Tsermaa

Basic information
Interviewee ID: 990526
Name: Tsermaa
Parent's name: Hasbazar
Ovog: Hojimbai
Sex: f
Year of Birth: 1952
Ethnicity: Halh

Additional Information
Education: higher
Notes on education:
Work: Gov'-Altai party head
Belief: Buddhist
Born in: Naran sum, Govi-Altai aimag
Lives in: Altai sum (or part of UB), Govi-Altai aimag
Mother's profession: herder, milker
Father's profession: herder, craft carpenter (darhan mujaan)


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
childhood
cultural campaigns
repressions
authority
politics / politicians


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Саранцэцэг -

Заа, сайн байна уу?

Цэрмаа -

Сайн, сайн байна уу?

Саранцэцэг -

Сайхан намаржиж байна уу?

Цэрмаа -

Сайхан намаржиж байнаа, сайхан намаржиж байна уу?

Саранцэцэг -

Заа, би танд энэ Монголын аман түүхийн төслийн талаар танилцууллаа. Тэгэхлээр хоёулаа ярилцлагаа эхэлье. Та эхлээд өөрийгөө танилцуулахгүй юу, таны нэрийг хэн гэдэг вэ? Аль нутгийн хүн бэ, хэдэн онд төрсөн бэ, та өөрийнхөө бага ахуй үеэ танилцуулахгүй юу?

Цэрмаа -

Заа за. Би 1952 оны хүн байгаамаа. Насаараа намын ажил төрийн ажил, төрийн бус байгууллагын ажил хийсэн. Заа миний бага нас бол одоо бусад хүүхдүүдийн адил хонь хурган дотор малын хөлийн бэлчээрт аав ээжийнхээ дунд аргал түлшээ түүж, ингэж өсөж бойжсон. Заа бага, дунд сургуультөгссөн, дээд сургууль төгссөн. Дээд сургуулиа бол политехникийн дээд сургууль, намын дээд сургууль 2 сайхан сургууль төгссөн дөө. Заа яахав, энэ эх орон ард түмэн бол хүний сурах боломжийг хангаж байсан үе тэр үед. Ямар ч суръя гэсэн хүн бол тэр үед суралцах боломжтой байлаа. Ингээд намын дээд сургуулийг ажилчин байж байгаад явсан. Хүнсний үйлдвэрийн мастер байж байгаад. Тэгээд намын дээд сургуулийг улс төр судлаачийн ангийг төгссөн. Одоо ийм боловсролтой. Тэгээд насаараа намын ажил хийсэн, намдаа бол Хувьсгалт Намд ажилласан. Эмэгтэйчүүдийн байгууллага, Эвлэлийн байгууллагын сонгуульт ажлыг одоо бол ер нь өтөлтлөө хийсэн ийм хүн байгаам.

Саранцэцэг -

Танай аав, ээж ямар улсууд байсан бэ ?

Цэрмаа -

Манай аав ээж бол дархан, малчин, их уран юм хийдэг алт мөнгөөр юм хийдэг, хуучир тоглодог ийм хөгшин байсан. Манайх Говь-Алтай аймгийн хуучин Наран-өндөр сумын одоогийн бол Есөнбулаг сумын Наран баг гэсэн үг. Тийм нутгийн хүн байнаа.

Саранцэцэг -

Та ер нь эцэг эхээс хэдүүлээ вэ?

Цэрмаа -

Би ээж аавуудаасаа 8-уулаа.

Саранцэцэг -

Та хэд дэх нь үү?

Цэрмаа -

Айлын 5 дах хүүхэд. 3 ахтай. 4 дүүтэй.Ээж маань бас л малчин хүн байсан. Бигэр сумын харьяат. Манай аав бол Халиун сумын харьяат. 2-лаа зүгээр яахав, мал аж ахуйн үйлдвэрлэл дээр ажиллаж байсан, социализмын үед бол мал маллаж амьдрал ахуйгаа дээшлүүлдэг. Соёл иргэншил нь бол мал аж ахуй байсан болохоор тийм л байсан. За тэгээд олон сайхан хүүхэд өсгөж хүмүүжүүлсэн, бид нар бол боловсролтой соёлтой, тэгээд л одоо хүний дайтай амьдарсан. Гэр бүл болоогүй хүн нэг ч хүн байхгүй бүгдээрээ л гэр бүл болсон ийм, 8 хүүхэд.

Саранцэцэг -

Та сургуульд орохоос өмнөх үеэ дурсаж ярихгүй юу? Аав ээжийнхээ гар дээр байсан үеэ дурсаж яриач?

Цэрмаа -

Заа би аав ээжийн гар дээр байхдаа бол би түрүүнд хэлсэн ш дээ. Малын хөлийн тоосонд аргал түлш түүсэн, аав ээждээ хүүхдүүд яаж тусалдаг уу, яг л тэр зиндаагаар амьдарч байсан, тэгээд Наран сумын бага сургуульд 6 настай орсон. Харин тэр үедээ бол их онцлог, яагаад гэвэл ах нарыгаа дагаж 2 ах сургуульд суудаг байсан учраас 6 настай дагаад уйлж байгаад сургуульд орчихсон. Тэгээд л тэр чигээрээ их багадаа боловсрол эзэмшсэн би бол. Онцлог нь л одоо тийм 6 настай 2 ахыгаа дагаад сургуульд суучихсан, багш нь гаргах гээд хүчирдэггүй байсан гэж байгаам. Уйлаад л дунд нь сууж байдаг ийм л хүүхэд байсан гэж байгаам.

Саранцэцэг -

Таныг сургуульд орж байхад танай гэр хөдөөнөө байв уу, сумын төв дээр байв уу?

Цэрмаа -

Хөдөө малчин байсан. Бид нарыг байранд оруулдаг байсан. Аа тэгээд манай 2 ахыг сургуульд ордог жил ээж төрчихөөд манайх Наран суман дээр ирсэн байсан. Тэгээд л 2 ах нь намар сургуульд орохоор л би сургуульд орно гээд л дагаж орсон гэж ээж аав 2 ярьдийм, тэгэхдээ би тэрнийгээ нэг муухан мэддэгиймаа. Өвөөн гэж багш байсан намайг гаргах гээд байхад, гэхдээ би гардаггүй л байсан. Тэгж сургуульд орж тэгээд 2 ахтайгаа л боловсрол эзэмшээд л үсэг заалгаад л манай ангийн багш Хумбагар гэж багш байсан, Говь-Алтай аймгийн Ардын боловсролын ууган сэхээтнүүдийн нэг. Одоо байгаа, тийм. Хумбагар гэж багш бий. Энэ одоо Боловсролын Хэлтсийн дарга Эрдэнээгийн ээж. Одоо хотод амьдардаг, нутагтаа бол дандаа ирнэ шавь нар нь байнга дуудаж уулзана. Шавь нар нь багшаараа бол байнга бахархаж явдаг. Тийм л домог түүхтэй, тийм л юм байгаам даа.

Саранцэцэг -

Таны одоо хүүхэд ахуй үе бусад хүүхдүүдийнхээс онцлог байсан санагддаг уу?

Цэрмаа -

Бусад хүүхдүүдээс хамгийн их онцлог нь бол тэр үед модон поошиг байдаг байсийм. Ус зөөдөг модон поошиг. Тэгээд модон поошигоор Наран сум бол яг тэр гол дээрээ устай нэлээн хол байгаа айлууд нь бол тэр поошигоор ус зөөж уудаг. Тэгээд л ах нарыгаа дагаад тийм том жижиг модон поошигнуудаар ус зөөдөг. их сонин санагддаг миний амьдралд. Тэгээд манай ах нар тэр Наран сумын төвийг тохижуулах барилгын ажилд тоосго цохиж тэгдэг байсан. Тэр үед их бага гэхгүй тэр сумын багийн хүмүүс бүр 6,7 настай хүүхдээсээ эхлээд 80 нас хүртэл тоосго цохих ажилд нийтээрээ ажилладаг, тэгээд сумын удирдлагууд нь одоо социализмын үе юм байлгүй дээ, би одоо муухан санадийм. Өглөө босгодог сумынхаа иргэдийг, өглөө босгоод ...Босоцгоогоорой, гимнастикандаа гараарай гэж орилдог, тэр нь их сонин. Зүгээр л хашгираад явна. Тэжгээд л хүмүүсийг их багагүй зогсоочихоод гимнастик хийлгэнэ. Тэр их сонин. Аа тэр бас нэг сонин юм нь тэр үед нөгөө одоо монголын хүн ам дөчин хэдэн оноос юм б дээ, 50 гаруй оны үед өвчлөл их байсан байна Монголд. Даан ялангуяа арьс өнгөний өвчин. Манай аав ээж ярьдийм, тэгээд л эцэг эхчүүд хүүхдүүд гэхгүй бүгдийг нь бөөнөөр нь аваачиж үзлэгт оруулдаг байсан. Тэр нь их сонин байдаг байсан гэж манай иээж ярьдаг байсан. Тэгээд л хүүхдүүдээс ичиж айх ч үгүй, тэгээд л оросын эмнэлгийнхэн ирдэг байсан гэж байгаам л даа, тэгээд л СЭВ-ийн үзлэг гэж ярьдаг байсан гэлүү юу гэлээ. Тэгээд тэр нь бол их сонин санагдаж байгаам. Тэгээд бид нарын үеэс бол тэр бүх өвчлөл арилсан л даа. Бид нар бол өсөж өндийхдөө тийм юм ерөөсөө мэдрээгүй л өсөж өндийсөн. Заа бас нэг сонин юм нь соёлын довтолгоон гээд. Улсууд юу яадаг байсан гэж байгаам. Айл болгоныг юу яадаг, айл болгоныг соёлын довтолгоон хийлгэхэд ингээд даавуугаар шкаф хийлгэдэг, тийм даавуугаар одоо ямар ч хамаагүй боломжоор нь л. Тэр үеийн айлууд чинь одоо хөвөн ширдэгтэй юм уу, үхрийн арьсан ширдэг, аа ямааны адсага гэж ярьдаг, тийм ширдэгтэй байсан гэж, манай аав ээжийн амьдрал ч гэсэн бас л хатуу хүтүү байсан гэж, тиймэрхүү л байсан гэж ээж ярьдаг. Би бас муухан мэддэгиймаа. Тэгээд тариа татдаг. Өвс тариагаа тарьж гурилаа хийж иддэг. Тэгээд тариа татах ажлыг бол биднийг тун багаас сургасан манай аав ээж бол. ерөөсөө их багагүй л тариа татдаг л ингээд зэл татчихдаг, гэрийнхээ хооронд. Тэгээд л нөгөө тарианыхаа модыг зэлэндээ уячихаад л ийм чулуун тээрэм эргүүлээд л, гурилаа тэгж гар тээрэм хийж тэгж иддэг, олон бүлтэй айлуудын амьдрал бол цөм л тийм л байсан. Манайх бол олон бүлтэйгийн тоонд орно, 8 хүүхэдтэй айл. Олон байлгүй яахав. Тийм.

Саранцэцэг -

Аа ер нь одоо санахнаа тэр үеийн хүүхдүүдийн эцэг эхтэйгээ харьцаж байгаа байдал ямар байсан бэ, одооны хүүхдүүд ямар болж уу?

Цэрмаа -

Наадах чинь одоо их сайхан асуулт байна. Тэр үед ч одоо хүүхдүүд нээх ийм гадны соёл иргэншил орж ирээгүй үе байлаа ш дээ. Тийм байхад л ..Миний хүү аргалаа оруулаад ир, миний хүү хонь малдаа яв, хурга ишгээ хариул гэж ингэдэг байсан байхгүй юу. Тэгхэд чинь одооных чинь гадаадын олон орны хэл ороод ирсэнтэй холбоотой байдиймуу, хүүхдээ миний хүү гэж дууддаг хүнгүй ..Хүүе чи ч гэдиймуу, одоо тэгээд л орос монгол янз бүрийн юмаар хэлдэг, ийм л болж. Тэгээд Монголд тэр үед соёл иргэншил ёстой байсан санагддагийм. Тэгээд манай ээж аав 2 сонгуульд явахдаа бид хэдийг ёстой өөрсдөө хоол ундаа хийж ид гэж байсан байхгүй юу. ...За хоол ундаа хийж иднэ гээд л. Мориныхоо сайныг унаад л хувцасныхаа гоё торгон дээлийг өмсөөд л, дэлийг нь засаад л тэгээд л сонгуульд баяр болгоод л явдаг. Тэгээд явсан хойгуур нь би нэг хөгтэй юм хийж байсан санагддагийм. Ах нар ингээд за будаатай цай хийнэ гэсиймуу, будаатай хоол хийнэ гэсиймуу, тэгсэн гэж байгаам. Тэгээд чи эмэгтэй хүүхэд байж хий гэсэн байгаам. Би жаахан байсан. Тэгж байсан чинь миний 3 ах нэг нэг аяга будаа иднэ, бас нэг ах л одоо бас 2,3-г идэх байх ингээд 5,6 аяга будаа хийхгүй юу/инээв/ тэгээд тогоотой хоол нь ингээд даваад асгаад байсан, хулганы нүх рүү гаргаж хийж байсан санагддийм. Тийм л одоо их зоргоороо, юм мэдэхгүй, мэдэхгүйн зовлон бол тэр үед их байсан, одоо бол маш их олон талын мэдээлэл ирсэн учраас хүүхэд бол тийм юм хийхгүй ш дээ, одоо хоолыг чинь ингэж хийнэ, тэгж хийнэ гээд л. Эцэг эхийн амьдрал ч тэр, тарианы гурилаар л хийнэ үү гэхээс гурил будаа маш ховордуу, бид нарыг өсөх үед бол бага байсан цаг, тэгээд элбэгшчихсэн л дээ. Тиймэрхүү л хөгтэй явдлууд, тэгээд би эцэг эхийн хүмүүжил үр хүүхдийн харьцаа бол их ойр дотно их сайхан байсан, хол сургуульд явахгүй хамгийн холдоо л Улаанбаатар явдаг байсан байх тэр. Одоо шиг ингээд дэлхий нийтийн орнуудад тарчих юм алга байна ш дээ.

Саранцэцэг -

Хөдөөнөөс хүүхдүүдээ сумын сургуульд суулгадаг дотуур байранд орхиод ирдэг, тэгээд одоо араас нь эцэг эхчүүд чинь санаа нь зовоод л үлддэг байсан байлгүй. Аа ер нь эцэг эхээс сургуулийн дотуур байранд хүнс түлш эд нар гэж өгдөг байсан уу?

Цэрмаа -

Өгдөг байсан. Аав ээж өгдөг байсан. Бүр тэмээгээр сургуулийн хүүхдийн түлшийг бэлдэж байна гэж аав ээжүүд нь 5 тэмээ түлш авчирч өгдөг.

Саранцэцэг -

Түлшинд нь юу байх уу?

Цэрмаа -

Түлшинд заг, шаваг, тэгээд мод. Наран бол модтой газар. Аргал түүж өгдөг байсан. Аа холыг бол нэгдлийн гишүүд хүүхдийнхээ тоогоор хувь хуваадаг байсан байгаам. Тэгж авчирч өгдөг. Тэгээд өөрөөр хэлбэл нэг хүүхэд суулгаж байгаа бол 3 ямаа, 2 хонь ч гэдэг юм уу, ингэж л өгдөг байсан бол уу гэж би бодож байгаам. Лав л тэгж өгдөг сургуулийн багш нар юм цуглуулаад хадгалдаг байсныг санаж байгаам. Тийм.

Саранцэцэг -

Сумын төвийн орчин нь ямар байв, сургуулийн дотуур байр гэж гэр л байсан байх?

Цэрмаа -

Наран дээр гэр ч байсан, байшин ч байсан. Байсан шавар байшин, тэр намайг сурч байх үед байсан. Тийм байшинтай. Сургууль нь бол гэрээсээ гарчихсан, ийм байшинд хичээллэдэг байсан. Би бол сайн санаж байгаам.

Саранцэцэг -

Дотуур байрны хүүхдүүд юу идэж, өдөрт хэдэн удаа хооллож байсан бол, гэртээ хичээлээ үзнэ, хоолоо иднэ, тэндээ унтана, тийм байсан бол уу?

Цэрмаа -

Үгүй ээ. Намайг сурч байх үед бол тийм байгаагүй. Аа ер нь бол анх тийм байсан юм гэнэлээ. Тэндээ хичээлээ хийдэг тэндээ хоолоо иддэг.

Саранцэцэг -

Дотуур байранд байдаг хүүхдүүд өглөө босоод юу хийдэг байсан, өдөртөө хэдэн цагийн хичээл ордог уу, ямар хичээл үздэг үү, багш нар ямар улсууд байв, захирал ямар улсууд байв, яг тэр талаар?

Цэрмаа -

Тийм. Манай сургуулийн захирал Манал гэж хүн байсан. Сүүлд нь намын ажил хийгээд сүүлд нь хэлтсийн дарга болсийм. Одоо УБ хотод амьдарч байгаа, манай сургуулийн захирал манай Наран сумын. Аа тэгээд бид нар өглөө босоод тухайн үедээ боорцог юм уу талх л өгдөг байсан санагдаж байна. Боорцог нь тэгэхдээ нэг их гоё, одооных шиг хийхгүй, ийм дугуй боовнууд өгдөг байсийм. Гэхдээ болбол монгол аргаар хийсэн. Арвайгаар хийсэн. Арвайг шигшиж хийсэн гурилаар, тийм боов өгдөг байсан. Тэгээд бас талх. Гэр аргаар барьдаг. Талх хийдэг байсан, тэр талхнаас өгпдөг. Тэгээд хичээлдээ суугаад өдөр нь нэг хоол өгдөг, хоолыг бол сургуулийн тогооч галч ганцхан л хүн гүйцэтгэдэг. Галч нь тогооч нь. Тэр нь тэр цалин мөнгөтэйгээ л холбоотой байсан байсан байлгүй бодвол. Тэгээд л багш, байрын багш нар гэсэн юм байхгүй бүх ангийн багш нар байрны хүүхдүүд дээр анхаарал тавьдаг, тийм л байсан, цөөхөн хүүхэд байсан юм. 1-рангид нэг 25, 26 хүүхэд 2-р ангид нэг 27,28 хүүхэд юм уу, тэгээд 4-р анги л төгсдөг байсийм, тэр Наран баг дээр болбол. Наран сум дээр. Аа тэгээд сүүлд нь Халиун сум байгуулагдаад тийш нь хүүхдүүд нь хуваагдсан. Тэгээд Наран сум татан буугдсан тийм. тийм юм байгаам.

Саранцэцэг -

Ер нь хүүхдүүд гэр лүүгээ буцаж оргох тийм юм гарах уу?

Цэрмаа -

Өө байлгүй яахав, байна. Манай ангиас одоо 3 хүүхэд оргож байсан санагддийм. Тэгээд одоо өтөлсөн хойноо ярилцахад их сонин санагддийм. Манай ангийн Сэржмядаг Дэлгэр гээд 2 хүүхэд оргож явж байсийм. Тэгээд яахав, гар хөл хөлдөөгөөгүй багш нарын сайнд олоод ирсэн.

Саранцэцэг -

Тэгэхээр өвлийн цагт оргожээ?

Цэрмаа -

Тийм, өвөл оргосон байгаам.

Саранцэцэг -

Ер нь одоо тэр үеийн сургуульд үзэж байсан хичээлийн хэрэгсэл юм ямар байв аа, тэгээд хичээлийн нэр төрөл ямар байв аа, багш нар бас цөөхөн байсан болохоор нэг багш олон төрлийн хичээл ордог байсан байлгүй ?

Цэрмаа -

Тэгсэн. манай ангийн багш Хумбагар багш л гэхэд математик, хэл бичиг, цээж бичиг, гэж байсан. Монгол хэл, математик дуу хөгжим, аа тэгээд өөр ямар ямар хичээл ордог байсан юм б дээ, тийм хичээлүүдийг бүгдээрэнг нь л ганцаараа заадаг байсан. Тэр нөгөө ангиас багш нь орж ирж заана барина багш нь тийм юм байхгүй. Тэр багш заасаар байгаад л 4-р ангиа төгсгөдөг. Аа тэгээд хүүхдүүдийн сурлагын идэвх бол ангиараа сурлагандаа их сайн, хүүхдүүд үсэг маш сайн сурна, тэгээд тэр одоо яагаад тэгдэг байсийм, байгаль орчин, нийгэмтэйгээ холбоотой байдгиймуу, их хүүхдүүд оюунлаг л байсан санагдаж байгаам.

Саранцэцэг -

Та ингээд сүүлд бодож байхад боловсролыг тэр үед төр яаж удирддаг байсан бэ?

Цэрмаа -

Одоо ардын боловсролын хэлтэс гэж аймагт байдаг байсан гэж байгаамаа. Гэгээрлийн хороо ч гэдэг билүү тэгж байсан гэж байгаам. Тийм. тэгэхээр нь зэрэг тэр нь доошоогоо шууд удирдлагатай байсан. Аймгийн боловсролын газар нь сургуулиудаа удирддаг. Одоо сумын сургууль дотроо захиралтай учраас захирал нь тэр багш нараа хүүхдүүдээ зохион байгуулдаг байсан бол уу гэж би одоо бодож байгаам. Ер нь одоогийн боловсролын түвшин Монгол орны боловсролын түвшин тэр 52,53 оноос хойш бол ер нь нэлээн жигдэрсэн байх гэж бодож байгаам. бичиг үсэг үл мэдэх явдал бол тавин хэдэн оноос хойш бол 90-ээд оноос өмнөхөн бол бичиг үсэгтэн болсон. Аа харин 90 оноос хойш бол хүүхдүүд сургууль завсардсан. Ардчилал үүсч байна гээд одоо сурах бол өөрийн эрх хэмжээний асуудал гэж аав ээж нь ойлгодог болсон аа одоо бичиг үсэггүй хүүхэд цэргийн албанд очдог болсон. Одоо чинь боловсролгүй хүүхэд их болсон, бас оюуны хомсдолтой хүүхдэтэй холбоотой байдаг байх. Энэ бол бас архи дарс нийгмээрээ их ширүүн хэрэглэдэг болсонтой холбоотой байх. Ням гаригийн хүүхэд гээд. Тиймээ ийм л юм бодогддийм даа эгч нь.

Саранцэцэг -

Тэр үед чинь 8-р анги хүртэл пионерийн гишүүн, 8-иас дээш эвлэлийн гишүүн болдог, эвлэлийн гишүүн болоод намын залуу халаа гээд л тэгж ярьдаг. Тэгээд суман дээр ч ялгаагүй улаан бүч зүүж пионерийн гишүүн болж байсан байлгүй ?

Цэрмаа -

Тэгсэн. 2-р ангид онц сурлаа гэж пионерт элсүүлээд улаан бүч зүүж өгөөд гэртээ бөөн баяр л очиж байсан. Аа тэгээд “Номын сайн нөхөр” гээд 8-р ангид ороход билүү тийм юу өгдөг байсан, “Нацагдорж тэмдэгтэн” гээд л. “Хэзээд бэлхэн” гээд бас нэг дарцаг хийсч байгаа тийм тэмдэг, тэр нь одоо пионерийн гишүүний л бас нэг тэмдэг байсан юм бол уу даа. Тэгээд чөлөөт цагаараа янз бүрийн дугуйлан, бүжиг, дууны дугуйланд явах, волейболын тэмцээнд оролцох бол сүүлд 8-р ангиас л бид нар тийм юманд орж байсан, 7,8-иас. Хөдөө 4-р ангид бол тийм юм байхгүй ээ. Харин манай сургуулийн Хумбагар багш биднүүсийг уран нугаралтын тийм хичээл хийлгэдэг байсан. Олон хүүхэд нугардаг, би бол тэр нугардаг хүүхдүүдийн л нэг байсан. Тийм юм их хийлгэдэг байсан.

Саранцэцэг -

50-иад оны үед суман дээр хүүхдүүд форм өмсдөг байсан уу?

Цэрмаа -

Тийм, ногоон дээлэн дээр цэнхэр хошмог оёод тэгээд дээлтэй байдаг байсан. Би бол тэр дээлтэй хүүхдүүдийн л нэг тийм.

Саранцэцэг -

Тэгвэл даавуун цүнх үүрдэг үү?

Цэрмаа -

Даавуун цүнх үүрдэг. Зарим овоо дориун айлын сум багийн хариуцлагатай ажилтны хүүхдүүд ширэн цүнх үүрнэ, ширэн цүнх нь мал эмнэлгийнхний л зүүдэг ийм нэг дөрвөлжин цүнх байсан байхаа, тийм цүнх үүрнэ. Манай сургуульд нэг л хүүхэд цаг зүүдэг байсан санагддаг, Сүхбаатар гэдэг хүүхэд. Тэр болбол аав нь нэлээн тийм их чинээлэг айл байсан. Тэгээд цаг зүүдэг аа тэр цаг зүүдэг хүүхэд бол тийм аймар их баян тансаг л харагддаг байлаа. Тийм л.

Саранцэцэг -

Цагаан толгойн сурах бичиг хүүхдүүдэд нэг нэг оногдож чаддаг байсан уу, бэх ерөөсөө олддоггүй байсан гээд л ярьдаг?

Цэрмаа -

Тийм, тийм. би бол бас л ийм дүрдэг үзгээр, тэр одоо шумуулан үзэг гээд л тэгдэг байсийм, төмөр хошуутай модон иштэй юутай, тэгээд урд талд нь ийм үзгээ хавчуулчихдаг ийм юмтай тэгээд дүрж бичдэг, би бол 4-р анги төгстлөө тийм юмаар бичсэн, тийм тэгж бичсэн би бүр сайн санаж байна. Тэгээд тэрэнд байрны хүүхдүүдэд нэг хэцүү юм нь тэр үед ногоо хэрэглэж эхэлсэн. 59,60-аад оны үед, тэгээд ногоо идэж чаддаг хүүхэд нэг ч байдагггүй байсан. Тэр л их сонин. Тэгээд л тэр төмс, лууван, байцааг чинь амсаж чаддаггүй. Тийм л байсан. Ногоог нь ялгана, ерөөсөө идэж чадахгүй. Тэгээд л өлсдөг, тэгээд л өлсдөг байснаасаа хүүхэд оргодог байсан байлгүй. Тэр ногоо анх л хэрэглэж эхэлж байсан, нэгдэлжих хөдөлгөөн ялаад л газар тариалан хөгжөөд 61, 62, 63 оноос л эхэлж ногоог хэрэглэж эхэлсэн байна ш дээ, тэгээд л тэрнийг хэрэглэж чаддаггүй хүүхдүүд их явдаг, гэр лүүгээ их явдаг, Халиунд ч бас их тийм байсан. Би Халиун дээр 4-р анги төгссөн байхгүй юу. Нарангаасаа хойшлоод тэгээд Наран сум гэдэг нь тараад тэгээд Халиун суманд очсон, Халиун сум бол нодлин 50 жилийнхээ ойг хийлээ. Тэгээд тэр 580 жил болоход л тэнд л анх сургууль байгуулахад л бид нар очиж байсан юм байна. Тэгж л ойлгож байгаа.

Саранцэцэг -

Таны одоо бүр хүүхэд ахуй бага үед хамгийн тод сэтгэлд үлдэж байсан кино жүжиг юм уу, уран сайхны тоглолт байдаг юм уу, тийм юм санадаг уу ?

Цэрмаа -

Санадиймаа. Энэ нэг аймгаас ирсэн юм уу, одоо кино ирдиймаа, нэг л кино ирсэн. одоо бодоход нэг Цэвээн, Цэвээн гээд гараад байдаг, “Хуучин хүү” билүү. Тийм нэг Цэвээн гээд л нэг хятад хүн машинтай, дугуйтай уралдаад л байдаг тэр кино анх эхэлж Наран дээр гарсан юм. Тэгсэн чинь Нарангийн клубын эрхлэгч Эвлэлийн үүрийн дарга нь хамт хийдэг байсан гэж байгаам. Тэр хүн кино үзээрэй гээд зарлаад явж байсныг би санадийм. Тэгээд л одоо аав ээжийгээ дагаад л бид нар чинь уйлалдаж байгаад л очоод л үзэж байсан. Тэгэхэд л нэг эргүүлдэг аппаратаар эргүүлээд л тийм, мотор эргүүлээд л. Эргүүлж эргүүлээд л, тэгж байгаад л тэр нь тасарчихаад л тэр нь зөндөө байж байгаад л дахиад л нэг юм эргүүлээд л. Аа тэгж л үзүүлж байсан. Тэрнийг л би муухан мэдэж байна.

Саранцэцэг -

Дуутай юу, эсвэл хүн ярьсан уу?

Цэрмаа -

Дуутай. Гэхдээ ярьсныг би бас сайн мэдэхгүй л байгаам. Юм шажигнуулаад л эргүүлээд л, тэр нь дуусаад л пад гээд л тасарчихдаг юм уу, одоо дуусч байгаа юм уу, тэгээд л дахиад л нэг юм ороогоод л, ороож ороож байгаад л тавьдаг тийм л юм үзэж байсныг санадийм. Ээж аав 2-г дагаж жигтэйхэн уйлаан майлаан болж явж үзэж байснаа л санадийм.

Саранцэцэг -

Одоо бол таны хүүхдүүд бүгд л сургууль соёлоор явцгаасан биз дээ. Танай хүүхдүүдээс гадаадад сурч байгаа хүүхэд бий юу?

Цэрмаа -

Гадаадад сурч байгаа хүүхэд байхгүй, зүгээр Сөүлд байж байгаад ирсэн нэг хүүхэд бол бий.

Саранцэцэг -

Өмнө 50-иад оноос өмнөх сургалтууд тэнхимийн гэдгээс эхлүүлээд тийм сургалтууд мэдэх үү?

Цэрмаа -

Тэр мэдэхгүй, гэхдээ хөгшчүүл ярьж байхыг мэддэг. Ерөөсөө өвдөг дээрээ тавьж бичээд, тэр чинь бараг модон дээр л шатааж, хар хөөтэй болохдээр нь тэргээр нь одоо муутуу цаас гэж байхад одооны энэ цаасыг бодоход шар цаас байсан гэж байгаам. Тийм муутуу цаасан дээр бичиж байсан гэж хөгшчүүл ярьдийм.

Саранцэцэг -

Бүлгэмийн сургалт гэж мэдэх үү?

Цэрмаа -

Бүлгэмийн сургалтыг мэдэхгүй. Түдэв гуай л Наран дээр анх сургуульд суусан хүүхэд юм гэнэлээ. Хөдөлмөрийн баатар Түдэв гуай. Манай аав ярьдийм, ..Хөдөлмөрийн баатар Түдэв гуай багын их ойтой хүүхэд байсийм гэж манай аав ярьдийм. Аа тэгээд алх, дөш булаацалдаад юм хийлгэхгүй, толгой руугаа тоншуулж байсан хүүхэд гэж манай аав тэгж дурсдийм. Одоо бол их өндөр настай л даа, манай Түдэв доктор чинь, 70 гарчихсан 80 дөхөж байгаа юм байгаа биз. Тэгэхэд манай аав их юм хийх гэдэг юм юм руу ордог, их л мундаг хүүхэд байсан гэж байгаам. Тэр кино ший үзээрэй гэж явахыг Түдэв гуай зарлаж байсан гэж байгаам шүү, Түдэв гуай жаахан хүүхэд чавхдаад л айлуудаар гүйгээд, их сүрхий хүүхэд гээд л. Мишигийн Цэдэндорж гээд эрдэмтэн зохиолч бий. Бас манай аав ярьдийм, тийм. тэрийг бас Мишигийн Цэдэндоржийн төрсөн газрыг юу Часрын голд төрсөн л гээд байхийм даа, тэр хүүхэд чинь Наран дээр л төрсийм даа гэж манай аав ярьдийм. Тийм, төрсөн газрыг нь Ччасрын голд төрсөн гээд тэмдэглэдэг байхгүй юу. Тэгэхээр тэнд төрөөгүй юмаа, Наран дээр төрсийм гэдэг. Тэр ч битгий хэл энэ Цагаан хаант оросуудаас энэ дайн байлдаанд явж оросын нэг хэдэн авгай нар энэ жонгийн мод гээч юманд үлдсэн гэж байгаам, хэдэн авгай үлдсэн гэж байгаам. Тэр 3 авгайн нэгнээс нь гарсан орос хүүхэд юм байгаам, үнэндээ орос хүн л дээ, хамар царай нь бол оросдуу. Орос хүүхэд юм байгаам гэж манай аав тэгж ярьдаг. Тэгээд Цэвэгсүрэн гээд Наран дээр багшилж байсан багшаас би 2-лаа энэ “Жонгийн мод”-ны хүүхнүүд гэдэг талаар юм бичье, ном зохиол бичье ханилаад гэсэн чинь тэр хүн маань бурхан болчихсон, тэгээд миний нас шүд гүйцэж ойлгохгүй байгаам. Одоо хэлээд өгөх хүн бол цөөхөн хэдэн хөгшчүүл байна. Тэгээд ярьж өгч болно л гэдийм, би очиж уулзаж чадахгүй байгаам.

Саранцэцэг -

Таны амьдралд ямар нэгэн гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал байдаг уу?

Цэрмаа -

Заа даа, нэг их гүнээр нөлөөлсөн үйл явдал бол байхгүй. Ер нь хүний амьдралд бахархах юм гомдох юм зөндөө л байлгүй яахав, би нэг..., Улаанбаатарт манай хадам аав ээж 2 амьдардаг байсан, тэгээд үүдэн дээр нь нэг хүүхэд авчирч орхисон гэж байгаам, тэгээд хадам ээж над руу ярьсан л даа, би тэгэхэд чинь одоо одоогоос 18,19 жилийн өмнө юм байна, би нэг хүүхэд алахнээ, үүдэн дээр нэг хүүхэд хаячихаж, тэгээд би ...Над руу явуулчих гээд хэлсэн байхгүй юу. Та нааш нь над руу маргааш онгоцоор явуулчихаа, би аваад хүн хийчихье гээд шууд тэгж хэлсийм. Тэгээд хэлсэн хойноо бас айх, гайхах 2 зэрэгцээд тэгээд нэг ах дээрээ очоод мэргэлүүллээ, ...Үгүй ээ одоо би нэг хүүхэд УБ-аас авах боллоо, яөах уу ахаа гэсэн чинь ...Өөр л газар төрснөөс биш танай хүүхэд байна гэж хэлсэн байхгүй юу. Тэгээд би тэр хүүхдийг 3 сартай авсан, УБ-аас. Тэгээд одоо 19 настай 18 одоо 19 хүрэх гэж байна. Нэг охин нээх сайхан охинтой ш дээ, би. Тэгээд одоо тэр охиноороо бол бид нарын амьдралын бахархал, маш сайхан хүүхэд бий. Том охин. Тэгэхээр одоо хүнийг л хүн ч бай, хүүхэд ч бай, өөрийн л болгож чадвал тэр хүүхэд сайхан л өсөж бойждог юм билээ, тэгэхээр би тэрүүнд үргэлж баярлаж явдаг, нөгөө хүүхэддээ. Өөрийнхөө хүүхдүүдээс илүү санана, тэр л их онцгой. Миний амьдралын хамгийн л онцлог юм бол тэр. Тэгээд манай гэр бүлийн хүн ч тэрүүндээ сайн. Маш их хүндэтгэнэ. Тийм нэг сайхан охинтой. Тийм. Тэгээд хотод чинь одоо хүүхнүүд хүүхдээ орхичихдог л юм байна ш дээ. Хаана ч хамаагүй. Тэр бол надад ёстой ер бусын санагдсан. Ямар сонин юм бэ, одоо. Мал хүртэл голохгүй байхад, хүүхдээ хаядаг, гэж бодоход би одоо хүртэл боддог ш дээ.

Саранцэцэг -

Таны амьдралд тохиолдсон ер бусын л юм байна даа?

Цэрмаа -

Тийм, ер бусын. Одоо бол сайхан охин. Би 4 хүүхэд гаргасан өөрөөсөө. Тэгээд тэрүүнтэй 5. 5 хүүхэдтэй хүн. Намын ажлын энэ хүнд ачаа, социализмын үед бол намын ажил ажил шиг ажил байсан. Одоо яахав ардчилсан нийгэм хөгжлөө, янз бүрийн одоо хөгжил төлөвшил, одоо сонгуулийн хууль хүртэл төлөвшчихөөд байгаа энэ үед бол одоо биднүүсийн ажил бол хөнгөрчихөөд байна. Сайхан, яагаад гэвэл хууль хяналт нь сайжирчихсан, аа тэр социализмын үеийн намын ажил бол цаг нартай уралдсан, ямар сайндаа энэ Тэсийн даваа руу ийшээ 20-иод км газар, орой 5 цагаас хуралтай гэдгийг мартчихаад Тэсийн даваанаас би буцаж хуралдаа ирж байсан байхгүй юу. Тийм хатуу байсан. Арга хэмжээ авна гэдэг байлаа ш дээ, хурал тасдвал арга хэмжээ авна. Тэгээд би буцаж ирж байсан. Аа төрөөд л 45 хоноод л 46 дахь өдрийнхөө л өглөө ажилдаа ирдэг. Социализмын үеийн шаардлага бол ийм л байсан. Аа тэгээд бас социализмын үед бол ажилгүй хүнийг л тоолдог байсан. Ажилгүй хүнд бол тийм тийм гудамжинд тийм хүн ажилгүй байна, нэг багт бол 7,8 хүн байсиймуу даа, аа гэтэл одоо бол ажилтай хүнийг тоолдог болсон. Ажилгүй хүн нь түм бум болчихгүй юу. Тэгээд нийгэм хөгжиж байгаа юм уу ухарч байгаа юм уу би ойлгодоггүй. Энэ л бол одоо их л сонин санагддаг. Тэр үед ажилгүй хүн байдаггүй, бүгд ажил хийдэг. Ямар ч л ажил сонины үйлдвэрийн хэвлэх цех, хүнсний үйлдвэрийн ажилчин, нийтийн ахуйн үйлчилгээ, барилгын нормчин гээд бүгд л байсан. Аа гэтэл одоо ажилтай хүнийг тоолдог болсон. Төрийн албан хаагч тэд аймгийн захиргаанд, намын ажилтан тэд, аа тэр усны компаний ажилчин тэд, тэгээд л бусад нь ажилгүй. Тийм байсан. Тэгэхээр нь энэ нийгмийн дэвшил гэж үздэг юм уу яадийн одоо, оюунлаг улсууд та нар л мэдэж байгаа байх даа. Ийм л юм бодогддогийн надад.

Саранцэцэг -

Социализмын үед хүмүүсийн ажилд хандах хандлага ямар байв, ер нь одоо хүмсүүд яаж өөрчлөгдөж байна. Ажилд орох процесс яаж өөрчлөгдөж байна ?

Цэрмаа -

Социализмын үед болбол одоо маш их үнэнч шударга хөдөлмөрлөдөг байжээ гэж би бодож байгаам. За тэгээд авилга хээл хахууль юм өгнө барина тийм юм бол миний мэдэхийн л бол би ёстой ойлгохгүй байгаам. Аа одоо болбол тэгж өмч хөрөнгө идээдэхлээ, тийм авилга өгөөдөхлөө, аваадахлаа л гэх юм, тэрнийг нь нүдээрээ харж байгаа биш ойлгохгүй л байна л даа. Бас л ойлгомж муутай л асуудал. Гэхдээ байдлыг ажиглаад байхад бол бас юм байнаа. Дутагдал маш их байна. Ерөөсөө тэр шамшигдал тэр өмч хөрөнгөнд аа тэгээд эрх тушаалтайгаа холбоотой одоо будлиан бол их байна. Дээрээ ч байна, ер нь доошлоод ч л байна. Би тэрийг болбол хатуу л байдаг л гэж л хэлнэ. Тийм, тийм юм байдийм байна гэж ойлгож байгаа.

Саранцэцэг -

Социализмын үед сургууль төгсөөд мэргэжлийн байгууллагад томилолтоо аваад хуваарилагдсан газраа очиж ажилладаг. Аа гэтэл ямар ч сургуул соёл төгсөөгүй хүн үйлдвэрийн газар очоод ч юм уу, өргөдлөө өгөөд би ажилд оръё гэхэд ажилд авах уу, яг ямар журмаар ажилд ордог байсан бэ?

Цэрмаа -

Заа. Бид нар сургууль төгсөөд ирэхэд болбол томилолт өгнө. Томилолт өгөөд үйлдвэрийн одоо., техникум төгсөөд ирж байгаа хүн болбол техникум юм уу дээд сургууль төгсөөд ирж байгаа хүн болбол нэлээн мэдлэг олчихсон байгаа ш дээ, гэхэд л социализмын үед бол заавал бага шатнаас нь эхэлдэг, тэр хэдийгээр том боловсролтой ч гэлээ ажилчнаас эхэлдэг байсан. Одоо манай үйлдвэрийн дарга бол Бадарч гэж их сайхан хүн байсан. Би гэхэд төгсч ирээд ажилчин, гурилан боовны цехэд, би хүнсний технологи мэргэжилтэй хүн байхгүй юу. Эхлээд ажилласан, талхан дээр ажилласан. 1 сар ажиллаж байгаад тэгээд жинхэнэ үйлдвэрийн мастер болсон. Ингэж одоо хүнийг бага юмнаас нь ажлыг сургадаг, олон талын мэдлэг чадвартай болгодог, дадлага эзэмшүүлдэг ийм байсан.

Саранцэцэг -

Ер нь үйлдвэрт ажилладаг голцуу ямар улсууд байдаг байсан бэ, үйлдвэрийн ажилчид голцуу ямар улсууд байсан бэ?

Цэрмаа -

Ингэдэг байсийм, нэг жишээ дурдъя л даа, үйлдвэрт ажилчнаар оръё гээд 2 хүн ирлээ, аа нэг нь Хувьсгалт намын гишүүн нэг нь зүгээр гишүүн бус хүн байхад намын гишүүнийг бол хамгийн түрүүнд авдаг байсан. Тэрийг болбол одоо энэ хүн шалгагдсан, нэлээд сайн шалгуураар элсүүлдэг байсан юм байна гишүүнчлэлийг, тийм. Тийм учраас тэр хүнийг одоо сайн хүн байна, шалгагдсан хүн гэж одоо ажилд авдаг, аа тэгээд ажилд ороход бол өргөдөл заавал өгдөг байсан, тэрийг бол би сайн мэдэж байна, үйлдвэрийн мастер өргөдлийг авч, үйлдвэрийн даргадаа дамжуулж тэгдэг байсан, чанар чансаатай сайн ажилладаг хүмүүс бол хөдөлмөрийнхөө үр шимийг хүртдэг байсан. Маш их хүртэнэ. Тэнд бол Их Хурлын депутатаар сонгогдоно, аймаг сумын депутат болно. Аймаг сумын Намын Хорооны гишүүн болно. Аймгийн депутат гэж их том сонгуульт ажил мөртлөө маш их хүрээлэлтэй тийм, тэр хүн сайн ажиллаад л, сайхан ажиллах юм бол тэр бүх юм хангалттай. Ер нь тэгээд нэг их илүүг хэрэглэхгүй, дутуу хэрэглэхгүй, тийм л байсан байна ш дээ. Социализмын үед чинь бол нэг жигдхэн аа тэгээд сайн хөдөлмөрлөсөн хүнийг амжилтанд их хурдан хүрдэг санагддийм, тэр V, VI, VII, VIII 5 жилийн гавшгайч ч гэдиймуу дорхноо яваад өгдөг, тэгээд л ИХ-ын депутат болдог Хөдөлмөрийн баатарт хүрдэг санагддийм.

Саранцэцэг -

Үйлдвэрийн газар ажиллаж байгаа улсуудын зэрэг дэвийг яаж ахиулдаг байсан бэ, үйлдвэрийн тэр өөрийн нормтой хуваарьтай ажлаа хийхээс гадна хажуугаар нь ажил амралтын болон соёлын ч байдиймуу тийм ямар ажилд үйлдвэрийн ажиллагсад оролцдог байсан бэ, үйлдвэрийн ажиллагсдад ямар нэг хөнгөлөлт байх уу?

Цэрмаа -

Үйлдвэрт хөдөлмөр хамгааллын инженер техникийн ажилтан гэж байдаг байсан юмаа, тэр л болбол аюулгүйн ажиллагааны дүрэм хангаж байна, зааварчлага өгч байна гээд тэгдэг байсан. Заа тэр нь бол ажиллах нөхцөл дээр анхаардаг тийм юм байсан. Нөгөө талаар бол дадлага туршлага эзэмшүүлэхдээ бол дагалдан ажилчин гэж авдаг байсан шүү. Туршлагажуулна, ажилчин болгоно, ажилчин болсныхоо дараагаар сургалтанд явдаг байсан. Үйлдвэрийн мастерууд бол мэргэжил дээшлүүлэх курст дандаа явна, сурдаг. Аа ажилчин хүн гэхэд бусад аймагт очиж туршлага судална. Одоо манай үйлдвэрийнхэн Зүүнихараад очиж спирт бал бурмын үйлдвэр дээр архин цехийн мастер ажилчид очиж дадлага хийж байсан. Энэ болбол их л сайхан л арга ш дээ, тэ. Юм үзүүлж нүд тайлуулж байна. Тэр ажилчин бол баяжиж л байна гэсэн үг л дээ. Тийм юм л хийдэг байсан даа. Аа үйлдвэрийн ажилчид нормчдын дунд бол ахуйн соёлжилтын хичээл аа тэгээд нөгөө нэг суртал ухуулгын ажил их явдаг байсан. Суртал нэвтрүүлэг хийж өөрөөр хэлбэл, намын лекц гэж орно, намын дугуйлан гэж орно, бүх байгууллагад эвлэлийн дугуйлан гэж хүртэл хичээллэдэг байсан. Эвлэлийн байгуулага нь эвлэлээр үйлдвэрчнийх нь үйлдвэрчнээр тэр төрийн бус байгууллагуудын яс чанар бол сайн байсан тэр үед одооных шиг ингээд зүгээр байж байдаггүй. Байхаараа одооных том том юм яриад л, гудамж талбайд жагсах л юм яриад байхийм. Тийм юм бол байгаагүй тэр үед ерөөсөө.

Саранцэцэг -

Үйлдвэрчний байгууллага гэдэг чинь ажилчдын ажил амралтын хөнгөлөлтийн юунд анхаардаг биз? Үйлдвэрийн ажиллагсад ээлжийн амралтаа авах, сувилалд хөнгөлөлттэй амрахад ёстой жинхэнэ үйлдвэрчний байгууллагадаа л хандах биз дээ?

Цэрмаа -

Тийм. Тэгсэн тэгсэн, яг тэгдэг байсан. Рашаан сувилалд явуулдаг байсийм. Нэгдэлчдийн амралтанд явуулдаг байсан, одоо сайн ажиллалаа гээд л дандаа урамшил шагналаар л явдаг. Сум нэгдлийн ажилчид бол хүмүүсээ машинаар нь зөөж авчраад нэгдэлчдийн амралтанд амруулдаг байсан, аа ажилчдын амралт бол энэ Гуулин луу л байлаа л даа. Гуулин луу л очдог амраадаг, төвд ч гэсэн энэ Отгонтэнгэрийн амралт гээд сайхан амралтанд явуулж л байсан. Үйлдвэрийн ажилчид гээд.

Саранцэцэг -

Үйлдвэрийн талаар тэр үед хэвлэл мэдээллээр мэдээлэл хэр их цацагддаг байсан бэ?

Цэрмаа -

Цацагднаа, намайг л үйлдвэрийн мастер байхад л Үйлдвэрчний Төв Зөвлөлийн сэтгүүл гардаг байсийм, тэрэн дээр л манай үйлдвэрийн бүх ажилчдын сурталчилгааг хийгээд л үйлдвэрийн мастер гээд л намайг хүртэл бичиж байсан санагддийм. Тэгэхээр нэлээд сурталчилгаа явж байсан. Би чинь үйлдвэртээ 3-хан жил ., 3 жил ч ажиллаагүй 2 жил ажиллаад л хороо намайг татаад авчихсан байхгүй юу. Одоо сайн ажиллаж байна гэж авч байгаа юм уу..,

Саранцэцэг -

Та намд элссэн байсан уу?

Цэрмаа -

Би намд 70 онд ирээд л, 72 онд элссэн. Тэгээд л 72 онд элсэхдээ л намын хороо руу орлогч гишүүнээр татагдаж байсийм, орлогч гишүүн гэж 1 жилийн хугацаатай байдаг байсийм. Тэгээд жинхэлнэ. Орлогчоор 1 жил тэгээд дараа нь элсэхдээрээ жинхэлдэг байхгүй юу. 2 жил байдаггүй байсан, ерөөсөө 1 жил л байсийм.

Саранцэцэг -

Заа үйлдвэрийн ажиллагсад хийснээрээ цалинждаг байсан гэсэн, амьдрал ахуйд нь хүрэлцээтэй л байсан байх даа?

Цэрмаа -

Тэрийг одоо сайн мэдэхгүй юм, миний хувьд бол хүрэлцээтэй л байсан. Би яагаад гэхлээр аав ээж 2 хөдөө малтай өвлийн хоол унд хүнс бүгдийг оруулдаг, түлш бүгдийг оруулж өгдөг, байсан учраас 450 төгрөгний мастерын цалин авдаг байсийм. Тэгээд энэ 450 төгрөг бол над хангалттай л байдаг байсан. Санагддийм. Тэгээд тэрнийгээ яаж зарцуулдаг эдийн засаг талаас нь тооцох арга механизмыг нь мэдэхгүй л дээ, дөнгөж шинэ одоо үйлдвэрт ирж байгаа, тэгээд тэрнийг харин ахмадууд хэлж өгдөг ..Амьдралаа ингэж зохицуул, амьдрал ахуйгаа ингэж авч яв, гэж зөвлөдөг, ахмадын сургааль бол тэр үед ёстой жинхэнээрээ хэрэгждэг байсан. Тэр л их надад сайхан миний энгэ хүмүүжиж төлөвшихөд бол хүнсний үйлдвэрийн дарга байсан тэр Бадарч гуай нягтлан байсан их ахмад сайхан хүмүүс мастер байсан Давгасамбуу гээд их сайхан өвгөн байсан эд нарын тус нэмэр бол их байсан даа, ер нь хүнийг төлөвшиж хүмүүжүүлэхэд анхны ажилчин болсон орчин их нөлөөлдөг юм байналээ. Тэгж л би боддийм даа.

Саранцэцэг -

Яг сургууль төгсөөд л ирж байгаа хүүхдийг чинь одоо өлгийдөж авна шүү дээ?

Цэрмаа -

Тийм, ёстой л их халамжилдаг байсан. Одоо бодоход бол ёстой л өлгийддөг байсан байх. Тийм Их халамжилж анхаарч чадаж байсан.

Саранцэцэг -

Хэдий сургууль төгсөж ирээгүй ч гэсэн дөнгөж сургуулийн ширээнээс ирсэн хүүхдүүдийг бол мэргэшүүлээд авна биз дээ ?

Цэрмаа -

Тэгнэ, сургаад авна. Дагалдангаар ажиллуулна гэдэг бол нээрээ их юм сургадаг байсан шиг байгаам. Тэгэхдээ тэр үед чинь энэ шинжлэх ухаан технологийн дэвшил алга байна шүү. Зүгээр ийм гахай пийшин гэж ийм шавраар барьсан пийшин дотор, доогуур нь төмөр суурь хийгээд тэгээд пийшин дотор ингээд цаанаас нь мод түлээд талхаа шардаг, тэгээд талхаа наанаас нь ингэж төмрөөр татаж авдаг. Тийм гар ажиллагаатай. Намайг төгсч ирэхэд л 70 онд л гар ажиллагаатай байлаа ш дээ. Тэгээд бод доо, би 70 онд төгсч ирсэн. Тийм байсан. Шинжлэх ухаан техникийн дэвшил бол бас бага хугацаанд сайн хөгжиж байна л даа, улс ч. Тийм, тэрнээс чинь хойш 40-хөн жилийн дотор л ер нь бараг гар ажиллагаатай үйлдвэр ажиллаж байсан гэхийн аргагүй л танигдахын аргагүй болчихсон ш дээ, одоо бол.

Саранцэцэг -

Социализмын үед хамгийн их эрх мэдэлтэй хүн нь ямар хүн байсан бэ?

Цэрмаа -

Миний бодоход л би үйлдвэрийн орчноос л яръя, манай үйлдвэрийн дарга мастер эд нарын үг хэл болбол ажилчдад хууль л байсан. Тэгж л биелүүлдэг байсан. Тэгэхдээр тэр айж цочдогтоо тэр байсан уу, ерөөсөө ах захаа хүндэтгэж ёсоо тэгж сайн барьдаг байсантай л холбоотой байх гэж бодож байгаа.

Саранцэцэг -

Том тушаалын улс бага тушаалын улстайгаа харьцаж байгаа байдал нь ямар уу?

Цэрмаа -

Өө янзын сайхан, намайг л бодоход манай үйлдвэрийнхэн болбол ахмад ч хүн байсан, их сайхан харьцдаг, ширүүн догшин аашилсан загнасан хүн байдаггүй л байсан. Үйлдвэр чинь цөөхөн хүнтэй л дээ, нэг 70-аад л ажилтантай байсан бол уу даа. Савангийн цех, архин цех, гурилан боов, талх гээд л ингээд л. 70 арай хүрэхгүй л ажилчинтай байсан санагддийм. Аа намын хороонд очсон хойно бол одоо Аймгийн намын хороо гэдэг аппарат бол дээрээ улс төрийн товчоо гэдэг шиг л намын хороо товчоотой, захиргааны гишүүдтэй тийм 13,14 хүн, хуралддаг, шийдвэр гаргадаг их л нөлөө бүхий л улсууд байдаг байсан.

Саранцэцэг -

Дарга хүнийг ингээд харахад өмсөж зүүсэн эдэлж хэрэглэж байгаа юмс биеэ авч яваа байдал нь энгийн хүмүүсээс шууд ялгагдаж харагдаж чадах уу?

Цэрмаа -

Ээ дээ, одоо мэдэхгүй нээх тийм ганган энэ дарга байна энэ цэрэг байна гэж ялгагдахгүй байхаа. Аа тэгээд Монголын эмэгтэйчүүдийн холбооны дарга байсан Удвал гуай нэг Говь-Алтай аймагт ирчихээд нэг манай аймгийн нэг шинэ дарга Хүрлээ дарга байсиймуу даа, ингээд өмднийхөө цахилгааныг татаагүй байсан чинь ...Та дэлгүүрээ нээчихсэн явж байна шүү гээд хэлж байсан санаанаас гардаггүй юм, би тэгэхэд эмэгтэйчүүдийн байгууллагын заааварлагч байсийм.

Саранцэцэг -

Яг тухайн үед үйлдвэрт ажиллаж байгаа улсуудад “Социалист хөдөлмөрийн төлөө” бригад гэж байсан уу, тэр төлөө бригад чинь ямар журмаар яаж ажилладаг Бригад байдаг юм, хүмүүс сасйн дураараа нэгдэж тэр бригадыг байгуулах уу?

Цэрмаа -

“Социалист хөдөлмөрийн төлөө” бригад бол надаас өмнө юмаа. Өмнө. Тавин хэдэн оны үед л манай ах нар тэгж ярьдаг, социалист хөдөлмөрийн бригадад яасан гэж. Бид нарын үед бол гавшгайч бригад л гэж байсан.

Саранцэцэг -

Ударник гэдэг нь ?

Цэрмаа -

Тэр бол нэлээн өмнөх. Нөгөө монголын сайн малчид Улсын сайн малчин гэдэг 5 хошуу малтай тэмдэг өгдөг байсан байхгүй юу. Тэр үед л “Ударник” гэдэг байсан гэсэн. Тэр бол нэлээн эртнийх юм шиг байгаам. Улсын сайн малчин гээд 5 хошуу малын толгойг мөнгөөр дүрсэлчихсэн тэмдэг байдаг юм байналээ.

Саранцэцэг -

Ер нь социализмын үеийн урамшууллын систем ямар байсан бэ, ер нь хүмүүсийг яаж урамшуулдаг байсан бэ?

Цэрмаа -

Манай аав л ярьдаг ш дээ, энэ Тайшир суманд Хөдөлмөрийн баатар Лодойхүү гуай байсан. Тэгээд л ерөөсөө сайн малчинд эсгий өгдөг байсан. Тэгээд л эсгийнээс доошлоод л хамгийн сайн шагналд нь хөзөр хүртэл ордог байсан гэсэн. Тийм. Тэгж шагнадаг байсан, тэгээд тэр шагналын үр нөлөө бол малчин хүнийг маш их өөд нь татдаг байсан гэж манай аав ярьдийм. Аа үйлдвэр дотор бол сайн ажиллалаа гээд л шагнаад л сарын цалингаар хүртэл урамшуулдаг л байсан. Өөрөөр хэлбэл төлөвлөгөө нормоо сайн биелүүллээ гээд л тэр хүмүүсийг илүү шагнал авна. Ашигт үйлийн коэффициент /АҮК/ гэдэг юмаар үнэлдэг байсийм, үйлдвэрийн ажиллагсдыг АҮК гэдэг нь одоогоор бол нэмж л цалинжуулах коэффциент байсан шиг байгаам. Тийм, би тэрийг хүртэл боддог байсийм, үйлдвэрийн мастер байхдаа. Гар тооны машинаар АҮК-нь 1,5 байдаг байлуу даа. Тэгээд нөгөө авсан цалин дээр нь ингэж бодож өгдөг. Тийм байсан юм.

Саранцэцэг -

Аан. Та үйлдвэрээс гараад намын ажил хийж эхэлсэн. Яг тухайн үед намын ажил гэдэг маань Монгол Ардын Хувьсгалт Нам /МАХН/ шүү дээ, тэгэхээр намын тэр их ажил яаж явагдаж байсан талаар тодруулж ярьж өгөхгүй юу?

Цэрмаа -

Би бол эхлээд төрийн бус байгууллагад нь очсон, эмэгтэйчүүдийн байгууллага. За тэгээд эмэгтэйчүүдийн байгууллага юу хийдэг байсан бэ гэхлээр бид нар “Ахуйн соёлжилтын аймгийн зөвлөгөөн” гэж юм хийнэ. Ахуйн соёлжилтын аймгийн зөвлөгөөн гэдэг бол ард түмний, аа дараа нь эмэгтэйчүүдийн байгууллага “Төлчин саальчин эмэгтэйчүүдийн зөвлөгөөн” гэж хийнэ, энэ нь бол сумдад хийнэ. Төлчин саальчин эмэгтэйчүүдийн зөвлөгөөн гэдэг нь хавар болохдээр мал төллөхөөс арай өмнөхөн бүх маалчин саальчин эмэгтэйчүүдийг сумын төвд цуглуулаад зөвлөгөөн хийгээд аймаг орны эмэгтэйчүүдийн байгууллагын удирдлагууд ордог тэгээд тэрэн дээрээ бас хүмүүсээ шагнадаг, урамшуулдаг тийм байсийм. Заа бас төрөхийн өмнөх дараах амрах байр гэж эмэгтэйчүүдийн дунд их гоё одоо сайхан ажил амралт болдог. Тэр нь яадаг уу гэхээр мал дээр ажил дээрээ их ядарсан эмэгтэйчүүд төрөхийн өмнөх байранд 14, юмуу 7 хоног амарна, дараа нь төрөхдээр тэр хүндээ их нөлөөлдөг бие нь их амардаг, хүүхэд нь сайхан торнидог, ингэдэг л байсан байна л даа. Энийг бол эмэгтэйчүүдийн байгууллага яг гардаж хийдэг. Би бол Говь-Алтай аймагт тэр ажлаараа .., аа тэгээд дараа нь би намын ажил хийсэн, намын анхан шатны байгууллагын ажил бол жинхэнэ гишүүддээ хүрдэг залуучуудыг дэмждэг, тусалдаг боловсон хүчний судалгаа сайтай, эмэгтэйчүүдийг дэвшүүлэх ажлыг бол ер нь их гардаж хийдэг. 338-р тогтоол гэж Төв Хорооны тогтоол байлааа. Эмэгтэйчүүдийг ажилд дэвшүүлэх тухай. 73, 74 оны л тогтоол. Аа 88-р тогтоол гэдэг нь эмэгтэй боловсон хүчнийг байршуулах тухай бас нэг тогтоол байсийм. Тэгээд энэ 2 тогтоолын дагуу эмэгтэйчүүдийг судалдаг, ажилд дэвшүүлдэг, энэ ажилд нь бол санал онолыг хэрээрээ л хэлдэг байсан, дэвшүүлсэн ч хүн бий. Тийм л байсан. Заа намын ажлын хувьд бол намын ажлыг “Намын хорооны Цэрмаа “ гэдэг нэртэй болтлоо л хийсэн , зүгээр сайн ч юм байсан л байх, алдаатай юм ч л байсан л байх. Тэгэхдээ намын ажил бол хүнд хүрдэг, хүмүүсийг дэмждэг, хөгжүүлдэг боловсон хүчнийг дэвшүүлж чаддаг, ерөөсөө нам болбол энэ төр захиргаагаа барьдаг байсан үе үшүү дээ. Тийм учраас намын ажлын нөлөө бол маш чанартай, намын ажлаар Төв Хорооны тогтоолууд гарна, Говь-алтай аймгийн Намын байгууллага бол улсад тэргүүний намын байгууллага байсан. Би энэ ажлаараа намын ажлаараа дагнаж зүтгэсэнээрээ Алтан гадас одон авсан шүү, миний бас л баяртай л юм. Бүр социализмын үед авсан. 2005 онд, одоо шиг ингээд хармаалж яваад тараахгүй.

Саранцэцэг -

Та одоо намын ажил хийгээд цалин хэд байсан бэ, ер нь ажил амьдралаа яаж зохицулж байсан бэ, авч байсан цалин чинь амьдралд чинь хүрч байсан уу?

Цэрмаа -

Заа би 72 онд аймгийн захиргаанд орж эмэгтэйчүүдийн зааварлагчийн ажил хийж байсан, заа тэр үед бол бид нарт 750 төгрөгний цалин өгдөг байсан. Аа энэ дээр говийн нэмэгдэл 75 төгрөг өгдөг, ингээд найман зуун хэдэн төгрөг, энэ бол амьдралд тухайн үедээ хүүхэд цөөхөн байсан, авахад болдог байсан. Аа тэгэхдээ нээх их тансаг сайхан хувцасладаггүй нийгэм ч тэгж хувцаслахыг шаарддаггүй өөрсдөө ч гангарахыг хүсдэггүй байсан учраас бидэнд болж байсан гэж ингэж үздийм. Заа тэгээд намын ажлын тэр үеийн шаардлага болбол хүн болгон лектор байх ёстой суртал нэвтрүүлэгч байх ёстой, удирдах ажилтан байх ёстой, аа тэгээд хамт олныг хүмүүжүүлэх ёстой гэдэг, бусдад үлгэр нөлөөтэй байх ёстой, аа тэгээд ямар ч ажлыг зохион байгуулах чадвартай байх ёстой гэдэг ийм шаардлагуудыг тэр ажил хэрэгч чанар гэдгээр шахдаг байсийм. Аа зүгээр намын ахмад ажилтнууд би чинь аймгийн намын хорооны 5 даргатай ажиллаж байсан хүн ш дээ, 1-р дарга. Заа энэ хамгийн эхлээ д Хүрлээ гэж хүн байсийм, Ховд аймгийн хүн, дараа нь Даваацэрэн гэж хүн болсон, бас Ховд аймгийн хүн, тэрний дараагаар Осор гэж хүн байсан, Говь-Алтай аймгийн, одоо энэ Говьалтай аймгийн засаг даргаар ирнэ гээд байгаа Алзахгүй гэдэг хүн байсан, намын хорооны дарга байсан, дараа нь Ганбат гэж залуу байсан, аа таваар ч барахгүй юм байна. 7,8 даргатай цуг. Дараа нь энэ одоо аймгийн засаг дарга хийж байгаа Бямбажав гэж дарга байсан, одоо ажиллаж байгаа. Аймгийн засаг дарга байсан Цогтбаатар, Дорждагва гээд Иргэдийн Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга байсан Дорждагва намын дарга байсан, Цогтбаатар байсан, одоо энэ Бямбажав дарга, 7,8 даргатай хамт ажиллаж, намд одоо олон жил болсон учраас эдэгээрийн удирдлаганд ажиллаж байсан гэж ингэж бодож байгаам. Тэгээд намын ажлын нэг л онцлог байдаг, аа захиргааны ажил бол тогтоол шийдвэр гаргаад шийтгэчихнэ. Аа хүнд ажлаас нь хөөчихнө, шийдвэр гаргачихна. Аа намын ажилд бол хүнийг ажлаас хөөхгүй, яадаг уу гэхээр ерөөсөө л хүнтэй ажилладаг. Хүнтэй ажиллахдаа дандаа удирдлагын ур ухаан арга эв, өөр юм байхгүй. Ерөөсөө л хүнд дандаа сайн энерги ялгаруулж эерэг талаас нь ажиллана. Заа шүүмжлэх юм байлгүй л яахав. Дутагдал доголдлыг нь хэлэх юм байлгүй л яахав, гэхэд л дандаа л сайн талаас нь. Зөв талаас нь л хүнтэй ажилладаг, ерөөсөө л намын ажил бол хүнтэй л ажилладаг. Хөгшин хөвөө залуу хүүхэд гэх юм байхгүй. Ийм л ажил энүүгээрээ л их онцлог ажил байдаг. Аа тэгээд би эхэ дан намын ажил хийгээгүй юмаа бас, одоо хөдөө суманд очиж намын үүрийн дарга хийсэн юм, хөдөө суманд очиж сум нэгдлийн дарга хийсэн би чинь. Ардын Депутатуудын Хурлын Гүйцэтгэх Захиргааны дарга гэж байх үед би Эрдэнэ сумын Гүйцэтгэх Захиргааны дарга хийж байсан юм, аймгийнхаа. Заа тэгээд л хүүхэдтэй жирэмсэн болоод л, эмэгтэй хүн л болсон хойно ирсэн л дээ. Тэгээд сум орныг эмэгтэй хүн ахлаад явна гэдэг бол хүнд л ажил, тухайн үедээ. Тэгээд л адаглаад л нэг ганцхан жишээ хэлэхэд л сумын наадам болоход л одоо морины уралдааныг машин тэрэгтэй явж үзээд л, дараа нь айраг түрүүний морь ирнээ айраг дэл сүүлэнд нь хүргэх гэхэд л эмэгтэй хүн чинь бас их хэцүү ш дээ, ер нь л одоо эмэгтэй хүнд бол ахадсан л ажил. Тэгэхдээ яахвээ, намайг аймаг орны удирдлагууд намайг хүн гэж санаж сайхан ажлуудад тавьж байсан. Сайн явуулахад тусалж байсан учраас би бол баяртай л явдаг. Тэгээд л энэ чанараараа намайг “Алтан гадас”-аар шагнасан байх.

Саранцэцэг -

Намын ажлыг яг хэдэн жил хийв?

Цэрмаа -

Тэр ч одоо 72 оноос хойш 38 жил намын сургуулийн 4 жил хасагдаад л, 34 жил гэсэн үг. Ерөөсөө л цэвэр намдаа л яаж байгаа гэсэн үг. Тэгэхээр нам эмэгтэйчүүдийн сонгуульт ажлаас одоо ч холдоогүй. Одоо Ардчилсан Эмэгтэйчүүдийн Холбооны тэргүүлэгчийн ажил хийдэг. Ийм л хүн дээ, эгч нь одоо. Зүгээр яахав, цалин урамшууллын хувьд бол олон хүүхэдтэй хүнд намайг сурч байх үед хүүхэд тутамд 50 төгрөг өгдөг байсан, тэгээд өөрсдөө цалинтай. Хүн болгон 450 төгрөгний цалин авдаг. Аа тэрэн дээр 1 хүүхэдтэй бол 50 төгрөг нэмж өгнө, 2 хүүхэдтэй бол 100 төгрөг 4 хүүхэдтэй бол 200 төгрөг гэдэг ч юм уу. Тэгээд бид нар чинь ар гэрээ намын сургуульд сурсан ч гэсэн тэжээдэг, ийм л байсан, сайхан үе байсан.

Саранцэцэг -

Та намын сургуульд сурч байсан үеэ ярихгүй юу?

Цэрмаа -

Хөдөөнөөс ирээд намын сургуульд нэг инээдтэй юм нь бүх хичээл орос дээр явагдана, тийм, бүх хичээл орос дээр. Тэр орос дээр явагддаг хичээл болбол хөдөөний бид нар үнэхээр зарим талаар хоншоор дутна гэж одооны энэ залуучуудын ярьдгаар тийм, ёстой мэдлэг дутдаг байсан. Аймгийн энэ Халиун сумын засаг дарга байсан Баттулга гээд одоо настай хүн байна л даа, тэр тэгдэг. ....Марксизм ленинзмээр мал аж ахуйг удирддаггүй юмаа, орос хэлээр удирддаггүй юм...... гэж багштайгаа маргаж сургуулиасаа хөөгдөх тооны юм болж байсан байхгүй юу. Тийм сүрхий, тэгээд ерөөсөө философийн ном орос дээр лекцээ хурдан бичиж чадахгүй, аа тэгээд зураад суудаг философийн номон дээр. Багш ч өөрөө орос хэл дээр тууштай сайн биш шүү дээ, өөрсдөө философийн ном хараад хэлнэ, аа хэллэг болбол яана, ёстой ямар сайндаа ....Хүн бүр бага балчаасаа гээд лоозон цээжлүүлдэг, тэгээд бид нар ....каждый ...тэгж ингээд автоматаар цээжилдэг, ийм л байсан байхгүй юу. Тэгээд манай Баттулга тэгж хэлж буруудаж л байсан. Яг тэр үед л дээ. Аа 78-82 оны үед л тэгж орос дээр бүх хичээл ордог байсан. Тэр бол нэг талын жаахан одоо л бодоход жаахан хэлмэгдүүлэлт болсон байхаа, түүний оронд монгол дээр нь заагаад монгол дээр нэг сумын ажил дээр очиж практик дадлага хийлгээд нэг одоо хөдөлмөрийн баатрыг юм уу нэг намын нэг тэргүүний даргыг дагалдуулаад сургаж байсан бол бид нар өшөө чадалтай сэхээтнүүд гарах магадлал өндөртэй байсан болуу гэж одоо боддог байхгүй юу.

Саранцэцэг -

Яг одоо таны ажил хийж байх явцад ид ажил хийж байх үед үнэхээр хэцүү юмаа гэж шантарч байсан үе тохиолдож байв уу ?

Цэрмаа -

За би нэг манай аймаг чинь ийм учиртай байхгүй юу. 1992 оноос хойш Улсын Их Хурал /УИХ/, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дандаа ялалт байгуулж байсан. Тийм, дандаа ялалт байгуулж байсан. УИХ-д намаас ямар л хүн дэвшинэ Базархүү, Цогтбаатар, Очирхүү гээд л ингээд л бүгд л гарсан байхгүй юу. Дашдорж. Ингээд гардаг. Аа гэтэл Их хурлын буюу ингээд дээд шатандаа Говь-алтай аймгийн нам болбол ард түмний сонголт маш сайтай мөртлөө яг намын анхан шатны байгууллага буюу намын хороон дээрээ ажил их царцанги, царцанги л гэж хэлэх юм даа, ийм үед ганцаараа ажиллаж байсан л даа, би. Одоо 1996 оноос хойш л одоог хүртэл энэ нам дотор л байна, сүүлийн үед л энэ намын хороо аппараттай болж олширч байна. Түүнээс нэг хэсэг 2-лахнаа ажилладаг, дарга маань аймгийн засаг дарга Цогтбаатар ажилладаг, би өөрөө тэр болбол сонгуулиар ажилладаг, би бол улс төрийн ажилтнаар ганцаараа байдаг. Аа тэгээд тэнд аймгийн намын бага хурлыг 2-хон хүн хийнэ гэдэг хүнд л асуудал. Тэгээд л илтгэл доклад бүх юмыг нь хийгээд л, мандатын комиссын илтгэлээ өөрөө тавиад л, аа жинхэнэ хурлынхаа илтгэлийг даргаараа тавиулаад л, Цогтбаатар дарга тавиад л, тэгээд л бид 2 аймгийн намын бага хурлыг хүртэл авч гарч байсан. Тийм, тэгээд хүний чадаад сурчихсан юм бол нээх үүртэлгүй гараад л явчихаж байгаам. Тийм, сүүлийн үед л одоо намын ажил л жаахан тийм болчихсонд үед л сэтгэл жаахан гонсгор болчихоод байгаам. Дээр үе шиг бол ёстой хамтаараа зүтгээд л ямарч хүнд ажлыг даваад л, ямар ч хамт олныг удирдаад л, сум орны ажил намын анхан шатны ажилд дайчин чадварын үзлэг гэж хийгээд л хичнээн үр дүнтэй, тэр хамт олон ч тэр намын анхан шатны байгууллага ч тэр шажигнасан л юм ажилладаг л байсан, одоо бол тийм юм байхгүй, одоо энэ аймгийн намын хороонд байгаа залуучууд бол протоколоо бичиж чадахгүй, хурлынхаа тэмдэглэлийг хийж чадахгүй байна ш дээ, тэгэхэд ажил сурахгүй ахмад хүмүүсүүдээс үг дуулахгүй, юм хийгээд ингээд ингээд хийх үү, яах уу, ийх үү гээд асуухаа мэдэхгүй. За ер нь нэрэлхдэг ч юм уу, бид бол нэрэлхдэггүй байсан. Юм чадахгүй бол чадахгүй байна, одоо яах уу, чөлөөтэй асуудаг, мэдэхийг хүсдэг, одоо бол тийм юм алгаа гэж л бодогдоод байдийм.

Саранцэцэг -

Таны амьдралд одоо хамгийн жигшдэг юм нь юу вэ ?

Цэрмаа -

Заа миний жигшдэг юм бол бялдууч хүнийг ёстой үзэн яддаг, үнэхээр ёстой хамгийн мухай. Нэг хүнийг хараад л нөгөө тийш хардаг, өөрөө би их шударга хэлдэг, шударга хэлснээсээ болж би алддаг хүн байхгүй юу. Тухайлбал ингэдэг гэж байгаам. Ингэж хэлээд би нэг буруудаж л байсийм. ...Социализмын үед чинь ажил сайн хийдэг хүн чинь шагнагддаг байсийм, одоо энэ капитализмын үед чинь ажилгүй хүмүүсүүдийг шагнадаг болж гэж, үргэлж тэжээж байна ш дээ, одоо. Залхуу улсуудыг одоо тэжээж байна ш дээ, гурил өгч байна, хүнсийг нь өгч байна, одоо юмаа барсан ажилгүй залхуу хүнийг шагнадаг болсон. Энэ бол ёстой зэвүү дургүй 2-г зэрэг хүргэдэг. Үнэхээрийн муухай одоо, юу гэсэн үг вэ. Үгүй ээ одоо ямар хууль дүрэм нь үйлчлэхээрээ ингэдийм. Үгүй ээ мөн, сонин байгаа биз. Тэр л их сонин санагаддаг. Тэгээд л энэ болбол одоо ямар учиртай юм болоо гээд малаа үхүүлээд нөгөө зудны жил 500 малаас 5-хан мал үхүүлээд бусад нь байж байгаа хүнийг ёстой шагнамаар байгаам. Тэгэхэд чинь наад хотоо харлуулсан айлуудад нь аваачиж малжуулах төсөл 5 шуудай гурил, будаа, аваачиж өгч байгаа байхгүй юу. Энэ сонин байгаа биз. Тийм, ийм л л их эвгүй санагддийм. Миний жигшдэг юм бол энэ л байгаам. Тэгээд бас нэг ийм юм бодогддиймаа. Ёстой л нэг 2-лахнаа ярьж байгаа болохоор чөлөөтэй ярьж байна. Удирдлагын бүрэлдэхүүн дотор аймаг сум, баг ерөөсөө ингээд удирдлагын нэг вакум үүсдэг. Тэр вакум дотор өөрийн л нэг багийн л хүн байна. Гаднаас нэг хүн орж ирвэл болбол л гаргаж байна. Аа тэгээд тэр дотор бол авилга, хээл хахууль тэгээд л одоо ёс суртхууны доголдол архидалт янз бүрийн л юм байна. Эниийг бол одоо нийгмээ цэвэрлэж төрөө төвшитгөхөд бол анхаарах ёстой л гэж би дотроо ойлгодог. Би одоо ахмад хүний л хувьд хэлж байгаам ш дээ.

Саранцэцэг -

Ер нь одоо таны амьдралын туршлагаас харахад эмэгтэйчүүдийн байдал яаж өөрчлөгдсөн бэ? Эмэгтэйчүүдийн талаар төрийн ямар ямар бодлого явагдаж байсан бэ?

Цэрмаа -

Заа ер нь өөрийнхөө л насны хэмжээгээр ярихад бол эмэгтэйчүүдийн байдал бол хамаагүй дээшилж байгаа шүү. Их сайхан болж байгаа, нийгмийн төлөвшил хөгжил гээд л, одоо соёл иргэншилээ дагаж байна л даа. Тухайлбал дээр үед 15,16 хүүхэдтэй айл байлаа, тэнд болбол эмэгтэй хүний хорио цээрээ тэр одоо нэг жил тутам төрж байсан ч тэр хүний цус багадалтыг хамгаалах, эрүүл ахуйн талаас нь бол энэ бол одоо за яахав ухуулга сурталчилгаа байсан байх. Нэг эмч маш олон өрхөд хүрэх хүртээмж ч муу байсан байх. Аа гэтэл сүүлийн үед болбол одоо өрхийн эмнэлэгтэй боллоо баг тус бүр эмчтэй боллоо, эмэгтэйчүүдийн мэдлэг чадвар гадаад дотооодод явж курс дадлага хийж олон түмэнд нөлөөлөх хандлага нь бол их болж. Аа тэгээд эмэгтэйчүүд чинь нэг хэсэг толгойтой үсээ ч угаахгүй, хөлийнхөө шиврийг арилгахгүй байлаа ш дээ. Одоо бо тийм юм алга, ямар ч айлд ороход бол ёстой өнөө вок саван нь элбэгшчихсэн, бүх юм нь байгаа учраас эмэгтэйчүүд их соёлжиж байна. Азийн сайхан л эмэгтэйүүдийн тоонд монгол эмэгтэйчүүд орж байна ш дээ. Тийм учраас энэ болбол нийгэмд их дэвшил гарлаа. Заа харин эмэгтэйчүүд дотроос нэг их эмзэглэх юм бол юу гэхдээр охидууд гадаад дотоодын хүнтэй их суж байна. Биеэ үнэлж банйа, архинд донтож байна, хар тамхи одоо тамхинд донтох асуудал бол ёстой төрийн бодлогоор зохицуулмаар санагддаг. Ийм л юм бодогддийм, над одоо.

Саранцэцэг -

Заа гэтэл эрэгтэйчүүдэд ямар өөрчлөлт гарч байна ?

Цэрмаа -

Заа эрэгтэйчүүдийн хувьд бол зуны цагт нь морь уначихаад л монгол архиа уучихаад л морин дэл дээгүүр айл хунар хэсээд л тийм нэг хэсэг үе байсан гэж байгаамаа. Одоо ахмадууд ахмад эмэгтэйчүүд ярьдийм. Гэтэл одоо бол тиймгүй байна. Харин одоо амьдрах ухаантайгийнх нь амьдрал бол дээшилж байна. Бүүр сайхан. Яг одоо амьдралын амьдрах ухаан төлөвшлийн хувьд одоо ялгарал гарчихсан байна. Амьдрах ухаан муутай нь архинд ороод л, гудамжинд гараад л, бүр одоо хог дээр ёстой нөгөө буруу замаар л орж байна. Аа амьдрах ухаантай нь бол бизнесийн бодлогоор ч сайн өсөж байна, удирдлагын бодлогоор ч сайн өсч байна. Аа бас өөрсдөө боловсрох талаар эрэгтэйчүүд сайн байхшиг байна. Аа нэг дутагдалтай тал нь бол ерөөсөө амьдралын хувьд гэр бүлийн хувьд тогтворгүй байдал бол илт ажиглагдаж байна. Би бас хэдэн аймаг орныхоо юунд судалгаа хийж үзэхэд гэр бүлийн салалт их байна. Хүүхэд өнчрүүлэх явдал их байна. Энэ болбол надад бас л одоо нийгэмд нэг доголдол дутагдал гарч байна л гэж сигнал өгөөд байгаам. Одоо залуу залуу сайхан залуучууд гэрлээд 7 хонохгүй салах тохиолдол байх юм. 7,8 жил амьдарсан сайхан гэр бүлүүд гэнэт салчих юм. Чухам юунаасаа болдийм, бас нарийн амьдпралын зөрчил байдаг л байх. Гэхдээ л төлөвшил бат төлөвшиж чадаагүйгийн нэг илрэл Гэхдээ л төлөвшил бат төлөвшиж чадаагүйгийн нэг илрэл ингэж боддийм даа эгч нь.

Саранцэцэг -

Заа. Монгол оронд нэгдэлжих хөдөлгөөн гэж 50-иад онд хийгдэж байсан энэ яаж хийгдэж нэгдлийн гишүүн болоход ямар журмаар нэгдлийн гишүүн болж байв, ер нь нэгдэлжих хөдөлгөөнийг хүмсүүд яаж хүлээж авсан бэ?

Цэрмаа -

За би нэгдэлжих хөдөлгөөнийг би бас арай бага байсан учраас арай сайн мэдэхгүй байгаам. Гэхдээ ном түүхээс судлаад, хөдөөгийн ахмад нэгдэлчдийн түүхээс судлахад бол нэгдэлжих хөдөлгөөнд чинь бас бүгдээрээ УРА хашгираад ороогүй юм байналээ ш дээ. Ерөөсөө тэнд нэгдлээс зугтаж байсан хүн байгаам, малаа дарж байсан хүн байгаам, тэр хүмүүс нь нэр хаягаараа. Манай нутагт Түдэв докторын номон дээр байдийм. Пэзав болсон ногоон шүдтэй Донхор баян гэж байдаг байхгүй юу. “Нүүдэл суудал” гэдэг роман дээр. Тэр нь яадаг уу гэхээр нэг их ногоон шүдтэй, тийм баян өвгөн байсан байгаам. Тэгээд тэр их баян хүн учраас нэгдэлд ороогүй. Тэгээд тэр амьдрал яг үнэн шүү гэж манай аав хэлдэг байсийм. Түдэв доктор үнэхээрийн мундаг хүн, хөдөөгийн амьдралыг яаж ингэж сайн мэдэв ээ гэж ингээд асуугаад ярихдлээр ...Тэгэлгүй яахав, өөрөө малчин хүний хүүхэд, аав ээж нь нагац магац нь их юмтай хүн байсийм гэж манай аав ярьдаг байсийм. Тийм учраас тэр нэгдэлжих хөдөлгөөнд бүх хүн 100% орсон гэвэл тэр худлаа. Тэнд бол дургүйцсэн хүн байсан. Нөгөө Итгэлт баяны малаа нуудаг эд нар бол яг амьдрал дээр үнэн гэж байгаам. Манай аав ч ярьдаг байсан, ахмад нэгдэлчид ч ярьдаг байсан. Олон хөдөлмөрийн баатруудтай уулзсан, би чинь “ҮНЭН” сонины сурвалжлагч давхар хийдэг юм шүү дээ, эгч нь. Тэгээд хүмүүстэй улзана, учирна, асууна, ярина, энэ малчдын тухай. Хөрөг нийтлэл бичнэ. Энэ намын ахмад ажилтан Цээсүрэн гээд хүн байдийм. Сүхбаатарын хошой одонтой. Одоо өнөөдөр бас зовлон жаргал тохиолдоод өөртэй чинь уулзаж чадаагүй. Энэ хүний талаар бол би сонин хэвлэлд олон удаа бичиж байсан, уралдаанд ч орж байсан. Энэ хүн ярихдаа бол тэгдэг ш дээ ...Ерөөсөө намын ажилтан хүн бол хүнтэй л ажилладаг ажил гэж тэрийг л хэлдэг. Би бол ёстой 100% хүлээн зөвшөөрдөг. Тэгээд нэгдэлжих хөдөлгөөнд их бэрхшээл байж нэгдэлжих хөдөлгөн ялсийм гэдэг шүү. Нэгдэлжих хөдөлгөөн чинь дангаараа ч түгээгүй гэж байгаам. Газар тариалантай хамт хөгжиж байсан гэж байгаам шүү. Нэгдэлжих хөдөлгөөн мал нийгэмчлээд л дараа нь газкар тариалан эхэлсэн гэж байгаам. Газар тариалан бол Монгол оронд бүүр их дээр үеэс эхэлсэн, археологийн янз бүрийн судалгаагаар анжис манжис гараад байна гэдэг чинь тэр газар тариалан юм их дээр үед хөгжиж байсан байгаам. Манай аавын аав гэхэд л өөрсдөө тариагаа тариад үхэр тэргээр ингээд газраа борнойддог байсан гэж байгаам. Нөгөө модон юугаар араас нь чирүүлж. Тэгээд л намар ургацаа авч тэрүүгээрээ хүүхдээ тэжээдэг гэж ингэж ярьдийм.

Саранцэцэг -

нэгдэлжих хөдөлгөөнд мал цөөтэй юм уу, огт малгүй айлууд юугаа нийгэмчилж, юугаар хөрөнгө оруулж яаж нэгдэлжиж байсан бэ?

Цэрмаа -

Заа байз их инээдтэй юмаа, нэг хэн гэлээ нэг чавганцыг нэгдэлд авна авахгүй гэж байгаад авч байсан юмдаг гэж ярьдаг юм. тэгэхээр зэрэг мал багатай ядруу зүдрүүхэн хүнийг нэлээн их тээг тавьж байж оруулдаг байсан юм бол уу гэж би боддог, тийм юм байнаа гэж л хүний ярианаас л манай аав л хэн гэлээ нэг эмээгийн нэр хэлээд ганц хүүтэй байсан, яг л тэр Итгэлт баяны Дэмбэрэлийн нөгөө ээжийн ярьдаг шиг л яг л тийм юм яриад байдаг байсан. Тэгэхээр энэ болбол кино шийн дээр телевизийн янз бүрийн сурталчилгаан дээр чөлөөтэй гардаг юм байнаа. Тэр хэмжээгэр ойлгоход болох юм байна л гэж эгч нь ойлгодог.

Саранцэцэг -

за. Сумаас хөдөөгөөр айлуудаар явж нэгдлийн талаар ухулж ярьдаг байсан шиг байгаам. Харин тэр үед хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр хэр их сурталчилдаг байсан талаар мэдэхгүй юм?

Цэрмаа -

за тэр манай намын хороонд дэд эрдэмтэн Очирбат гэж хүн байсийм. Тэгээд энэ хүн бол аравт тавтын систэмээр ухуулга гэдэг юмаар эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Тэр малчин өрх дотор 5 өрх байхад “тавтын систем” 10 айл байхад “аравтын систем” 15, 50 –тын систем гэж яг тэрүүн шиг л ухуулга явж байсан гэдэг. Ингээд хүүхдээ сургуульд өг, нэгдэл нийгэмд ор, аа гэр бүлийнхээ хүнийг эвлэлд элсүүл, эвлэлд элсүүлэхдээ манай ээж ингэдийм.... 18-тай байхад миний үсийг Бошгыг халах Залуучуудын Эвлэл гэж мини й үсийг тайрч байсан гэж ярьдаг. Тэгэхээр л янз бүрийн шахалтууд одоо энэ нийгмийн зөв давалгаа ч явж байсан байгаам, буруу ч юм явж байсан байгаам. Тэр чинь заавал эмэгтэй хүний үсийг тайрах шаардлага байсан ч юм уу, үгүй ч юм уу. тиймээ. Тэгээд л тийм тийм юмыг бодоход бол их л сонин л байсан байгаам. Ер нь нийгэм.., манай аав надаас ингэж нэг асуусан, намайг сургууль төгсөөд ирсэн хойно. 82 онд ш дээ. Миний аав тэгэхэд 80 гарчихсан байсан. ... заа хүү минь чи намын сургууль төгслөө гэж байна, Сүхбаатар Чойбалсан, Дэмид жанжин гээд “хувьсгалын 7” гээд байдаг ш дээ, ..Заа “хувьсгалын 7” гээд хувьсгалыг байгууллаа, монгол оронд. Гэтэл” хувьсгалын 7” долуулаа буруудаад заримд нь хор өгөөд алчихлаа заримыг нь хорьж байж аллаа, за энэ чинь ямар учиртай юм? гэж надаас асууж байсан. Мөн ноцтой асуулт байгаа биз? Аан? Би хариулж чадаагүй ш дээ. Ёстой нэг..., би намын сургуульд 4 жил ном заалгаж ирсэн. Би аавынхаа асуултанд хариулж чадаагүй. ...За чи энийгээ л тайлбарлаад өгчих, за та нар Хувьсгалт намын тэр сургуульд нь сурч байгаа юм бол. Тэгээд би очоод багшаасаа асуусан. Манай намын сургуулийн багш бас хариулж чадаагүй, ерөөсөө яг барин тавин над хариулж өгөөгүй. Ийм л байдаг юм байналээ. Их сонин байгаа биз. Сонин байгаам. ...заа хүү минь “Хувьсгалын 7” гээд хувьсгалыг байгуулсан, дараань “Хувьсгалын 7” долуулаа буруудсан гэж байгаам шүү. Ноцтой байгаа биз. Тэгээд би Очирбат гуай, дэд эрдэмтэн Очирбат гуай аавтай хамт ирээд яриад байдаг байсан. ..Та 2 юугаа ярьдаг юм бэ, жаахан архи уудаг хөгшин байсан л даа, тэр. Эрдэмтэн хүн. битгий хүний нэр төр бузарлаарай гэж байсийм, одоо юун бузарлахтай. Одо тэр 2-т ярих юм байсан байна ш дээ. Тийм хэрсүү хүнээс чинь тэр эрдэимтэн өвгөнөөс юм асууж мэдэж авахаар байсан байна. Тэгэхэд би аавыгаа тэгж шүүмжилж байсан, тийм л одоо хүний тэнэг залуу, бас болчимгүй явдал бол одоо эргээд одоо бродоход гэмшмээр. ийм л байдаг юм даа. Ноцтой асууж байсан байгаам ш дээ.

Саранцэцэг -

Таны хариулж чадахгүй гэдгийг ч тооцсон л байх?

Цэрмаа -

Тооцсон байна. За чи хүү минь намын сургууль төгслөө .., ёстой нөгөө Рэнчин гуай Нямаа охиныгоо ...Хүний нүд сохлох эрхтэй болж дээ гэдэг шиг л, нүдний эмч болоход нь. Яг л тэрүүн шиг л юм болсон доо.

Саранцэцэг -

Ер нь одоо таны гэр бүл хамаатан садан дундаас хэлмэгдсэн хүн байдаг юм уу ?

Цэрмаа -

Байдийм. Ёстой байдийм. Миний аав чинь одоо 90 хүрчихээд нас барсан. Бараг 90 хүрсэн. Тэгээд аав маань “Ахай Ёнзон хамбын хэрэг” гэж энэ Говь-Алтай аймагт том олон лам нарын хэлмэгдүүлэлт болсон хүн байдаг байхгүй юу. Тийм одоо ч гэсэн хэлмэгдүүлэлтийн цагаан номон дээр Говь-Алтай аймаг, Завхан аймагт “Ахай Ёнзон хамбын хэрэг”-т хэлмэгдсэн хүмүүс гээд лам нарын нэр жагсаалттай байдаг. Тэгээд тэр Ахай Ёнзон хамба гэдэг нь миний аавын аавын ууган ах нь байсан. Тийм, ийм хүн байсан гэж байгаам. Тийм, “Ахай Ёнзон хамбын хэрэг” гээд т үүхэнд байдаг байхгүй юу. Тэгээд энийгээ аав надад бүр сайхан яриад өгөхгүй. Тун бие нь муу байхдаа нэг удаа нэг цухуйлгаад л, тэгээд л өнгөрчихсөн. Тэгээд л миний аав нас барчихсан. Хэрвээ би энүүнийг л дэлгэрэнгүй мэдсэн бол бид нарт маш олон хүн.., тэгээд миний аавын дүү нэг зурхайч хүн байсийм. Зурхайч, одоо тухайн үедээ бол зурхайч, тэгээд бас хэлмэгдэж шоронд орсон. Яагаад хэлмэгдсэн бэ гэхдээр зэрэг одоо манай нутгийн Намалзахын гол гээд энэ Халиун сумын урд байна, тэр нутагт манай аавын дүү нутаглаж байсан, манай аавынх байсан, манай аавын ахынх байсан гэж байгаам. Тэгээд тэр хүнийг Загдсамбар гэж хүн байсан. Тэгсэн чинь айлын нэг хүн нь ингээд хүүхдийн машинаар ингээд гулсуулж тоглож байгаад Цэдэнбал Чойбалсан 2 онхолдов оо гэж хэлсэн гэж байгаам. Ерөөсөө тэгж л хэлж оруулсан гэж байгаам. Тэгээд л 8 жил шоронд хоригдсон. Тэр манай аавын дүүг. Тэр айлын хүн нь Маньбазар гэж хүн байсан гэж байгаам, матсан хүн нь. Тэгээд үнэндээ ч одоо хүүхдийн тэргээр тоглосон ч юм уу, үгүй ч юм уу бид нар нас гүйцэж мэдэхгүй ш дээ. Тэгээд л шоронд орсоэн гэж байгаам. Тэгээд л ерөөсөө Яамныхан нөгөө ногоон малгайтнууд ирээд л аваад явсан гээд л ярьдийм. Тэгээд л аавын чинь дүүг аваад явсан, их ч эрдэмтэй хүн байсан, Бигэр сум нэгдлийн дарга байсан гэнэлээ дээр үед. Тэгээд өөрөө их юм мэддэг хүний өвөр дэх зурхайн буюу тэр тооны аргатай л хүн байсан юм шиг байгаам. Хүний өвөр дэх мөнгөнөөс нэг л тоо хэлүүлээд л яг хэлдэг тийм хүн байсан. Бодоод л гаргадаг. Тэгээд тэгж хэлээд шоронд ороод 8 жил болоод шоронгоос гарсан гэж байгаам. Тэгээд шоронгоос гарахдаа болбол одоо бодоход элэгний өвчин гэж ярьж байгаам. Элэгний л өвчин байсан байх, тэр үед тийм л өвчин байх гэдэс нь ингээд дүүрч байгаад тэгээд нас барсан гэж ярьдаг. Тэгээд 91 онд цагаатгагдсан. Тэгээд цагаатгаад аймгийн юунд нь цагаатгалын юунд өргөдлийг нь бичиж ганц өргөмөл хүүхэн байсан, тэрэнд нь цагаатгалын мөнгийг нь авч өгсөн л дөө. Жавзмаа гэдийм. Тэгээд манай ах дүүсээс ганцхан хүн хэлмэгдлийн мөнгө авсан. Жил болгон энд нөгөө цагаатгалын хэлмэгдүүлэлтийн өдөр болдог, тэрүүнд бид нар гандандаа очно, нэг шар тос хүжээ өргөнө, тэгж л байдийм даа, хүү минь.

Саранцэцэг -

Ер нь одоо хэлмэгдээд баригдаад явсан хүмүүсийн нээлттэй шүүх хуралдаан ер нь шүүх хуралдаан болдог байсан тухай та сонсч байсан уу, ямар нэг дурсамж яриа байдаг уу. тухайн үед баригдаж явсан хүмүүсийнхээ талаар төр ямар тайлбар хийдэг байсан болоо?

Цэрмаа -

ёстой энийг мэдэхгүй юм. би нэг манай тэр аавын аав нь амьд байхдаа нэг тэгж хэлж байсан юм гэнэлээ. Юу.., энэ хойш нь Завхан луу ачсан юм байна л даа, Завхан луу ч ачсан юм байна манай аймагт ч тэр лам нарыг буудсан юм байна, тэгээд замдаа Дотоод Яамных нь нэг мундаг ид шидтэй лам байсан гэнээ, тэгж ярьж байсан. Тэр лам ингээд хээр буулгаад бие засуулахад нь ингээд номынхоо хүчээр өөрийгөө нуучихдаг хүн байсан гэнэ, тэгээд нэг хүн дутчихдээр зэрэг хөдөө мал маллаж явсан хоньчин хүнийг аваад ачаад явчихаж байсан гэнэлээ. Тоонд нь оруулаад. Нөгөө тоог нь дутаахгүйн тулд. Энэ бол үнэхээрийн хэлмэгдүүлэлт. Энийг л би ёстой .., ёстой л одоо яана даа, тэр муу амьтны үр сад одоо хүртэл л юм бодож байдаг байх даа л гэж бодогдоод байдаг. Тийм юм болж байсан гэж манай аавын тэр буурал аав хөгшин тэгж ярьж байсан гэсэн. Яг ингэж байсан гэж байгаам даа, тэгээд тэр биеэ нуугаад номынхоо хүчээр нуусан хүн нь ирчихсэн ярьж байсан гэнэлээ. Тэгээд ..Би тэндээс харж байхад мал маллаж байсан хүн аваад явчихсан, би нэг нүгэл хийлээ, өөрийнхөө амийг нэг аварлаа гэж ингэж ярьж байсан гэж. Тэгээд төрийн хар хүн болоод хөдөө мал маллаж байгаад юу гэлээ 87 насандаа талийгаа ч болсон тэр хүн гэж тэгж ярьж байсан. Нэрийг нь хэлж байсан, би одоо санахгүй байна. Ийм л сонин түүх л би сонссон.

Саранцэцэг -

ер нь одоо хэлмэгдээд баригдаад явчихангуут ард үлдэж байгаа гэр бүлийн үлдэгсэд юу мэдэж үлдэж одоо тэднийхээ араас ямар нэг мэдээлэл олж сонсдог байсан бол уу?

Цэрмаа -

ЭЭ дээ бараг хэлдэггүй байсан бол уу. манай ээж л тэгдэг ш дээ. Миний ах ийшээ яваад алга болчихсон л гэж хэлээд байдаг. Тэр бол үнэн хэрэг дээр Бигэр сумын хүн байсан, Бигэр чинь том Бигэр номун хаан гэж бигэр номун хааны хийд гэж байсан гэнэлээ. Тэгээд их том сүмтэй Бигэрийн. Тэр төрсөн ах нь Лхагва гэж хүн байсан юм гэнэлээ. Ийшээ яваад алга болчихсон гэж байгаам, хот гэж хэлэхгүй байгаам, Завхан гэж хэлэхгүй байгаам. Ийшээ яваад алга болчихсон л гэж хэлээд байгаам. Тэгэхээр зэрэг тийш нь аваад явсан гэдиймуу, одоо тийм мэдээлэл л үлдээдэг байсан бол уу гэж би таамааглаж байгаам. Одоо мини й ээж 83,84 насандаа бурхан болсон л доо, тэгэхээр одоо амьд байсан бол байж баймаар л байгаам. Даанч л тэр үед аав ээжийгээ байхад юм мэдэхгүй асууж сурахгүй байсаар бүх юмнаас хоцорчихсондоо харамсаад байдаг юм. хэрвээ байж байхад нь тэгээд яасан юм, тэр чинь юу болсон юм гээд байцаад байсан бол нэлээн л юм ярих байсан даа. Тэгж л бодоод байдийм, тийм.

Саранцэцэг -

8 жил ял эдэлж байх хугацаандаа танай тэр хэлмэгдэж байсан төрлийн тэр хүн ямар байдалтай байсныгаа ярьдаг байсан бол уу?

Цэрмаа -

тэр их л. Нэг ярьсан юм гэсэн, аав ээж 2-т. Намайг жаахан байхад нэг ийм хурган дээл, бужгар хурганы арьсан дээл , тийм мөнгөн товчтой дээл өмсчихсөн, одоогоор бол одончуу юм уу, минчүү юм байлгүй дээ. Минчүү дээлтэй тийм хүн намайг нэг тэвэрч өргөөд үнссэн гэдгийг би санадийм. Тэгээд энэ аймгийн яам гээд хорих газар энэ хажууд байсан юм гэнэлээ. Тэнд хоригддог, тэгээд нөгөө их номтой хүнээр чинь юм бичүүлдэг байсан гэсэн. Юм л бичүүлээд байдаг. Тэгээд л тэр зурхайн юмаар л тэр Дотоод Яамныхан тоглочихдог байсан гэсэн. Ерөөсөө тэрийг ингээд хэлээд өг, энийг ингээд хэлээд өг, энэ мөнгийг ингээд хэлээд өг гээд л. Тэгтэл одоо гаргаад явуулчих тийм эрх хэмжээ байгаагүй гэж байгаам. Тэгж ярьж байгаам. Тэгээд надад бол тэр улсууд сайн байсан, тэгэхдээ намайг тавиад явуулчихаж чаддаггүй байсан, ингээд эрэмдэг зэрэмдэг болоод үхэхийн даваан дээр ирлээ гэж ээжид ярьж байсан гэж байгаам. Тэгээд л ерөөсөө удаагүй юм гэнэлээ 14 хоносон юм уу, 21 хоносон юм уу, тэгээд л нас барсан. Тийм, дэндүү харамсалтай. Их залуу насандаа нас барсан гэж хэлж байгаам. Тэр нь юу гэхдээр одоогоор бол шар өвчин л байсан байх гэж ярьж байгаам. Энэ одоо та нарын яриад эмнэлгийн ярьдгаар бол тийми л өвчин байсан байх гэж л таамаглаад л яриад байдийм бид нарт. Их ярьдаг байсиймаа, ах чинь тийм хүн байсан, аав чинь тийи хүн байсан, залуудаа ингэдэг байсан, аавын чинь дүү тэр хүн хэлмэгдэж явсан, тэгэхдээ бас муухай байгаа биз. Одоо хүнийг ..Цэдэнбал Чойбалсан 2 онхолдлоо гэж хэллээ гэж шоронд оруулна гэдэг чинь. Эвгүй байсан байгаа биз, үгүй одоо их л зүггүй хүн байсан гэнэлээ.магадгүй тэгээд хэлсэн байж магадгүй. Тэгэхдээ л тэгж байна гэж хүнийг 8 жил хорьж байна гэдэг, юу гэсэн үг вэ. Тэгсэн л юм ярьдийм. Яг л 8 жил хорьсон, тэгээд тэр цагаатгалын ийм үнэмлэх өгдийм байналээ. Цагаан үнэмлэх. Тэрэн дээр бол мянга есөн зуун тэдэн оны тэдэн сарын тэдэнд ийм ийм хэргээр хэлмэгдсэн, тэр Балига овогтой Загдсамбарыг 91 оны 9 сарын 6нд цагаатгалаа гэсэн үнэмлэх ирсэн. Тэгэд л тэр үнэмлэхнийх нь дагуу цагаатгалын сая төгрөг олгодог юм байналээ. Хүүхдэд нь авч өгсөн би. Би ч өөрөө ах дүүс олонтой. Ах дүүсдээ аваад өгч болох л байсан. Одоо миний нэрээр гараад л ганц тэр өргөж авсан хүүхэнд нь аваад л өгсөн.

Саранцэцэг -

таны одоо амьдралын туршид Монгол дах шашин шүтлэг яаж өөрчлөгдсөн бэ? Төрд шашны нөлөө гэвэл та юу хэлэх үү?

Цэрмаа -

яахав, төр болбол хууль дүрэм, одоо янз бүрийн зангаар төрийн төмөр нүүрээрээ ард түмнээ айлга даг, цочоодог аа жинхэнэ хуулийг хэрэгжүүлдэг ийм юм байна л даа, аа шашин болбол ганцхан тэр энэрэнгүй, тэр нөгөө одоо сургааль ухуулга байна ш дээ, шашны нэг өөрөөр хэлбэл, рашаан ус руу цагаан юм оруулж болохгүй, цус оруулж болохгүй, энэ болбол одоо болдоггүй юмаа, соёл иргэншилтэй холбоотой байгаа биз, энэ бол маш их зөөлөн талаар ард түмний хүмүүжилд нөлөөлж байна, одоо төлөвшилд нөлөөлж байна, нийгэмд нөлөөлж байна. Энэ талаараа бол шашин одоо бас байх ёстой зүйл, маш их байх байхдаа хүнийг энэрэнгүй, одоо тэр байгаль орчин, тэгээд л хүн ард эцэг эх ахас дээдсээ хүндлэх ард түмнээ хүндлэх ийм юманд бол би ашигтай байна гэж ингэж үзэж байна. Маш их хэрэгтэй сайхан юмаа гэж. Аа гэтэл сүүлийн үед шашин нам 2 элбэгшээд тиймээ, одоо Буддын шашин, Христ ямар ямар гэнэ үү одоо маш олон шашин, УБ-аар л нэг байшин л болж байна. Тэгээд энэ чинь одоо Төрийн хяналт байх л ёстой юм шиг бодогддийм. Гадаадын одоо янз бүрийн шашин тэрэн дээр одоо надад болдог л юм байх даа л гэж бодогддог юм тэр. Энэ бас төрийн бодлого байна, энэ шашин соёл урлаг, боловсрол , шинжлэх ухаан хариуцсан олон том сайд ноёдууд байна, тэв нар одоо бас нэг бдлого боловсруулж л байдаг байх гэж л боддийм даа.

Саранцэцэг -

Та өөрөө шашин шүтдэг үү?

Цэрмаа -

Сүсэг бишрэлийн хувьд бол би Буддагаа шүтнээ. Өө ямар ч байсан цагаан сар энэ тэрд бол хүжээ барина, уул овоондоо мөргөнө, энэ болбол одоо бид нарын бүүр огтсон заншил аав ээж ах дүүс тэр удам судраас. Аа ба нэг нэг нь өвдөж зовох янз бүрийн юм болбол ламд очно. Одоо юу нь болохоо больчихов, гэрийн нуруу ямар байна, бид нарын нуруу ямар байна, хүүхэд миньт яахнав асууна. Энэ бол би шашнаа хшүндэлж байна, хүрээлж байна л гэсэн үг.

Саранцэцэг -

Заа, ардчилсан хувьсгал 90 онд Монголд ялаад энэ үед та ажлаа хийгээд явж байсан байна, аа тэгэхээр энд та оролцов уу, нийтлэг хүмсүүд ардчиллаас юу хүлээж байв, таны өдөр тутмын амьдралд ардчилал нөлөөлөв үү ?

Цэрмаа -

Энэ ардчиллыг би маш сайн үр дагавартай юм гэж боддийм шүү. Яагаад \ гэхээр социализмын үед бид нар ингээд барьж байгаа үзгээ одоо 25 төгрөг байлаа ш дээ, үзэг чинь. Тийм, сумтай үзэг. 25 төгрөгний үзгийг би 40 төгрөгөөр зарчихвал намаасаа арга хэмжээ авахуулна. Яагаад гэвэл чи юм дамласан гэдэг байхгүй юу. Гэтэл ардчилал болбол амьдрах чадвартай нь амьдраг. Саятан болог, тэрбумтан болог, бүр чөлөөтэй. Аа амьдрах чадвар муутай арчаагүй нь бүр доошлоод унаж байна ш дээ, ингээд баян хоосны ялгаа гарлаа. Энэ болбол бас нэг талын дэвшил юм, тиймээ. Аа нөгөө доод талын доодсыг нь бол бас дэндүү доош нь оруулчихсандаа бас нэг л юм байгаа биз тиймээ. Тийм. За ардчилал бол зөвхөн ганцхан ардчилсан нам гэдиймуу өмчилж болохгүй. Нэг нам ч өмчилж болохгүй энэ бол нийгмийн давалгаан. Одоо нийгмийн хөгжил төлөвшлөөр л үүссэн юм шүү дээ. Тийм. 21 онд хувьсгал яаж ялсийм. Ерөөсөө л ард түмний амьдрал нь болохоо болиод л, харийн түрэмгийлэгчдэд дарлагдаад л, арга буюу л нийгмийн шаардлагаар гарлаа. Тэрүүнтэй л адилхан юм л гэж би ойлгож явдаг, тэгэхдээ ардчиллыг хүндэтгэж үзэх нь зүйтэй. Ерөөсөө нийгмээрээ хүндэтгэх хэрэгтэй. Ардчиллаар үр дүнтэй юм нь ёстой л нөгөө газар мал 2-г чинь ард түмэнд өгсөн. Жигтэйхэн баярласан ш дээ. Жигтэйхэн баярласан. Малчин айлын гадаа бол нэг машин ч биш, 2 машин байж байх тохиолдол бол зөндөө. Энэ бол ард түмний амьдрал дээшилж байна, ёстой л тэр баян хоосны ялгааг хөдөлмөрч хүн бол урагшаа явдгийг л харуулсан. Энэ бол нийгмийн дэвшил л гэж миний нөгөө залхуучуудыг шагнадаг гэдэг чинь л тэр байхгүй юу. Энэ ардчиллаар үүсэн, энэ бол сайхан юмаа гэж боддийм. Тэгэхдээ ардчиллыг нэг хүн буюу нэг нам өмчилж болохгүй юм байгаам, тэр бол ерөөсөө нийгмийн дэвшлээрээ урган гарсан, за яахав тэр ардчиллыг үүсгэх гэж одоо тэр амь насаа золиосолж ёстой хөлдөх хүйтэн хатууг юу мэдрэхгүйгээр зүтгэж байсан хүмүүс болбол гавьяатай байлгүй яахав. Гавьяатай. Тийм ч учраас төр тэр бас харж үзээд л Бат-үүлд баатар өгсөн юм байналээ. Улсын баатар болсон ш дээ. Тийм, Улсын баатар болсон, тэгээд одоо тэргээр нь тэгэхдээ ард түмэн бол тэгж л ярьдийм, Зоригт нь өгчихгүй дээ, Зориг нь болбол жинхэнэ амь насаа дүйж зүтгэсэн хүн дээ гэж. Хэлж л байдаг юм,тэр бол бодох л асуудал байдаг байх гэж би боддиймаа.

Саранцэцэг -

ер нь эрэгтэй эмэгтэй гэж хүйсээр нөлөөлсөн нөлөөлөл байна уу, ардчиллаас?

Цэрмаа -

Заа даа, мэдэхгүй ер нь болбол ингэдэг байхгүй юу. Олон жил удирдах ажил бас намын ажил хийсний хувьд нэг тасалгаанд ингээд 5 хүн конторлодог байхад тэр 5 эрэгтэйчүүд ингээд арзагнаад сууж байсан дээр үү, дотор нь нэг 2 эмэгтэй байж байхад тэр хүмүүсийг удирдлагын ур ухаан ч дээшилдэг, удирдлагын арга барил ч сайжирдаг. Тэ:гэхээр энэ хүйс гээч юм зөвхөн эр эмийн хувьд биш, төрд хүртэл байх ёстой гэж байгаам. Заа яагаад байх ёстойв гэхдээр тэр энэ УИХ-ын 76 дотор чинь нэг ч эмэгтэй байхгүй бол тэр хурал юу болох уу, тэр парламент ямар байх уу, аа эмэгтэй хүний нэг давуу тал нэгээр ч барахгүй нэлээн олон давуу талтай. Эмэгтэй хүн гэдэг болбол тэр түргэн сэтгэх чадвар, тэр уян цайлган байдал, олныг өөртөө татах чадвар, одоо тэр эмэгтэй хүний нандин маш олон чанарууд байна, энэ чанарууд бол төрд ч хэрэгтэй, гэр бүлд ч хэрэгтэй. Эхэд үрд ч, ханьд ч хэрэгтэй. Би тэгж л ойлгож байгаа. Тийм учраас эмэгтэй хүнийг бол парламент дотор тэр 25,30% байлгаа гээд энэ хууль батлаад байгаа бол энэ зүйтэй гэж би боддог. Аа энэ аймаг орны удирдлагын хувьд аймгийн засаг дарга ганц эмэгтэй хүн гарч ирэхгүй байгаад би их гайхдаг байхгүй юу. Аа яг үнэн хэрэг дээрээ оюутан сурагчдын хэдэн хувь нь эмэгтэй хүн байна, судалж үзсэн бол уу, улсууд. Бараг 70-аад % нь эмэгтэй байна гэж байгаа шүү. 30-аад юм уу 40 орчим % нь л эрэгтэй байна гэж байгаам. Тэгэхээр зэрэг нийгмийг эхийн эрхт ёс ноёло гэж хэлж болохгүй, гэхдээ бол эмэгтэй хүн төрийн бүх үйл ажиллагаанд анхан шатнаас эхлээд дээд шат хүртэл байх ёстой. Эмэгтэй хүний ерөөсөө удирдлага ч байх ёстой, аа үйлдвэрийн ажилд ч дэд бүтэц гэхэд л Говь-Алтай аймагт 1000 км –н алсад. Бид нар яадаг уу гэхдээр онгоцны литр гэхэд л 200-300 мянга хүрч байна, аа машинаар явлаа гэхэд жаахан хөл хөдөлгөн ихэсвэл 50, 60 хүрнэ. Заа гайгүйшиг бол 34-35аас л явна даа. Аа тэгэхэд УБ-т ойр байгаа улсууд нь өөрийнхөө унаагаар хотод оччихоод л авах юмаа авчихна. Тэгэхэд энэд бид нар хэрэглээ өндөр, эрчим хүчний хангамж муу, бас шийтгүүлж байгаа биз, хол аймгийнхан ингэж. Энийг бол нийгмийн бодлогоор ёстой энэ төрийн түшээд 76 хүн дотор нээрээ нэг 56 нь энийг боддог байлгүй дээ. Заа наадуул н яахав залуу улсууд байдаг юм байгаа биз,хотынхон байдаг юм байгаа биз, соёл ирнгэншил газар тариалан мал аж ахуйгаас хол байдаг улсууд байдаг юм байгаа биз. Тэгэхээр энэхолын аймгийнхныг бодлогоор зохицуулах, төрийн бдлого заавал хэрэгтэй юм шиг санагдаж байгаам. Би днар чинь одоо нэг хүн өвдлөө тухайлбал одоо манай гэр бүлийн хүн өвдлөө гэхэд бид нар 2 хүүхэдтэйгээ хань нь явна биз дээ, тэнд муудахыг хэн байг гэхэв, тэгэхэд л онгоцоор яаралтай явъя гэхэд л сая төгрөг хэн хаанаас гаргах уу, энэ бол хүнпд байгаа биз, үнэхээр хүнд. Энэ бол ёстой бодмоор асуудал л байдийм даа. Тэгээд энэ говийн нэмэгдэл гэж байдаг байсан тэгээд энэ говийн нэмэгдлээр нь юм уу, дэд бүтцээс хол гэдгээр нь, тэгээд л цалинхөлсний ялгаагаар ч юм уу, ийм юман дээр заавал анхаармаар юм шиг санагдаж байгаам. Аа тэгээд бас нэг ийм юм бодогддийм. 95 оноос өмнөх цалингаар тэтгэвэрт гарсан улсуудыг үнэхээр эмгэнэлтэй тэтгэвэр авна одоо. Гэтэл сүүлийн үед аймгийн төр захиргааны аппаратанд ажиллаж байсан нөгөө 300,400 мянган төгрөгний цалин авч байсан улсууд чинь 200, 300 мянгаар тэтгэвэрт гарчихдаг. Аа тэр үед бид нар дээд тал нь 1200, 1500 дээд тал нь тийм д цалинтай байлаа ш дээ. Одоо тэр улсууд чинь чүү чай 100 мянга. Аа тэгээд л бүх хүнийг стандартаар жигд хэрччихсэн юм шиг л 81-ээр тогтоно гэж юу байдийм. Ёстой буруу кнопон дээр дарчихсан юм биш байгаа даа, 81 гэдэг тоог гэж л бодогдохоор байгаа ш дээ. Тийм. Ийм юман дээр одоо ёстой үгүй ээ нээрээ олон түмний дунд ийм л их сайн юм байна. Ингэж хүнээс судалгаа аваад хүнээс яриа аваад, явж байдаг. Энэ олон хүн олон юм ярина даа. Ярьж байгаа биз ер нь.

Саранцэцэг -

За тэгэхлээр би одоо танаас өмч хувьчлалын тухай асуух гэж байна. Өмч хувьчлал анх эхэлж байхад анх та хэнээс яаж сонсов, зарим хүмүүс өмч хувьчлалаар бусдаасаа илүү их өмч эзэмшиж гарч ирсэн ш дээ, энэ хүмүүс яаж ямар журмаар ийм өмчтэй болов оо, таны бодол ш дээ?

Цэрмаа -

91 оны 1 сарын 14нд би отгон охиноо төрүүлсэн байхгүй юу. За ингээд нэлээн өтөлсөн хойноо маамуу гаргасан л даа, 91 онд , тэгээд 1991 оны 1 сарын 15-ны өдөр цалин 2 дахин дээшлэхгүй юу, 750-г авдаг хүн 1500г аваад заа энэ болбол маш их өөрчлөлт гараад одоо нөгөө илүү харж билүү долоодог хүнийг бас их баяжуулсан. Энүүгээр л өмчтөнгүүд тэрбумтангууд саятангууд төрсөн, яагаад гэвэл нөгөө урд хэрэглэж байсан 750 төгрөг одоо нэг юуч гэдэг билээ, нэг Хонда мотор 1200 төгрөг байлаа гэхэд маргааш нь тэр чинь 2400 төгрөг болж байна ш дээ. Тийм, тийм учраас 1200 дээр нь дээр хүн мотор авчихсан байлаа гэхэд л тэр хүний өмч хувийн өмч би болж байгаа биз. Заа ийм л хэлбэр дээр л одоо тэр худалдаа бэлтгэл одоо тэр системийн улсууд л баяжсан даа. Би бол тэрийг ёстой өөрийнхөө тэгээд л харж байгаад л бүр дэлгүүрт байсан бөгжнүүд л гэхэд л маргааш нь одоо 600 бөгж 1200 болсон ш дээ, гэхмэтчлэн л одоо жишээлэхэд л энэ шүү дээ. Энүүгээр бол би хувийн өмчтөн нэлээн би болсон гэж энэ бол зүгээр миний судалгаа бусад хэн ч хэлээгүй байж магадгүй энэ бол миний судалгаа шүү. 1-рт нь. Аа 2-рт нь энэ нэгдэл нийгмийн өмчид байсан хөрөнгөнүүдийг сумын удирдлаганд байсан улсууд голдуу туусан байхаа. Нэлээн авсан байх, энүүгээр бас нэг саятангууд төрсөн, заа тэгээд энэ чинь бааз гээд их олон машинтай том байгууллага байлаа. Барилга гэж их олон их төхөөрөмжтэй байгууллага байлаа. Энийг болбол тэр удирдах ажилтнууд нь л аваад л аваад л тэгээд л хувийн өмчтөнгүүд л болсон. Энүүн дээр нэг их тийм хяналт тухайн үед байгаагүй юм даа. Би бүр маш олон хүнийг болбол ийм ийм юман дээр баяжаад одоо тэр улсуудын суурь дэвсгэрүүд энэ чигээрээ л аймагт саятангууд баячуул л болчихлоо л доо. Тэгэхээр би улс даяар яг л ийм юм болсон байх гэж бодож байгаа.

Саранцэцэг -

Хувьчлалд эрэгтэй эмэгтэй гэж ялгаатай нөлөөлсөн юм байгаа юм уу?

Цэрмаа -

нээх инээдтэй л юм, малчид нь малаа авчихсан, сэхээтнүүд л юм аваагүй юм гэсэн ш дээ. Сэхээтнүүдэд юу ч олдоогүй гэж их л туньдаг юм билээ. Би болбол тэр өмчнөс нь юм авъя ч гэж бодож үзсэнгүй. Ер нь шунал унлгүй ч хүн байж. Ингэдэг л юм байлгнүй гээд л өнгөрсөн. Ерөөсөө сэхээтнүүдэд бол юу ч олдоогүй юм гэнэлээ. Аа баазад байсан улсууд машин тэргээ өмчлөд л гарчихдаг юм билээ. Барилгад байсан улс нь бас өөрсдийнхөө хэрэглэж байсан амбаар сав байшингаа аваад л аваад л гарчихдпаг юм билээ. Орон сууцанд байсан улс нь орон сууцаа авчихдаг юм билээ. Жижиг дунд сэхээтэнгүүд нь орон сууцанд байгаагүй над мэтийнх нь болбол тэгээд эрх барьж байгаа нам 70,жил 90 жилийнхээ ойг хийж байгаа Хувьсгалт Нам гээд байгаам, би нэг Их хурлын гишүүдэд 92 оноос хойш ирээд л одоо 2010 он хүртэл ярьсан ганц юм байдаг байхгүй юу. Ганц хүсэлт нь. Заа тэр ганц хүсэлт нь юу гэж асуу даа, тэр нь эрх барьж байгаа намын байгууллага байнаа, тэрэнд ажиллаж байгаа би 35 жил ажиллалаа, миний нэг хүүхдийг л төр даагаад сургаад өгчих л гэхэд л чаддаггүй юм. тэгэхээр эрх барьж байгаа нам мөн байна уу, биш байна уу,аан. Би тэгээд л чаддаггүй л юм даа. Би ингээд л 92 оноос хойш Жасрай гуайд хэлсэн, Базархүү гуайд хэлсэн, Очихрхүү гуайд хэлсэн, аа хэнд Цанжид сайдад хэлсэн, Цанжид сайд Боловсролын сайд байсан. Үгүй ээ тэгээд яагаад эрх барьж байгаа нам үнэндээ төрийг толгойлж байгаа нам за яахав 20 жил ажилласнаас дээш ажилласан хүний нэг хүүхдийг нь төр даагаад сургачихъя гэж хэлэх эрх байдаггүй юм гэдэгт л би гайхаад байдийм. Тэгээд л ийм дл юм байдаг юм билээ, өмч хувьчлал гэдэг нь тийм, аа наад тэр төрийн сургалт гэдэг нь тийм. Төрийн албан хаагчийнх нь хүүхэд үнэгүй сурч байдаг, төрийн бусынх нь ажилгүй хүнийх нь үнэтэй сурч байдаг одоо, энэ ямар хууль гардийм, энэ хуулиуд зөв байна уу, энэ ер нь би ингэдийм бас ирэхдэр нь хэлдийм, хуулийн чинь нас богино байнаа, та нар хууль гаргаж байна, нас богинотой байна. Жинхэнэ ард түмний амьдралд нийцэхгүй байна гэж шүүмжилдэг хүн л дээ,тэгж шүүмжилснээсээ алдаанд л ордог, намайг хяхаж хавчдаг хүн ч байсан. Тэр ч битгий хэл. Энүүнд ажил өгөхгүй, энэ ерөөсөө том чулуугаар цохиж алах гэж байна, ойрын зайнаас гэж байсан дарга байсан л юм байгаам. Өөрөөр хэлбэл үнэн юмыг шүүмжлээд хэлчихээр л тэгдийм шиг байгаам. Ийм л юм бодогдож байна даа, энэ бол.

Саранцэцэг -

Танаас хамгийн сүүлийн асуултаа асууя. Энэ асуулт болохоор оршуулгын тухай асуулт байна. Монголчуудын нас барсан хүмүүсээ дурсдаг арга барил ямар байсан бэ, оршуулгын зан үйл дээр үед ямар байсан бэ, одоо ямар болж өөрчлөгдсөн бэ?

Цэрмаа -

Заа,тэгээд л хүний төрөхөөс аваад л үхэх үйлчилгээг энэ хот тохижилтын байгууллага хариуцна гээд л ярьдаг, тээ. Яг үнэн хэрэг дээрээ бол хариуцаж байгаа юм алгаа, иргэдэд үйлчлэх товчоо гээд аймагт бараг байдаггүй ш дээ, ерөөсөө тэгээд л иргэн хүн ядуу ч хүн байна, одоо баян ч хүн бай, үхэл зовлон үзэхэд бол өөрсдөө л туулна. Тэр ах дүүс л туулах ёстой. Хотод ч бай, энд ч бай, хол газар ч бай, одоо Ховдод ч бай, ингээд л үхэл зовлон үзэхэд өөрсдөө унаа тэргээ гаргана, яахав төрийн туслалцаа нэг 180, 000 цаас өгдийм. Оршуулгын зардал гэж. Тэгээд тэр бол энэ их зардалтай нийгэмд юу ч болохгүй ш дээ. Тэгээд энэ сүүлийн үед энэ оршуулгын юу их л хүнд болж байх шиг байгаам, дээр үед бол оршуулгыг ил тавьдаг байсан, хүүхдийг бол морин дээрээс чулууддаг байсан гэж ярьдаг ш дээ, хөгшчүүл. Энэ болбол одоо зөв ч байсан уу, буруу ч байсан уу, би бас дүгнэж мэдэхгүй. Ер нь оршуулгыг болбол одоо бодоод байхад чандарлах энэ асуудал зүйтэй юм байна л гэж. Чандарлаад л одоо тэр төрсөн нутагт нь байдиймуу, ёстой нэг монгол улсад Ганга мөрөн шиг сайхан юм байх биш, одоо Хөвсгөл далай руугаа бүх аймаг очоод цацчихна гэж байхгүй ш дээ. Тэгээд л одоо өөрийн төрсөн нутаг нь яадиймуу, бумбалаад л нэг газар тавьж л таараа, ер нь бол оршуулгын хамгийн их соёл иргэншилд зөрчилдөх л байх л даа. Тэгэхдээ бол зүгээр юм уу л гэж ингэж боддог. Заа, Монголын үндэсний ёс заншилтай бол зөрчилдөнө л дөө. Энэ чинь, зарим хүн дургүйцнэ, ахмад настай хүнээ чандарлачихна гэхдээр эвгүй л байдаг байлгүй. Ер нь болбол энэ их зөв арга юм байнаа, манайд УБ-т шарилын газарт цуг байж л байдаг ш дээ. Энэ болбол ёстой чухам гадаад орныхон нь юу гэж үзэж байдийм, одоо тэр Маахуур толгойн хэдэн айлууд бол бүгд сурчихсан л хажууд нь амьдраад л байж байдаг юм байналээ ш дээ. Мини й хувьд бол оршуулгыг чандарлах нь зүйтэй юм байна даа л гэж дотроо бодож явдаг.

Саранцэцэг -

Заа таны сонирхолтой сайхан ярилцлага өгсөнд баярлалаа, танд эрүүл энхийг хүсье, ажлын амжилт хүсье, урт удаан наслаарай. Зорьсон санасан юмаа хийж бүтээгээрэй.

Цэрмаа -

Баярлалаа миний хүү.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact