэ өртөггүйгээр хэрэглэдэг, зарцуулдаг. Ер нь нэгдлийн хүчинд ер нь улсууд жаргаж байсан юм. Нэгдэл гэдэг юм байхгүй болсноос хойш бол ер нь мухардаа орсон ш дээ, ерөөсөө. Одоо энэ жилээр л бодож үзэхэд энэ зуд турхан гэхэд чинь хамаг мал л дуусч байна. Тэгэхэд урьд нь бол ер нь нэгдэл гэхэд чинь бол хөөе өвс хэрэгтэй, хөөе ус хэрэгтэй, хөөе тэжээл хэрэгтэй, хөөе энэ юунд унаа хэрэгтэй, хөөе хүн алга хүн хүч хэрэгтэй ингээд л хамаг юмыг бол улсаас нэгдлээс л гаргуулж аваад л ингэдэг л байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Танай гэр бүлийн хувьд нэгдэлд яаж элсэж байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа даа тэр юухан хээхэн хийж байсан даа, ер нь. Янз янзын л ажил хийж байсан. Нэгдэл-суманд. Тэгэхэд чинь сум-нэгдэл гэж байсан юм чинь.
Ариун-Ундрах -
Мал өгсөн биз дээ тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм, ер нь малчин байж байгаад л, тэгээд л мөн сүүлдээ намайг сумын төвд орж ирэхэд хамт орж ирээд л. Тэгээд л энэ суманд янз өнгийн ажил хийж байгаад д байсан даа, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдэлд хүмүүс анх элсэхэд янз бүрийн хурлаар орох уу?
Сандагсүрэн -
Орно, орж байж элсэнэ. Өргөдөлөө өгөөд л, тэгээд л нэгдлийн гишүүдийн хурлаар ороод л авна авахгүйгээ ... юм байхгүй. Тэгээд л нэг хуралд ороод гар өргөөд л, тэгээд л нэгдлийн гишүүн болно доо.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдлийн гишүүд гэдэг нь нөгөө нэгдэлд элсчихсэн байгаа хүмүүс үү?
Сандагсүрэн -
Аан тийм. Элссэн байгаа улсуудыг хэлж байгаа юм, нэгдлийн гишүүд гэж.
Ариун-Ундрах -
Тэр хүмүүс нь бүгд байх уу?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Тэр мөн л одоо ирсэн нь ирээд, ирээгүй нь ирээгүй л байна. Тэгээд голцуу л ирнэ дээ, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Одоо нэгдлийн гишүүн гэхээр чинь нэг гэр бүл, одоо эхнэр нөхөртэй тийм айл байлаа гэхэд нөхөр нь очоод нэгдэлд элчихвэл тэр айл тэр чигээрээ элсчихнэ гэсэн үг үү?
Сандагсүрэн -
Аа, тэгнэ ээ, тэгнэ. Тэр айл тэр чигтээ л орно.
Ариун-Ундрах -
Нэгдлээс бас нөгөө хөдөлмөрийн өдрийн хөлс бил үү? Тийм юм өгдөг байсан гэсэн тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, тэгнэ. Тэр малын ямар л ажил хийвэл дандаа хөлстэй. Таарсан хөлстэй байна.
Ариун-Ундрах -
Ойролцоогоор ер нь хэд орчим төгрөг ирдэг байсан бол?
Сандагсүрэн -
Аа даа мэдэхгүй. Ер нь тэгээд нэг хийснээрээ л авна даа. Ер нь 50-60-аас эхлээд л хэдэн зуугаараа ч авна. Хийснийхээ хэрээр л авна, ажлынхаа хийсний.
Ариун-Ундрах -
Нэгдэлд та данс тооцоотой холбоотой ажил юм уу?
Сандагсүрэн -
Аа бас данс тооцоотой холбоотой ажил хийж байсан, нягтлан.
Ариун-Ундрах -
Ер нь тэгээд анх нэгдэлд яаж орсон бэ? Ажилд?
Сандагсүрэн -
Юу гэсэн үг үү?
Ариун-Ундрах -
Нэгдэлд анх яагаад ажиллах болсон бэ? Та өөрөө оръё гэж орсон уу? Эсвэл хүн танд зөвлөсөн үү?
Сандагсүрэн -
Ер нь энэ чинь дарга нар гэж дээд талын дарга нар, тэгээд л тэр чинь л өөрснөө татаж аваад л ажиллуулчихна. Өөрөө оръё гэж гуйхгүй. Ямар л ажил хийж байсан бол тэрийгээ хийнэ. Аа тэгээд л чадвар чансааг нь жаахан харж байгаад л тэгээд л дэвшүүлж ажиллахыг нь дэвшүүлж ажиллаад л, тэгээд л ажилд авчихна.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед ер нь хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд гэж ямар ямар зүйл байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Өө одоо энэ чинь зүсэн зүйлийн сонингууд байлаа. “Намын үнэн”, “Залуучуудын үнэн”-ээс эхлээд л ер нь зүсэн зүйлийн сонин байсан. Тэгээд л хэвлэл сэтгүүлүүд “Тоншуул”-аас эхлээд л “Цог” сэтгүүл зүсэн зүйлийн сэтгүүл байлаа даа. Эмэгтэйчүүд гээд ер нь бүх л хэвлэл бол байлаа.
Ариун-Ундрах -
Тэр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар юу гэж цацдаг байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Одоо сайн, муу аль алийг нь л ярина даа. Сайн тал байвал сайн талыг нь яриад л, муу тал байвал муу талыг нь яриад л гаргана даа. Мөн л одоогынх шигээ ялгаагүй.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө нэгдлээс малаа нуудаг тийм тохиолдол гарч байсан болов уу?
Сандагсүрэн -
Аа эрхбиш далд дарж барьж байсан байлгүй. Тэр үеийн улсууд. Тэр бол нэг их онцгүй байх аа, олонгүй байх.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд сүүлд нь нэгдэл тарсан ш дээ. Тэрийг та юу гэж боддог вэ?
Сандагсүрэн -
Аа тэрийг бол ер нь ашиггүй зүйл болсон гэж боддог. Хамтын хүчээр ажиллаж байсан улсууд жалгын нэг болоод тарах дээр чинь яаж өөдтэй байхав дээ. Одоо ч харж байсан энэ өөдтэй юм алга л байна.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдэл тарах үед яг юу болж байгаад нэгдэл тарсан бэ? Нөгөө нэг л биш ээ гэж ярьсан гээд байдаг...
Сандагсүрэн -
Тийм, нэгдэл яахав байж л байсан. Байж байтал гэнэт л тараасан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нэгдэл тарахад мал хувьчилсан ш дээ. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхэд та мал авсан уу?
Сандагсүрэн -
Авсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр мал хуваарилалт нь ямар болсон гэж боддог вэ?
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ яахав, тэр бол номын дагуу л болсон.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нөгөө нэгдлийг хувьчлахад чинь янз бүрийн нэгдлийн байшин сав, машин гээд л янз бүрийн юмнууд байгаа ш дээ.
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэрийг нь яаж хуваарилсан юм бол?
Сандагсүрэн -
Өө тэрийг тэр голцуу л авч байсан, чийчаан бол барьж байсан улс нь л авчихсан даа, ер нь. Хувьчлаад л өгчихсөн.
Ариун-Ундрах -
Жолооч хийж байсан хүмүүст нь үү?
Сандагсүрэн -
Тийм. Байшин савыг нь бол худалдаад, бариад л. Ер нь эд хөрөнгийг бол тэгээд тараагаад, худалдаад л тэгээд зүйл дуусгасан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Нэгдэлд та анх юу хийж байсан гэлээ?
Сандагсүрэн -
Анх би багийн дарга хийж байсан.
Ариун-Ундрах -
Багийн даргын дараа?
Сандагсүрэн -
Багийн даргын дараагаар чинь би нэгдлийн орлогч.
Ариун-Ундрах -
Нэгдлийн орлогч хийсэн гэсэн тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэр тухайгаа ярих уу?
Сандагсүрэн -
За нэгдлийн орлогч бол яахав дээ. Нэгдлийн бүх л ажлыг, нэгдлийн даргын яг доод тушаалын ажлын албан тушаал. Тэгээд нэгдлийг л зохион байгуулж, чиглүүлэх энэ ажилд л бүх бие оролцож ажиллана. Тэгэж л ажиллаж байсан.
Ариун-Ундрах -
Аан нэгдлийн даргын орлогч юм байна тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм. Нэгдлийн даргын л орлогч гэсэн үг. Яг л дараах тушаалын ажлын хүн. Энэ бүх л ажлыг мэддэг тийм л хүний нэг.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед тэр нэгдлийн дарга, ажилчдын хоорондын харилцаа ямар байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа зүгээр, сайн байсан. Хөдөө бол янз янз л байсан байлгүй. Зүгээр, манай энд л лав зүгээр байсан.
Ариун-Ундрах -
Та тэр нэгдэлд ажиллаж байхад хэдэн төгрөгний цалин авдаг байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа нэг янз янз даа тэр чинь. Ажлынхаа их багаас л болно. Нэгдлийн орлогч бол нэг 650 цаасны цалинтай байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр 650 төгрөгний цалин амьдралд...
Сандагсүрэн -
Тэр үед 1000 хүрдэг цалинтай хүн байгааүй юм ш дээ. Ер нь ямар ч хүн.
Ариун-Ундрах -
1000 бол өндөр цалин уу?
Сандагсүрэн -
Өндөр цалин. Тэр үеийн 650 цаас гэдэг чинь бол их цалин. Бүр дээд цалин, одоог бодвол.
Ариун-Ундрах -
Юмны үнэ хямд байсан байх тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Юм нь хямдхан.
Ариун-Ундрах -
Худалдаанд ажиллаж байсан гэсэн үү?
Сандагсүрэн -
Өө худалдаанд би хамгийн түрүүний, нэгдэлд элсэхээсээ өмнө ажиллаж байсан.
Ариун-Ундрах -
Бас л данс тооцооны ажил уу?
Сандагсүрэн -
Өө тэр нярав, тийм юм хийж байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед ер нь тэгээд л сампин бариад л суух уу? Үгүй юу?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Энэ тооны машин гэдэг чинь байгаагүй. Сампингаар л.
Ариун-Ундрах -
Дараа нь та ямар ажил хийсэн гэлээ? Нэгдлийн дараа?
Сандагсүрэн -
Нэгдлийн дараа би энэ хамгийн сүүлд тэтгэвэрт гарснаар бол энэ ахуй үйлчилгээнд байж байгаад гарсан.
Ариун-Ундрах -
Ахуй үйлчилгээний юу билээ? Дарга бил үү?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь ямар ажил юм?
Сандагсүрэн -
Өө тэр нь одоо энэ л зүсэн зүйлийн ажил даа, одоогоор бол.
Ариун-Ундрах -
Ахуй үйлчилгээ гэдэг нь одоо бүх үйлчилгээг үзүүлдэг газар уу?
Сандагсүрэн -
Тийм ээ. Оёдол, тэгээд л хими цэвэрлэгээ, халуун хүйтэн ус, угаалга. Оёдол улс хөдөлмөрчдийн захиалгаар юм хийнэ. Өөрснөө юм хийж зүгээр худалдана. Тийм л газар даа.
Ариун-Ундрах -
Та тэр бүх үйл ажиллагааг нь хариуцаж ажиллах уу?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд дараа нь юу билээ?
Сандагсүрэн -
Тэгээд л ер нь тэтгэвэрт гарсан даа, би.
Ариун-Ундрах -
Тэтгэвэрт та гараад одоо удаж байна уу?
Сандагсүрэн -
Одоо энэ чинь удаж байна аа. 10-20 жил шахаж байна. Одоо ер нь бараг 10-н хэдэн жил болж байна. 15-16 жил болж байна.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхлээр тэр социализмын үеийн хүмүүсийн ажилд хандах хандлага нь ямар байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Сайн байсан. Ажилгүй хүн байгаагүй. Юм хийдэггүй хүн байсангүй. Одоогын залуучуул шиг ингэж архи дарс юм ер нь ховорхон. Хүн болгон ажилтай. Хүн болгоныг ажилтай байлгасан, ер нь. Нэгдэл гэж байхаас эхлээд ер нь биш ч байсан цагт бол ер нь бүх юм ажилтай, бүх хүн ажилтай байсан. Ажилгүй хүн гэж байгаагүй.
Ариун-Ундрах -
Ажлыг ажил шиг л хийх үү?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Хийсэн шиг л хийнэ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед ч гэсэн ер нь ажлын 8 цагтай л байсан биз дээ?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн. Нэг 7 хоногт бол ганцхан өдөр амарна. Хагас сайны үдээс хойшоос эхлээд бүтэн сайнд л амарна. Өөр амралтгүй. Ажлын 8 цаг.
Ариун-Ундрах -
Таны бодлоор одооны хүмүүсийн ажилд хандах хандлага яаж өөрчлөгдсөн бэ?
Сандагсүрэн -
За энэ бол маш муу болж өөрчлөгдсөн. Би ер нь ний нуугүй хэлэхэд Ардчилсан холбоо гэдэг юм гарч ирээд ер нь бүх юмыг зүйл дуусгасан гэж боддог.
Ариун-Ундрах -
Аанхан. Яг ид цэцэглээд хөгжиж байхад нь тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд социализмын үед ажилд яаж ордог байсан бэ? Түрүүн зүгээр томилчихдог байсан гэсэн үү?
Сандагсүрэн -
Тэгдэг.
Ариун-Ундрах -
Ер нь бол өөрийнхөө тийм орохыг хүссэн ажилдаа орох боломж...
Сандагсүрэн -
Орно оо.
Ариун-Ундрах -
Яаж орох уу?
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ яахав ээ дээ, зүгээр л ороод л ажиллачихна.
Ариун-Ундрах -
Тэнд нь орон тоо байвал уу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Орон тоо л байвал ороод л ажиллачихна.
Ариун-Ундрах -
Дээрээс тэр нөгөө томилж ажил өгдөг ш дээ тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, одоо тэр үед чинь ер нь дандаа л томилолтоор ажилладаг байсан, ямар чиг л. Сум бол энэ сумын дарга нарын удирдлагаар томилно. Аа аймгаас томилно. Ингэдэг л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө томилсон ажилд нь дургүйцэх ч юм уу? Эсвэл яв гэсэн газар руу нь явахгүй гэх тиймэрхүү тохиолдол...
Сандагсүрэн -
Аа бас эрхбиш байсан байлгүй. Тэгэхдээ бараг байхгүй дээ. Хий гэсэн юмыг бол заавал хийнэ.
Ариун-Ундрах -
Таны хувьд ер нь ажилдаа яаж хандаж ирсэн бэ?
Сандагсүрэн -
За бололцооны л байсан болов уу гэж боддог. Улс юу гэж үнэлдэг юм, хэн мэдэхэв. Би бол бололцооны л байж байсан боловуу л гэж боддог юм.
Ариун-Ундрах -
Одоо бол энэ ажилд орох процесс яаж өөрлчөгдсөн бэ?
Сандагсүрэн -
Одоо ч ер нь ажил хийдэг хүн ховордчихсон юм чинь дээ. Одоо ер нь ажилтайгаас ажилгүй нь олон болсон. Тийм л болчихсон юм чинь яах юм.
Ариун-Ундрах -
Ер нь ажилд оръё гэвэл яаж орж байх шиг байна?
Сандагсүрэн -
Ээ дээ мэдэхгүй дээ, янз нь. Тэрийг ч бол нэг их сайн хэлж мэдэхгүй л байна шүү, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Танд тэгээд олон жил ажиллаж байх үед чинь чөлөөт цаг зав гарах уу?
Сандагсүрэн -
Гарна.
Ариун-Ундрах -
Тэр чөлөөт цагаа...
Сандагсүрэн -
Амралт ажилдаа... Улсад хичнээн жил ажилласан. Тэрүүгээрээ амралт авна.
Ариун-Ундрах -
Аанхан, ажилласан жилээрээ юу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Олон, цөөн хоногоор. Тэгэхдээ сараас дээш нэг их амрахгүй ээ. 30 хоногоос илүү. Бас 30-н хэд хоног амрана. Тэгэхдээ олон, цөөн жил ажилласнаараа тэгэж амралт авдаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр амралтынхаа хугацааг яаж өнгөрүүлэх үү?
Сандагсүрэн -
Аа тэр хувийнхаа л юмыг хийж өнгөрөөнө дөө.
Ариун-Ундрах -
Өөр бас чөлөөт цагаараа ер нь юу хийдэг байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Өө тэр зүсэн зүйлийн л юм хийнэ дээ. Тэр хувийнхаа л ажлыг хийнэ.
Ариун-Ундрах -
Спортын төрлөөр хичээллэх ч юм уу? Нэг тиймэрхүү зүйлүүд байдаг ш дээ. Чөлөөт цагаараа хийдэг. Тиймэрхүү юм оролдох уу та?
Сандагсүрэн -
Аан тийм юм ер нь тааруухан даа, муухан.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө шатар тоглодог ч юм уу?
Сандагсүрэн -
Аа тийм мэтийн юм бол эрхбиш хийнэ ээ. Тоглоомыг бол тоглоно оо. Шатар, хөзөр, даалуу ч гэх юм уу тийм мэтийн юмыг бол.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд таны хамгийн гол бахархдаг зүйл юу вэ?
Сандагсүрэн -
Хамтын хүчээр ажиллдаг ажлыг л би ер нь хардаг хүн дээ. Хүн болгон ажилтай. Удирдан зохион байгуулдаг тийм л ажлыг бол бахархдаг хүн.
Ариун-Ундрах -
Эсрэгээр нь таны хамгийн жигшдэг зүйл юу вэ?
Сандагсүрэн -
За ер нь ажилгүй явдаг, архи уудаг хоёрыг л жаахан жигшдэг хүн дээ.
Ариун-Ундрах -
Ажилгүй байгаад байгаа нь одоо залхуугаасаа л болоод байдаг юм болов уу?
Сандагсүрэн -
Аа залхуу, удирдлага хоёроосоо л болж байгаа. Одоо ер нь хэн ч гэсэн ажил алга шив дээ.
Ариун-Ундрах -
Харин тийм. Сургууль төгсөөд л ажил олдохгүй.
Сандагсүрэн -
Тийм. Ямар ямар мэргэжил олоод тэгээд юм хийж байгаа хүн алга шив дээ. Одоо ч ер нь хүүхдээс эхлээд л эр эмгүй шахуу архи уудаг л. Тэр л ажил нь болсон юм чинь.
Ариун-Ундрах -
Та тэр ажиллаж байх хугацаандаа өөрийнхөө ажил, хувийн амьдрал хоёрыг яаж зохицуулж байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа яахав дээ, бололцооныхоо хэрээр л зохицуулж байсан.
Ариун-Ундрах -
Ер нь бол болоод л байх уу?
Сандагсүрэн -
Болоод л байна.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд одоо олон ажил хийсэн юм чинь ажиллаж байсан ажлуудынхаа хамт олнуудынхаа тухай ярих уу?
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ ер нь хамтарч л ажиллаж байвал л тэр. Эвсэг найрамдалтай, хамтарч ажиллаж л байвал ажил бүтнэ дээ. Хамтарч ажиллалаа л бол ажил бүтээд л явна.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хамт олон одооныхоос ялгаатай болов уу?
Сандагсүрэн -
Ялгаатай. Ажилсаг. Одоо чинь ер нь ажил хийдэг хүн нь ч ховордчихсон. Ажил хийхэд бол одоо ер нь ихэнхи нь хэрэлдэж байтал л таарах юм шив дээ.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хамт олон, тэгээд нөгөө бие биендээ туслах, нэг тиймэрхүү үйл ажиллагааг их хийдэг байсан уу?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Жишээлбэл одоо жишээ гаргавал ямар жишээ байх уу?
Сандагсүрэн -
Үгүй ер нь хамтач ажиллагаа гэдэг чинь л нэг нь нийтийн төлөө, нийт нь нэгийн төлөө. Хамтач ажиллагаа гэдэг чинь л хамаг ажлыг нугалж байдаг эд.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед бас нөгөө социалист уралдаанууд их болдог байсан уу?
Сандагсүрэн -
Болно оо.
Ариун-Ундрах -
Яаж болдог байсан бол?
Сандагсүрэн -
Одоо ер нь зүсэн зүйлээр л болно доо. Ер нь уралдаан гэдэг чинь.
Ариун-Ундрах -
Байнга л болж байх уу?
Сандагсүрэн -
Аа ер нь болно оо, болно.
Ариун-Ундрах -
Хүмүүс тэр социалист уралдаандаа идэвхитэй оролцох уу?
Сандагсүрэн -
Оролцоно оо.
Ариун-Ундрах -
Ер нь хүн болгон уу?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд ажиллаж байх хугацаанд хамгийн тийм хэцүү, үеүд таарч байсан уу?
Сандагсүрэн -
Өө эрхбиш таардаг л байсан байлгүй. Хүнд ч үе таардаг л байсан байх. Зөөлөн ч үе таардаг л байсан байх. Хүндийг хүнд гэж бодохгүй, хөнгөнийг хөнгөн гэж бодохгүй л ажиллаад тэгээд болоод л байдаг эд дээ. Нэг өдөр болно, нэг өдөр болохгүй байж байтал тэгээд болоод л явдаг эд. Ажил хийнэ гэдэг чинь ер нь хамтаараа л гажихгүй л явбал тэгээд л болоод л явдаг эд дээ. Ажил хийнэ гэдэг чинь.
Ариун-Ундрах -
Танд яг тийм нэг тодорхой санаж байгаа тохиолдол байна уу? Тийм хэцүү бэрхшээлтэй үе тохиолдож байсан.
Сандагсүрэн -
За нэг онц ч юмгүй дээ, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдэлд ажиллаж байхад бол нэгдлээс ер нь малчиддаа маш их туслах уу?
Сандагсүрэн -
Тусална, тусална. Ер нь нэгдэл гэдэг чинь, ажиллаж байгаа улс гэдэг чинь нэгдлийн тус дэмээр л явж байсан улс шүү дээ. Тэжээл гэвэл тэжээл гэж, идэж уувал ууж. Бүх юм нэгдлээс тэгэж л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдэлд элсчихээд хувьдаа авах малын тоо толгой гэж яриад байдаг юм. Тэрийг та ярих уу?
Сандагсүрэн -
Ер ь 75 толгой мал үлдээж байсан юм, анх. Тэгээд сүүлдээ 50 болоод, тэгээд л тийм л бололтой байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө говийн бүс, хангайн бүс гээд ялгаатай байсан...
Сандагсүрэн -
Аа тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь ямар ялгаатай байсан?
Сандагсүрэн -
Өө тэр хангай дээрээ багахан, говь дээрээ олон байсан юм уу даа энэ чинь. Манай энд л лав 75 толгой мал л өгдөг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Энд ер нь мал маллахад цаг агаарын хувьд ямар байдаг вэ?
Сандагсүрэн -
За даа, сайнтай, муутай даа.
Ариун-Ундрах -
Уснаас өгсүүлээд эхлэх байх тэ?
Сандагсүрэн -
Тэр ус ч яахав. Ер нь ган зудаас л болно. Цаг сайхан бол сайхан л байна. Цаг муу бол муу л байна.
Ариун-Ундрах -
Таныг яг амьдарч байхад тийм нэг одоо тэдэн жилийн мичин зуд ч бил үү?...
Сандагсүрэн -
Аан, тийм юм болоогүй ээ.
Ариун-Ундрах -
Болоогүй юу тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм, болоогүй. Сүүлийн үед л болж байснаас, 1990-ээд оноос хойш л болж байснаас түүнээс өмнө ч бол харин гайгүй байсан шүү, энэ чинь. Үгүй ээ ч ер нь гайтай ч байлаа гэсэн хамаг юм нэгдлээс гардаг болох дээр тэр чинь ёстой ус цас шиг хэрэглэдэг байлаа даа.
Ариун-Ундрах -
Та тэгээд 4-р анги төгсөөд ийм олон ажлуудыг хийсэн гэхээр тэр үед ер нь хүн болгон мэргэжилгүй байсан ч гэсэн ажилтай л байдаг байсан байна. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Аа хүн болгон ажилтай байсан. Ажилгүй хүн гэж ер нь байгаагүй юм. Ажилгүй хүн байлгадаг ч үгүй байсан, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Хэрвээ ажилгүй хүн байвал яаж ажилтай болгох уу?
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ тэгээд ажилтай л болгоод байна даа.
Ариун-Ундрах -
Ер нь тийм нэг одоогынх шиг бүр тийм...
Сандагсүрэн -
Албадангаар ажил хийлгэнэ, тэр чинь.
Ариун-Ундрах -
Албадан уу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Ажилгүй байлгахгүй ерөөсөө. Ажилгүй хүн ер нь байгаа ч үгүй. Заавал их бага хэмжээний ажилтай байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд бас ажлын тэр газраас зохион байгуулж байгаа юм уу? Хамт олноороо зохион байгуулдаг олон нийтийн үйл ажиллагаанууд их болох уу?
Сандагсүрэн -
Болно оо.
Ариун-Ундрах -
Ямар ямар үйл ажиллагаанууд?
Сандагсүрэн -
Одоо энэ л хашаа барина, хороо худаг ус гаргана, өвс тэжээл хадна. Тэгээд л энэ л мал угаала, ер нь бүх ажил чинь л олон нийтийн хүчээр явна ш дээ. Юу л хийх байна бүгдээрээ нийлээд л хийнэ. Ер нь ганц нэгээрээ хийнэ гэж бараг байхгүй. Хувиа биеэ даагаад бол хийнэ гэх биш. Ер нь ихэнхийг нь л олны хүчээр хийчихнэ. Ямар л ажил байнав.
Ариун-Ундрах -
Бас урлаг, соёлын үйл ажиллагаа болох уу?
Сандагсүрэн -
Болно оо. Энэ чинь одоо тэгээд урлаг соёлын үйл ажиллагаа чинь мөн тэр үед чинь хамт л хөгжиж байлаа, хамт л явж байлаа. Улаан булантай бол улаан булантай, жүжигчидтэй бол жүжигчидтэй, тоглолттой бол тоглолттой тийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Та тэр нөгөө Улаан буланг яагаад Улаан булан гэдэг байсныг нь мэдэх үү?
Сандагсүрэн -
Мэдэхгүй юм аа, тэрийг. Ер нь эхлээд л клуб гэж байгаагүй. Улаан булан л гэж эхэлж байсан юм байлгүй тэр. Тэр Улаан булан л гэдэг нэртэй байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Бүх газар л Улаан булан гэж байдаг.
Сандагсүрэн -
Тийм. Эхлээд бол дээр үед бол энэ чинь Улаан гэр гэж байсан юм гэнэ лээ.
Ариун-Ундрах -
Аан.
Сандагсүрэн -
Бүүр дээр үед. Тэгээд л Улаан булан болоод л тэгээд л сүүлдээ клуб болоод л явж байх шив дээ. Тэгээд одоо Соёлын төв болоод л.
Ариун-Ундрах -
Одоо энд байгаа цагаан мөн үү тэ?
Сандагсүрэн -
Айн?
Ариун-Ундрах -
Цагаан, нэг Соёлын төв гэчихсэн тэр Улаан булан байсан уу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Үгүй ээ, тэрүүнээс өөр байсан. Тэр чинь сая баригдсан эд. Түүнээс чинь хойхно нэг жоохон муу навтгар шавар байшин барьсан юм.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгвэл тэр Улаан гэр гэдэг нь тийм нэг соёл урлагийн л яадаг газар...
Сандагсүрэн -
Аа тэгсэн юм гэнэ лээ, дээр үед. Тэрийг би мэдэхгүй юм аа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд л Улаан булан болсон юм байна л даа.
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд таны амьдралд чинь өөр ямар ямар онцлог зүйлүүд болдог байсан бэ? Ер нь 20-р зууны түүх гэхээр таны амьдарсан тэр социализмын үе л ихэнхи нь орж байгаа. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тэгэж л байгаа байх даа.
Ариун-Ундрах -
Тийм, тэгээд тэр үед чинь хоёулаа сая ярьсан нэгдэлжүүлэх хөдөлгөөн болсон. Өөр ямар зүйлүүд болж байсан юм бол?
Сандагсүрэн -
Энэ чинь одоо юу ч гэж хэлэх юм бэ дээ, мэдэхгүй л байна шүү.
Ариун-Ундрах -
Нөгөө нэг Соёлын довтолгоон гэж болж байсан уу?
Сандагсүрэн -
Аа болж байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэрний талаар ярих уу?
Сандагсүрэн -
За тэр соёлын довтолгоон гэдэг чинь бол соёлжилт, соёлын довтолгоон гэдэг чинь бол маш их болдог байсан. Айл болгон соёлтой, ариун цэвэрч, цэвэр нямбай. Соёлын довтолгооны үзлэг гээд хүртэл явагддаг л байсан, тэр чинь.
Ариун-Ундрах -
Аанхан, шалгаад уу?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд шалгаад явахаараа юу юу шалгах уу? Бүх л юмыг шалгах уу?
Сандагсүрэн -
Аа бүх юм шалгана. Ариун цэврээс эхлээд л мэдлэг боловсрол, ер нь бүх юмыг шалгана даа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр соёлын довтолгооны үеэр одоо нөгөө шаардлагыг нь хангахгүй байгаа айлуудыг нь яадаг байсан юм бол?
Сандагсүрэн -
Аа тэр яахав дээ, ядуухан нэг нь бол муухан л байсан байх. Яахав дээ, тэрэнд чинь олон нийтээс арга хэмжээ аваад л, бас янз бүрийн гэр орон барьж өгөх ч юм уу, үгүйдээ л юм хумыг нь угааж цэвэрлэж өгдөг тийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Бүр цаанаасаа юу?
Сандагсүрэн -
Тийм, тэр сумнаасаа. Үзлэг гэхэд чинь бэлдүүлээд л. Соёлын довтолгооны үзлэг явна гэхэд чинь муухан нэгэнд нь гэр орон, янз өнгийн юм өгөөд, үгүйдээ хиртэй хувцсыг нь, хиртэй юмыг нь угааж өгөөд л байдаг байсан.
Ариун-Ундрах -
Ер нь энэ соёлын довтолгооны үр дүнд чухал өөрчлөлтүүд гарсан гэж хэлж болох уу?
Сандагсүрэн -
Болно оо. Ер нь айл болгон цэвэр цэмцгэр их л өөр болсон доо, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд энэ соёлын довтолгоог бол яг улсаас зохион байгуулж байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Тэгэж байгаа, тийм.
Ариун-Ундрах -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн болохлоор улсаасаа тусдаа санхүүтэй, бие даасан байсан биз дээ?
Сандагсүрэн -
Тийм. Бие даасан байгууллага.
Ариун-Ундрах -
Яг өөрөө өөрийгөө санхүүжүүлэх үү?
Сандагсүрэн -
Тэгдэг.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд улсад татвар энэ тэр төлдөг байсан болов уу?
Сандагсүрэн -
Аа эрхбиш төлдөг байлгүй дээ, тэр. Ер нь биеэ даасан том айл байсан юм чинь, нэгдэл гэдэг чинь.
Ариун-Ундрах -
Тэр нөгөө нэгдлийн дарга, одоо та орлогч хийж байсан гээд. Ийм албан тушаалуудыг цаанаас нь дээрээс томилчихдог юм уу?
Сандагсүрэн -
Тэгдэг юм.
Ариун-Ундрах -
Ард түмэн сонгоно гэж байхгүй юу тэ?
Сандагсүрэн -
Үгүй. Дээрээс нь томилоод. Яахав, тэр ер нь голцуу л томилолтоор ажиллана даа.
Ариун-Ундрах -
Одоо нөгөө ингээд л сум болгонд нэг нэг нэгдэл ингээд ийм олон нэгдлүүдийг хамарсан тийм нэг том юу...
Сандагсүрэн -
Энэ чинь аймагт бол хөдөө аж ахуйг удирдах газар гэж байлаа. Улсад бол Хөдөө аж ахуйн нэгдлийн холбооны зөвлөл, Хөдөө аж ахуйн яам гэж байлаа. Одоо шиг.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь тэгээд яг хариуцаад явах уу тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ.
Ариун-Ундрах -
Таны ер нь амьдарч байсан тэр социализмын үед төрийн өндөрлөгт ямар ямар хүмүүс байсан бэ?
Сандагсүрэн -
За ер нь ихэнхи ч Цэдэнбал гуай л байсан юм даа. Тэгээд л сүүлдээ Батмөнх гуай болсон. Одоо шиг тэгэж өдрийн нэгийг сольж байсангүй. Нэг хүн чинь 40-50 жил ч хийж болно. 50-60 жил ч хийж болно. Тэгэж одоотой адилхан нэг конторт нэгийг сольж байсангүй.
Ариун-Ундрах -
Тэр Цэдэнбал гуай жишээлбэл ер нь ямар хүн байсан бэ?
Сандагсүрэн -
За тэр чинь Монгол улсыг хөгжүүлээд болгоод л явсан хүний нэг дээ. Олон ч жил хийсэн. Болгож л байсан хүний нэг дээ.
Ариун-Ундрах -
Яг нөгөө тухайн үед нь амьдарч байсан хүмүүс нилээн ам сайтай л байдаг тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм л гэсэн.
Ариун-Ундрах -
Одоо л муулаад байгаа болохоос биш.
Сандагсүрэн -
Өө тэр чинь үхсэн хойно нь муулснаас, үхэхээс нь өмнө муулж байгаагүй юм аа.
Ариун-Ундрах -
Дараа нь Батмөнх гуай болсон тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм. Одоо харин муулах нь жаал намдсан юм уу, яасан юм...
Ариун-Ундрах -
Залхсан юм байгаа биз тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр үед байсан хамгийн том юу чинь нөгөө намын тогтолцоо байсан байх. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, намын төв хороо гэж нам ер нь толгойлдог байсан даа.
Ариун-Ундрах -
Та ер нь намын гишүүн байсан уу?
Сандагсүрэн -
Байгаагүй. Би ер нь насаараа намын гишүүн биш.
Ариун-Ундрах -
Юунаас болоод та намд элсдэггүй юм.
Сандагсүрэн -
Ордоггүй, элсдэггүй л байсан юм. Оръё гэж санадаггүй л байсан. Аа нэг лут албаддаг ч үгүй байсан. Орвол өөрийн дур, орохгүй бол өөрийн дур. Тийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед хүмүүс намд элсэх гэж л бөөн юм болдог байсан юм шиг байна лээ.
Сандагсүрэн -
Өө тэгнэ, тэгдэг. Би насаараа намын гишүүн бус явсан, нам бус явсан хүн. Оръё гэж санадаггүй л юм.
Ариун-Ундрах -
Ерөнхийдөө бол миний ойлгож байгаагаар намаас л бүх удирдлагуудыг л, улсыг л удирдаж авч явж байсан юм шиг байгаа юм тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ ээ.
Ариун-Ундрах -
Бүх газар л нэг намын төв хороо юу юу билээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, намын төв хороо. Засгийн газар гэж байлаа.
Ариун-Ундрах -
Бас нэг эвлэл гэж байгууллага байсан уу?
Сандагсүрэн -
Ай, байлгүй дээ. Эвлэлийн төв хороо. Энэ залуучуудыг чинь удирдсан эвлэлийн үүр гэж байлаа. Суманд бол эвлэлийн үүр. Аймгаас эхлээд цаашаа эвлэлийн хороо. Улсад Эвлэлийн төв хороо гээд л байж байлаа.
Ариун-Ундрах -
Тэр эвлэлийн байгууллага бол намаас ялгаатай биз дээ, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Ялгаатай, залуучуудыг удирдана, голцуу л.
Ариун-Ундрах -
Яг гол үйл ажиллагаа нь юу юм?
Сандагсүрэн -
Ай, одоо тэрийг ч сайн мэдэхгүй байна. Би одоо эвлэлийн гишүүн ч нэг их явж үзсэнгүй.
Ариун-Ундрах -
Хүмүүс эвлэлийн гишүүн байсан, намын гишүүн байсан гэж л ярих юм тэ?
Сандагсүрэн -
Ммм, тийм.
Ариун-Ундрах -
За тэгээд тэр соёлын довтолгоо гэдэг зүйл болсон. Өөр нэг тиймэрхүү таны санаж байгаа юм болсон уу?
Сандагсүрэн -
За одоо юу л бол доо. Мэдэхгүй л байна аа даа.
Ариун-Ундрах -
Дээр үед нөгөө нэг таныг бага байхад байх. Тэр хэлмэгдүүлэлт гэдэг зүйл бас болсон юм шиг байна лээ тэ?
Сандагсүрэн -
За тэр ч дээр үеийнх байх. Би тэрийг мэдэхгүй ээ, мэдэхгүй.
Ариун-Ундрах -
Танай гэр бүлээс бол хэлмэгдэж байсан хүн байхгүй юу тэ?
Сандагсүрэн -
Байхгүй.
Ариун-Ундрах -
Таныг бага байх үеийн тэр хүүхдүүдийн хүмүүжил одооныхоос ямар ямар ялгаатай вэ?
Сандагсүрэн -
Тэр үгүйдээ л архи уудаггүй байсан юм даа. Архи уудаггүй, зодоон нүдээн хийдэггүй тийм л байсан.
Ариун-Ундрах -
Дуулгавартай.
Сандагсүрэн -
Дуулгавартай.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед цэцэрлэг ясли ер нь хэзээнээс үүссэн бэ?
Сандагсүрэн -
Аа цэцэрлэг гэж ч байж л байлаа. Ясли ч гэж юм байж л байлаа, бас. Цөөн хүүхэдтэй...
Ариун-Ундрах -
Та гэр бүлийн хувьд хэдэн хүүхэдтэй гэлээ?
Сандагсүрэн -
11
Ариун-Ундрах -
Тэр хүүхдүүд бүгдээрээ цэцэрлэг, яслиар явсан уу? Үгүй юу?
Сандагсүрэн -
Ай даа ер нь зарим нь ч явсан, зарим нь ихэнхи нь яваагүй ээ.
Ариун-Ундрах -
Эхнийх нь яваагүй байх тэ?
Сандагсүрэн -
Ихэнхи нь яваагүй. Тэр үед чинь гэртээ л шахуу байдаг байсан юм. Тэгээд энэ сум гэдэг чинь бага сургуулиас өөр, манай энд гэхэд чинь 4-р ангийн бага сургуулиас өөр сургууль байсангүй. Дунд сургууль бол Хөвсгөлд очиж сурдаг. Тийм л байлаа.
Ариун-Ундрах -
Таныг ингээд төрснөөс хойш энэ хүрээлэн буй орчин өөрчлөгдсөн үү? Байгаль орчин маань?
Сандагсүрэн -
Аа даа энэ ч, аа даа тэрийг сайн мэдэхгүй байна. Энэ ч одоо дээр үед ч бас болж л байсан юм гэнэ лээ. Энэ ган зуд гэдэг юм л болж өөрчлөгдөхөөс өөрөөр ч нэг өөрчлөгдсөн юмгүй шив дээ. Энэ чинь ган зуд гэдэг юм их болж байгаа юм даа.
Ариун-Ундрах -
Энэ хавиар тийм нэг их аюултай экологийн сүйрэл ч юм уу тийм юм байхгүй юм шиг байна. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Байхгүй.
Ариун-Ундрах -
Одоо энд ингээд усаа бол худгаас л ер нь авдаг байсан уу? Дээр үедээ?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Булаг шанд ашиглана аа.
Ариун-Ундрах -
Бас байх уу?
Сандагсүрэн -
Байна аа. Булаг бол зөндөө. Тэрнээс бас ашиглаж, тэрнийг бас ууна. Тэгээд ер нь ихэнхи нь л гар худаг даа. Нэгдлийн үед ч мотортой худаг гэж гүний мотороор ус шахдаг тийм худаг их байлаа даа. Тийм худаг олныг гаргачихсан. Малчид хөдөлмөрчдийн ажлыг хөнгөвчилсөн тийм худаг их байлаа. Мотор асаагаад л малаа услачихдаг. Газар тариалангаа яачихдаг, энд ч бас бага зэргийн тариалан явуулчихдаг тийм газар байсан.
Ариун-Ундрах -
Яг энэ хавиар бол газар тариалан эрхэлж байгаа газар ховор юм шиг байна тэ?
Сандагсүрэн -
Өө, одоо ховорхон л доо. Зүгээр энэ зүүн хойшооноо 5-6 кмт бас нэг ногоо тарьдаг газар шиг юм байсан юм аа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр нэгдлээс баахан норм, төлөвлөгөө биелүүлдэг байсан ш дээ?
Сандагсүрэн -
Ммм, тэгдэг.
Ариун-Ундрах -
Тэрэнд нь юу юуны төлөвлөгөө байх уу?
Сандагсүрэн -
Одоо энэ бүх л малын л бүх ноос үс, түүхий эд ийм л юм байна даа.
Ариун-Ундрах -
Бүгдийг нь тус тусад нь уу?
Сандагсүрэн -
Тэгэлгүй, тус тусад нь тэр чинь. Авахгүй зүйл гэж байсангүй.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд одоо энэ тушаагаад тэрийг нь нэгдэл хааш нь яаж дамжуулдаг байсан бол?
Сандагсүрэн -
Одоо ингээд л аймгаар дамжаад, тэгээд л хот. Тэр үйлдвэрийнхээ газруудад л очно доо.
Ариун-Ундрах -
Аан тэгээд л бүтээгдэхүүн болно гэсэн үг үү?
Сандагсүрэн -
Тийм. Гадаадад гарах төрлийн, тэр чигтээ энэ Хятад, гадагшаагаа гадаад орнуудад явж байсан ч юм уу, үгүй ч юм уу. Ер нь өөрийнхөө орон нутагт л үйлдвэрлэдэг л байсан. Юм хийдэг л байсан байх.
Ариун-Ундрах -
Ер нь таны тэр үед чинь.., одоо ямар ч үйлдвэр хөгжөөгүй байхгүй болчихсон. Тэгээд байсан үйлдвэрүүд нь алга болчихоод байгаа ш дээ тиймээ?
Сандагсүрэн -
Тийм л байх.
Ариун-Ундрах -
Тэр үед ер нь ямар ямар үйлдвэрүүд байсан бол?
Сандагсүрэн -
Аа, мэдэхгүй.
Ариун-Ундрах -
Хүмүүс гутлын үйлдвэр энэ тэр байсан...
Сандагсүрэн -
Өө байсан. Тэр л гутал хунар ч гэж л, үгүй ээ ер нь юм юмны л үйлдвэр байсан байх тэгэхээрээ. Хотод чинь бол.
Ариун-Ундрах -
Та нутгаасаа Дорноговиосоо гарч ийш тийшээ явж байсан уу?
Сандагсүрэн -
Өө бас эрхбиш явж байсаан.
Ариун-Ундрах -
Хаашаа хаашаа явж байсан?
Сандагсүрэн -
Аан одоо хот хааяа орно. Бас энчээнээ Эрээн цав ч орно. Ингэж л явдаг байсан, бас эрхбиш. Тэр үед чинь, дээр үед чинь тэмээн хөсөг тээж аян жинд их явдаг. Машин, чийчаанаас өмнө чинь дандаа энэ малаараа ачаа тээврээ хийдэг. Түүхий эдийг чинь тээгээд явна. Аваачиж өгчихөөд л буцаагаад хүнсний зүйл болгож ачиж ирнэ. Тийм ч юманд бас эрхбиш явж л байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр чинь бүр эхэн үед юм байна тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, эхэн үед. Нэгдэл гэж байхаас өмнө. Нэгдэл гэдэг чинь бол машин, чийчаан, трактор гэдэг юм олноор нь авчихсан. Түүнийгээ ашигладгаас тэгэж мал нэг их ачиж эдэлж байсангүй. Аа тэр мал ачиж эдэлдэг хугацаа чинь бол нэгдэл гэж байгуулагдахаас өмнө хувийн аж ахуйтан гэж байхад хийж байлаа. Нуруугаар ашигладаг байсан, малыг. Түүгээрээ хүнс, түүхий эд хамаг юмаа ачиж авдаг газар нь өгчихөөд оронд нь идэж уух юмаа аваад ирдэг тийм байсан.
Ариун-Ундрах -
Таныг нэгдлийн орлогч хийж байхад ер нь тийм янз бүрийн бэрхшээлтэй асуудал тулгарах уу?
Сандагсүрэн -
Өө тулгаралгүй дээ. Тэр бол их тулгарч л байдаг эд. Ер нь бэрхшээлгүй ажил гэж ховор шүү дээ. Хүнд чинь ер нь заавал бэрхшээлтэй ажил тулгарна. Чадах, чадахгүй ч юм тулгарна. Бэрхшээлтэй, хийж чадах, чадахгүй ажил тулгарна. Зүсэн зүйлийн юм тулгарна аа.
Ариун-Ундрах -
Та анх Улаанбаатарт очиход ер нь ямархуу хот байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Тэгэхэд чинь ч жижигхэн байсан юм уу? Гайгүй л байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Алтан ширээ, янз бүрийн сумуудаар ажилласан гэсэн ш дээ тэ?
Сандагсүрэн -
Аа Алтан ширээд бас байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэр сумуудаар ямар ажил хийж явсан бэ?
Сандагсүрэн -
Алтан ширээд бол би нэгдлийн орлогчоо л хийж явсан.
Ариун-Ундрах -
Энд ер нь ямар ямар нэртэй нэгдлүүд байсан юм?
Сандагсүрэн -
Энэ сумын төв дээр бол..., олон энэ чинь 3-4 сум нийлсэн газар шүү дээ. Энэ зүүн хойно Айлбаян гэж сум байж байгаад нийлсэн юм. Энэ зүүн өмнө нэг 30-аад км-т Агаруут гэдэг сум байж байгаад нийлсэн юм. Энэ урагшаа 40-н хэдэн км-т Сулин хээр гэж сум байж байгаад нийлсэн юм. Энэ баруунтай бас нэг энэ “Говийн хөгжил” гэж нэгдэл байж байгаад нийлсэн юм. Энэ чинь дээр үед бол олон нэгдэл байгуулагдсан, олон сум байсан газар аа, энэ чинь. Тэгээд сүүлдээ нэгдээд л. Сулин хээр сум, Хатанбулаг сум гэдэг хоёрхон болоод л явсаар байгаад л 1974 онд Сулин хээр сум татан буугдаж нийлээд Хатанбулаг сум гэдгийг байгуулж нийлсэн юм даа. Хатанбулаг гэдэг чинь бол дээр үеийн түүхтэй сум аа, бүр.
Ариун-Ундрах -
Та тэр түүхийнх нь талаар нь ярих уу?
Сандагсүрэн -
Ай даа сайн мэдэхгүй, би ер нь тэрийг Хатанбулаг сум л гэж байсан гэхээс биш.
Ариун-Ундрах -
Аа тэгээд нэгдчихсэн болохоороо ийм том сум байгаа юм байна. Тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Ойролцоогоор ер нь хүн ам нь их үү?
Сандагсүрэн -
За бас нилээн байх аа даа. Одоо ч бас л цөөвөрхөн биз дээ. Энэ одоо ч ийш тийшээ тарж бутраад явчих юм шив дээ, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Ер нь Дорноговь аймагтаа том сумын тоонд ордог гэсэн үү?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн. Том ч сум, олон ч малтай, их ч уужим дэлгэр орон нутагтай тийм сум байсан юм. Одоо ч орон нутаг нь ч хэвээрээ, мал хүн хоёр нь ховордож байх шив дээ.
Ариун-Ундрах -
Танд ер нь одоо хүмүүс ингээд л нэгдэл байхад нэгдлийн мал маллаад тийм байх нь дээр юм уу? Эсвэл хувийн одоо малаа өсгөж үржүүлээд явах нь дээр юм уу?
Сандагсүрэн -
Энэ чинь нэгдлийн малаа маллаад, нэгдлийн юмаа яагаад байж байсан нь дээр байлгүй яахав. Тэгээд ер нь хувийн аж ахуйтан гэж жалгын нэг тарснаас нэгдэл гэдэг чинь бөөн цөөнөөрөө айллаад, олноороо айллаад, бүх ажлаа хамтарч хийгээд явдаг хамгийн ашигтай зүйл байлаа ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Хамгийн гол нь хамтын хүч л байх уу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Хамтын хүч.
Ариун-Ундрах -
Янз бүрийн зуд турхан боллоо гэхэд л тэгээд гайгүй үлдэнэ ш дээ, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм, тийм.
Ариун-Ундрах -
Одоо бол тэгээд л мал нь байхгүй...
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ ч одоо энэ жилээр л бодож үзэхэд зүйл дууслаа ш дээ. Хичнээн сая малаа алдлаа, энэ чинь.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд таны амьдралын түүхэнд өөр тэгээд цаашаа явсаар байгаад л ер нь ардчилал гарчихлаа ш дээ тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Анх та яг ардчилал гарч байх үед юу хийж байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Аа би тэтгэвэрт байсан.
Ариун-Ундрах -
Тэтгэвэртээ гарчихсан байсан юм уу?
Сандагсүрэн -
Гарчихсан байсан.
Ариун-Ундрах -
Аанхан. Тэр үед та ер нь ардчиллыг ингээд л хүмүүс яриад эхэлж байхад нь юу гэж бодож байсан бэ?
Сандагсүрэн -
За ер нь ч барагтай л бодож байсан даа. Тэгээд л ер нь сүүл сүүлдээ ажлынх нь байдлаас үзээд л ер нь ардчилал гэдэг чинь дэмий юм байна гэдгийг ухаарсан, бодсон. Зөв явбал зөв ч сайхан л эд байх. Буруу удирдаад буруухан шиг явбал буруу л зарчим руу нь орсон. Ер нь манай улс бол буруу зарчим руу нь орсон доо, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Одоо ардчилал гараад тэгээд тийм тийм юм болно гээд ер нь та юу юунд найдаж байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Одоо энэ чинь бүх юм өөрчлөгдөөд л их сайхан болчих л юм бодож байсан чинь ер нь тэгээд л их, за ер нь бүтэлгүй тал руугаа л орчих шив дээ, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Анх тэр ардчиллыг гарч байхад нь та дэмжиж байсан уу?
Сандагсүрэн -
За би ч нэг их дэмжээгүй дээ, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Хүмүүс бол дэмжиж байсан уу?
Сандагсүрэн -
Аа бас нэг дэмждэг нэг нь дэмжиж л байсан байлгүй. Нэгдлийн хэдэн малыг тараагаад хувьдаа авах дээр их малтай, хөрөнгөтэй болоод баян болчихлоо гээд дэмжиж л байсан байлгүй.
Ариун-Ундрах -
Зарим хүмүүс бас нөгөө нэгдлээс мал авахдаа дахин дахин авсан гэнэ үү? Нэг тиймэрхүү яриа гараад байх юм. Тэр нь үнэн юм болов уу?
Сандагсүрэн -
Аа мэдэхгүй, тэр ч манай энд ч лав тийм юм болоогүй ээ. Болсон газраа болсон л юм байлгүй. Манай энд чинь бол тийм юм болоогүй байх аа.
Ариун-Ундрах -
Яг тэр малыг хувьчлахад яг ямар юугаар..., одоо юу гэдэг ч юм. Ямар зарчмаар хуваасан юм? Одоо урд нь нэгдэлд малаа өгсөн хүмүүсийн 50%-ийг нь буцааж өгсөн ч гэнэ үү? Нэг тиймэрхүү юм яриад байсан.
Сандагсүрэн -
Өө тэр ч одоо. Тэр зүсэн зүйлийн л, тэр нэгдлийн даргын, тэр үед л ажиллаж байсан нэгдлийн даргын л санаачилга, шийдвэрээр л гарсан эд байх даа. Хуваарилагдсан эд байх.
Ариун-Ундрах -
Та бас нөгөө цэрэгт явж байсан уу? Үгүй юу?
Сандагсүрэн -
Цэрэгт яваагүй. Цэргийн алба хаагаагүй хүн, би.
Ариун-Ундрах -
Ер нь энэ хавьд байгаа хүмүүс цэргийн алба хаавал Зүүнбаянд очих уу? Өөр газар очих уу?
Сандагсүрэн -
Өө хаа хамаагүй.
Ариун-Ундрах -
Хуваарилах уу бас?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Хаа хамаагүй явна.
Ариун-Ундрах -
За таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал байгаа юу? Хэрвээ байгаа бол тэр нь ямар үйл явдал вэ?
Сандагсүрэн -
Ямар юм аа?
Ариун-Ундрах -
Таны амьдралд гүн гүнзгий нөлөөлсөн үйл явдал байгаа юу?
Сандагсүрэн -
За тэр ч юу л байхав.
Ариун-Ундрах -
Эерэгээр ч болно, сөргөөр ч болно.
Сандагсүрэн -
Тэр ч нэг их юм байхгүй ээ.
Ариун-Ундрах -
Сүйдтэй нөлөөлсөн зүйл алга уу тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм юм байхгүй.
Ариун-Ундрах -
За таны амьдралд ер бусын ба тийм бусдынхаас онцгой гэх зүйл байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Байхгүй, байхгүй. Олны л явдгаар л явж байсан. Хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй шиг тэгээд л гэлдэрч байсан.
Ариун-Ундрах -
Та тэгэхээр чинь нилээн олон хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн байх нь байна ш дээ.
Сандагсүрэн -
Өө би нэг 11 хүүхэдтэй л юм.
Ариун-Ундрах -
Одоо ингээд, хүмүүс ингээд л хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэхэд их бэрхшээлтэй байгаа. Социализмын үед ямар байдаг байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Энэ ч болдог л байсан юм даа. Ямар ингэж гудманд л өлгийтэй хүүхдээ хаяж л гэж би лав дуулдаггүй л байсан юм. Сүүлийн үед л тийм юм дуулддаг боллоо. Тэгэхээс тэр үеийн улс чинь хүүхдээ гудманд өлгийтэй хаячихжээ гэж дуулддаггүй л байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр үеийн хүмүүс ер нь олон хүүхэд төрүүлэх нь нийтлэг байсан уу?
Сандагсүрэн -
Аа тэгэлгүй дээ. Энэ чинь дээд тал нь 15-16 хүүхэдтэй. Одоо явж л байна.
Ариун-Ундрах -
Цөөхөн хүүхэдтэй айл ховор байсан байх тэ?
Сандагсүрэн -
Аа тэр ер нь хүүхэд ч нилээн нилээнтэй байсан байх аа.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд тэр үед олон хүүхэдтэй айлыг улсаас харж хандах тиймэрхүү юм байх уу?
Сандагсүрэн -
Үгүй ээ яахав дээ энэ чинь, тэгэж нэг их тэтгэвэр тэтгэмж гээд янз өнгийн юм өгөөд байх ч юм нь ховор. Эхийн 1, 2-р зэргийн одонтой. Тийм л байлаа. Энэ чинь энэ нэг мөнгийг чинь одоо, яахав дээ энэ ажилласан жилийн сүүлийн эцэст л нэг энэ л их хуралд суух л гэж ер нь их ам тангараг алдах болж дээ. Цадиг, цадиггүй юм хэлээд л. Бие биенээсээ давах гэж өрсөлдөөд л. Тэрийгээ биелүүлж ч байгаа юмгүй тэгээд л явдаг боллоо шив дээ. Тэрнээс дээр үед чинь ингэж нэг их ам тангараг алддаггүй байсан юм аа. Худлаа юм ч ярьж хүмүүсийг хуурдаггүй л байсан юм даа.
Ариун-Ундрах -
Чадна бол чадна, чадахгүй бол чадахгүй юу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Ингэж нэг төчнөөн төгрөг өгнө, өчнөөн төгрөг өгнө, тэгнэ ингэнэ гэж тэгэж ярьдаггүй байлаа. Ерөөс тийм юм байсан ч үгүй.
Ариун-Ундрах -
Хүүхдүүдийг өсгөхөд бол тэр үед нөгөө сургууль үнэгүй байсан байх тэ?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь нэг давуу тал...
Сандагсүрэн -
Тийм, сургууль үнэгүй.
Ариун-Ундрах -
Таны хүүхдүүд бол ер нь тэгээд л хамгийн доод тал нь л дунд сургуулийн боловсрол эзэмшсэн байгаа биз дээ, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр социализмын үед бол нөгөө сургууль, боловсрол тал дээрээ их анхаарч байсан байх.
Сандагсүрэн -
Тэгэлгүй.
Ариун-Ундрах -
Эмнэлгийн үйлчилгээ бас ямар байсан бэ?
Сандагсүрэн -
Эмнэлгийн үйлчилгээ болдог л байсан. Мэргэжил чадвар нь тааруухан байгаа биз, дээр үед ч. Зүгээр тэглээ гэхдээ болдог л байсан. Морио унаад, тэмээгээ унаад л дуудлаганд яваад болдог л байлаа. Машин, мотоцикль гэж дээр үед байсангүй юм чинь. Нэгдэл гэж байгуулагдсанаас хойш машин элбэгдсэн ш дээ, энэ чинь ер нь. Түүнээс өөр энэ мотоцикль чинь бол түүнээс хойш л үзэгдсэнээс ер нь машин мотоцикль гэдэг чинь байсангүй ээ. Морь, тэмээгээ л ашиглаад болоод л байдаг байлаа. Хичнээн зуун км-ийн цаанаас дуудлага хийхэд чинь түүнд эмч нар чинь морь тэмээгээр явдаг л байлаа.
Ариун-Ундрах -
Тэр нэгдлийн малыг хүмүүс ингээд нөгөө авч малладаг ш дээ.
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхдээ ингээд одоо жишээ нь хонийг нь авч маллах сонирхолтой ч юм уу? Ер нь аль малыг нь илүү их авч маллах сонирхолтой байсан бол?
Сандагсүрэн -
Аа мэдэхгүй. Тэр чинь тэгэж нэг сонирхол хардаг ч үгүй өгдөг байсан юм даа, ер нь.
Ариун-Ундрах -
Хуваарилаад уу?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд л өгснийг нь л авах уу?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ. Өгснийг нь л маллана.
Ариун-Ундрах -
Тэгэхээр чинь ингээд нэгдлийн мал маллаад, өөрийнхөө нөгөө хувийн нэг хэдэн малаа давхар маллана тэ?
Сандагсүрэн -
Өө тэр дотор л байна, тэгнэ.
Ариун-Ундрах -
Хувийн малынх нь ашиг шим бол өөрсөддөө л зарцуулах уу?
Сандагсүрэн -
Өө тэгнэ. Хувийн, нэгдлийн гэж ялгасан юм байхгүй. Тэр адилхан хамт байгаад л нэгдэлдээ өгдгийгөө өгөөд л, хувьдаа хэрэглэдгийгээ хэрэглээд л, сүү саалийг нь ашиглаад л явна. Тэгэж нэг хуваарилж тусгаарлачихсан юм байх ч үгүй.
Ариун-Ундрах -
Одоо энд байгаа энэ газрууд янз янзын нэр устай байгаа ш дээ, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Ммхм.
Ариун-Ундрах -
Газар, уул ус. Тэгээд эд нар нь өөрчлөгдсөн тийм юунууд байхгүй юу?
Сандагсүрэн -
Байхгүй.
Ариун-Ундрах -
Хэвээрээ л байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Хэвээрээ.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд энэ хүрээлэн буй орчинтой холбоотой ер нь одоо хүмүүс янз бүрийн юм ярих юм. Тэгээд энэ хавьд бол... Тэгээд л дагалдуулаад л ажиллуулах уу?
Сандагсүрэн -
Тэгдэг. Дагалдуулаад л, бие даалгаад л ажиллуулчихна. Тэрний чинь бас нэг курс бол байна аа. Курс, сургууль бол байх нь байна. Түүнд явсныг нь явуулаад л, явуулаагүйг нь явуулахгүй тэгээд л ажиллана даа.
Ариун-Ундрах -
Нэг их тэгэж мэргэжил шаардаж зовоохгүй юм байна, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Аан тийм.
Ариун-Ундрах -
Дагалдуулаад л тэгээд чадвал л хийнэ, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Таны ер нь хүүхэд нас чинь хэрхэн өнгөрсөн билээ? Та эхээс хэдүүлээ гэсэн билээ?
Сандагсүрэн -
Зургуулаа.
Ариун-Ундрах -
Ер нь тэгээд олуулаа бужигнаад ямархуу өссөн бэ?
Сандагсүрэн -
Аа одоо тэр үед чинь ч нэг юм болдог л байсан юм даа. Хувийнхаа юмыг ашиглаад л. Тэгэхэд чинь хувийн мал аж ахуйтай, мөн иймэрхүү л байлаа. Тэрүүгээрээ л амьдраад л тэгээд болдог л байсан.
Ариун-Ундрах -
Танайх ер нь хэр их малтай байсан бэ?
Сандагсүрэн -
За яахав ээ. Тийм нэг лут баян байгаагүй, нэг их лут хоосон байгаагүй. Нэг 200-300 толгой малтай тийм л айл байсан.
Ариун-Ундрах -
Хүүхэд байхад ер нь ямар ямар тоглоомоор тоглох уу?
Сандагсүрэн -
Аа даа зүсэн зүйлийн юмаар тоглоно доо, ер нь. Чулуу модноос эхлээд л ер нь.
Ариун-Ундрах -
Чулуугаар тоглодог байсан уу?
Сандагсүрэн -
Тийм, чулуу мод. Тэгээд л янз өнгийн юмаар л тоглоно доо.
Ариун-Ундрах -
Бас таныг бага байхад тэр Монголын уламжлалт баярууд яаж болдог байсан бэ? Одооныхоос өөр болдог байсан уу?
Сандагсүрэн -
Аа нэг их өөр болоод байгаа юм байхгүй. Баяр наадам гэдэг чинь бол мөн л одоо дээр үед бол баяр наадам болдог л байлаа. Зун мөн наадмаа хийгээд бөх нь барилдаад, морь нь уралдаад л, соёл урлагийн арга хэмжээнүүд явагдаад л тэр их явагддаг л байлаа.
Ариун-Ундрах -
Бас цагаан сар болно тэ?
Сандагсүрэн -
Болно. Энэ цагаан сар чинь бас нэг үе болж байгаад, нэг үе болддоггүй байсан юм. Ёолк гэдэг юмтайгаа хамтарчихсан нэг үе байлаа. Тэгээд дахиад сүүлдээ сэргэж ирснээс нэг үе бол бас цагаан сар гэдэг юмыг чинь хийдэггүй байсан юм. Нэг үе хийж байгаад байчихаад ёолктойгоо хамтраад явагддаг байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр нь яагаад хийхгүй байгаа юм бол?
Сандагсүрэн -
Аа одоо хэн мэдэхэв. Тэгээд дээрээсээ л нэг тиймэрхүү л юм гарчихсан байсан юм.
Ариун-Ундрах -
Цагаан сар хийлгэхгүй гээд үү?
Сандагсүрэн -
Тийм, хэмнэлт ч юм уу, юу ч юм. Олон баяр наадам ч гэж ингэдэггүй. Одооны энэ баяр наадам чинь бол ер нь жилд ганц удаа л хийдэг байсан юм ш дээ. Одоогынхтой адилхан тэгэж нэг их өдөр шөнөгүй шахуу морь уралдаад, өвөл зунгүй морь уралдаад байдаггүй ийм л байлаа ш дээ. Жилд ганц удаа л наадчихдаг. Улсын наадам, баяр наадам гээд л сум ч байсан, улс ч байсан ганц удаа л наадчихдаг байлаа.
Ариун-Ундрах -
Яг одоо энэ ойр хавиар тийм тахилгатай уул ус, тийм газар байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Байгаа.
Ариун-Ундрах -
Ямар ямар газар байдаг юм бол?
Сандагсүрэн -
Одоо энүүхэн энэ баруунтай “Хатаны булаг” гээд байж л байна. Энэ зүүнтэй “Эргэл хайрхан” гээд байж л байна. Энэ зүүн хойшоо “Хөтөг уул” гээд байж л байна. Энэ баруун урагшаа “Хорго баян” гээд байж л байна. Иймэрхүү газрууд байна аа.
Ариун-Ундрах -
Ерөнхийдөө бол одоо тэр газрууд урьдынх шигээ хэвээрээ л байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Хэвээрээ л байгаа. Одоо мөн тахидагаа тахиад л явагдаж л байна.
Ариун-Ундрах -
Одоо энэ хангайн аймгийнхан чинь нутаг усаа бас янз бүрээр бохирдуулаад л яасан яасан гэнэ үү? Энэ говьд болохоор тиймэрхүү юм ховор юм тэ?
Сандагсүрэн -
Ховор оо.
Ариун-Ундрах -
Энэ юунаас болдог юм бол?
Сандагсүрэн -
Аа даа энэ одоо тэр байгалийнх нь баялаг багахан байдаг юм уу, яадаг юм. Энэ хангай чинь үгүйдээ алт ухаж байна гээд л хамаг хөрсийг нь сүйтгээд л хаях нь шив дээ. Манай энд тийм юм нь ховор байдаг юм уу, яадаг юм. Тийм гэж хэлэх юм гайгүй л юм байна ш дээ. Ганц нэгхэн газар бас гарна аа.
Ариун-Ундрах -
Одоо энэ Дорноговь аймаг дотроо ер нь олон сумтай юу?
Сандагсүрэн -
Аа энэ чинь 10-н хэдэн сумтай. Одоо энэ чинь нэг зүсэн зүйлийн юмаа аймгийнхаа төвүүдээр хүртэл сум гэж нэрлэсээр байгаад одоо 20 хүрдэг шахуу юм шив дээ. Хуучин нэг 13-14 сумтай л байсан юм. Манай аймаг чинь.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд энэ газар нутгийн хэмжээ нь их том юм уу? Үгүй юм уу?
Сандагсүрэн -
Одоо энэ үү?
Ариун-Ундрах -
Дорноговь аймгийн?
Сандагсүрэн -
Аа тийм.
Ариун-Ундрах -
Том юм шиг байна, тийм ээ?
Сандагсүрэн -
Том оо. Их уужуу нутагтай шүү, манай аймаг чинь.
Ариун-Ундрах -
Ингээд наашаа ирж байхад аягүй тархай. Нэг ганц хоёр гэр байх юм. Тэгээд л айл бараг байхгүй тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгэж байгаа.
Ариун-Ундрах -
Хоосон тал зөндөө байна тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгэж байгаа.
Ариун-Ундрах -
Аягүй тархай, бутархай.
Сандагсүрэн -
Тийм.
Ариун-Ундрах -
Одоо бол энэ хөдөөгүүр малтай хүмүүс зөндөө байгаа юу?
Сандагсүрэн -
Аа зөндөө. Айл болгон малтай.
Ариун-Ундрах -
Бүх төрлийн л мал байх уу?
Сандагсүрэн -
Бүх төрлийн мал байна. Одоо тэгээд бод мал гэдэг чинь ер нь ховордчихсон юм доо. Үхэж үрэгдэх нь үхэж үрэгдээд, алж хядахыг нь алж хядаад. Одоо ер нь голцуу л хонь, ямаа хоёр л үлдчих шив дээ. Хоттой айл гэдэг чинь тоотой болсон.
Ариун-Ундрах -
Үхэр ерөөсөө харагдахгүй юм.
Сандагсүрэн -
Аан одоо ер нь ховор болсон. Одоогын энэ залуучуудын унадаг унаа нь мотоцикль болчихсон. Өвөл зунгүй малыг чинь мотоциклиор хариулна. Тийм цаг болчихсон юм. Морь, тэмээ унаад малд явж байгаа хүн ер нь тоотой, ховорхон харагдана.
Ариун-Ундрах -
Өө бүр малаа мотоциклиор хариулах уу?
Сандагсүрэн -
Аа тэгдэг болчихсон юм. Тийм болчихсон юм. Юм өөрчлөгдөнө гэдэг чинь өөр юм байна шүү.
Ариун-Ундрах -
Одоо энэ бэлчээрийн даац гэж нэг яриад байгаа. Тэр нь одоо энд...
Сандагсүрэн -
Өө манай энд бол хүрэлцээтэй.
Ариун-Ундрах -
Гайгүй юу тэ?
Сандагсүрэн -
Гайгүй. Мал нь цөөрчихсөн юм чинь. Тэгээд малд хүрэлцээтэй. Ус, бэлчээр хоёр чинь одоохондоо бол хүрэлцээтэй л байна шүү. Ган, зуд л болчихгүй байвал.
Ариун-Ундрах -
Бүр тэр дээр үед нөгөө жин тээсэн гэж ярьсан ш дээ. Тэр жин тээхэд одоо нэг ингээд жин тээгээд явахад нэг газраас нөгөө газар руу хэр хол зам туулах уу?
Сандагсүрэн -
Аа хол. Одоо эндээс жишээлэхэд л Эрээн цав гэхэд чинь 1000 шахуу км явна ш дээ.
Ариун-Ундрах -
Пөөх, тийм хол уу?
Сандагсүрэн -
Тийм. Хэдэн сараар явна. 2-3 сар явж байж ирнэ. Дандаа тэмээн хөсгөөр.
Ариун-Ундрах -
Тэгээд нэг газраас нь юм аваачаад, нөгөө газраас нь юм авах уу?
Сандагсүрэн -
Тийм, эндээс чинь түүхий эдээ тэгээд л явна. Тэнд аваачиж тушаачихаад л эргүүлээд л гурил будаа, идэж уух цай тамхи, өмсөж зүүх даалимба даавуугаа тээгээд ирнэ.
Ариун-Ундрах -
Аа ер нь тэгэж л хамаг юугаа хангадаг байсан юм уу?
Сандагсүрэн -
Тэгсэн. Нэгдэл гэж байхаас өмнө тиймэрхүү тийм л юмаар хангадаг. Энэ машин, чийчаан гэдэг юмыг чинь бол нэгдэл байгуулагдаад л үзэгдсэнээс бидэнд бол үзэгдэж байсангүй ш дээ. Машинууд ч их л байдаг юм.
Ариун-Ундрах -
Тэр машинуудыг чинь эхлээд нэгдэл бас л өөрийнхөө хөрөнгөөр л авна биз дээ?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ.
Ариун-Ундрах -
Улсаас бол ямар нэгэн туслалцаа үзүүлдэг болов уу?
Сандагсүрэн -
Аа эрхбиш үзүүлэлгүй дээ, бас.
Ариун-Ундрах -
Жишээлбэл?
Сандагсүрэн -
Жишээлбэл тэр л трактор, комбайн янз өнгийн юмыг бол өгнө. Тэгэхдээ ер нь нэгдэл гэдэг чинь лут баян чинээлэг газар байсан юм. Ер нь голцуу л юмыг чинь мөнгөөрөө, өвс тэжээл одоо ер нь бүх юмыг л мөнгөөрөө авна даа. Улсаас ч өгөхийг нь өгнө.
Ариун-Ундрах -
Цалингаа бас өөрсдийнхөө хөрөнгөөр л тавина биз дээ тэ?
Сандагсүрэн -
Тэгнэ, тэгнэ.
Ариун-Ундрах -
За ярилцлага өгсөн танд маш их баярлалаа.
Сандагсүрэн -
За зүгээр.
Ариун-Ундрах -
Заа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
