Lhaasüren
Basic information
Interviewee ID: 990537
Name: Lhaasüren
Parent's name: Majig
Ovog: Horluud
Sex: m
Year of Birth: 1932
Ethnicity: Dariganga
Additional Information
Education: elementary
Notes on education:
Work: retired / herder, brigade head (for small livestock)
Belief: Buddhist
Born in: Asgat sum, Sühbaatar aimag
Lives in: Asgat sum (or part of UB), Sühbaatar aimag
Mother's profession: herder
Father's profession: herder
Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
collectivization
environment
privatization
repressions
work
Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)
Please click to read an English summary of this interview
Please click to read the English transcription of this interview
Translation:
Дэжид -
Сайн байна уу, Лхасүрэн гуай? Сайхан зусч байна уу?
Лхасүрэн -
Сайхаан, сайхан зусч байна уу?
Дэжид -
Английн Кембрижийн их сургуулийн антропологи Ази судлалын салбараас Монголын 20-р зууны аман түүхийн төслийн ярилцлага судалгаа явуулж байгаа юм. Би газарчныхаа тусламжтайгаар яг энэ Асгат суманд нутаг усандаа он удаан жил малчинаар ажиллаж амьдарч байгаа тантай уулзсандаа баяртай байна. Бидний урилгыг хүлээн авч өөрийнхөө амьдарч байсан үеийн талаар, үүх түүхийн талаар тодорхой ярьж өгөхөөр болсон танд юуны өмнө талархал илэрхийлье.
Лхасүрэн -
За баярлалаа.
Дэжид -
Ярилцлагаа эхлэхийн өмнө таниас асууж тодруулах зарим зүйл байна. Та энэ ярилцлаганд нэрээ нууцлах шаардлага байна уу?
Лхасүрэн -
Байхгүй ээ.
Дэжид -
Тодорхой хугацааны дараа түүх эрдэмтэн судлаачид та бид хоёрын ярьсан ярианаас тодорхой хэсгийг судалгааныхаа материалд болон хэвлэл мэдээлэлд ашиглах зөвшөөрлийг та Кембрижийн их сургуульд олгож байна уу?
Лхасүрэн -
Тэгж байна.
Дэжид -
За хоёулаа Таны бага нас, төрсөн нутаг усны талаар яриагаа эхлэх үү?
Лхасүрэн -
Би 1932 оны зургаан сард Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын Хөтөл гэдэг газар төрсөн хүн гэсэн.
Дэжид -
Одоо нас сүүдэр?
Лхасүрэн -
79.
Дэжид -
Өө, сайхан байна.
Лхасүрэн -
Манайхан эхнээсээ малтай айл байсан юм. Энэ сумын анхны мянгат малчин манайх байсан юм.
Дэжид -
Та эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?
Лхасүрэн -
Би ээжээсээ зургуулаа.
Дэжид -
Айлын хэддэх хүүхэд вэ, Та?
Лхасүрэн -
Би нэгдэх хүүхэд нь.
Дэжид -
Их л хариуцлагатай хүүхэд нь байх нь?
Лхасүрэн -
За яахав би эхнээсээ л дандаа малаар амьдарч ирсэн хүн. Өглөө босоод л малын хойноос л явна. Бэлчээрт нь гаргаад, услахыг нь услаад, саалгахыг нь саалгаад манай мал чинь ер нь бэлчээрээр л байлаа ш дээ. Одоо яахав саравч, хашаанд хийдэг болж дээ.
Дэжид -
Та хүүхэд байхдаа анх ямар мал маллаж ээж аавдаа туслаж эхэлсэн юм бэ?
Лхасүрэн -
Ээ, дээ одоо нэг 10 орчим наснаас эхэлсэн байлгүй дээ.
Дэжид -
Тэр үед сургууль соёл гэж байсан уу?
Лхасүрэн -
Байсаан байсан.
Дэжид -
Та сургуульд явж байсан уу?
Лхасүрэн -
Яваагүй ээ. Нэгдүгээр ангид ч явж үзээгүй.
Дэжид -
Яагаад сургуульд явуулаагүй юм бол?
Лхасүрэн -
Одоо мэдэхгүй ээ, мал хунар ихтэй, сургууль соёлд явбал хүүхдэд маань хэрэгтэй гэдгийг дутуу ойлгож байсан юм уу даа. Хэдэн малаа дагавал амьдрахад болох юм гэж ойлгож байсан биз дээ гэж боддог юм. Сүүлд бичиг үсэг мэддэггүй насанд хүрсэн хүмүүсийг бичиг үсэгтэн болгох ажил өрнөлөө шүү дээ. Тэр сургалтанд хамрагдаж гарын үсэг зурдаг, муухан үсэглэж уншдаг болсон. Тэгээд дандаа мал маллаж яваад 20 настай цэрэгт явсан л даа. Бичиг үсэг мэддэг эсэхийг нь шалгаж мэддэггүй нэгийг нь сургадаг байсан юм. Би тэрэнд нь эгээ ороогүй. Муухан мэддэгт нь багтаж тэгээд цэрэгт л биеэ дайчилж шууд уншиж бичдэг болсон л доо.
Дэжид -
Тэр үед цэрэгт саналаараа явдаг байсан юм уу, заавал явах уу?
Лхасүрэн -
Заавал байлгүй яахав. Гурван жил хаана. Биднээс өмнө дайны үед бүр 5 жил байлаа шүү дээ.
Дэжид -
Хаана цэргийн алба хаасан бэ?
Лхасүрэн -
Би Дорнод аймагт гурван жил алба хаасан. Тэр үед моторжсон анги гэж байгаагүй. Манай анги морьт цэргийн анги байсан. 1952-55 онд. Тэгээд 1955 онд халагдаж ирээд малаа малласан. Тэгж байтал нэгдэлжих хөдөлгөөн гэж гараад нэгдэлийн гишүүн болж нэгдэлийн мал маллаж эхэлсэн.
Дэжид -
Нэгдэлжих хөдөлгөөн яаж явагдаж байв, ямар сурталчилгаа явагдаж байв, ямар хүмүүс орж байв тэр талаар задлаж ярихгүй юу?
Лхасүрэн -
Тэр үеийн бодлого нь хүмүүсийн амьдралыг жигдлэх бодлого барьж байсан юм уу даа. Учиргүй олон малтай хүмүүсийг жаахан шахаад байдаг байсан байхгүй юу. Жишээ нь нэг хониноос 1 кг ноос авдаг бол 1000 малтай хүнээс 200 грамм илүү байдаг ч юм уу. Тэр нормыг заавал биелүүлнэ. Биелүүлэхгүй бол хуулийн хариуцлага хүлээнэ. Тийм л байлаа шүү дээ. Тухайн үедээ тэр нь зөв л бодлого байсан байх л даа. Цэдэнбал дарга МАХН-ын хэддүгээр хурал байна даа “Нэгдэлжих хөдөлгөөн ялсан явдал бол 1921 оны хувьсгал ялсантай тэнцэх ажил” гэж дүгнэж байсан юм.
Дэжид -
Нэгдэлжих хөдөлгөөний үед нэгдэлд хүмүүсийг элсүүлэхийн тулд ямар зохион байгууллалттай ажиллаж байсан юм бэ?
Лхасүрэн -
Аль болох оруулах талаас нь нэлээд хавчдаг, ухуулага хийдэг байсан л даа.
Дэжид -
Танайх нилээд малтай айл байсан уу?
Лхасүрэн -
1000 малтай айл байсан.
Дэжид -
Нэгдэлд орохоосоо өмнө 1000 малтай байсан юм уу?
Лхасүрэн -
Тийм.
Дэжид -
Өө, за. Ямар мал голлож байв?
Лхасүрэн -
Хонь голдуу таван хошуу мал нийлээд 1000 байсан.
Дэжид -
Та өөрийн хүсэлтээр нэгдэлд орсон уу, эцэг эхийнхээ зөвлөгөөгөөр орсон уу?
Лхасүрэн -
Эцэг эхийн маань амьдрал тийм байсан. Тэрийг нь залгуулаад л явсан л даа.
Дэжид -
Таныг цэргээс ирсэний хойно танайх нэгдэлд орсон уу?
Лхасүрэн -
Тэгсэн.
Дэжид -
1000 малынхаа хэдийг нь нэгдэлд өгч байв?
Лхасүрэн -
Тухайн үед чөлөөтэй л гэж байсан л даа. Тэгэхдээ дийлэнхийг нь өгч байсан. Нэгдэлийн гишүүн хүн хувьдаа төдөн малтай байна гэж тогтоож байсан үе бий. Гучин хэдэн мал ч билүү сайн мэдэхгүй байна.
Дэжид -
Та цэргээс ирээд гэр бүл болсон уу?
Лхасүрэн -
Ирээд гэр бүл болсон. 1956 онд гэр бүл болсон юм.
Дэжид -
Нутгийн хүнтэйгээ гэр бүл болсон уу?
Лхасүрэн -
Тэгсээн.
Дэжид -
Дарьганга ёсонд гэр бүл болоход ямар ёс жаяг байх вэ?
Лхасүрэн -
Ээж аав нь очиж гуйна даа. Хадаг, цайтай ч юм уу тиймэрхүү бэлэгтэй очино.
Дэжид -
Таны саналыг харгалзах уу, эсвэл эцэг эх нь өөрсдөө л сонгох уу, ёс жаяг ер нь ямар вэ?
Лхасүрэн -
Миний саналыг харгалзаж байсан. Маниас өмнө бол тэгж байгаагүй гэсэн. Ээж аав нь тохироод л охиноо өгчихдөг байсан юм гэсэн.
Дэжид -
Ямар зан үйл хийдэг байсан бэ?
Лхасүрэн -
Хоёр талаасаа нийлж хурим хийнэ. Янз янз л байна. Идээ шүүсээ тавина. Дуулж хуурдана.
Дэжид -
Гэр бараагаа заавал эрэгтэй тал нь бэлдэх үү?
Лхасүрэн -
Эрэгтэй нь л бэлдэнэ дээ. Миний хувьд бол цэргээс ирэхэд гэр бэлдчихсэн байсан.
Дэжид -
Эмэгтэй тал нь яахав?
Лхасүрэн -
Мал өгнө дөө. Дээл хувцасыг нь бэлдэж өгнө. Тийм л байсан даа.
Дэжид -
Нэгдэлд малаа нийгэмчилчихээд ямар мал маллаж эхэлсэн бэ?
Лхасүрэн -
Хонь малласан. Голцуу хонь л маллаж байсан.
Дэжид -
Малчин хүн ямар ажил эрхлэх вэ, жилийн дөрвөн улиралд мал маллагааны ямар онцлог байхав? Мал маллагааныхаа туршлагаас яриач?
Лхасүрэн -
Мал маллах чинь түвэгтэй шүү дээ. Цагийн хуваарь гэж байхгүй. Өглөө 9 цагаас ажилдаа явна гэсэн юм байхгүй. Шаардлага гарвал шуурга салхинд салхин доор нь шилбүүрээ бариад л зогсож байна. Өвлийн хүйтэнд хороо хотоо дулаална. халуун орохоор өндөр дов сэрүүн газраар отор нүүдэл хийнэ. Хавар болохоор бүх малынхаа төлөө авна. Төлөөр баяжиж, шөлөөр цадна гэсэн номтой юм.
Дэжид -
Асгат сумын анхны нэгдэл ямар нэртэйгээр байгуулагдаж байсан юм бэ?
Лхасүрэн -
Соёмбо.
Дэжид -
Нэгдэлд орсоны давуу тал нь юу байв?
Лхасүрэн -
Нэгдэлд давуу тал их байсан л даа. Хамтарч хөдөлмөрөө нэгтгэнэ гэдэг бол буруу биш байсан гэж би боддог. Жалгын нэг байснаа хамтраад л хөгшин залуугаар нийлээд наргиад л, хууч хөөрөөд л ажил хийдэг боллоо ш дээ. Тухайн үед сайхан л байсан. Зөв л байсан.
Дэжид -
Тэр үед нэгдэлийг бэхжүүлэх талаар төр засгаас ямар арга хэмжээ авч байв? Нэгдэл анх үүсэхэд ямар байв, цалин хөлс хэр байсан бэ?
Лхасүрэн -
Нэгдэл бүр өөр л дөө. Улсад хэдий хэрийн орлого оруулсан байдаг юм. Түүнийхээ хэдэн хувийг нь гишүүддээ өгдөг байсан юм. Түүгээрээ цалин хөлсөө тавина. Мөн мал, идэш уушны юм өгнө.
Дэжид -
Та хичнээн хонь хариулж байв, анх ямар хэмжээний цалин цагаа авч эхлэж байв?
Лхасүрэн -
40, 50-иас илүү төгрөг авч байгаагүй байх аа. Сайн мэдэхгүй байна. Яахав дээ амьдралын өртөг тэр үед хямд байлаа шүү дээ. Одоо бол малаа тэжээчихнэ, саравчинд хийчихнэ. Тэрийг би дотроо зөв гэж боддог хүн байхгүй юу. Гадаа бэлчээрт малаа маллаад өртөг багатай малын бүтээгдэхүүн чинь өртөг багатай байна биз дээ. Малаа тэжээгээд, дулаан байранд оруулаад өөр яадаг ч юм тэгээд ирэхээр малын бүтээгдэхүүний өртөг нэмэгдэнэ биз дээ. Тэгэхээр амьдралын өртөг өснө биз дээ.
Дэжид -
Та мал маллагааны арга дээр тэгж шүүмжлэлтэй хандаж байна уу?
Лхасүрэн -
Дотроо тэгж бодож явдаг байхгүй юу. Хүнд ямар хэлэх биш. Нас өндөр болохоор чинь хурал цуглаанд явах, дарга цэрэг хүнтэй уулзах нь багасах юм байна ш дээ. Тийм л болдог юм байна.
Дэжид -
Тэр үед дөнгөж цэргээс халагдаж ирсэн залуус нэгдэлд бол шинэ боловсон хүчин шүү дээ. Гэр бүлийнхээ хүнтэй ажиллах уу, эцэг эхтэйгээ хамт авч байсан уу. Туслах малчин гэж байсан уу? Хэдий хэрийн хонь авч байсан бэ, анх?
Лхасүрэн -
Тав, зургаан зууг ч авч байсан, нэгдэлийн 1000 хонь ч авч маллаж байсан үе бий. Гэр бүлтэйгээ л хоёулаа. Нэг суурин дээр малчинаар нь хоёр айл энэ тэр байсан л даа. Бригад нь ахлагчтай, малын эмчтэй, санхүү хариуцсан хүнтэй, аж ахуйтай, зоотехникчтэй, улаачтай тийм байсан юм. Нэгдэл бас малаа төрөлжүүлдэг байсан. Жишээ нь манайх хонь хариулдаг бол хонио л хариулна. Тэмээ, адуу, үхэр гэж байхгүй. Үхэр хариулдаг хүн бол үхэрээ л хариулна. Тэр ч бас тухайн үедээ зөв л байсан байгаа юм. Зөвхөн хонь малладаг хүн туршлага суулгүй яахав дээ.
Дэжид -
Тухайн үед малчин айл амьдрал ахуйгаа хэрхэн зохицуулж байв. Голцуу л хээр гадаа байна. Танайх хэдэн хүүхэдтэй вэ?
Лхасүрэн -
Би зургаан хүүхэдтэй.
Дэжид -
За тэр зургаан хүүхдийг мал маллахын хажуугаар яаж өсгөж байв, нэгдэлд тухайн үед ясли цэцэрлэг гэж байсан уу?.
Лхасүрэн -
Байгаагүй ээ. Дандаа л гэрээрээ өснө. Сургууль соёлд явна. Харин сургуульд дотуур байр байсан л даа. Зарим нь бололцоогоороо айл амьтан, ах дүү дээрээ суулгана.
Дэжид -
Тухайн үед 6 хүүхдийг сургууль соёлд хүргэнэ гэдэг бас хэцүү л байсан байх даа?
Лхасүрэн -
Манай 6 хүүхэд зургуулаа эрэгтэй хүүхэд байсан. Одоо манай бэрээцүүл 2, дээд тал нь 4 хүүхэдтэй л дээ. Тэгээд ахарчилж цухалддаг юм. Би ямар ч цэцэрлэг ясли байхгүй 6 хүүхэд гэртээ өсгөж байсан. Болж л байсан юм даа гэдэг юм.
Дэжид -
Хүүхдүүд зуны амралтаараа гэр орны ажилд туслана биз? Түрүүч нь сүүлчийн дүү нараа өсгөлцдөг тийм л байж дээ?
Лхасүрэн -
Тэгэлгүй яахав. Туслана. Дүү нараа харна.
Дэжид -
Малчдыг нэгдэлээс өөр яаж дэмжиж тусладаг байв? Гэр бараагаа нэгдэлийн гишүүд өөрсдөө л бэлдэх үү?
Лхасүрэн -
Гэр бараагаа өөрсдөө л бэлдэнэ. Гэхдээ хүүгээ гэрлүүлэх боллоо гэхэд нэгдэл туслана л даа. Унаа хөсгөөр ч юм уу, туслана аа туслана.
Дэжид -
Хашаа хороо, өвс тэжээлийг нэгдэлээс бэлдэж өгөх үү?
Лхасүрэн -
Нэгдэлээс бэлдэж өгнө.
Дэжид -
Нэгдэлийнхээ гишүүдийг өөрөөр харж ханддаг ямар юм байв? Эмнэлэг сувилал гэж байсан уу?
Лхасүрэн -
Зарим нэгдэл нь тусгай суурин маягын юм байгуулаад түүндээ гишүүдээ амраадаг тийм юм байсан. Янз янз л байсан.
Дэжид -
Танай Соёмбо нэгдэлийн онцлог нь юу байсан бэ? Тухайн үедээ үйл ажиллагаа нь ямар явагддаг байсан бэ?
Лхасүрэн -
За даа юуг нь хэлвэл таарах юм бэ дээ. Манай Соёмбо нэгдэл чинь мал эрлийзжүүлж байсан юм. Нарийн ноосны хонь үйлдвэрлэж байсан юм. Өөрөөр хэлбэл ноосны чиглэлээр малаа үржүүлж байсан байхгүй юу.
Дэжид -
Малын эмч зоотехникчид нь хэдий үеэс байсан юм. Малчдад яаж тусладаг байсан юм?
Лхасүрэн -
Одоо захиргаадалт гэж муу хэлэх болж. Тэр үед хүнтэй хариуцлага тооцохдоо сайн байсан юм.
Дэжид -
Тэр үед хүмүүс ажилдаа яаж ханддаг байсан юм?
Лхасүрэн -
Өө, хариуцлагатай хандана. Тавих шаардлага ч өндөр. Тэр үед чинь МАХН засгийн эрхийг барьж байлаа. Одоо ч барьж байна. Сар бүрийн 25-нд хурал хийнэ. Одооны сар тийм байлаа, цаашдаа тэгнэ ингэнэ гээд хүний саналыг авна. Тийм байлаа ш дээ.
Дэжид -
Нэгдэлийн гишүүдийн ихэнх нь намын гишүүн байх уу?
Лхасүрэн -
Үгүй ээ, үгүй.
Дэжид -
Тэр үед ямар хүнийг намын гишүүнд авдаг байсан юм?
Лхасүрэн -
Үлгэр жишээ, тэргүүний сайн хүн л намын гишүүн болно шүү дээ. Ороё гэсэн болгон намд орохгүй.
Дэжид -
Та намын гишүүн үү?
Лхасүрэн -
Би намын гишүүн байсан. Одоо ч байгаа. МАХН-д 53 жил болж байна.
Дэжид -
Тэр үед тэргүүний залуу байж л намын гишүүнд орно ш дээ, тийм ээ?
Лхасүрэн -
Тэгнэ ээ, тэгнэ.
Дэжид -
Та намын гишүүнийхээ хувьд бусад малчдад ямар тэргүүн туршлагатай, ямар давуу байдлыг үзүүлж байв?
Лхасүрэн -
Тийм шагнал урамшуулал авч байсан гэх юм бол байхгүй, гэхдээ шийтгэл хүлээж байсан юм бол бас байхгүй. Тийм л явлаа даа.
Дэжид -
Сар бүрийн 25-нд хурал хийгээд намын гишүүдэд үүрэг зорилго өгч, ойлгуулах уу?
Лхасүрэн -
Даалгавар өгнө. Тийм ном унш. Тэр даргын тийм хурал цуглаан дээр хэлсэн үгийг унш гэнэ.
Дэжид -
Та чинь бас ажлын хажуугаар намын даалгаваруудаа хийхнэ байна ш дээ?
Лхасүрэн -
Тэгнэ. Нэгдэлээс өгсөн норм төлөвлөгөөгөө бас биелүүлнэ. Ямаа гэхэд хялгас нь төдөн кг, ноолуур нь төдөн кг гээд заачихна.
Дэжид -
Та Асгат суманд төрсөн цагаасаа л ажиллаж амьдарч байгаа юм байна. Таны хүрээлж байгаа орчины өөрчлөлт ямар байна. Тухайн үед ямар байсан юм? Ялангуяа байгаль цаг уур, уул ус, газар орон, булаг ус шанд ямар байгаад ямар болов? Өөрчлөлт орсон уу? Энэ талаар ярьж өгөөч?
Лхасүрэн -
98 онд манай энд айхтар шуурга болж газрын хөрс, үндэс их муудсан. Цаг агаарын өөрчлөлттэй их холбоотой л доо. Хүний нөлөө чухам ордого юм уу үгүй юм уу мэдэхгүй. Намайг залуу байхад өвс ногоо сайн ургана. Голын өвс гэхэд л дөрөө зурам ургаад найгаж л байна. Одоо тийм юм байхгүй боллоо ш дээ. Энэ жилээс монгол нутаг даяар бороо хур элбэг байх шиг байна. Тэр үед чинь хур бороо элбэг. Манай энд хавар цагаан шороон шуурга хоёроос доошгүй болно. Тэр нь газарт их чийг өгдөг байсан юм. Манай нутаг бол тал хээрийн бүсэд орно. Одоогоор тэнд тийм булаг байсан нь алга болчихлоо гэх юм алга л байна. Тал хээрийн бүсийг зарим эрдэмтэд хамгийн тохиромжтой нутаг гэж яриад байна. Манайхан сүргийн бүтэц их алдагдаж байна гэж ярьж байна. Эдийн засгийн гажуудал гэх юм уу даа. Ямаа их өсч байна. Малын чинь 50-иас илүү хувь нь ямаа болчихлоо ш дээ. Ямаа гэдэг чинь газрын гарцын өвс ургамлын 70 хувийг нь иддэг амьтан гэж байгаа юм. Тэгэхээр өвс ургамал чинь багасана биз дээ.
Дэжид -
Тэр үед нэгдэлээс үүнийг зохицуулдаг байсан уу?
Лхасүрэн -
Шинжлэх ухааны үндэслэлтэй авч үзэхэд бог малын жишээ нь 100 богтой хүн байлаа гэхэд 70 нь хонь, 30 нь ямаа байх ёстой гэсэн шинжлэх ухааны үндэс байна. Тэр социализмын үед нэгдэлд мөрдөгдөж байсан.
Дэжид -
Тэр үед малаа халдварт өвчнөөс сэргийлэх зэргээр ямар ажил хийж байв?
Лхасүрэн -
Вакцинийг цаг тухайд нь хийнэ. Багийн малын эмч, сумын малын эмч нар чинь богцтой эмээ ганзгалчихаад л сууриудаар явна шүү дээ. Жил бүр мал угаалга гэж болно. Цементэн дотортой усан сан шиг юм байгуулаад кэрлинтэй усанд оруулна. Хамуу өвчнийг устгаж байгаа нь тэр. Бог бүгдийг толгой дараалан оруулна.
Дэжид -
Ямар үед угаахав?
Лхасүрэн -
Намар голдуу угаана даа. Малын эмч нар байнга малчдынхаа сууриар морьтой явна. Манай нутгийн байгаль орчины унаган төрх нь айхтар алдагдсан юм нь гайгүй. Ган гачигаас их болж байна. Том эрдэмтэд янз бүрийн нээлт хийлээ гэж байна. Түүнээс заавал нэг сөрөг юм гараад байна. Ялангуяа байгаль орчиндоо. Тэр талаасаа хэрэгтэй юм уу, хэрэггүй юм уу гэж би боддог юм.
Дэжид -
Та аливаа юм сайн муу талтай гэж үзэж байна уу, тийм ээ?
Лхасүрэн -
Тийм. Шинжлэх ухааны нээлт гаргаж байгаа хүмүүс сөрөг талыг нь сайн бодох хэрэгтэй юм уу даа.
Дэжид -
Таныг багад эцэг эх чинь байгаль орчинтой харьцах талаар яаж сургаж байв, тэр үеийн хүмүүс байгаль орчиндоо яаж ханддаг байв?
Лхасүрэн -
Манайхны өвгөд хөгшид чинь орой бүр байгаль дэлхий, уул усандаа залбирна, цайныхаа дээжийг өргөнө, үр хүүхдээ даатгана. Тийм л байсан.
Дэжид -
Гол горхинд янз бүрийн юм хийх, мод мөчир хугалах зэргийг хорих уу?
Лхасүрэн -
Ээ, хорино.
Дэжид -
Лхасүрэн гуай таны амьдралд гүн гүнзгий нөлөөлсөн үйл явдал байгаа юу? Хэрвээ тийм үйл явдал байгаа бол та ямар үйл явдал гэж үзэж байна?
Лхасүрэн -
Би бол ээж аавынхаа сургаалиар л явсан хүн дээ. Хүнтэй тэгж нөхөрлөж явах хэрэгтэй, олонтойгоо тэгж харьцаж явах хэрэгтэй, хүн өөрийнхөө сайн сайхан дээр явдаггүй юм. Нөхрийнхөө сайн сайхан дээр явдаг юм аа гэж манай настан буурлууд намайг сургадаг байсан юм. Тэрийг дотроо баримталж явсан. Өөрчлөлт гэвэл цэрэгт очиж би жаахан юм сурсаан. Нэг дэх жилдээ би жагсаалын цэрэг байсан. Хоёр дахь жилээсээ 12 цэргийг ахалдаг байлаа. Тасгийн дарга байсан юм. Арай илүү цалин авчихна.
Дэжид -
Цэрэгт цалин өгдөг юм уу?
Лхасүрэн -
Өгнө. Жагсаалын цэрэг бол гурав дөрвөн төгрөгийн цалин авдаг байсан юм. Би 12 цэрэг ахалдаг байсан болохоор 25 төгрөгийн цалин авна. Мөнгөний ханш өндөр байхад бол бас хөөрхөн мөнгө шүү дээ. Жилийн дараа салаан туслах болсон. Бодвол хүний үгэнд сайн орчихдог, үүрэг даалгавар биелүүлчихдэг гэж дарга нарт боддогддог байсан юм байлгүй дээ. Тэгж байтал Америк, Хойд Солонгос хоёр байлдаантай байсан үе. Монгол тэнд 12 мянган адуугаар тусалсан юм. Тэр 12 мянган адууг арван суурь болгож 10 хүн ахлаад, би Булган аймгаас ирсэн адууг хүлээж аваад хоёр цэрэгтэй хамт хөөгөөд Манжуур хот орлоо.
Дэжид -
Цэрэгт байхдаа юу?
Лхасүрэн -
Тийм. 1953 онд. Манай тэр адууг Манжуураас Солонгос руу вагоноор ачиж байсан юм. Манжуур хот чинь Орос, Япон гээд зүүн хойд улсуудын төмөр замын зангилаа хот юм билээ ш дээ. Төмөр зам гэж хавтгай хар юм. Вагоны дуу тасрана гэж байхгүй. Дандаа л бахираад байна.
Дэжид -
Вагон гээч юм анх үзэж байгаа нь тэр үү?
Лхасүрэн -
Тийм, тийм. Өдөртөө л нэг суурь буюу 1000 адуу оруулдаг байсан. Төмөр замруу жаахан шат оруулчихна. Вагонууд зогсож байна. Тэгээд л хужаагийн олсоор оосорлоод өмнөөс нь хэд нь чирээд, араас нь хэд нь гуядаж байгаад л оруулна. Нэг яшиканд 10 адуу хийдэг байсан. Тэгээд нөгөө солонгосчууд чинь вагон дотор ус тавьчихна, дээрээс нь өвс унжуулаад, нэг ногоон юм өмссөн солонгос эр хийгээд араас нь хаачихна. Хөөрхий минь цэргийн хүмүүс байсан байлгүй дээ. Тэгээд хаана очдог байсан юм хөөрхий тэр хүн тэр 10 адууг хариуцдаг байсан байлгүй дээ.
Дэжид -
Өөрөөр хэлбэл та Монгол талаас хүлээлгэж өгч байж тийм ээ?
Лхасүрэн -
Өө, хүлээлгэж өгч байгаа нь тэр. Тэгэхэд Солонгос Монгол хоёр талын төлөөлөгч байсан. Тэр адууг хариуцаж ачуулж байсан. Манай талаас армийн жанжин штабын дарга Дамдинхүү генерал гэж байсан юм. Тэр хүн хариуцаж байсан. Солонгосын энгийн цагаан хувцастай нэг хүн суугаад байдаг байсан. Тэр нь Солонгосын ХААЯ-ны орлогч сайд юм гэнэ лээ гэж ярилцдаг байсан. Мөн ч юм уу, биш ч юм уу мэдэхгүй. Мөн байх л даа. Тэгээд 10 хоногт адуугаа ачаад дууссан. Сүүлд нь ажлаа дуусаад тэр хоёр хүн ажлаа дүгнэдэг юм уу яадаг юм хурал цуглаан хийсэн. Цэргүүд ч яахав адуутайгаа яваад өгсөн. Бидэнтэй хэсэг эмэгтэйчүүд уулзсан. Тэр нь Хойд солонгосын ХАА-н сургуулийн оюутнууд юм гэнэ лээ гэж ярьж байсан. Тэд нар тэнд ажиллаж байсан цэргүүдийн гал тогоонд ажиллаж байсан юм шиг байгаа юм.
Дэжид -
Та тэгвэл тухайн үед нилээд хариуцлагатай үүрэг гүйцэтгэж байж. Хэр баргийн цэрэг тэгж хоёр улсын хэлэлцээрийг гүйцэтгэхгүй шүү дээ. Таны амьдралд тохиолдсон бас нэгэн сонин содон түүх байна, тийм ээ?
Лхасүрэн -
Булган аймгаас ирсэн адуу Дорнод аймгийн ? байрлаж байсан юм.
Дэжид -
За та цэргээс ирээд бригадад бас үүрэг гүйцэтгэж байсан юм биш үү. Тэр талаараа яриач?
Лхасүрэн -
Би бригадын дарга нэр зүүж байсан л даа. Хариуцлагатай л даа. Тавих шаардлага ч өндөр. Нэгдэлийн гишүүдээрээ явна. Ямар байна, юу дутагдаж байна, яаж байна, ийж байна гээд байнга л явна. Малчдын дунд л явж байна. Ганц би ч биш, бригадын ажил хариуцсан хүн бүгд л тийм л байсан үе дээ. Тухайн үед хүнд тавьдаг шаардлага өндөр байсан байхгүй юу. Одоо л захиргаадалтын үе гээд муу хэлээд байгаа болохоос тухайн үедээ зөв л байсан юм.
Дэжид -
Бригадын даргын цалин ямар байхав?
Лхасүрэн -
500 төгрөг. Тэр үеийн 500 төгрөг гэдэг овоо цалинд орно.
Дэжид -
Та малчдын дунд өөр ямар ажил зохион байгуулж байв?
Лхасүрэн -
Хадлангаа өөрснөө хадна. Нэг хэсэг нь талбайдаа гараад хадлангаа хадна. Тэр үед отор нүүдэл их хийнэ. Хургыг нь ялгаад суурь суурь болгоод оторт гараад явчихна.
Дэжид -
Оторт гарна гэдэг нь яадаг юм?
Лхасүрэн -
Оторт гарна гэдэг нь аль л сайхан ногоотой газар очиж малаа таргалуулахыг хэлнэ. Энэ чинь Монголын мал маллагааны уламжлалын их чухал юм байхгүй юу даа. Одоо бол тэгэхгүй байна ш дээ. Овьёос, хивэг өгнө.
Дэжид -
Тэр үед ургамлын бүтэц, шим тэжээл арай өөр байсан уу? Танд тэгж бодогдох юм байна уу?
Лхасүрэн -
Урд бол одоогийнхтой адилгүй хур тундас элбэг их сайхан байсан. Одоо бол их өөрчлөгдсөн. Уур амьсгалтай холбоотой юм байгаа биз дээ.
Дэжид -
Та хэдэн жил багын дарга хэдэн жил хийсэн бэ?
Лхасүрэн -
Дөрөв, таван жил болсон байх аа.
Дэжид -
Тэгээд буцаад малаа малласан юм уу?
Лхасүрэн -
Тэгээд тэтгэвэрт гарсан.
Дэжид -
Бригадад хэдий хэр айл хамрагдах вэ?
Лхасүрэн -
Өө, нэлээд. 30-40-өөд айл байсан байх.
Дэжид -
Бригадад соёл олон нийтийн ямар ажил зохиогдож байв?
Лхасүрэн -
Сонсгол яриа хөөрөө хийх тийм л юм байсан. Урлаг уран сайхан, бүжиг танц гэж тэр үед байгаагүй. МАХН-ын тийм хурал хуралдлаа. Тэр хурлаар тийм тогтоол шийдвэр гарлаа яриа их л хийдэг байсан.
Дэжид -
Бригадын дарга Намын бодлого шийдвэрийг малчдад танилцуулах уу?
Лхасүрэн -
Тэгнэ. Дээр нь бас малчдын ахуй амьдралыг судлана. Тэгээд багынхаа шаардлагатай юмыг нэгдэлийнхээ удирдлагад танилцуулна. Өөрөө шийдэж чадах юм байвал шийднэ. Тийм л юм хийнэ.
Дэжид -
Тэр үед сүсэг бишрэл ямар байсан бэ? Хоридог байсан уу?
Лхасүрэн -
Хорьж байсаан. Гэхдээ Монголын ард түмний сүсэг тасраагүй л дээ. Уул усандаа цай идээнийхээ дээжийг өргөнө. Орой үдэш долоон бурхандаа залбирна. Хөгшчүүлийн тэр зан үйл тасраагүй байж л байсан.
Дэжид -
Таны ойрын садан төрлөөс хэлмэгдэж байсан хүн бий юу?
Лхасүрэн -
Байхгүй дээ.
Дэжид -
Тэр талаар хүүхэд байхдаа дуулж сонсож мэдэж байсан юм байгаа юу?
Лхасүрэн -
Дөчөөд оны үед юм уу даа намайг хүүхэд байхад хүн амьтан барьж байсан л даа. Зарим нь Орос руу цөлөгдөж, зарим нь эндээ алагдаж байсан л байна. Манай Асгатын уул гэж байдаг юм. Тэнд манайх өвөлжиж байлаа. Би шилбүүр барьсан жаахан хүүхэд бяруу тугал хөөгөөд явж байлаа. Тэгсэн миний хажуугаар нэг машин давхиад өнгөрсөн. Тэгсэн манай тэгд Өмгөө гэж нэг настай хүн байсан юм. Өмгөөг бариад явчихаж гэнээ гэх яриа дуулдаж байсан. Тэгсэн жилийн дараа тавигдаад ирсэн байсан. Лам хуврагуудыг их л барьж байсан гэж настангууд ярьж л байдаг л даа. Манай хошуу чинь Дарьгангын зүүн гар адуучин, баруун гар хоньчин гэж нэртэй юм. Манайх бол зүүн гар адуучных нь айл.
Дэжид -
Тэр нь яагаад тэгж нэрлэгдэх болсон юм бол?
Лхасүрэн -
Хятадын эзэн хааны малыг маллаж байсан байхгүй юу. Манай сум бол адуу голдуу хариулж байсан. Баруун талын хэдэн сумд болох Баяндэлгэр, Онгон зэрэг сумд голцуу хонин сүрэг хариулна. Манай дарьганга хошуу бол эхэндээ олон үндэстэн ястан нийлж хошуу болсон юм шиг байгаа юм. Тэгээд манжийн эзэн хааны малыг хариуцан маллаж байж дээ. Тэр үед Цэрэнжав гэж хүн тэр манжийн хааны сүрэгчин хошууг хариуцаж захирдаг байж. Одоо энэ ӨвөрМонголын нутгаар байсан юм байгаа биз дээ. Тэгээд гэнэтхэн яасан юм наашаагаа зугтаад ороод ирсэн байгаа юм. Манжийн хааны сүргийг хариулдаг тэр хүмүүс нь олон ястанаас бүрдсэн янз янзийн хүмүүс байж. Бүр баруун аймгийн ч хүн байсан гэдэг. Юм мэддэг эрдэмтэн хүний яриаг сонсож байхад манай аймаг нэг үе сэхээтний тоогоороо тэргүүлж байсан гэдэг. Яс цус нь холдож байсантай холбоотой гэж ярьж байхыг би сонссон. Үүний нотолгоо нь зарим хүмүүс цайны данхыг данх гэж байхад, зарим нь дэвэр гэж байна. Зарим нь тунхуу гэж байна. Гэх мэтчилэн ястан ястаны хэлээр ярьдаг. Зарим эрдэмтэд үүнийг нотолгоо гэж хэлж байгаа юм. Манай одоогийн Дарьганга сумынхан данхыг дэвэр гэж хэлдэг. Манайхан бол тунхуу гэдгээр нь хэлнэ. Олон ястанаас үүдсэн гэдгээрээ ийм хэл ярианы ялгаа байдаг.
Дэжид -
Социализмын үед нэгдэлд гадны мэргэжилтнүүд байсан уу?
Лхасүрэн -
Техник бол орос техникүүд байсан. Гэхдээ гадны мэргэжилтэн бол байгаагүй.
Дэжид -
Асгат сумын гол юм нь МАА л байсан уу?
Лхасүрэн -
МАА л байсан. САА энэ тэр байгаагүй.
Дэжид -
Соёмбо нэгдэлээс гадна өөр нэгдэл байсан уу?
Лхасүрэн -
13 нэгдэл байсан. Одоо зарим нэгийг нь мартчихсаан. Асгатын Соёмбо, Халзангийн Хөдөлмөр, Мөнххааны Мөнхманлай ч гэж байсан юм.
Дэжид -
Нэгдэл ид мандаж байх тэр үед хүмүүсийг яаж урамшуулдаг байсан юм бэ?
Лхасүрэн -
Аврага малчин, аварга төлчин хүмүүс элдэв дээдийн хурал цуглаанд их явна шүү дээ. Тэдний туршлагыг их ярина.
Дэжид -
Тэр үед хүмүүс гадагшаа дотогшоо чөлөөтэй явдаг байсан уу. Сайн малчид гадаадад хэр явдаг байсан бэ? Тийм юм ер нь байсан уу?
Лхасүрэн -
Тийм юм байгаагүй. Сайн малчид харин гадаадад явж байсан юм уу би мэдэхгүй. Дотооддоо л явдаг байсан байх. Дэлхийн оюутан залуусын анхдугаар зөвлөгөөн Москвад болж байсан юм. Тэрэнд манай сумаас адуучин байсан Батболд гээд залуу явж байсан юм. Өөрийг мэдэхгүй байна.
Дэжид -
Соёлын довтолгоо гэж дээхэн үед явагдаж байлаа ш дээ. Тэр ямаршуу юм болж байв?
Лхасүрэн -
Тэр үед чинь хүнийг ариун цэвэрч байлгах үүднээс хоёр ээлжийн хөнжлийн даавуу, ээлжийн хувцастай бай, усанд ор гэж л байсан л даа. Хэр үр дүнтэй ажил болсон юм мэдэхгүй. Тухайлбал нэг олон хүүхэдтэй айл байхад ороод хиртэй хувцас байвал тэрийг нь аваад олны нүдэн дээр үзүүлж ч байх шиг. Тэр бол буруу л даа. Тухайн үед үүрэг гүйцэтгэж ажлаар явж байсан хүмүүсийн боловсрол мэдлэгтэй холбоотой л доо.
Дэжид -
Таныг нэгдэлд ажиллаж байхад хүндрэлтэй, бахархалтай юм юу байсан бэ?
Лхасүрэн -
Манай сум бусад аймаг сумдыг бодоход хүн ам цөөнтэй байжээ. Тиймээс нэг хүнд ногдох малын тоо олон болоод ирсэн. Сүүлдээ манай аймгийн Мөнххаан сумаас нэмэлтээр малчин ирж байлаа. Хаа байсан баруун аймгаас ч малчин ирж байлаа.
Дэжид -
Тэр үед боловсролыг төрөөс яаж удирдаж байсан юм. Хүүхдүүдийн сургууль соёлтой эцэг эхчүүд ямар холбоотой байсан юм.?
Лхасүрэн -
Сайн л байсан. Оюутан гэхэд цалин аваад сурч байсан биз дээ. Тэр чинь одоо хүмүүсийнхээ боловсрол мэдлэгт авч байсан том арга хэмжээ шүү дээ. Одоо бол тиймгүй байна ш дээ. Өөрийнхээ хэдэн төгрөгийг өгөөд сурна уу байна уу, хамаа байхгүй. Тэр үеийн залуучууд номоо сураад, ажлаа хийгээд явдаг байсан. Ажил хийгээд сурна гэдэг чинь том шинжлэх ухаан биз дээ, тийм ээ. Найман сарын хорьд гээд хүүхдүүдийг аваад явна. Хот очиод сургуулийнхаа үүдэнд буугаад маргааш нь САА явдаг байсан. Тэр чинь одоо залуусыг хөдөлмөрөөр хүмүүжүүлж байна ш дээ.
Дэжид -
Нэгдэл САА-д сурагчидыг туслуулдаг тийм ажил явагддаг байсан уу?
Лхасүрэн -
Нэгдэлийн малыг ноослох гээд янз бүрийн юманд туслана л даа. Албан хаагчид хүртэл контортоо суугаад байхгүй явна. Ялангуяа сумынхан. Адууны хөөвөр ноолуур, хонины хөөвөр, үхрийн ноос, ямааны ноолуур, хялгас гээд бүгдэнд нь малчидтайгаа цуг явна.
Дэжид -
Тухайн үед хамт олныг яаж идэвхжүүлдэг байсан бол? Ялангуяа нэгдэлийн гишүүдийг?
Лхасүрэн -
Янз бүрийн байдлаар урамшуулах юм байсан л даа. Яг тэгж байсан гээд хэлэх жишээг бол одоо мартчихсан л байна.
Дэжид -
Нэгдэлд малчин болоё гэвэл дуртай авах уу?
Лхасүрэн -
Дуртай л авна. Тэр үед чинь ерөнхий боловсролын сургуулиа төгсөөд илгээлт гэж авч байлаа. Ихэвчлэн найм төгсөөд илгээлт өгч малчин болгож байсан. Хэдэн жил заагаад энэ удаад сайн ажиллавал гадаад дотоодод сургуульд явуулна гээд хугацаатай өгч байсан. Жишээ нь 3 жил мал сайн маллавал дуртай сургуульд нь явуулна.
Дэжид -
Малчдын мөнгөн орлого сүүлдээ яаж нэмэгдсэн бэ?
Лхасүрэн -
Тухайн нэгдэлийг удирдаж байсан хүнээс голлож нэгдэлийн орлого шалтгаалж байсан. Малчдад төлөвлөгөө норм өгнө. Уртын ноос төд, ахарын ноос төд, ямааны хялгас төд, ноолуур төдийг өг гэнэ. Тэрийг малчид биелүүлнэ. Харин тэр тушаасан ноос ноолуурыг зах зээлд хэдий хэрээр борлуулж хэдий хэрийн орлого олох нь нэгдэлийг удирдаж байсан хүнээс шалтгаалж байсан байх л даа. Тиймээс нэгдэлийн орлого янз янз өөр л дөө.
Дэжид -
Нэгдэлийн орлогоос шалтгалаад тухайн нэгдэлд ажиллаж байсан малчдын орлого бас өөр өөр байх уу?
Лхасүрэн -
Өөр өөр. Тэрнээс биш тогтоосон тогтмол цалин гэх юм байгаагүй.
Дэжид -
Мал маллахад тийм хүн хүчний хүндрэл байсан уу?
Лхасүрэн -
Тийм манай нутагт л тийм байсан.
Дэжид -
Та өөрийнхөө мал маллах ажилд дур сонирхолтой байсан уу?
Лхасүрэн -
Сонирхолтой байлгүй яахав. Үүргээ гүйцэтгэе л гэж боддог байсан. Хүний захисан итгэлийг биелүүлэхийн төлөө л зүтгэж байсан.
Дэжид -
Тэр үед эмэгтэй хүмүүсийг төрөөс яаж дэмждэг байсан бэ? Шагнал урамшуулал ч юм уу, ажил олгоход ямар нэгэн ялгаа байсан уу?
Лхасүрэн -
Тийм юм байгаагүй. Адилхан л байсан.
Дэжид -
Танайх гэхэд олон хүүхэдтэйн одон, мөнгө төгрөг авч байсан уу?
Лхасүрэн -
Авч байсан.
Дэжид -
Тэр чинь одоо сард нэг авах уу, жилдээ нэг авах уу?
Лхасүрэн -
Жилдээ л нэг авна. Дөрвөн хүүхэдтэй бол авч байсан байх шүү.
Дэжид -
Та өөрийнхөө амьдралд ийм л юмыг байлгахгүй юм шүү гэсэн жигшдэг зүйл юу байсан бэ?
Лхасүрэн -
Үнэн юм л сайхан гэж боддог байсан.
Дэжид -
Худлаа ярихыг жигшдэг байж дээ. Ажлын шаардлага өөртөө хатуу тавьдаг байсан уу?
Лхасүрэн -
Өө тэгнэ. Цаг нар гэж байхгүй. Ажил л гарвал явж байна. Аав маань үнэнээс үнэтэй юм байдаггүй юм шүү, шударга бай л гэж захидаг байсан.
Дэжид -
Тэр үед албан тушаалын ялгаа хэр байсан бэ?
Лхасүрэн -
Одоо яахав дээ, нэгдэлийн хөрөнгийг зарах хүн бол нэгдэлийн дарга, нэгдэлийн ерөнхий нягтлан хоёр биз дээ, тийм ээ. Тэр хоёр хүний л гарын үсгийг авна. Тэрнээс биш харилцаа, өөр янз бүрийн байдлаараа ялгагдах юм байхгүй л дээ.
Дэжид -
Үг яриа, өмсөж зүүхээрээ энэ ч арай өөр дарга хүн байна даа гэж ялгагдах юм байх уу?
Лхасүрэн -
Үгүй дээ. Харин төв суурин газрынх нь арай өөр байсан байлгүй дээ.
Дэжид -
Таныг ажиллаж байх үед нэгдэлд ямар шинэ техник, технологи нэвтэрч байв?
Лхасүрэн -
Оросын тракторууд л их нэвтэрч байсан даа. Хадлан бордоо авна. Отор нүүдэлд явахад трактор л их явж байсан даа. Тэр үеэс л ердийн хөсөг багассан ш дээ. Тавин хэдэн оноос гэсэн үг. Нэгдэлжих хөдөлгөөн гээд тэрлүү трактор машин нэвтрээд л малаа эдлэхээ больж эмнэгшиж эхэлсэн. Тэр үед чинь мах бэлтгэл их явна шүү дээ. Бодвол орос руу л их гаргаж байсан байх. Улсаас нэгдэлд төлөвлөгөө өгнө. Төлөвлөгөө бол хууль. Тэрийг заавал биелүүлнэ. Нядалгаа ер нь их хийж байсан даа. Хавар малаа туранхай эцэнхий, хөгшин залуугаар нь заазалчихна. Намар мах хөдлөх үеэр тэрнийгээ нядалгаанд оруулна. Малаа чанаржуулах талаар тиймэрхүү ажлууд их хийгддэг байсан.
Дэжид -
Мал эмнэлэг нэгдэлд байсан уу, аль эсвэл төв суурийн газраа байсан уу? Нэгдэлд өөр юу юу байсан бэ?
Лхасүрэн -
Өө, нэгдэлд ч бий, аймагт ч бий. Баг бригадад ч бий.
Дэжид -
Тэр малын эмчийг нэгдэл өөрөө бэлддэг байсан уу, улсаас бэлдэх үү?
Лхасүрэн -
Улсаас.
Дэжид -
Танай Соёмбо нэгдэл өөрсдөө бие дааж ямар юм байгуулж байсан бэ?
Лхасүрэн -
Сувилалтай байсан. Мөн малаа чанаржуулах ажил хийж байсан.
Дэжид -
Семинар, уулзалт зөвлөгөөнийг хаана яаж зохион байгуулж байв, та нарт яаж тусч байсан юм?
Лхасүрэн -
Төв суурин газар аймагт голцуу болно. Харилцан туршлага солилцоно.
Дэжид -
Таныг яг ажиллаж байх үед гол мэдээллийн хэрэгсэл нь юу байсан бэ?
Лхасүрэн -
Эх орон-52 гэж хүлээн авагч л сонсоно. Анхны л хүлээн авагч л даа. Модон хүрээтэй. Одоо ч манайд бий. Айл бүхэнд шахуу байсан даа. Тэрүүгээр л гол мэдээллээ авна.
Дэжид -
Танд дурсгалтай эд зүйл гэж бий юу? Эцэг эхээс авч үлдсэн…
Лхасүрэн -
Одоо юу байхав дээ.
Дэжид -
Таныг гэр бүл болж байхад ямар тавилга тавьж байв?
Лхасүрэн -
Нэг эрээн авдар, хагас цагаан толгойтой ортой л анх гэр бүл болж байсан даа.
Дэжид -
Таныг гэр бүл болж байх тэр үед хамгийн орчин үеийн тавилга нь тэр эрээн авдар болж байсан уу? Тэр цагаан толгойтой ор гэдэг нь хаанаас ирэх вэ?
Лхасүрэн -
Өө тэгнэ. Тэр ор нь оросынх л байсан. Дандаа л оросын л юм орж ирж байсан. Харин авдар нь дотоодынх. Тулганаас зуухтай болж байсан үе.
Дэжид -
Дарьганга ёсонд эрэгтэй хүн заавал гэр барьж байж авгайгаа авах ёстой юу?
Лхасүрэн -
Заавал гэр барина гэсэн юм байхгүй. Ээж аавтайгаа орсон ч болно.
Дэжид -
Эмэгтэйчүүд нь их нарийн ёс жаягтай, эрэгтэй хүнийг их хүндэлдэг байсан гэж хүн ярьж байсан. Таны үед ч тийм байсан уу?
Лхасүрэн -
Тийм ээ, тийм байсан.
Дэжид -
Эрэгтэй хүн гэрийн ажилд туслах уу?
Лхасүрэн -
Туслана аа, туслана. Бидний үед зав л гарвал тусалж л байсан л даа. Гэхдээ ойр зуур гэрийн ажилд оролцохгүй том том ажлаа зохицуулна. Адуу малдаа явна. Эмэгтэй хүмүүс эдээ цагаагаа боловсруулна, хонь малаа саана, гэр орноо цэгцэлнэ, оёж хатгана. Тийм л ажил хийнэ.
Дэжид -
Нэгдэлийн нэг давуу тал нь хонь хариулдаг хүн хонио л хариулна, адуу хариулдаг хүн адуугаа л хариулна. Хуучин хувийн аж ахуйтай байхад таван хошуу малаа бүгдийг нь л хариулдаг байсан. Нэгдэл байгуулагдаад хүмүүс аль малыг нь илүү хариулах сонирхолтой байсан бэ?
Лхасүрэн -
Хувийн аж ахуйтай байхад өрхийн тэргүүн эцэг хүн бол адуу гол малруугаа явна. чадал муутайхан нь хонь ямаагаа маллана.
Дэжид -
Та нэгдэлд ороод яагаад адуу аваагүй юм бэ?
Лхасүрэн -
Сонирхдоггүй л байсан юм байгаа биз дээ.
Дэжид -
Нэгдэлээс мал авахдаа авъя гэснээ авах уу, эсвэл заавал нэгдэлийн заасаныг авах уу?
Лхасүрэн -
Саналаа хэлж болно. Нэгдэл хүлээж авах бололцоо байвал аль болох түүнийг нь хүлээж авна л даа.
Дэжид -
Радио сонин байсан уу, бүжиг, кино, жүжиг гарч байв уу?
Лхасүрэн -
Радио сонин ч байхгүйтэй адил байсан. Сүүлд л гарсан даа. Урлагийн бригад хавар зунаар сумдаар явна. Би анх арван хэдтэй байхдаа үзэж байсан юм. Манайхаас арваад км зайтай айл дээр сурталын бригад ирж гэнэ гээд аав намайг дагуулаад давхиж байсан юм. Нээх олон суртал ухуулгын самбарнууд дээр гэрэл зургууд наасан байсан. Тэгээд орой нь кино үзсэн. Кино нь дуугүй дүрс гарна. Оросын нэг зохиолчын тухай гарч байсан санагдана.
Дэжид -
Киногоо юун дээр гаргаж байх юм?
Лхасүрэн -
Цагаан даавуун дээр гаргаж байсан. Шинэ содон зүйл байсан болохоор хөөрхөн л юм үзэж байсан.
Дэжид -
Тэрний дараагаар танай нэгдэлд ямар кино гарч та үзэж байв?
Лхасүрэн -
Эх орны дайны тухай кино их гарч байлаа шүү дээ.
Дэжид -
Дайны үед та жаахан л байж дээ? Тэр үед хүмүүсийн амьдрал ямар байв, хүмүүсийн сэтгэл ямар байсан бэ?
Лхасүрэн -
Жаахан байсан. Бага байсан болохоор сайн санахгүй байна. Одоо нэг хүнд шагнал гардуулахад төв суурин газар аваачаад л сүртэй юм болно биз дээ. Тэр үед тэгдэггүй байлаа. Манай аав сумын анхны мянгат малчин. Тэр үед таван хошуу малын дүрстэй цагаан мөнгөн хайрцаг, мөнгөн хуц зэргээр шагнаж байсан юм. Одоо ч байгаа даа. Мөн гурван мөнгөн цагирагтай модон хувин, мянган мал гэсэн мөнгөөр зохичихсон үсэгтэй майхан өгч байсан юм. Майхныг нь тухайн үед манайх сумын захиргаандаа өгчихөж байсан юм билээ.
Дэжид -
Тэр шагналыг хэдэн онд авч байсан юм бол?
Лхасүрэн -
45 онд. Одоо бол баахан одон цуглуулаад… тэгэхэд манайх Хөвөг гэдэг газар ганц гэрээр байсан юм. Аймгийн намын хороон дарга Бүрнээбаатар гэж хүн байсан. Тэр зүгээр манайхаар орж авчирч өгчихөөд яваад өгч байсан юм. Одоо бол олон хүн цуглуулаад алга ташаад л сүйд болно доо.
Дэжид -
Тэр үед ийм шагнал их цөөхөн авдаг байсан байх?
Лхасүрэн -
Тийм ээ, манай аймагт гэхэд Уулбаянд Шаравдорж гэж нэг хүн байсан. Дарьганга суманд Цагааны Дэрэм гэж хүн байсан. Баяндэлгэрт бас нэг хүн байсан. Миний мэдэх ийм дөрвөн хүн л байсан юм. Одоо тэр хуц нь хотод манай хүүгийнд бий. Бид хэмжиж үзээд тухайн үед 50-иад лан мөнгө орсон юм байна гэж байсан юм.
Дэжид -
Гарын үсэгтэй өргөмжлөл гэж дагалдах уу?
Лхасүрэн -
Хайрцагны орой дээр “БНМАУ-ын Засгийн газраас дурсгаал болгов” монгол бичгийн дуудлагаар кириллээр бичсэн байдаг юм.
Дэжид -
За та мянгат малчины удам залгасан хүн байна. Одоо мал сүрэг хэд хүрч байна? Хувьчлалаар хэр юм авав? Соёмбо нэгдэл тарахад юм хүртсэн үү?
Лхасүрэн -
Юм авсаан, авсан. Одоо тэтгэвэр авч байна.
Дэжид -
Соёмбо нэгдэл дээр хувьчлал хэр шударга явсан, та юу гэж бодож байна?
Лхасүрэн -
Буруутаж гэж юм л дуулдаагүй. Хэвий л болсон байх л даа.
Дэжид -
Нийлүүлсэн мал хуйг нь хардаг юм уу?
Лхасүрэн -
Үгүй. Хувийн малтай байхад чинь зарим нь олон, зарим нь цөөн малтай амьдрал ахуй өөр өөр байна биз дээ. Нийгэмчлээд малыг нь хувааж өгөөд малтай болгохоор малтай болсон нь ижил болно биз дээ. Тэгж малчдын амьдрал нэг жигдэрсэн байх гэж би хувьдаа боддог юм. Манайх бол их л мал нийгэмчилж байсан тэглээ гээд муудаагүй. Хувьчлалаар тэглээ гээд илүү мал аваагүй. Сүүлд ардчилал болоод тэр малыг чинь эзэнд нь өгнө гээд бас л адилхан хуваагаад өгсөн. Бас л тэгшрээ биз дээ, тийм ээ. Төрийн бодлого байсан биз дээ.
Дэжид -
Танд өөр дурсгалтай хэлж ярихаар юм байна уу?
Лхасүрэн -
Одоо юу байхав дээ. Би чинь монгол ардын үгэнд байдагчлан “эмээлээсээ өөр даваа давж үзээгүй, эхнэрээсээ өөр хүн танихгүй” шахуу хүн шүү дээ.
Дэжид -
Аа, бас тэгж болохгүй.
Лхасүрэн -
Гучин хэдэн оны үеийг манай настангууд нугалаатай үе гэж ярьдаг. Тэр нь яахав тухайн үеийн төрийн алба хашиж байсан хүний боловсрол мэдлэг багаас болсон ажил шиг байгаа юм. Нэг цэрэг татлага болж л дээ. Тэр үед цаг байхгүй. Нар унин дундуур татахаар цугларчээ. Тэнд нэг буу зүүчихсэн хүн командлаад явж байж. Тэгсэн манайхны нэг хүн хөг хөг гээд бид чинь мал болоо шив дээ гэж байсан гэдэг. Тэгсэн нөгөө хүний уур хүрээд буугаа сугалаад буудах гээд хөөгөөд байсан гэж байгаа юм. Цаадах нь хүний араар ороод бултаад байсан нөгөөдүүл нь ч хамгаалаад байсан гэж байгаа юм. Тэгээд маргааш төдөн цагт цуглар гээд тараахаар нь өнөөхөөсөө айгаад шөнөдөө өнөө хүн хэсэг хүний хамт Өвөр Монгол руу оргоод явчихсан байгаа юм. Тэгээд саатуулагдаад хэдэн сар л болсон юм билээ л дээ. Манай аав тэр Өвөр Монгол руу оргодог хэсэгт нь ороод явчихсан байгаа юм. Манай орон нутагт 32 оныг босуулын жил гэдэг юм. Тэр одоо төрийн алба хашиж байсан хүний алдаа байхгүй юу. Зөв ойлгуулахгүй буу шидэм гаргаж хүн ална гэж байдаг…
Дэжид -
Та чинь эцэг эхээс зургуулаа гэлүү?
Лхасүрэн -
Тийм ээ, гурав нь байгаа, гурав нь байхгүй болсон. Хамгийн их нь би.
Дэжид -
За ингээд өөрийнхөө амьдарч байсан үеийн үүх түүх, ажлын онцлог, нэгдэлжих хөдөлгөөний талаар сайхан зүйл ярьж өглөө. Танай эцэг Өвөрмонгол руу тэгж явж байсан гэж ярьлаа. Тэгээд хэзээ эргэж ирсэн бэ?
Лхасүрэн -
Хавар нь цас хайлж байхад яваад намар нь эргээд ирсэн гэдэг юм. Манай аав их яаруу сандруу хүн байсан гэдэг. Хамгийн түрүүн урдаас орж ирсэн гэдэг юм.
Дэжид -
Эргэж ирээгүй улс байдаг юм болов уу?
Лхасүрэн -
Тэндээ амьдарсан улс бий. Хэлмэгдүүлэлтийн үед хоттой хонь малаа хурааж орхичихоод оргоод явчихсан улс ч байсан юм билээ. Дармаа гэдэг хүн тэгсэн байгаа юм.
Дэжид -
Тэр яагаад тэгсэн юм бол?
Лхасүрэн -
Хэлмэгдэлээс айж байсан байхгүй юу. Баригдахгүй гэж тэр шүү дээ. Оросын Сталин гэж хүн манай монголчуудыг юу гэж хайрлахав гэж ном хэвлэлд бичсэн байна лээ.
Дэжид -
Тэр хүн тэгээд хаашаагаа гарах вэ?
Лхасүрэн -
Өвөр Монгол руу. Одоо үр хүүхэд нь нутагтаа бий л дээ. Өвөр монгол манай хоёр чинь хил нэг шүү дээ.
Дэжид -
Өвөр Монголоос манай руу хүн орж ирж байсан уу?
Лхасүрэн -
Үгүй байх аа. Харин эх орны дайны дараа 48 онд хэсэг айл нүүж орж ирсэн юм гэнэ лээ.
Дэжид -
Баргууд уу?
Лхасүрэн -
Үзэмчин бас бий.
Дэжид -
Сүхбаатар аймаг чинь голцуу Дарьганга, Халхууд л байна уу?
Лхасүрэн -
Дарьганга, Халх. Дарьгангын зургаан сум гэдэг нь Асгат, Халзан, Баяндэлгэр, Онгон, Наран энэ хэд байдаг юм. Хойдуул нь болохоор халхын сумд.
Дэжид -
За баярлалаа, Лхасүрэн гуай. Бидний урилгыг хүлээн авч сайхан ярилцсанд баярлалаа.
Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.
