Ariunaa

Basic information
Interviewee ID: 990549
Name: Ariunaa
Parent's name: Andvai
Ovog: Jabtuva
Sex: f
Year of Birth: 1955
Ethnicity: Tuvan

Additional Information
Education: higher
Notes on education: physics, math teacher
Work: director, Ölgii middle school
Belief: shamanist
Born in: Tsengel sum, Bayan-Ölgii aimag
Lives in: Ölgii sum (or part of UB), Bayan-Ölgii aimag
Mother's profession: worker
Father's profession: worker


Themes for this interview are:
(Please click on a theme to see more interviews on that topic)
childhood
belief
education / cultural production
democracy
funerals


Alternative keywords suggested by readers for this interview are: (Please click on a keyword to see more interviews, if any, on that topic)



Please click to read an English summary of this interview

Please click to read the English transcription of this interview

Translation:

Хишигсүрэн -

За, А.Ариунаа багш Төмөрбилэг гуай нарыг Кембрижийн их сургуулийн XX зууны Монголын аман түүх гэсэн ийм судалгааны төсөлд оролцож өөрсдийнхөө түүхийг ярьж өгөх тийм зөвшөөрөл өгсөнд их баярлалаа. Тэгээд хэдүүлээ ярилцлагаа эхлье. Өнөөдөр 9 сарын 12, би эхний ярилцлагаа хийж байна. За нэг ийм асуултаар яриагаа эхлэх үү? А.Ариунаа багш өөрийнхөө одоо хүүхэд наснаас эхлээд л бүх амьдрал түүхээ ярих уу? Тэгэхээр та бүр аав ээж маань ийм гаралтай, ийм улсууд байсан, одоо аав ээж намайг бага байхад ингэж хүмүүжүүлсэн, сургууль соёлын мөрийг ингэж хөөсөн гээд л ерөөсөө яг таны хувь хүний түүхээс яриагаа эхлэе. (чангахан)

Ариунаа -

За би 1955 оны 1 дүгээр сарын 9 нд Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын Шар нуур гэдэг газар төрсөн юм байна. Манай аав ээж тэгэхэд малчин тэгээд өвөөгийнх хамт байсан гэдэг юм. Тэгээд 1 сарын 9 гэхлээрээ зэрэг өвлийн жинхэнэ одоо нээрээ нөгөө гурав есийн хүйтэнд жинхэнэ өвөлжөөн дээрээ байсан, ээж маань орой одоо үхрээ сааж орж ирчихээд л дуншиж өвдөөд л тэгээд л нэг их удалгүй гаргасан гэдэг юм байна лээ. Тэгээд аав ээж маань тэгэхэд болбол малчин байсан, аав цэргээс ирчихээд тэгээд гэрлэсэн, тэгээд л ууган хүүхэд нь би гарсан юм байна лээ, тэгээд дараа нь болбол манай нутгаас намайг нэг дүүтэй байхад аав ээж хоёр ийм хоёр нялх хүүхэдтэй намайг хоёртой, дүүг нэгтэй байхад энэ манай аймгаас энэ Налайх, Сэлэнгийн чиглэл рүү ажилчин зохион байгуулалттайгаар нүүлгэж шилжүүлдэг байсан байна. Тэгээд тэрэнд элсэж манай аав ээж хоёр гэрээрээ нүүж Налайхад очоод тэгээд тэр хонхрын станц Налайх хавьд байсан тэгээд хоёулаа барилгын мэргэжил энэ тэр эзэмшээд тэгэхэд нэг курсээр одоо их мэргэжил эзэмшүүлдэг байсан юм байна лээ. Аан тэгээд аав ээж хоёр ажилчин болоо л одоо барилгын мэргэжлийн улсууд болоо л тэр Налайх хонхрын станц энэ тэрт ажиллаж байгаад тэгээд одоо энэ ханын материал гээд байдаг шүү дээ энэ Баян хошуунд байгаа, тэнд “Найрамдал” тоосгоны үйлдвэр гэж байсан юм, тэнд очиж ажиллаж байсан, тэр нэг Хятадын туслалцаатай байгуулагдсан том үйлдвэр байсан гэсэн, тэгээд тэнд ажиллаж байхад болбол, ажиллаж байгаад тэгээд яамны томлилтоор Баянхонгор луу явуулсан гэдэг юм. Тэгээд Баянхонгорын аймгийн төв нь Галуут гэдэг газар байж байгаад, Галуутад одоо энэ газар хөдлөлт болдог, газар хагардаг, доороос нь их ус мус гардаг тэр нөгөө төв суурин газарт нилээн тохиромжгүй тийм болчихлоор нь зэрэг Галуутаас Баянхонгор аймгийн төвийг одоогийн байгаа тэр төвийн голын зах руу нүүлгэж суурьшуулахад манай аав нөгөө барилгачид байсан болохоороо зэрэг хамгийн түрүүнд нүүж очиж тэнд одоо барилга байшин барьж хот суурин босгож байсан, тэгэхэд тэнд одоо би 1962 онд нэгдүгээр ангид орсон. Тэгээд эргээд Баянхонгороосоо Улаанбаатар луу очоод саяын тэр нөгөө ханын материалын “Найрамдал” тоосгоны заводод ажиллаж байгаад тэгээд тэндээсээ дахиад Ховдын барилга угсралтын контор гэдэг газар луу ажиллуулахаар томилоод тэгээд тийшээгээ Ховд руу ирээд ховдод ажиллаж байгаад, ховдод ирж байхад чинь би дөрөвдүгээр ангийн сурагч байсан юм. Баянхонгорт нэгдүгээр ангид ороод тэгээд 2, 3 дугаар ангийг хотод тэр ханын материалын тэнд байдаг бага сургуульд сураад, тэгээд 4-р ангид Ховдод ирээд, тэгээд Ховдод ээжид маань агаар таарахгүй ээж маань өвдөөд ээж маань ажил хийж чадахгүй болчоод аав ажиллаж байгаад тэгээд 69 онд ээжийн эрүүл мэндээс болоод нутагтаа ирсэн юм.

Хишигсүрэн -

Цэнгэл сум руу

Ариунаа -

Цэнгэл сумандаа ирээд тэгээд ээж маань сайжраад гайгүй болоод, тэгээд би тэнд Цэнгэлд 8-р анги төгсөөд тэгээд энэ аймгийн энэ сургуульд ирж 9,10-р ангиа төгсөөд тэгээд аав ээж минь Цэнгэлдээ байсан үлдсэн, дүү нар маань одоо тэндээ сурч байсан, би багшийн дээд сургуульд хувиараа оюутан болж ороод 4 жил сураад тэгээд төгсөөд Цэнгэл сумандаа Физик, Математикийн багшаар ирсэн. Тэгээд 1 жил багшаар ажиллаад, дараа нь 2 жил хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаад, тэгээд энэ аймгийн төвд намайг эвлэлийн байгууллагад ирж ажиллах тийм томилолт өгөөд аймгийн эвлэлийн хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга гэдэг ажил хийгээд, тэгээд тэр ажлыг хийж байгаад тэгээд тэр хоорондоо би хүнтэй суусан, хүнтэй суугаад эвлэлийн ажилтан байж байгаад тэгээд намын дээд сургуульд явсан, 2 хүүхэдтэй байж байгаад, тэгээд л аав ээж минь Цэнгэлдээ үлдсэн дүү нар маань сургууль соёлын мөр хөөгөөд тус тусдаа ингээд явцгаасан, тэгээд л аав ээж минь нас нь өндөр болсон Цэнгэлдээ байж байсан, би одоо аймгийн төвийн хүн болоод хүнтэй суугаад хүүхэд гаргаад тэгэж байгаад нөгөө эвлэлийн ажилтнууд их сурдаг байлаа. Тэгээд Москвад 2 жил намын сургуульд сурсан. Тэгэж төгсөж ирмэгц намайг Цэнгэл сумын намын хорооны даргаар томилсон, тэгээд хоёулаа юунд Цэнгэлд очиж арваад жил байж байгаад тэгээд л одоо 98 онд энд орж ирээд,

Хишигсүрэн -

Ахиад одоо 10 гаруй жил болж байна

Ариунаа -

Тийн ахиад 10 гаруй жил болж байна, тэгээд гурван хүүхэд төрүүлж өсгөсөн одоо 2 том нь төгсчихсөн хотод ажиллаж байна, бага нь одоо оюутан, 1 охин 2 хүүтэй, ээж маань нөгөө бие жаахан муутай байсан тэгээд 80 онд нас барсан, аав одоо бол байгаа 80 хэдэн настай аав маань тэгээд эрэгтэй отгон дүү дээр хөдөө байж байгаа, тэгээд энд одоо хэдэн жил ган зуд болоод мал маллахад жаахан бэрхшээлтэй болоод бэлчээр энэ тэр жоохон юу яагаад тэгээд ноднин баруун хараа руу шилжээд явчихлаа. Тэгээд одоо баруун хараанд амьдарч байна, дүүтэй хамт. Дүү маань одоо 6-н хүүхэдтэй, бага дүү, тэгээд аав 80н хэдтэй тэнд нь байж байгаа.

Хишигсүрэн -

Аан, таны хүүхэд нас ер нь одоо юу гэдэг юм хөдөө хот холилдоод л ингээл өссөн юм байна шүү дээ? Малчны ч хүүхэд байж үзсэн, ажилчны ч хүүхэд байж үзсэн, ер нь тодорхой түвшинд их өвөрмөц байдлаар тэ, айлын том охин за тэгээд л монголын одоо юу гэдэг юм хөдөө хот ялгаагүй айлын том хүүхдийн үүрэг ачаалал одоо ямар байдаг билээ тэ, тэр тухай ер нь яг танай аав ээж яаж таныг хүмүүжүүлдэг байсан юм, таны хүүхэд нас тухайн үеийн хүүхдүүдтэй харьцуулбал юугаараа ялгаатай байсан юм, ер нь хүүхэд багачуудын амьдралд таны бүх амьдралын туршид ямар өөрчлөлтүүд гарч байна тэ, би бас таныг багш хүн болохоор хүүхдийн амьдралын талаар түлхүү ярих байх гэж бодоод байна л даа.

Ариунаа -

За хүүхэд насанд болбол яахав хүмүүжилд бол аав ээж намайг жоохон байхад хоёулаа зэрэг ажилтай байсан, тэгэхлээр зэрэг аав ээж хоёулаа ажилдаа явчихсан эзэнгүй өдрийн турш байж байдаг хүүхдэд бол ер нь л эрсдэлтэй шахуу байдаг юм. Тийн. Хажууд харах хэлэх хүн байхгүй болохоор хүүхдүүд их дураараа байдаг. Тэр ханын материалын үйлдвэрийн хажууд гурван давхар орон сууцанд манайх байдаг байсан юм, тэгэхээр аав ээж ажилдаа явсны дараа дандаа л ажилчдын хүүхдүүд байшингийнхаа гадаа чиртаа энэ тэр тоглодог байсан, тэгээд тэд нар ингэж ярьдаг байсан юм, нарны халхавч бариад гурван давхрын цонхон дээрээс үсрэхэд аягүй гоё байдаг, шүхэр гээд л... ярьдаг

Хишигсүрэн -

(инээв)

Ариунаа -

Бид нарт нарны хаалт олдоогүй болохоор л үсрээгүй, олдсон байсан бол үсрэх байсан юм, тэгээд л бид нар цонхныхоо давцан дээр гараад хөлөө унжуулаад л, тэгэж суудаг байлаа. Тэгээд тэрийг бодоод би ингэж боддог, ер нь харж хандах хүнгүй бол хүүхэд ер нь юу ч хийхээс буцдаггүй юм байна. Ханын материалын тэнд нэг овоо, толгод байдаг юм. Толгодын цаад талд толгойд хавийн айлуудын хог хаягдал байдаг, тэрэн дээр очиж зуны амралтаар их юм түүдэг, аяганы хагархай (цэцэгтэй) тийм юмнуудыг түүж авдаг, тэгээд тэрэнтэй чинь хамт элдэв янзын хог ухаж явж байна гэсэн үг шүү дээ. Одоо тэгээд би ноднин уржнан хүүхдүүдээ дагуулаад хотод байдаг хүүхдүүдээ дагуулаад өвөө эмээ чинь энд байдаг байсан би энд сургуульд явдаг байсан гээд харуулаад явж байхад одоо тэнд битүү айл болсон байна, хотоос их алслагдсан юм шиг тийм газар бид нар амьдарч байсан шүү дээ, хүүхдэд ер нь орчин нь ямар байна найз нөхөд нь ямар хүн байна багш нь ямар хүн байна гэдэгээс их хамаардаг юм байна. Түүнээс биш багш нь их сул анхаардаг, найз нөхөд нь бүтэлгүй хүүхдүүд олон байх юм бол хүүхдүүд ер нь ямар ч зам руу орох магадгүй л байх гэж боддог шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Ер нь та юу гэж боддог вэ? Социализмийн үеийн эцэг эхийн хүүхдээ хүмүүжүүлэхэд оролцдог оролцоо ямар байсан бэ? Одоо яаж өөрчлөгдөж байна вэ? Би бол их бага байсан гэж боддог шүү дээ. Хүүхэд хүүхдээ өсгөөд л аав ээж нь ажлаа хийгээд л социализм бүтээгээд л алга болж байгаа шүү дээ. Тэрнээс сайн муу тал гэж байна уу

Ариунаа -

Орчин нь сайн байж. Янз бүрийн өнөөдрийнх шиг сөрөг юм байхгүй, тийм мэдээлэл гэж байдаггүй байсан шүү дээ. Тэрнээсээ болоод хүүхдүүд ямар ч байсан тэр малчныхаа амьдралаас нэг их юу яагаагүй, гэр орны ажилд тусалж, аав ээждээ туслах гэдэгийг багш нар нь их ярьдаг, тиймэрхүү байдлаар өсдөг. Одоогийнх шиг ийм орчинд байсан бол тэр үеийн аав ээж шиг өглөө үүрээр гараад л орой орж ирдэг байсан бол хүүхдүүд ямар байх нь ёстой ойлгомжгүй байгаа. Тийн.

Хишигсүрэн -

Таныг буцаад Цэнгэлд суманд ирэхэд та хэдэн настай байсан бэ?

Ариунаа -

Ховдоос ирж байхад уу?

Хишигсүрэн -

Тийм

Ариунаа -

Тэгэхэд чинь 69 он би 14 тэй байсан юм байна.

Хишигсүрэн -

Харьцангуй том болчихсон ухаан орчихсон үе тэ

Ариунаа -

Тийм

Хишигсүрэн -

Тэгээд буцаад чинь та хотод байж үзээд л, аймгуудыг дамжаад л, за тэгээд бүр алсын алс бөглүү газар шүү дээ Цэнгэл сум Монголын баруун хязгаарт хүрээд ирэхэд тухайн үеийн одоо юу гэдэг юм танд гарч байсан, дотроо ч юм уу болж байсан өөрчлөлт бодол юу байсан. Тийшээ очиход танд таалагдаж байв уу? Таалагдахгүй байв уу, тэнд байгаа хүүхдүүд таны бусад орчинд байсан найз нөхдөөс юугаараа ялгаатай ч гэдэг юм уу тэ, тэр их нүүдлийг дагаад хүүхэд яадаг юм бэ? Би 18 нүүсэн хүүхэдтэй ярилцлага хийж байсан шүү дээ, аав ээжээ дагаад л нүүгээд байдаг, намын томилолт аваад л яваад байдаг. Аан тэгээд тэр нөхөр ярьж байгаа юм “Би бол аягүй их дуртай байсан, очих газар болгонд л шинэ газар очоод л. Тэнд нь атман болж байгаад л, тэгээд л манайх ахиад нүүдэг байсан гээд л (инээв)

Ариунаа -

Нүүдэлдээ дасчихсан л байсан л даа. Нүүнэ гэхээр л хүүхдүүд их баярладаг, шинэ газар очно гээд л, тэгээд л энэ Цэнгэл сумандаа нүүгээд ирсэн чинь манай сум чинь байгал их сайхантай сум шүү дээ нэгдүгээрт, хоёрдугаарт ах дүү төрөл садан гээд баахан улсуудтай дахиж танилцаж байгаа байхгүй юу, тэгээд л ах дүү нартайгаа танилцана, байгалийн сайхан газрыг үзэж харна гээд л их сайхан сайхан юмнууд хүрээлж авч байгаа, дээр нь эргэн тойронд тувагаар ярьсан улсуудтай

Хишигсүрэн -

Яг үнэн

Ариунаа -

Би чинь одоо нэг халх хүүхэд байлаа, хэл мэддэггүй, тэгээд эргээд тува хэлээ сурч эхэлсэн

Хишигсүрэн -

Тува хэл гэдэг бол яг одоо энэ казакууд шиг халх болон монголоор ярьдаг улсууд огт ойлгохгүй юм байна лээ шүү дээ. Одоо энэ тувачуудын л ярьдаг хэл шүү дээ, тийм биз дээ?

Ариунаа -

Тийн, Түрэг хэл

Хишигсүрэн -

Тэгээд тува хэл дээр ном зохиол байдаг уу, тува хэлийг албан ёсны сургалтаар заадаг юм уу?

Ариунаа -

Бид нарыг байхад заадаггүй байсан юм, одоо энэ манай нөхөр бол бүр жоохон тува хүүхэд ирээд нэгдүгээр ангид ороод ерөөсөө монгол хэл мэддэггүй орж ирээд багш нар нь тува монгол хэлээр зааж байж л эд нарыг монгол хэлтэй болсон гэдэг юм. Тэгээд одоо эд нарын чинь нөгөө хэл аялага эд нар нь арилаагүй багш нь ч гэсэн аялагатай яридаг, хүүхдүүд нь тийм аялагатай болчихсон

Хишигсүрэн -

Төмөрбилэг ах одоо хүүхэд насаа танилцуулахгүй юу, та бүр гадаад хүүхэд нэгдүгээр ангид орсон байна шүү дээ (инээв)

Ариунаа -

Тэгсэн (инээв)

Төмөрбилэг -

Нэгдүгээр ангид анх орж байхдаа монгол хэл огт мэддэггүй байлаа, манай аав ээж ч мэдэхгүй

Хишигсүрэн -

Огт уу?

Төмөрбилэг -

Тийн тэр чигээрээ л өнгөрсөн л дөө.

Хишигсүрэн -

Тува айлууд монгол айлуудтай яг адилхан ахуйнд байх уу?

Ариунаа -

Ахуй нь адилхан шүү дээ

Хишигсүрэн -

Ахуй нөхцөл нь адилхан монгол гэр шиг гэрт амьдарна, малаа маллана тэ

Төмөрбилэг -

Бүх юм нь адилхан, би бол айлын хамгийн том, манайх гурван хүү төрүүлсэн, миний нэр би багадаа өөр нэртэй байсан гэдэг хүүхэд байхдаа зүгээр тийм айл байж л дээ, тэгээд манайхан бөө шүтдэг байсан, тэгээд намайг цаашаа харах гээд газар мазар ухаж байхад аав ээж уйлаад л би 3н настай байхад оршуулга гэмтээж байсан юм л даа. Тэгээд л явчихдаг байж л дээ. Урд талд 3 хүүхэд байхгүй миний ах нар. Тэгээд нутгийн нэг бөөг авчраад бөөлүүлээд л маргааш нь нэрийг нь солиод л юу яасан чинь тэгээд босоод ирсэн гэсэн. Тэгээд түүний дараа олон хүүхэдтэй болоод л тэгээд бөө шүтдэг ийм айл. Сургуульд орж ирж байхдаа сая хэллээ, монгол хэл мэддэгүй байлаа, тэр үед чинь хүүхдүүдийн хувцас ондоо байдаг байлаа, бойтог гуталтай байлаа, цагаан алчууртай малгай байхгүй, улаан таван хошуутай, ногоон цүнх үүрдэг байлаа. Бид нарын формын хувцас ч чинь хөх өнгөтэй даавуу байлаа шүү дээ, охидууд нь ногоон дээл, улаан даалимбаар хөөрхөн гастук хийчихнэ. Дандаа л мориор явна, унаа машин гэж юм мэддэггүй байв.

Хишигсүрэн -

Хэдэн км газар хичээлдээ явах уу? Та дотуур байранд байгаагүй юм уу?

Төмөрбилэг -

Дотуур байранд байдаг байлаа. Манай амьдардаг газраас сургууль явахад чинь 80-аад км л дээ. Тэгээд нэг орой байж байсан чинь бид нар сургуульдаа явах болоод л юм хумаа бэлдээд байж байсан чинь орой том нуурын хажуугаар нээх том гэрэл ирж байна, том дуутай тэр чинь одоо 62, юмуу 63 оны үед. Тэгсэн чинь бид нар тэнд машин гэдэг юмыг анх удаа сонсож байлаа, мал үргээд хүмүүс бид нар зугтаад ойн захад байдаг байсан нэгэн модон дунд очоод бид нар нуугдаад хэвтчихлээ.

Хишигсүрэн -

Машины юу нь тийм аймшигтай санагдсан гэж?

Төмөрбилэг -

Анх удаа харж байхгүй юу машиныг 62 онд, тэгээд л шөнөжин явчих болов уу гээд л яараад өглөө эрт босоод харсан чинь байж байна, тэгээд миний бие хүүхдүүдийн хамт машины чинь хажууд очоод сонирхоод илээд байсан чинь модон кабинетай хар машин байдаг байж билээ.

Ариунаа -

Муухай үнэртэй гээд байгаа биз, тосны үнэртэй

Төмөрбилэг -

Бид нар лакаар кабенийг будаж өгсөн, модон кабенитай SYS5 гэдэг тийм машиныг анх харж байсан. Тэр үед чинь бусад газруудад машин техник зөндөө байсан байх л даа, манайх чинь хамгийн бөглүү тэгээд зам байхгүй шүү дээ, одоо ч гэсэн өчигдөр хүртэл би таван богдын хашаа руу ороод ирлээ машин замаар арай гэж явж байна тэ жишээлбэл энэ. Тэгээд би яахав тэндээ 8 жил төгсөөд энд ирж 10 жилээ онц төгссөн тэгээд Улаанбаатараас Амгалан гэдэг яамны нэг юу ирлээ дөрөвдүгээр сард таван сард ч билүү 10 ангид байх жилд. Тэгсэн тэр хүн ирээд Оросоор ярилцлага аваад тэгээд явчихлаа, тэгсэн чинь конкурсын манай ангиас 4 хүүхдэд хүссэн хувиараа аваарай гээд тийм чиглэл өгсөн байлаа. Бид нар тэр үед их онц сурдаг байлаа л даа. Тэгээд би математикийн багш больё гэж шийдээд Эрхүүгийн математикийн улсын их сургуульд сурсан. Одоогийн эрдэмтүүдийн сурч байсан сургууль. Тэндээс төгсөж ирээд энэ сургуульд 10 жил багшиллаа. Тэгээд манай хөгшин томлилт аваад Цэнгэл сур руу нүүхэд тэнд очоод 1 жил багшлаад, 4 жил хичээлийн эрхлэгч хийлээ, тэгээд нэгдүгээр сургууль байгуулагдлаа ардчилал өрнөөд тэрний захирлаар бас 4,5 жил ажиллаа. 2000 онд энд сонгуулийн дараа боловсролын газарт математикийн арга зүйчийн ажилд ороод тэнд нэг 4,5 жил ажиллалаа. Тэгээд одоо өөрийн хүсэлтээр ер нь нас ч жоохон ахиж байна сургуулиа ч орхиод энд ирээд 5,6 жил багшилж байна,

Хишигсүрэн -

Та юу гэж боддог вэ? Би нэг ийм тохиолдлыг харсан 10 жилийн нэг ангийн хүүхдүүд ангиараа хөдөөний хүүхдүүд, малчин айлын хүүхдүүд бүгдээрээ хамт нэгдүгээр ангид ороод 10 төгсөөд 20,30 уулаа дээд боловсрол эзэмшээд монголд их том сэхээтнүүд болж байгаа байхгүй юу тэгэхээр тэнд ямар ч соёл одоогийн нөхцөлтэй харьцуулах юм бол ямар ч мэдээлэл байхгүй, хаалттай нийгэмших процесс нь явагдаагүй хүүхдийг хэл ч мэдэхгүй хүүхдийг сургуульд орж ирж байна, гэтэл тэр 10 ангиа төгсөхдөө онц сурч байдаг эсвэл ярилцлага өгч байдаг. Тэгэхээр тэр үеийн боловсролын тогтолцоо ер нь онцлог байна уу эсвэл яагаад тэр үеийн улсууд ийм байв. Одоо бол боломж нээлттэй мөртлөөсөө авч байгаа юм их бага байна шүү дээ.

Төмөрбилэг -

тэр үед хүмүүжилтэй байсан. Хөдөөний хүүхдүүд хүмүүжлээрээ хамгийн тэргүүн шүү дээ. Ахмадаа хүндэтгэдэг, бид нар багшаас айдаг байлаа, багшийнхаа хэлсэн үгийг заавал биелүүлдэг байлаа. Тэгээд бусад харах сонсох кино телевиз бүгд байдаггүй шүү дээ. Хоёрдугаарт хөдөнийхөн 8 настайд сургуульд ордог байсан байх даа. Гэхдээ яг тэр манай багийхан Загаст нуурын багийнхан гэж одоо таван богдын тэнд байдаг юм бид 11, 12 хүрч байж сургуульд ордог байлаа. Би 11 настайдаа 1 ангид орсон аав ээж бас өгөх дургүй

Хишигсүрэн -

(инээв) тэгэхээр танай гэрээс хэдэн хүн сэхээтэн болсон бэ?

Төмөрбилэг -

манай гэр бүлээс би ганцаараа сэхээтээн болсон, бусад нь тэгээд малчин болсон замаасаа гараад

Хишигсүрэн -

Танд юу нөлөөлөөд сургуулиа төгсчихөв

Төмөрбилэг -

Би бас 4 ангиасаа сургуулиас гарах болоод тэгээд үс мүсээ ургуулчихаад морин давхиад явж байсан чинь

Хишигсүрэн -

Үсээ ургуулаад аа, гэзэг тавьчихаад уу?

Төмөрбилэг -

Тийн гэзэг тавьчихаад

Ариунаа -

Үгүй ээ, үгүй тэр үеийн сурагчид чинь ингээд үсээ машиндуулчихдаг байсан, тэгээд машиндуулахгүй ургуулж эхэлсэн юм байна л даа.

Төмөрбилэг -

Манай ангийн багшийг Гангаа гэдэг ахмад багш байсан юм, тэр хүн ирээд л манай аавтай шөнөжингөө яриад л тэгээд маргааш нь намайг сургууль руу аваад явлаа, тэгээд 5 ангид тэгэж элслээ. Тэгээд 8 анги төгссөн чинь “за би багш болъё, эртхэн шиг багш болъё гээд Архангайн багшийн сургуулийг сонгочихлоо. Тэр үед чинь ангийн хүүхдүүдийг сурлагаар нь жагсаадаг байсан шүү дээ, би нэгдүгээрт жагсдаг байлаа. Архангайн багшийн сургууль явъя гээд хуваарь сонгочихоод байж байсан чинь нөгөө багш маань орой ирээд

За чи яав? Гэсэн чинь

Архангайн багшийн сургууль авлаа гэсэн чинь

Үгүй ээ тэгэж болохгүй чи заавал дээд сургуульд сурах ёстой, 9 дүгээр ангид чамайг оруулна, гээд тэгээд дахиж 9 дүгээр анги болгож хуваариа өөрчлөөд, энд ирж сурсан юм, тэгээд тэр ангийн багш Гангаа гэдэг хүн миний амьдралыг 2 удаа чиглүүлж өгсөн хүн л дээ

Хишигсүрэн -

Одоо Тува айлууд, тува малчид хүүхдээ хүмүүжүүлдэг, хүүхэдтэйгээ харьцдаг гэдэг ч юм уу, эсвэл тэр тува хүүхдүүдийн бага насны амьдрал, тухайн үеийн бусад монгол хүүхдүүдээс юугаараа ялгаатай байсан гэж та боддог вэ?

Төмөрбилэг -

миний хувьд тийм ялгаа нээх мэдэгдэггүй, хөдөөний айлууд чинь ижилхэн л байдаг шүү дээ нөхцөл байдал нь малаа хараад л, ишиг хургаа хариулаад л, аав ээжийнхээ юунд туслаад л ер нь тиймэрхүү ялгаа нээх байхгүй.

Хишигсүрэн -

Ер нь дээр үеийн хүмүүсийн хүүхдээ хүмүүжүүлдэг гол арга нууц нь юу байдаг байсан гэж боддог вэ? Та хоёр

Төмөрбилэг -

тэгэхээр ардын ухаан л гэж боддог л доо, дандаа л амьдрал ярьдаг байлаа, манай аав ээж 2 бид нарыг өглөө босоход миний хүү хониндоо яваад ир, хоёр морио чи аваад ир, тэр айлд очоод юм хийлцээд өг гээд л тийм хуваарь гаргадаг байлаа, тэгээд тэрнийг нь биелүүлчихээд ороод ирэхээр чинь ахиад өөр хуваарь гаргана тэрнийг нь ягштал биелүүлнэ

Ариунаа -

Хөдөлмөөр л их

Хишигсүрэн -

Барууны орноор бол хүүхдийн хөдөлмөр завшиж байгаа хэрэг шүү дээ тэ (инээв), гэтэл малчин айлд бол, уламжлалт монгол айлд бол ажил хийхгүй бол байж болошгүй асуудал, ажил хийлгэх нь өөрөө хүмүүжлийн нэг элемент байсан тэ

Төмөрбилэг -

Жишээлбэл мориндоо яваа гэхэд чинь хажууд байсан айлын морь нь хамт явж байвал тэрнийг битгий хаяарай миний хүү, заавал авчрах юм шүү зөвхөн өөрийн амиа бодож болохгүй гээд л наад захын жишээ байна

Хишигсүрэн -

Хажуу айлынхаа морийг ч бас хараад явж байдаг тэ

Төмөрбилэг -

Тийн, хараад ойртуулад нүдэлж явж байдаг, хүмүүс тийм мал харав уу, ийм тэмээ харав уу гэж асууж магадгүй тэгэхэд нь чи хэлж өгч байх хэрэгтэй гээд л тэгдэг

Хишигсүрэн -

За бид нарын яриа түрүүчийн таны ярьдаг яриатай холбоотойгоор шашин шүтэн бишрэлттэйгээр холбоотой нэг асуулт асууя. Тэгэхээр социализмийн үед ч гэсэн хамгийн их сүсэг бишрэлээ хадгалсан, амьдралынхаа нэг салшгүй хэлбэр хэвээр нь байлгаад 90 онтой золгосон ийм цөөхөн хүмүүсийн нэг бол тувачууд гэсэн ийм ойлголттой байгаа байхгүй юу би, бөө мөргөл бол социализмийн үед тасраагүй гэдэг жишээг л та ярьж байна шүү дээ

Төмөрбилэг -

Ерөнхийдөө нуугдмал байлаа л даа

Хишигсүрэн -

Нуугдмал байсан тэ, тэгэхээр ер нь тувачуудын сүсэг бишрэлт бөө мөргөлтэй холбоотой за тэгээд казакууд ч байдаг, монголчууд ч байдаг одоо юу гэдэг нэг сум айл саахалт айлуу янз бүрийн хэлээр ярьдаг өөрсдийн гэсэн уламжлалтай, соёлтой ийм сонин орчинд та нарын хүүхэд нас өнгөрч байгаа байхгүй юу, үүнийг шашин шүтлэгтэй нь холбоод нэг юм ярьж өгөөч, юу сонин байхав, ер нь та нарын итгэл сүсэг бишрэл та нарын хувьд юу байсан бэ анх яаж тэр шашныг өөртөө шингээж эхэлсэн юм бол

Төмөрбилэг -

Манайх бол галаа шүтнэ, галаа цэвэр байлгана, гал гэдэг бол бид нарт байгалаас хүний амьдралын юу гэж үздэг, бөө бол байгалаас өөрөө төрдөг тэрнийг хэн ч сургахгүй, багш шавь гэж байхгүй сангаа тавина

Ариунаа -

Арцаа уугуулаад, цайныхаа дээжийг цацна

Хишигсүрэн -

Бөө нар гэж та нарыг байхад одоогийн энэ бөө нар шиг өмсгөл зүүлэгтэй, одоогийн тэр зэмсэгүүдээ ашиглаж байсан уу?

Ариунаа -

Миний аавын аав бол тийм том бөө хүн байсан

Төмөрбилэг -

Алдартай зайран хүн байсан

Ариунаа -

Тэгээд л намайг ганц хүүгийн охин гээд л намайг 5 нас хүртэл нуруунаасаа салгадаггүй байсан гэдэг юм байна лээ, тэгээд л нуруун дээрээ үүрээд л улаан хуаран энэ тэрээр явж байдаг, тэгээд хонхорт байхад улаанхуаран хүртэл ирчээд л хот сонирхож яваа юмуу хаашаа юм хөөрхий намайг үүрчихсэн л явж байдаг хүүхэд үүрсэн өвөө гэдэг нэртэй явж байдаг байсан гэсэн, аан тэгээд тэр өвөө бол намайг, дүү энэ тэрийг өвдөхөд дал мал шатаагаад л, тэгээд ээжид ингэ тэг гээд ийм өнгөтэй юм байна уу энийг хая энэ тэр гэдэг байсан тэгээд арцаар угаадаг ширгэлдэг арцаар тойруулж байгаад ариутгадаг тийм зан үйл хийдэг байсан тэгээд өвөө нас барснаас хойш ээж ч гэсэн бид нарыг халуурахаар арцаар ширгэлээд л, давс дарь энэ тэрийг хольж байгаад уугуулахаар пис пис гээд л, тэр энэ тэр нь одоо муу муухай бүхнийг арилгадаг ч юмуу , тэгээд тэрнээс бас аав сураад авчихсан, өөрийнхөө аавын зан үйлийг. Тэгээд манай өвөөгөөс үлдсэн тэр эд зүйлсээс нь хэнгэрэг нь байхгүй бусдууд нь аавад байдаг юм, тэгээд л тийм юм хэрэгтэй байдаг байх гээд л би чинь багаасаа шашингийн үзлээр хүмүүжсэн хүн чинь өөрийнхөө хүүхдүүдийг халуурахаар бид хоёр чинь бас жоохон арц энэ тэр уугуулаад ширгэлээд л нөгөө аав ээж яаж хийж байсан тэрнийг л хийдэг шүү дээ бид нар

Хишигсүрэн -

Жоохон байхад аав ээж нарын хийж байгаа зүйлд дургүйцээд нэг их ач холбогдол өгдөггүй байсан байж хожим нь хэрэг гарахаар тэрнийг хийдэг тэ

Төмөрбилэг -

Сэтгэл санаа ч ариусна, тэгээд хажуугаар нь мал сэдэрлэдэг байлаа, хүүхэд бүлээрэхээр нь сэтэртэй малыг барьж аваад сан тавиад тойруулаад л

Хишигсүрэн -

Мал сэдэрлэнэ гэдэг чинь ямар утгатай юм бэ?

Төмөрбилэг -

Сандаа сэтэртэй малаа мөргүүлээд,

Хишигсүрэн -

Манай суманд ч бас мал сэдэрлэдэг байсан шүү дээ, тэр чинь одоо юу гэсэн үг вэ, сэтэртэй морь, сэтэртэй ямаа гээд л тэ

Төмөрбилэг -

Даатгадаг юм л даа тэр айлынхаа хүүхэд гэр бүлээ

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр одоо онго шүтээн болж байна гэсэн үг үү?

Ариунаа -

Тийн онго шүтээн болж байгаа юм тэрнийгээ их ариун авч явна гээд, сэтэртэй морийг эмэгтэй хүн унахгүй гэдэг шүү дээ, сэтэр бузарлана гээд л нэг юм болчихсон гэхэд тэрнийгээ ахиж янзална гэдэг юм ч юм уу

Хишигсүрэн -

Тэр бөөн мал дотроос тэгээд яаж сонгодог юм бэ?

Төмөрбилэг -

Бөө л сонгож өгнө л дөө

Ариунаа -

Тийм зүсмийн мал гээд л

Хишигсүрэн -

сэтэртэй малыг алж идэх үү яах уу

Ариунаа -

Өөр малд сэтрээ дамжуулаад л тэгээд сэтрээс нь чөлөөлөөд өөрсдөө л хэрэглэнэ, хүн амьтанд өгөхгүй

Төмөрбилэг -

Одоо ч гэсэн тийм сэтэртэй мал байгаа л даа,

Ариунаа -

Ер нь сэтэртэй малтай айл гээд л ярьдаг

Хишигсүрэн -

Цаашид шашин сүм хийд хаалттай байж байгаад сэргэж байна шүү дээ тэр сэргэх явц Цэнгэл суманд ялангуяа тувачуудын дунд ямар онцлогтой байдлаар дэлгэрч байна

Төмөрбилэг -

Сүүлд нь сүм хийдтэй байсан, дуган хийдтэй байсан тэр үед чинь сүм хийдийг устгаад одоо гэхдээ ор нь байр нь байж байгаа дүнзээр хийсэн сүм байж байгаа тэрийг одоо сэргээн гэж ярьж байгаа

Хишигсүрэн -

Тэр нь юуны сүм юм

Төмөрбилэг -

Тэр нь ламын сүм

Ариунаа -

Буддын сүм, шашны

Төмөрбилэг -

Сүүлд орж ирсэн

Хишигсүрэн -

Хэдэн онд вэ?

Төмөрбилэг -

Манай аав шавь сууж байсан гэхээр чинь 1930 аад оны үе байх тэрийг одоо сэргээн гээд л яриад байгаа энд тэндээс залуус яриад л байгаа

Ариунаа -

Лам нь олдохгүй байна даа тэ, суух лам нь олдохгүй байна, ламаа сургаж энэ тэр тэгэхгүй бол болохгүй шүү дээ

Хишигсүрэн -

Цэнгэлд ямар ямар ястан үндэстэн байна за хасагууд байгаа, туванууд байгаа, за дөрвөдүүд байгаа байх тэ А.Ариунаа,

Төмөрбилэг -

Байхгүй

Хишигсүрэн -

Аан дөрвөдүүд байхгүй юм уу, хасаг тува 2 л байгаа юм уу тэ,

Ариунаа -

тийн

Хишигсүрэн -

За хасаг тува 2-ийн харилцаа ямар байна, тэр 2-ын чинь шашин шүтлэг, за хасагуудын шүтлэг ямар байсан социализмийн үед хаалттай байсан уу, далдуур бас шүтдэг хэвээрээ юу

Төмөрбилэг -

хаалттай, далдуур байсан, 2 үндэстэн хоёулаа өөр өөрийнхөө юуг шүтээд л эв найрамдалтай байдаг байсан

Ариунаа -

Манай аав эд нар бол казакын шашин манай монголтой яг харш гээд их л ярьдаг байсан юм, бие биенийгээ буруу номтон гэж нэрлэдэг юм байна лээ

Хишигсүрэн -

Тэгсэн мөртлөө хооронд нь жирийн амьдралд зөрчил гарах уу?

Төмөрбилэг -

Гаралгүй яахав, өвөлжөө бэлчээр булаацалдах гээд л

Ариунаа -

Өвөлжөө бэлчээр л булаацалдаж байна даа хөдөө бол

Төмөрбилэг -

Тэгээд шинэ дарга нар чинь тувачуудыг дэмжихгүй байгаа тал байгаа тува дарга нараас байхгүй болж байна

Ариунаа -

Тэд нар чинь байгальд их халтай ой модыг шууд тайраад байшин бариад сууж байхад чинь манайхан чинь одоо эсгий гэртэй өвөлжөөд болоод л байдаг байсан сүүлдээ байшин барьдаг болчоод л тэгээд байдаг болоод байгаа

Төмөрбилэг -

Анх казакууд байдаггүй байсан

Хишигсүрэн -

Хэзээнээс суурьшиж эхэлсэн

Төмөрбилэг -

100 аад жил болж байгаа тэр үед чинь 3 хошуу, 4 сумтай байв уу тувагийн Урианхайн толгой хошууны 3 хошуу бол тувагийн хошуу одоо цөөрсөөр байгаад 3000 гаруй байна уу даа том жижиг нийлээд бусадууд нь урагшаа нүүдэл суудал хийгээд явчихсан

Ариунаа -

нөгөө нүүдэл гэдэг юм чинь их нийлүүлсэн юм байна лээ шүү дээ, нөгөө манай аав ээж урагшаа нүүгээд гэж ярьдаг байсан бүгдээрээ ажил хийн цалинтай болно гээд л үйлдвэр жолооч хийнэ гэдэг ч юм уу

Хишигсүрэн -

Тувачууд их явсан байх нь ээ

Ариунаа -

маш их явсан

Төмөрбилэг -

80 аад хувь нь явсан

Ариунаа -

Тэгээд л дараа жил нь өөрсдийнхөө ах дүүсийг дуудаад л энд их сайхан байна гээд л отог отгоороо ах дүү нараараа явчихсан юм шиг байгаа юм , тэнд очсоноороо монгол нэртэй монгол хүмүүс болохоороо тува гэж хэлэхгүй шинэ гарсан хүүхдүүд тува хэл мэдэхгүй өсчих нь тэгээд өөрсдийгөө тува гэж хэлүүлэх дургүй байдаг юм байна, тэгээд халх энэ тэр бүртгүүлдэг юм уу яадаг юм, тэгээд л тэнд цугласан ямар ястан байна халх дөрвөд буриад алинтай ч хамаагүй гэр бүлээд болоод амархан уусаж байна

Хишигсүрэн -

Тэгээд энэ уусаж байгаад нь хөгшүүл ч гэдэг та нар хэр их эмзгээр ханддаг вэ?

Ариунаа -

Эмзгээр хандана шүү дээ, одоо ингээд тува хүн байхгүй болж байна гэж ярина, хоорондоо гэр бүл болоод цус ойртож байна гэж бид нар ярьдаг, дэргэд байгаа казак хүнтэй бол шашин өөр болохоор суухгүй шүү дээ энд байгаа хэд нь болохоор нэг л суманд байгаа юм чинь зарим суманд нь тува хүн байхгүй шүү дээ, тэгээд тэд нар бол цус ойртож л байгаа. Тэгээд тэр жил чинь бид нар ингэж яриад одоо энэ ардчилал энэ тэр гэж байхад манай зарим ах дүү нар Сэлэнгэ энэ тэр лүү уусаж байна, зарим энд үлдсэн нь цус ойртож байна гэж бид нар ярьдаг. Тэгээд Бат-суурь докторын хүн судлалын төв гээд байдаг байсан шүү дээ, тэндээс эмч эд нар ирээд л хүн болгоноос цус аваад л ах дүүтэйгээ хэн суусан хамаатан садантайгаа хэн суусан юм гээд л бас нэг тийм бүртгэл судалгаа хийж яваад цус ойртож байна гэсэн тийм дүгнэлт өгсөн юм. тэгээд бид нар чинь тэр цус ойртохоос тува үндэстэн алга болохоос яаж сэргийлэх гээд бид нар чинь өөр өөр мэргэжлийн хүмүүс юм чинь зарим нь эмч байна, зарим нь одоо байдаг юм тэр Цэнгэл суманд байгаа хүмүүс бид нар хоорондоо санаа солиол яриад ардчилалын үед чинь ухамсар сэргэж байна шүү дээ тэ, бид нарт байгаа хамгийн том проблем бол ийм байна, нэг хэсэг нь ийшээ очоод уусаж байхад нэг хэсэг нь энд цус ойртож байна аа гээд бид нар ярьж ярьж байгаад ерөөсөө энэ Цэнгэлээсээ нүүж явсан хүмүүсээ эргээд цуглуулъя тэгвэл энэ отог омгийнх нь тоо нилээд олширно. Дээр үед бол олон 30 гаруй отогтой байж байгаад л тэгээд нэг нэгээрээ ах дүү нараа татаж авсаар байгаад цөөхөн хэдэн отог аймаг үлдсэн. Тэд нарыгаа энд цуглуулаад эргэж цусаа сэлбэх ч юмуу, заавал туватайгаа сууна гэвэл Ховдын мачок гээд тэд нар чинь тувачууд шүү дээ. Мачок гээд л нэрлэчихсэн болохоос тува. Хөвсгөлийн цаатангууд чинь бас тува. Тэр эд нартайгаа уулзаж энэ залуучуудыг Оросын тувачуудтай холбоё гээд Оросын тувад ажиллаж байхдаа залуучуудыг сургасан юм. Зарим нэг нь тэндээ гэр бүл болоод үлдчихдэг юм байна зарим нь ирэх юм байна. Ингээд залуучуудыг хооронд нь холбож залуучуудын наадам, урлагийн ёс зан заншын янз бүрийн ийм тэмцээн явуулж нүдийг нь нээж таниулж байя гэсэн ийм зүйл хийсэн. Тэгээд энэ Чинагийн Галсан гуай чинь 30 айл нүүлгэж авчирсан.

Хишигсүрэн -

Хаанаас

Ариунаа -

Сэлэнгээс, тэгээд нүүгээд ирсэн чинь нөгөө бэлчээр энэ тэр нь байхгүй өвөлжөө байхгүй бүгд эзлэгдчихсэн мал нь тэндхээс үнэтэй, зах зээлээс хол тэд нар бол тэндээ илүү гарсан юм хумаа борлуулаад ингэж амьдарч байсан бол энд тийм юм байхгүй

Төмөрбилэг -

Ажлын байр байхгүй

Ариунаа -

Ажилтай болж алба хаах тийм хэмжээний боломж ховор гээд, ирснээсээ доордлоо гээд нэг хэсэг нь буцаж нүүгээд, нүүх чадвар байхгүй нь энд их хүнд амьдралтай болж үлдэх жишээний тийм байдалтай байна

Хишигсүрэн -

Сая та тувад анхны сургууль байгуулсан гээд ярьсан шүү дээ тэр хэдэн онд байгуулагдсан юм, одоо үйл ажиллагаа нь ямар байгаа вэ

Төмөрбилэг -

Тэр 91 онд хэл соёлоо хөгжүүлье гэсэн үүднээс санал гаргаж хэдэн багш аймаг, яам хүртэл асуудал тавиад тэгээд аймгийн засаг газрын шийдвэрээр 91 онд тувагийн 10 жилийн сургууль байгуулсан юм, нэг нэг бүлэгтэй 300 хэдэн хүүхэдтэй сурч байсан, сүүлд 97 онд хүүхдүүдийн тоо цөөрөөд анги дүүргэлт хэмжээндээ хүрэлгүй ангиудыг татан буулгаж бага сургууль болгосон юм. Одоо бага сургууль ажиллаж байна, дандаа тува багш нар ажиллаж 230 хүүхэд сурч байгаа байх. Сурах бичгээ оросын тувагаас татаж авдаг манай энд чинь хэвлэхэд бэрхшээлтэй цөөн тооны сурах бичиг хэвлэхэд, хоёрдугаарт бичих хэвлүүлэх хүмүүс ховор цөөн тооны байдаг.

Хишигсүрэн -

Ер нь бизнесмэнүүд хэр их байх вэ тува гаралтай

Төмөрбилэг -

Хот суурин газар байна л даа. Гэхдээ тэр бичиг гэдэг чинь хүн бүхний хийгээд байх зүйл биш л дээ

Хишигсүрэн -

Бүх хичээлийг тува хэл дээр хийнэ гэж оролдсон юм уу

Төмөрбилэг -

Тийн оролдсон юм

Ариунаа -

Анхандаа тува гэдэг юм нь давамгайлаад манай хүүхдүүд төрөлх хэлээрээ сурах ёстой, бид нар түүхийнхээ туршид төрөлх хэлээрээ сураагүй дандаа монгол хэлээр сурсан энэ тэр гээд л их ярьж бүх хэлээ тувагаар явуулна гэсэн чинь сурах бичгээс авахуулаад бэрхшээл гараад тэгээд тува сургууль төгссөн хүн чинь Улаанбаатарт очоод шууд монголоор яаж юу яах вэ гэдэг юм яригдаад

Хишигсүрэн -

Яахав, тува руу явуулаад байвал болох юм тэ

Ариунаа -

Тэгэхээр чинь бас монгол орны иргэн байна монголоор ярина шүү дээ гээд ерөөсөө тува хэл гэдэг нэртэй хичээл оруулья бас тува хэлээр ярьдаг бичдэг тэр гарматик энэ тэрийг нь мэддэг байх хэрэгтэй гээд Тува хэл, Тува уран зохиол гээд бусдыг нь монгол хэлээр заах нь зөв гээд

Хишигсүрэн -

Тува уран зохиол гэдэг хэр баялаг утга зохиол уран зохиолтой вэ

Ариунаа -

Яахав ардын аман зохиолууд байдаг юм тэгээд энэ аймагт байдаг эрдэмтэнгүүд үүнийгээ түүж бичиж ном болгосон зүйлүүд байгаа Золбаяр гээд эрдэмтэн нэг залуу байдаг. Тэгээд тувагийн уран зохиолын номыг бэлэн оросын тувагын номноос авчирвал болохоор юм байна лээ, бас баяжих юм байна лээ

Төмөрбилэг -

Гэхдээ тэрний хэл нь аялгуу нь арай орос талдаа

Хишигсүрэн -

Нутгийн аялгатай холилдчихсон байгаа байх тэ, тэгээд сая нэг ийм оролдлого хийсэн гэж байна шүү дээ ямар нэгэн байдлаар тува үндэстэнг хадгалж үлдэх гэсэн оролдлуугуудыг 90 онтой давхцаад нилээн их юм хийсэн юм байна шүү дээ тэ, нүүж авчирсан сургуульд сургасан гээд бүүр эцсийн үр дүн ямар байгаа вэ, ирээдүйгээ та нар яаж харж байгаа вэ, тэгээд цөөн тооны отго аймгууд тойроод бие биентэйгээ суугаад, бригад дотроо хоорондоо суугаад хамаатнууд болчихсон тийм юмнууд байна шүү дээ тэгэхээр яг л тэрний жишээ юм байна шүү дээ

Төмөрбилэг -

тийн

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр энийг өөрчлөх өөр гарц байгаа юу, тийм бодогдох уу та нарт

Төмөрбилэг -

Тэрнийг бид нар хайгаад л байна тэгээд бид нар эндээ яриад л байдаг

Ариунаа -

Төр засгийн дэмжлэг хэрэгтэй байна, жишээлбэл манай Цэнгэл сумыг аялал жуулчлал нэгдүгээрт, хоёрдугаарт мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн болосвруулах жижиж үйлдвэртэй тэр турк нэхий хийдэг шиг тийм жижиг үйлдвэртэй байх хэрэгтэй шүү дээ, тэгэх юм бол энэ чинь аялал жуулчдыг ч татна нэгдүгээрт хоёрдугаарт сум оршин тогтнохын тулд жижиг үйлдвэрүүд нээгдэх юм бол олон хүн ажилтай болно малынхаа ашиг шимээр л юм хийж байна шүү дээ. Ноос ноолуураараа юм хийнэ, яс масаар ч юм хийдэг юм уу яадаг юм энийг өөрийнх нь нутагт хөгжүүлвэл амьдрал нь дээшилнэ, тэгээд би юуг ярих дуртай, тэнд нь хэвлэл мэдээллийн юу байх хэрэгтэй дандаа тувагаар ярьдаг фм байх юм уу радиа байх юм уу, нэвтрүүлэг нь байх юм уу, телевиз нь байх юм уу, сонин гаргаж байх хэрэгтэй, манай суманд байгаа хүүхдүүдэд бол хүмүүжлийн ямар ч лекц явагдахгүй байна, ерөөсөө нийгмээс тасархай яагаад тэд нарт ажил байхгүй байна сургууль байхгүй байна. За тэгээд зарим нь цэрэгт яваад 1 жил л болоод л ирж байна, 1 жилийн цэрэг гэдэг чинь шал ондоо нөгөө 3 жилийн цэргээс. Тэгээд л явж ирчихээд л энд архиа уугаад л ажил байхгүй юм чинь шимийнхээ архийг уугаад л өдрийг өнгөрөөд л , одоо эцэггүй хүүхэд төрж байна. Ийм байдалтай байснаас ажил хийгээд жижиг үйлдвэр бариад байгаль аялал жуулчлал хөгжүүлээд, өөрсдийн гэрээ бариад малаа сонирхуулж байгаа айл байна. Тийм байдлаар өшөө сайн яг төрсөн нутагт нь хийлгэхгүй бол өөр хаана эд нарыг чинь яахав дээ. Дээр үед Хэнтий аймгийн Чандгана гэдэг сангийн аж ахуйг казак болгоно гээд социализмийн үед манай аймгаас баахан казак хүмүүс аваачаад сангийн аж ахуй байгуулаад өөрөөр нь дарга тавиулаад байсан. Одоо тэгээд тэнд юу үлдсэнгүй шүү дээ бүгд нутагтаа нүүгээд ирчихлээ, зарим нь казак руу гаа явчихлаа, өөр газар аваачиж юм сургана гэдэг бүтэх асуудал биш, өөрийнх нь нутаг дээр л энэ уул усны хажууд хэдэн үеэрээ сууж ирсэн энэ газарт нь л хөгжүүлж суулгана уу гэхээс биш

Төмөрбилэг -

Ийм эмзэг асуудлыг төр засгийн чихэнд дуулгана

Хишигсүрэн -

Төр засаг биш ирээдүй рүү хандаа хэлчихье (инээв), та 2-ын ярьж байгаа юм ер нь яах нь уу тухайн үедээ тува үндэстний хувь заяаны төлөө санаа зовоод ярчихлаа шүү дээ ийм оролдлогууд хийж байсан гэдэгээ түүхэнд бол тэгэх л байх (инээв)

Ариунаа -

Хэдүүлээ ингээд суугаад ярихаар хүний дотор байгаа зүйл гадагшлаад их гоё байдаг байхгүй юу, би ганцаараа сууж байгаад бодохоороо уйлдаг юм, уйлаал ерөөсөө ирээдүй байхгүй шиг санадаг

Хишигсүрэн -

Шашин ингэж их түгээмэл болж байгаа том үзэгдэл нь Улаанбаатар тийшээгээ бараг айл болгоноос бөө төрөх шахаж байна шүү дээ, тэр юм яг энэ бөөгийн голомтон дээр ямар байна, тувачуудын дунд ,

Ариунаа -

Бас зөндөө байгаа

Хишигсүрэн -

Тэр нь яг үнэн бодитой төвөөс эргээд байна уу, одоо сүлжээний бизнес ч юм шиг болчихсон байна шүү дээ (инээв)

Төмөрбилэг -

тэр тухай хүмүүс ярьдаг юм

Хишигсүрэн -

Яг Цэнгэл суманд ямар байна

Төмөрбилэг -

Удмын бөө нар байна

Ариунаа -

Удмын бөө байна, бас нэг хэдэн охидууд гайгүй шүү тэ, очсон хүний асууж лавласан юмыг хэлдэг зааж хэлж өгдөг юм бас байдаг юм шиг байна, одоо тэр их онгон шүтээнтэйгээ харьцаад байж чаддаг л юм шиг байна тэгэж хэлсэн энэ ингэж хэлсэн гээд л. Тэгээд энэ хэдэн тува чинь отог омгоороо манайхны бөө энэ, тэдний бөө энэ гэх мэтчлэнгээр нэгийг нь шүтэж авдаг, тэгээд тэрэндээ очоод болохгүй байгаа асуудлаа асууж лавлаад ийм болдог. Анхандаа бол нилээн олшрох шинжтэй байсан, сүүл рүү гээ хүмүүс таниад нэг хэсэг нь дарагдаад нөгөө хэсэг нь үлддэг юм байна.

Хишигсүрэн -

Одоо ийм юм болж байгаа байхгүй юу, миний нэг таньдаг айлын хүүхэд өвдчихөж, бүр сэтгэцэд нь өөрчлөлт орчихсон байж байгаа байхүй юу их сургуульд орчихсон, тэгээд яасан гэсэн чинь удгана болгоно гэсэн гэнээ, тэгээд арван хэдэн сая төгрөгний өргөл барьц, өмсгөл зүүсгэл тэр бүхэл үйл ажиллагааных нь зардал тийм мөнгө гаргаад тэр хүүхдийг тийм удган онго бууж ирээд байна энэ тэр гэсэн тэр эцэг эх нь сэхээтэн улсууд ерөөсөө зөвшөөрөхгүй анх тэгээд больчихсон юм байна, одоо яаж байгаа гэхээр байшингаа зараад арван хэдэн сая төгрөгийг нь гаргаад хүүхдээ эдгээхийн тулд гээд л нэг тий сонин юмнууд болоод байгаа байхгүй юу

Ариунаа -

Тийн анхандаа тэгэж их унаж тусаж тэгэж илэрдэг юм байна лээ шүү дээ эд нар ингэсэн тэ

Төмөрбилэг -

Тийн

Хишигсүрэн -

Эд нар гэдэг нь тэр хүүхдүүдийг хэлж байна уу тэ

Ариунаа -

:Аан тийн

Төмөрбилэг -

Тэгээд тэрийг чинь хуучин туршлагатай бөө нар нь засдаг байхгүй юу

Ариунаа -

Засаад л сан ман тавиад л босгож ирэх ёстой юм, тэгээд өвдөж байсан тэр их унаж тусаж байсан хүмүүс чинь яваандаа эдгэрээд л тэгээд л тэр цаад юутайгаа харьцдаг болж ирээд л

Хишигсүрэн -

Тэд нар бол жинхэнэ тэр тувагаараа тэр онго шүтээнтэйгээ ярих байх тэ

Ариунаа -

Тийн

Төмөрбилэг -

Тийн тувагаараа ярина.

Ариунаа -

Цэнгэлд байдаг нэг бөө хүүхэн одоо энд ирчихсэн байж байна л даа аймгийн төвд, тэгээд манай ээжийн хамаатан болохоор би хааяа очдог юм, тэгээд би өөрөө өвөө энэ тэр явж байсан болохоор нээх тэгэж шүтдэггүй тийм талын л байсан л даа тэгээд яахав төрөл садан талаасаа эгч ах гээд л бид 2-ыг тэгдэг бид 2 ч гэсэн ороод гараад л тэгээд заримдаа бөөлж байгаа үед нь таардаг тэрэнд нь сууж бариад л байж байдаг

Төмөрбилэг -

Одоо гэр нь энд харагдаж байна энэ орон сууцны энд ойрхон, сар болгоны 9, 19, 29нд бөөлнө

Ариунаа -

Тийн бэлгийн тооллын 9,19,29 ны орой бөөлдөг

Хишигсүрэн -

9 гэдэг өдрийг их ярьдаг тэ баруун аймгийнхан, 29 ны өдөр цагаан идээ гаргахгүй гээд л

Ариунаа -

Тийн цагаан идээ гаргахгүй, халх нарт тийм юм байдаггүй шүү дээ

Хишигсүрэн -

Тийн байдаггүй тэ, халх айлуудад байдаггүй байхаа

Төмөрбилэг -

Байдаг байх аа, ер нь 9-ийн тоо

.... -

Гэхдээ хятадууд, япончууд 9 тоонд аймар дургүй муу гэж ойлгодог

Ариунаа -

Манайх бол дандаа 9-ий өдөр цагаа гаргахгүй энэ тэр гээд л

Төмөрбилэг -

Манайх тэртээ тэргүй битүүний урд өдөр 29 өдөр болдог шүү дээ цагаан сарын тэр өдөр бөөлнө тэр жилийнхээ ноён нурууг хэлж өгнө л дөө,

Ариунаа -

Очсон хүн болгоныхоо юуг хэлж өгдөг

Хишигсүрэн -

Сая таны ярианд отог омог гэж аягүй их орж ирж байна шүү дээ, би ч бас хөдөө өссөн хүүхэд манайх отог омог гэж ерөөсөө ярьдаггүй шүү дээ, тэгэхээр тэр отог омог гэж цаанаа ер нь юуг агуулж байдаг юм бэ?

Ариунаа -

Та нарынхаар нөгөө Боржигон энэ тэр байхгүй юу

Хишигсүрэн -

Овог нь юм байна тэ

Ариунаа -

Тийн овог нь юм байхгүй юу

Хишигсүрэн -

Бид нар бол (инээв) Ямар юмных нь овог байх вэ дээ бүгд л нууц товчоо уншиж байгаад л нэг нэг юм авчихаж байгаа шүү дээ(инээв). Манай гэр бүл бол хамгийн өндөр нэрийг нь мэдэж байгаа өвгийнхөө нэрийг авчихсан нөгөө 7 үеийн (инээв)

Ариунаа -

Тийн тэгэж болно гэж зөвшөөрсөн шүү дээ манайх бол их хадгалагдаж ирсэн юм байна лээ казак тува эд нарт бол тэрнийгээ их хадгалж ирсэн юм байна лээ, Би бол жаг тува хүн би жаг тува хүнтэй суухгүй гээд л: ээж энэ тэр тэгдэг байхгүй юу манай аав чинь тийм овгийн хүн би тийм овгийн хүн гээд манай аав чинь жаг тува хүн ээж улаан саян байсан байхгүй юу

Хишигсүрэн -

хэдэн овог байдаг юм бэ?

Ариунаа -

Өө зөндөө

Төмөрбилэг -

20 хэд байсан

Хишигсүрэн -

Одоо яг хэд байдаг вэ?

Ариунаа -

одоо цөөрч байна тэ

Төмөрбилэг -

одоо 12,13 н овог 3 хошуу л байх шиг байна

Ариунаа -

Бид 2 чинь тэгээд зав зай гаргаад энэ тувагийн ургийн бичиг хийе

Хишигсүрэн -

Байдаггүй юм уу

Ариунаа -

Байдаггүй юм, одоо ингээд амаар ярьж байна, бид хэд чинь хязгаарлагдмал байдалтай болохоороо бид хэд мэдээд байгаа байхгүй юу хүүхдүүд ярьж л байдаг бүгд мэднэ бие биенийхээ овгийг, тэгээд монгол аймаг руу гараад явчих юм бол мартана шүү дээ тэрнийгээ монголоор яриад л уусаад явчихна, тэгээд бид 2 бүх тувачуудын ургийн бичгийг биш гэхэд чи энэ цагаан саяныхаа юмыг хий би жаг тувагийнхаа юуг хийе гээд л ингэж ярьдаг юм бид 2, тэгээд Хотонгийн ургийн бичгийг хийсэн нэг эмэгтэй хүн миний утас энэ тэрийг олчихсон байна лээ над руу утастаад номоо явуулсан, төв аймгийн заамрынхны одоо сууж байгаа ургийн бичгийн ном гаргаад тэр хотонгийнхныг судалж гаргасан юм байна, тэгээд тэр 2 номоо надад явуулсан юм ноднин. Тэгээд тэр 2 ийг харахад заамрынх гэхэд их л удаж 4,5 үеэ мэдэж байна, хотонгууд айхтар байна шүү дээ гэхдээ бас цус ойртоод байна гэж хэлж байнаа даа өөрсдөө тэ та нар

Хишигсүрэн -

тийн

Ариунаа -

Бүр 7,8,9 дэх үеээ мэддэг юм байна. Тэгээд ургийн бичгээ мэдэж байвал хүүхдүүд хойч үеийнхэн төрөл цус ойртохгүй гэдэг зүйлээ бас энэнээс харж мэдэж байх юм болов уу гэж бодоод л ингэдэг юм. бид нар даан ч одоо бид 2ын мэргэжил их хол байна та нарын гүн ухаан, түүх энэ тэр гэдэг чинь их гоё мэргэжил л дээ, уржнан билүү энэ манай таван богдоос чинь 2500 жилийн өмнө байсан хүний булш бүтнээрээ шахуу олдоод л хувцастайгаа олдоод л их сайхан юм боллоо шүү дээ тэ, тэрэнд бол антерплогич, түүхч хүн бол их л юм харж их л юм хэлнэ шүү дээ бид нарт даанч тэр талын мэдлэг жаахан юу юм, тэгээд хэн чи ингэж хэлж байна л даа аман түүх одоо социализмийн хаагдмал байсан гэж нэг талаараа тийм байж болно л доо би бодохоороо аман түүх

Хишигсүрэн -

Аман түүх хаагдмал биш л дээ бид нарын олон юм хаалттай үлдэж магадгүй байгаа байхгүй юу

Ариунаа -

тийн би болохоороо зэрэг аман түүх байсны ачаа харин ч бичгээр байснаасаа илүү амьд үлдээд байнаа тэрийг л одоо яг мэдэж байгаа хүнээс нь сонсож байх хэрэгтэй байна, одоо бид нар тэрийгээ даяаршуулж байна гэдэг нэрээр энэ залуучууд маань мартаж байна, өчнөөн сайхан бичиг компьютер нэмэгдчихсэн байхад нөгөөдөхөө бичиж үлдээнэ гэж байхгүй тийм ээ тэгээд тэр чинь ам ч биш бичгээр ч биш аль нь ч байхгүй хоцрох нь ээ гээд би бодоод байгаа байхгүй, сая Ховдын тувачуудын баяр гээд нэг баяр боллоо, ховдын засаг даргын ивээл дор ховдын соёлын өдрүүд гээд зохион байгуулаад энэ жил тувачуудад зориулсан жил гэж зохион байгуулж байгаа гэнэ ээ. Ховд чинь их олон үндэстэн ястны аймаг шүү дээ тэгээд жил болгон нэг үндэстэн ястныхаа соёлын өдрүүдийг зохион байгуулна гэсэн. Тэгээд энэ жил тувагийн наадам болохоор нь би зориуд очсон юм. тэгсэн тэнд нэг тэтгэвэрт гарсан эмэгтэй багш “ ховдын тувачуудын түүх “ гээд гоё ном гаргачихаж болж байна шүү дээ. Тэгээд дараа дараагийн хүн бол түүх мэддэг өөр нэг хүн гараад л тэрнийг чинь улам баяжуулаад л тэгвэл их сайн.

Хишигсүрэн -

Ер нь харахад Чинагийн Галсан гуай байна, Гантулга, Бат тулга эд нар бол яг тувагийн түүхтэй холбоотой юм хийж байна уу? Уг нь яг мэргэжлийн хүмүүс шүү дээ

Ариунаа -

Галсан гуай юу,

Хишигсүрэн -

Галсан гуай байна, тэр Гантулга, Бат тулга чинь танай сумын хүмүүс биз дээ

Ариунаа -

Энэ урианхайн хүн

Хишигсүрэн -

Урианхайн хүмүүс үү

Ариунаа -

тийн, урианхайн юм аа хийж байна, туваг сайн мэдэхгүй л дээ тэд нар

Хишигсүрэн -

Чинагийн Галсан өөр хүн алга уу?

Ариунаа -

Чинагийн Галсан гуай л хийх ёстой тэгээд тэр хүн чинь зохиолч талаасаа л их яваад байх шиг байна аа

Хишигсүрэн -

Тэгэхээр яг Тувагийн юм руу орохгүй байна тэ

Ариунаа -

Тувагийн юм руу орвол их зүгээр байх юм ёстой нэг түүхчдэд антерплогичидод хамгийн хэрэгтэй материалууд баймаар юм нөгөө бадамхатан гуай их явж хийдэг байсан гээд манай энэ хөгшчүүл ярьдаг юм. Ринченбямбаа гуай бас их ирдэг байсан гэнэ ээ, хөгшүүлтэй маш удаан уулзаж ярьдаг байсан гэнэ

Хишигсүрэн -

Тийм шүү дээ, Цэрэн содном гуай их явдаг байсан гэсэн

Ариунаа -

Тийн тэр улсууд дээр үед бол бүр оросын нөгөө хэн билээ

Хишигсүрэн -

Владимир цов уу

Ариунаа -

Владимир цов тэгээд нөгөө Брудуков тэр эд нар л явж байсан гэж мэдэх юм байна, тэгээд бид 2 оросын тувагийн түүхийг авчраад тува хэл дээр бичигдсэн шинэ хуучнаар нь авчраад үзэхээр саяны хэлдэгчлэн үзэл сурталччихсан тэ итгэхэд нэг хэцүү итгэхгүй байх бас хэцүү тиймэрхүү бас харагдах юм. тэгээд л бид нар тэндээс ирсэн эрдэмтдийн аман яриа энэ тэр сонсоод, тэгээд тэр сонин энэ тэр бас их гарнаа ойрдуудын түүх, халимагуудын түүх

Хишигсүрэн -

Та нар Цагаан хүү гээд тэр уг нь тувагаар ярьдаг байсан шүү дээ Цагаан хүү гэж мэдэх үү, нийгэм философийн анги төгсдөг

Төмөрбилэг -

Аан тийм байхаа

Хишигсүрэн -

Одоо энэ бөх мөрөнд багшилж байгаа

Ариунаа -

Аан тийн тийн манай Цэнгэлийн хүүхэд тэр чинь

Хишигсүрэн -

Тэр тува юу

Ариунаа -

Тува

Хишигсүрэн -

Тэгээд л тэр хүн бол аав ээж нь Эрдэнэт байсан, халхжаад явчихсан

Ариунаа -

Тэр чинь түүхийн багш, нийгмийн багш бил үү?

Хишигсүрэн -

Тийн философийн багш

Төмөрбилэг -

Одоо энэ Золбаяр гээд доктор байна үзэв үү та нар

Хишигсүрэн -

Үгүй

Ариунаа -

Аан Золбаяр гээд нэг залуу байгаа

Төмөрбилэг -

Тува хэлээр доктор хамгаалсан

Ариунаа -

Манай аймгийн Нийгмийн ухааны акидемийн харъяа тэнд одоо сая захирал нь болсон эрдэм шинжилгээний ажил хийж байсан тэр одоо юм хийх ёстой , бид нарыг тэрийг юм хий гээд байгаа юм түүхээ ургийн бичигээ гар ядахдаа жаг тувагийнхаа би гаргая та нар юм бодож байна уу хийж байна уу гээд л тэгдэг

Хишигсүрэн -

Одоо яг тува улсаас Цэнгэлд хэдэн хүн байгаа вэ 3000 гэсэн үү

Төмөрбилэг -

3000 хүрч байна уу. Хүүхэд шуухад аймгийн энд тэнд байгаа хүмүүстэйгээ нийлээд л хүрэх байх даа

Хишигсүрэн -

Ер нь үндэсний ухамсар сэргэж байгаа нь ардчилалтай холбоотой тэ, социализмийн үед тувагаа хадгалъя үлдэе, бид нарын ёс заншил өөрчлөгдөж байна гэсэн тийм эмзэглэл хэр их байсан юм бол

Ариунаа -

Эмзэглэл байгаагүй шүү дээ

Хишигсүрэн -

Ерөөсөө нээх тоохгүй бид нар чинь одоо монголчууд сайхан юм шиг л би лав тэгэж боддог байсан шүү дээ, гэхдээ тува хэлээ мартахгүй гэж хүмүүсээс жоохон илүү юм шиг боддог байсан тува хэл мэднэ монгол хэл мэднэ орос хэл мэдэж байна гээд ангийнхаа хүүхдүүдтэй тэгдэг (инээв) тийм л байлаа. Тэгээд тэр тува хэл мэддэг нь бахархал байдалтай байсан

Төмөрбилэг -

Казак хүүхдүүдтэй тоглоод дунд нь байгаад эхлэхээр хэлийг нь хурдан сурчихгүй юу бид 2 чинь казак хүн шиг л яриан шүү дээ одоо

Ариунаа -

Казаз хэлээр казак хүмүүстэй харилцаад байж чадна

Хишигсүрэн -

Тэр цагаан хүү тувачуудтай уулзахаар шууд тэд нартай яриад явчихдаг байсан юм Төмөрбилэг,

Ариунаа -

Тэгэлгүй яахав

Хишигсүрэн -

Мөнгөн тайг, Баян овоогийн тувачуудтай, Бөх мөрний сургууль төгссөн хүүхэд байхгүй юу би

Ариунаа -

Аан чи юу

Хишигсүрэн -

Тийн бөх мөрөнд манай аав ээж багшилдаг байсан, тийн тэндхийн хүүхэд байхгүй юу тэгээд тувачуудтай уулзахлаар хэл нэгтэй болоод л алга болдог байсан шүү дээ. Одоо юу гэдэг юм энэ аймгийн төв дээр очоод уулзчихааар эмэгэтэй тува хүн байна уу, настай

Ариунаа -

Одоо энэ бөөтэй уулзчихгүй эсвэл

Хишигсүрэн -

Настай хүн байвал зүгээр байна, жирийн хүн

Ариунаа -

Аан жирийн хүн үү за байз Хандаагийн ээж байгаа болов уу, ирээгүй болов уу?

Төмөрбилэг -

хандаагийн ээж чинь гарал үүсэл нь урианхай хүн шүү дээ

Хишигсүрэн -

Яг тува хүн байна уу

Ариунаа -

Үгүй ээ үгүй Гончиг сумлаагийн ээж

Төмөрбилэг -

Тэр байхгүй байх өө

Ариунаа -

Гончиг сумлаагийн ээж Манкей эгч байж болох юм

Төмөрбилэг -

Аан тэр хүн байж болох юм

Хишигсүрэн -

Та ярьж өгөөч, тэгвэл очоод зүгээр жирийн тува хүнтэй бас та 2 оос өөрөөр ярина л даа

Ариунаа -

Өө сайхан ярина

Хишигсүрэн -

Тийн, за нэг ийм асуулт байна, ер нь таны амьдралд гүнзгий нөлөө үзүүлсэн ямар үйл явдал байна аа, тийм зүйл байна уу гэсэн ийм асуулт байна А.Ариунаа эгч

А.Ариунаа эгч -

(инээв) надад уу, гүнзгий нөлөө үзүүлсэн юм гэхээр чинь миний нэг нагац болбол дээд сургууль төгссөн агорномич хүн байсан юм, тэгээд одоо бол энэ баруун хараанд байна, өндөр настны тэтгэвэрт гарчихсан, тэр хүн бүүр тийм хөдөөнөөс 10 жил төгсөөд л их дээд сургууль төгсөөд л тэгээд их оюунлаг англи хэл бие дааж сурдаг орос хэлээр их сайхан ярьчихдаг зүгээр энгийн хүн мөртлөө, хэн ч гаднаас харахад тэрнийг тийм хүн гэмээргүй тэгээд их хүмүүжил эд нар нь хүнийг их хүмүүжүүлсэн их даруу байх энэ тэр гээд л тиймэрхүү тийм нөлөө үзүүлсэн тийм хүн байлаа. Тэгээд би тэр хүнийг нагацийгаа л их боддог юм, нөлөө үзүүлж байсан юм болов уу. Тэгээд тэр хүний ах нь том нагац байсан юм. Тэр хүн тэр үеийн 5 жилийн цэрэг гэдэг юманд яваад тэгээд офицер болоод тэнд нутгийн нэг хүнтэй гэр бүл болоод тэгээд хүүхдүүд гаргасан, тэр хүүхдүүд нь бас нэг тиймэрхүү талын, тэгээд манай нагацын талынханд нэг тиймэрхүү шинж чанарууд байсан юм болов уу, тэгээд л ерөөсөө өөрийгөө гэхгүй дандаа хажуу дахь хүнээ гэдэг тийм талын манай ээж эд нарт тийм сонин чанар байдаг байсан. Тэр талын юмыг манай хүүхдүүд бас хараад аваад байх шиг санагддаг юм. Тэгээд гарт баригдахгүй мөртлөөсөө тийм сонин юм байгаад байдаг, тийн тэгээд нагац нараа л гэж боддог юм би

Хишигсүрэн -

Танай тэр өвөө гэж байна шүү дээ, том зайран байсан гээд тэр хүн жишээлбэл хэлмэгдүүлт дайраагүй юу

Ариунаа -

Одоо тэгээд бөө нар чинь лам шиг тусгай дээлтэй, хувцастай айл бүр янз бүрийн тахил шүтээнтэй байсан шүү дээ тэ тийм юм байдаггүй байж ээ бөө нарт эд нар чинь зүгээр л энгийн хэрэгтэй үед гараад ирдэг тэ, тэр талаасаа тэр хэлмэгдүүлэлтэд нэг их өртөгдөөгүй, бөөлөхөө больчихсон энэ тэр гэхээр нээх тоодоггүй

Хишигсүрэн -

Та 2 хөгшчүүлийн яриаг сонсож байсан уу?, тэр их хэлмэгдүүлэлтийн үед Цэнгэл суманд юу болж байв

Ариунаа -

Ярьж байсан шүү дээ, нөгөө Дэвш эгч эд нар ярьж байсан “ Манай аавыг гэнэт хүмүүс орж ирээд л бариад явсан “ бид нар уйлаад хоцорсон гээд л ярьж байсан шүү дээ. Тэгээд аав минь ирээгүй гээд л.

Хишигсүрэн -

Яг та нарын ойр дотнын

Ариунаа -

ойр дотнын хүн байхгүй

Төмөрбилэг -

Манай нэг овгийн хүн би нэрийг нь сайн санахгүй байна. Боржас гээд.

Ариунаа -

Боржас аа

Төмөрбилэг -

Сайн санахгүй байна тийм л нэр толгойд орж ирж байна, сүүлд Зараа баз гээд над дээр ирж байсан тэрний аав нь. Тэр хүн дээр бас баахан хүн ирээд гэрийн буйрны дайтай гал гаргаад дундуур нь алхуултал нь гал 2 хуваагдад ямар ч юм шатаагүй, тэгээд хүмүүс айгаад, баривчлана гэсэн хүмүүс айгаад явж байсан гэж ярьдаг

Хишигсүрэн -

Ер нь бөө нар шидтэй, зүгээр баривчлуулахгүй байх л даа.

Төмөрбилэг -

Бас хойч үеээ боддог байх л даа.

Хишигсүрэн -

Тэр хар талын бөө, цагаан талын бөө гээд л тэр ямар вэ?

Төмөрбилэг -

Манай хадам аав ярьдаг шүү дээ, зайран хүний хүү юм болохоор шар бөө, хар бөө гээд байдаг гэнэ, тэгэхээр хар бөө гэдэг бол голдуу хараал тавьдаг гэнэ,

Хишигсүрэн -

Ямар тохиолдолд хараал хийдэг юм бэ?

Төмөрбилэг -

Хараал хийдэг бөө голдуу Увсад өө Хөвсгөлд байдаг гэж байгаа юм, тэр нэг сумын дэнжний цаад талд хар бөөгийн айлууд байдаг гэж ярьдаг

Ариунаа -

Одоо манай Цэнгэл сумын уу?

Төмөрбилэг -

Үгүй ээ, үгүй Хөвсгөлд, аав сонссон байх л даа, тэгээд сүүлд нь нөгөө бөө нар чинь хоорондоо хараал хийсээр байгаад хараал хийгээд ямар л олиг байв гэж дээ өөрсдөө тасраад алга болсон гэж ярьдаг, шар бөө бол дандаа сайн сайханы төлөө юмаа хийдэг Цэнгэлд дандаа шар бөө байдаг

Хишигсүрэн -

Дээр үед 80 аад онд Ховдын голын Дарь эх гээд хүн байсан шүү дээ , та нарын тэрийг мэдэх үү?

Ариунаа -

аанхаан, Ховдод уу?

Хишигсүрэн -

Ховдын голын дарь эх гээд одоо гол дагаад л явж байдаг тийм эмгэн байсан юм шиг байна,

Ариунаа -

Урианхай тэ. Аан бид нар Ховдод байхад л тийм дарь эх гээд хүн сонсож байсан, хүүхэд байхдаа

Хишигсүрэн -

Уулзаж байсан уу ,та нар

Ариунаа -

Би уулзаж байгаагүй, хүмүүс л ярьдаг байсан юм.

Хишигсүрэн -

Одоо тэр чинь 81 он шүү дээ, 81 онд манай сургуулийн захирал мотоциклийн осолд ороод тэгээд ухаангүй хэдэн сар ч болсон юм бэ дээ тэгээд нисдэг тэргээр сумаас аваад Улаанбаатарт аваачаад тархины хагалгаа хийлгээд босчихсон, одоо амьд явж байгаа байхгүй юу, тэгээд тэр хүнийг осолд ороод ухаангүй байж байхад нь манай аав тэр дарь эх рүү явсан юм байна нэг найзтайгаа тэгээд 80 онд бүх юм хаалттай байсан болохоор тодорхой тооны багш байсан сүсэг бишрэл байхгүй шүү дээ. Бодвол тэр нутгийн хөгшчүүл яв гэсэн юм байлгүй. Тэгээд хайгаад очсон чинь ямар ч юм харахгүйгээр шууд ярьдаг хүн байсан гэж ярьдаг байхгүй юу за тэр бол жинхэнэ юутай хүн байсан тэр хаалттай үед хүмүүс нууцаар очдог, тэгээд очихоор хүүхдийнх нь тоог хэлээд л эхнэрийг нь хэлээд л тэгсэн ингэсэн гээд л шалтаг шалтгааныг бүгдийг нь хэлээд өгчихөж байсан гээд бодвод их л мундаг хүн байсан байх социализмын үед, тэгээд Баян-Өлгий аймгийн хүн байсан юм болов уу гэж бодоод байгаа юм.

Ариунаа -

Ховдын гол гэхээр энэ ногоон нуурын ховд гол гээд байдаг тэ цаанаас ирдэг байсан

Хишигсүрэн -

Тэр бол их мундаг удган байсан байх тэ социализмын үед ч гэсэн байж л байсан

Төмөрбилэг -

байж байсан байсан

Ариунаа -

Тэгээд би дээд сургуулиа төгсөн төгстлөө их толгойтой хүүхэд байлаа л даа, тэгээд манайхан намайг зайран өвөө чинь ивээлдээ авчихсан замыг чинь засчихсан гэж ир ярьдаг байсан юм, тэгэхээр нь би юм боддогг ч үгүй тэгээд өнгөрдөг байсан юм тэгээд сүүлд бодож байхад байсан байх гэж их боддог юм намайг 5 нас хүртэл нуруунаасаа салгаддаггүй байсан гээд л тийн

Хишигсүрэн -

За одоо хэдүүлээ яриагаа түр завсарлаад дахиж яринаа

За А.Ариунаа багштай хийж байгаа хоёрдахь ярилцлага эхэлж байна, Тэгэхээр ийм асуултаар яриагаа эхлэх үү хоёулаа, гурвуулаа. Ер нь таны амьдралд бусдаас ер бусын онцгой гэх зүйл байгаа юу? Байгаа бол тэр зүйлийг яагаад та онцгой гэж үзэж байгаа вэ? Гэсэн ийм асуулт байна.

Ариунаа -

Би хүүхэд байхдаа Улаанбаатарт, Баянхонгорт, Ховдод, Хотод энэ тэрт байж байхдаа би Тува гэдэгээрээ их онцлог гэж боддог байсан юм, нэг тийм онцлог зүйл байдаг байсан. юм бүхэнд тэргүүний байх хэрэгтэй гэж боддог байсан, тэгээд өөртөө итгэлтэй байх нь хүнд их тусалдаг байсан болов уу,

Хишигсүрэн -

Та тува хэл мэддэг байсан уу?, хүүхэд байхдаа

Ариунаа -

Хүүхэд байхдаа жоохон байж байгаад л нэг тийшээ явчихаж байгаа юм чинь, аав ээж хоорондоо яриад байдаг, тэгээд ганц нэг үгийг нь мэддэг байж байгаад сүүлд Цэнгэлд ирээд сурсан л даа.

Хишигсүрэн -

Хэн, Төмөрбилэг ах юу гэж бодож байна,

Төмөрбилэг -

Би ер нь санаа зов бол заяа зов гэж боддог хүн л дээ, юманд шунадаггүй, бид 2 цалингаар л амьдраад явж байгаа зах зээл гарч байхад захирлууд чинь бүгд л байшин сав барьчихсан унаа тэрэг бариад явж байдаг, бид 2-т бол тийм юм байхгүй, ер нь зөв бусаар олсон юм бол зөв бусаар олсон хөрөнгө бол гай л болдог, сайн юм болохгүй гэж боддог, тэгээд л хүнээс өгсөн юмыг зүгээр авдаггүй. Түүний хүчинд л бидний хүүхдүүд сайн сайхан явж байна.

Хишигсүрэн -

Түрүүн таны ярианд гарсан шүү дээ. 62 онд анх машин харчихаад айгаад мод руу гүйж орж байсан хүүхдүүд гээд тэ, таны хувьд хамгийн гайхамшигтай технологи бол машин байжээ 62 онд тэ

Төмөрбилэг -

Тийн

Хишигсүрэн -

А.Ариунаа багшийн хувьд амьдралд гарч ирж байгаа шинэ техник технологи нийгмийн амьдралд нэвтэрч байгаа нь таны хувийн байдалд яаж нөлөөлсөн бэ? , та тэрийгээ санадаг уу жишээлбэл хамгийн анх техникийн дэвшлийг яаж харж байсан бэ? Би жишээлбэл 80 онд бил үү манайх магнитфон аваад тэгээд бид нар тэр дээр шилдэг дуу бичээд тэрийгээ эргүүлээд сонсож болдог, тэр бол гайхамшигтай юм байсан 5,6 настай хүүхдүүдийн хувьд, Таны хувьд юу байсан бэ компьютер байж болж байна тэ, газар тариалангийн шинэ техникүүд, телевизор, кино, радио гээд ийм юмнууд байгаа байхгүй юу

Ариунаа -

Миний хувьд бол радио байсан юм болов уу даа, жоохон байхад манайх Баянхонгорт байхад нэг радио аваад тавьчихсан, тэгээд л би тэрнийг нь сонсоод л аав ээж нөгөө л ажилдаа явчихдаг, би тэгээд энэ дотор их жижигхэн хүмүүс байна л гэж боддог (инээв)

Хишигсүрэн -

Би ч бас тэгэж боддог байлаа(инээв)

Ариунаа -

Ямар гоё дуулдаг жижигхэн хүмүүс орж гараад л ингээд байдаг

Хишигсүрэн -

Хаагуураа ч орчихдог юм

Ариунаа -

Тэгээд тэрний дараагаар телевизийг харж байсан

Төмөрбилэг -

Хөдөө суурин газар бага явж байсан хүн бид нарыг бодвол нилээд эрт нүд тайлагдсан байх (инээв)

Ариунаа -

Тэгээд бас пектириул гэж байсан шүү дээ. манайхыг Хонхорт байхад чинь хүмүүс пекириул тоглуулж байна гээд л зүү тавиад эргүүлээд л

Хишигсүрэн -

Пянз тавиад л

Ариунаа -

Тийн пянз тавиад л

Хишигсүрэн -

Анх кино та 2 хаана үзэж байсан бэ?

Төмөрбилэг -

Би багадаа нөгөө нэг нүүдлийн кино гэж байлаа л даа, манай ээж заводын үнээ саадаг байлаа, тэгээд тэмээ унасан 2 хүн ирээд л хааяа кино үзүүлдэг, тэгээд кино энэ тэр болоод л, тэгсэн чинь нэг орос эр шархдаад л би уйлаад л А.Ариунаа,

Хишигсүрэн -

(инээв)

Төмөрбилэг -

Тэгэж л их санаанаас гардаггүй юм даа

Ариунаа -

Баянхонгорт байхад аав аймагт кино гарч байна гээд намайг дагуулж яваад л нэг орой клубт тэгэхэд “Хүний хувь заяа” гээд гарч байсан юм тэрнийг л анх удаа үзэж байсан.

Төмөрбилэг -

Миний бас санаанаас гардаггүй юм гэвэл манай Цэндээ хүү гээд хамаатны хүн цэргээс халагдаж ирлээ л дээ том мандлин үүрчихсэн, ингээд цэргээс ирж байна гээд гоё дээлтэй мандлин гэж сонсож харж байсан болохоос том мандлин гэж сонсож байгаагүй тэгээд сүүлд нь гитар байсан юм байж л дээ, тэгээд мань эр сайхан ч дуулдаг залуу байсан юм тэгэд бид нар хажуунаас нь салдаггүй дахиж нэг дуулаач гээд дуулдаг байсан тэгэж л нэг гитар гэдэг зүйлийг харж байсан, тэгэхэд сургуульд ороогүй байсан сонин сонин зүйл байдаг юм байна лээ

Хишигсүрэн -

Ер нь социализмийн үед гэр бүлийн амьдрал ямар өөрчлөлтүүд байсан бэ, гэр бүлийн амьдралыг төр засгаас дэмжсэн ямар бодлого гарч байв

Төмөрбилэг -

Ер нь бүх хүн эрх тэгштэй, ажилтай орлоготой эрүүл талдаа ер нь тэгш л байдаг байсан даа айл бүр нь өөрөө өөртөө л болж байдаг

Ариунаа -

Өөртөө хүүхдэдээ санаа зовох юм байхгүй, ажлаа л гэж санаа зовоод нийгэм л гэж байдаг миний хүүхэд маргааш яаж сурахав, их дээд сургуульд төлбөргүй яахав гэдэгт огт санаа зовдоггүй, улс л тэднийг сургадаг, өвдөж зовбол улс л эдгээж өгдөг, одоо мөнгө төгрөг байхгүй бол сурч чадахгүй байна, мөнгө төгрөг байхгүй бол өвчнөөсөө салж чадахгүй байна тэр талаасаа бол бид нар социализмийг нилээн хүндэлдэг юм. Одоо жишээлбэл энгийн малчин ажилчны хүүхдүүд бид нар Эрхүүд очоод их дээд сургууль төгсөөд ирж байна, Москвад хүртэл очоод би улс төрийн сургууль төгсөөд ирж байна, ер нь их шударга байсан юм байгаа юм хэн их зүтгэлтэй байна хэн чадаж байгааг нь их дэмжиж байна

Хишигсүрэн -

Шалгуур шударга байсан

Ариунаа -

Тийн шалгуур нь шударга байсан, бид нарыг оюутан байхад чинь хамгийн шилдэгээ энэ социалист орнуудаар авч ажиллуулдаг байсан шүү дээ, хөдөөнөөс ирсэн малчин залуусыг чинь бид нар дэлгүүр дагуулж яваад костюм авч өгөөд өмсүүлээд тэгээд сэрээгээ энэ талдаа бариараа хутгаа энэ талдаа бариарай гээд заагаад одоо нойлийг ингэж ашигладаг юм гээд л тэгээд ирснийх нь дараа

их юм үзэв үү гэхээр

тийн гээд л

тэгээд ядарав уу гэхээр

толгой л их өвдөж байна гэдэг казак залуучууд (инээв),

тэгээд яагаад толгой өвддөг юм гэхээр бид нар чинь хөдөө данхаар цай уудаг байсан тэгээд цай уумаар санагдаад гээд

тэгээд та нарт цай өгдөггүй байсан юм уу компот уугаад яваад байсан уу гэхээр тийм биш ээ үрүнкээр л нэг ганц цай өгдөг (инээв), үрүнк гэдэг нь нөгөө шинжтэй аяга

Төмөрбилэг -

Бид нар нэг 3 настай зээтэй байхгүй юу охины охин тэгээд 3хан настай би сумд очоод охиноо онгоцоор явуулчих өвөө эмээ нь тосож аваад манайд агаарт хэд хонуулчих гэсэн чинь үгүй ээ бид нар явуулахгүй санаа зовно санана гээд л тэгэхээр нь би хэлж байгаа юм чи 3 настай байхад дүү чинь 2 настай байхад ээж чинь намын даалгавраар эх орны даалгавраар Москва руу 2 жил та нарыг хаячихаад явсан юм аа, тэр үед чинь бид нар тийм хүмүүжилтэй байлаа нэгдүгээрт хайрт нам хайрт эх орныхоо төлөө явдаг байлаа. (инээв ) тийм л байлаа шүү дээ.

Ариунаа -

Охин хүргэн 2-н санаанд орохгүй байна гэж байгаа юм даа

Хишигсүрэн -

Одоо та 2-г харахад А.Ариунаа эгч бол одоогийн хэлээр их карер хүрсэн байна шүү дээ, нийгмийн идэвхитэй байсан байна тэгэхээр эмэгтэй хүн карер хөөх ямар байсан бэ тэр үед одоо ямар байгаа вэ, карер хөөх ч юу байхав нийгэмд идэвхитэй байр суурьтай байх

Ариунаа -

Социализмийн үеийн авууштай зүйл нь байна шүү дээ эмэгтэй хүнийг их дэвшүүлдэг байлаа, дэмжээд сургаад ажил энэ тэрд нь сургадаг байлаа. Намайг дөнгөж төгсөж очоод Цэнгэлийн сургуульд багшилж байхад намын хорооны боловсон хүчний Даргиа гээд нэг хүн очоод чамайг намын хорооноос чамайг боловсон хүчний нөөцөд дэвшүүлж байнаа, чи намын орлогчоор дэвших хэрэгтэй намаас даалгавар аваад биелүүлээд явах хэрэгтэй, нөөцөд элсэж байгаа хүн цаашдаа ажлаад явах хэрэгтэй чи идэвхитэй байх хэрэгтэй гээд л бид нар чинь эвлэлийн ажил эвлэлийн уран сайхны концерт гээд л бүх юманд орж явдаг. Тэгээд эмэгтэй хүнийг тийм юманд оруул гээд л, тодорхой төчнөөн хувь нь эмэгтэй байна гэсэн тийм байна, төчнөөн хувь нь тува байна, төчнөөн нь малчин байна, төчнөөн нь ажилчин байна, төчнөөн нь сэхээтэн байна гээд оруулдаг тийм талаасаа их тэгш харж байсан

Хишигсүрэн -

Намын боловсон хүчний нөөцөд тэр Дариа гуай ямар мэдээлэл дээр үндэслэж сонгож авсан бэ?

Ариунаа -

Сумтай л холбоотой байсан байх, сумын намын байгууллага энэ тэртэй л холбоотой байсан байх, сумын нарийн байгууллага төгсөж ирж байгаа багш нар төгсөж ирж байгаа эмч нар танилцаж явж байгаа залуучууд эд нараасаа л их ажигладаг биз, тэгсэн л байх гэж бодож байна.

Хишигсүрэн -

Ардын эрхийн тептатуудыг сонгоход 430,40-д тептадууд байсан шүү дээ. Нэг аймагт 20 темптад байхад 20 дотор куват заадаг байсан эрэгтэй эмэгтэй гээд л

Ариунаа -

Төчнөөн насны залуу гээд ахмад гээд төлөөллийг оруулдаг байсан

Хишигсүрэн -

Намын боловсон хүчний бодлого ч тийм байсан байх, хэдэн онд та намд элссэн бэ?

Ариунаа -

Би чинь 1980 онд элссэн, их дээд сургууль төгсөөд 4 жил болоод элссэн гэсэн үг байхгүй юу, тэгээд намын батлахтай болж намын гишүүнд элсэнэ гэдэг чинь их том шалгуур давж байна гэсэн үг шүү дээ тэрний л ачаар одоо бид нар ингэж явж байгаа шүү дээ. тэрнээс биш бид нар шиг ажилчин малчны охиныг хэн дэмжих вэ дээ одоогийн цагаар бодоход. Тэгээд яг миний аав ээж шиг намайг дээш нь өндийлгөсөн гэж ярьдаг л даа. Тэгээд улсын ажил хийгээд явж байхад хажууд гэр бүлийн түшиг гэж их хэрэгтэй, тэгээд би их азтай хүн л дээ, намайг 2 жил Москва яваад ирж байхад 3,4-тэй хүүхдээ хараад л сургуулийн хэдэн дүү нараа хажуудаа байлгана бид нар чинь. Нэгдүгээр сургуулийн 6,7 ангийн хэдэн дүү нартай тэд нар чинь манай хүүхдүүдийг харж байгаа нэртэй гэхдээ л хөөрхөн тус болчихно. Тэгээд бид нар ч гэсэн тэд нарыгаа сургаад өсгөөд л ингээд байж байх жишээтэй.

Хишигсүрэн -

Та намын тэр сургууль хэдэн онд явж байсан бэ?

Ариунаа -

87-89 онд шүү дээ

Хишигсүрэн -

Тэр үед гадаад улсуудтай хэр их харилцаа тогтоож чадсан бэ, ер нь гадаад хүмүүстэй социализмийн үед хүмүүс яаж холбоо тогтоодог байсан, гадаад хүмүүстэй гэр бүлээрээ найзалдаг танилцдаг тийм холбоо байсан уу, захидал занаа бичдэг ч юм уу тэ. Одоо бид нарт энэ бол жирийн л үзэгдэл болчихлоо шүү дээ. социализмийн үед ямар байв, оросоос өөр орнуудтай харилцах боломж байсан юм уу?

Ариунаа -

Байгаагүй шүү дээ, одоо энэ Горн Алтай эд нараас л эвлэлийн төлөөлөгчид ирнэ, тувагаас төлөөлөгчид ирнэ эмэгэй эвлэлийн төлөөлөгчид ирнэ тэд нартай ажлын шугамаар уулзаж танилцана, хаяг эд нараа солилцоод захидал энэ тэр явуулна хүүхдүүдийн дунд ч бас интерницианаль гээд клуб байдаг тэгээд орос хүүхдүүдийн хаяг энэ тэр аваад л захидал бичдэг, ирсэн захидал энэ тэрээрээ булан байгуулаад явдаг тэрүүн шиг эвлэлийн ажлаар явж байхдаа эвлэлийн ажилтнуудтай тэгээд нөгөө монгол зөвлөлийн ажилтнуудтай их наадам гэж эрхүүд болж байлаа. Тэрүүнд ирсэн Оросын өнцөг булан бүрээс ирсэн залуучуудтай танилцаж хаяг энэ тэрийг нь аваад ингээд явж байсан. Тэр Москвагийн сургуульд бол бид нар Герман, Чесловек, Болгар

Төмөрбилэг -

Веьтнам

Ариунаа -

Веьтнам, Казакстан, Үзбэкстан зэрэг орнуудтай сонсогчидтой хамт байсан. Тэд нартай нилээн олон жил харилцдаг байлаа.

Хишигсүрэн -

Тэр чинь нөгөө Орост пристрёкийн үе эхэлчихсэн

Ариунаа -

Тийн яг эхэлчихсэн байсан

Хишигсүрэн -

Ер нь яаж хүлээж авч, уур амьсгал яаж мэдрэгддэг байсан бэ Оросод өрнөж байгаа тэр өөрчлөлт

Ариунаа -

Оросын уу, За даа тэгээд намын ажилтнууд, сонгуультнуудын хүрээнд их л ярьдаг, бид нарын лекц хичээл дээр багш нар байнга ярьдаг байсан, тэгээд яг жинхэнэ надтай дотуур байранд байсан орос эд нарт сүртэй мэдрэгдэхгүй байгаа л юм шиг санагддаг, тэд нар хичээл дээр тэрнийгээ ярьдаг, тэгээд л гэр орон ээж эд нар гээд л яриад явдаг. Бид нар чинь поистоор явдаг байлаа шүү дээ, 5 хоноод л явдаг 5 хоноод л ирдэг, тийм байлаа шүү дээ, тэгэхэд тэр төмөр замын хотоор явж байхад тэгэж мэдэгдэггүй тэгэж мэдрэгдэхэд ч хэцүү байх л даа бид нар бас хоорондоо ярьдаг байсан яг энэ хүн пристрёк гэж гарч ирэхэд яах нь уу гээд л

Хишигсүрэн -

Ардчилал эхэлж байхад та ямар ажил хийж байсан бэ ардчилал таны хувьд юу байсан, яаж хүлээж авч байсан ардчилалын үр дүнд юу өөрчлөгдөв тухайн үеийн хүлээлт одоо байгаа үр дүн хоёр ямар байна.

Ариунаа -

Ардчилал эхэлж байхад чинь би сумын намын хорооны дарга байсан, тэгээд л намын байгууллагууд чинь хамгийн эхлээд л өртөнө шүү дээ нэг намын систем гээд л нэг нам байх ёсгүй гээд л тэгээд л хувьсгалт нам ч гэсэн хурдан орон тоогоо больсон зүгээр сонгуулиараа болсон

Хишигсүрэн -

Зүгээр сонгууль ажил болгочихсон

Ариунаа -

Тийн сонгуульт ажил болгоод бид нар чинь багш руугаа шилжсэн шүү дээ, 89 онд би төгсөж ирлээ тэгээд 90 онд багш болчихсон. Тэгээд намын сонгуультай тэгээд сонгууль болох гэхээрээ зэрэг суманд байгуулсан олон нам нэр дэвшигчидээ суртачлаад, хоорондоо тэмцэлдээд явж эхэлсэн л дээ шал ондоо болж эхэлсэн

Хишигсүрэн -

Ерөөсөө л сонгуулийн үеэр л идэвхждэг байгууллага болж эхэлсэн.

Ариунаа -

Тийн сонгуулийн үеэр л идэвхждэг өөр нээх

Хишигсүрэн -

Цэнгэл суманд хэдэн нам байгуулагдсан бэ?

Ариунаа -

Манай суманд чинь энд байгуулагдан намууд чинь бүгд байгуулагдсан

Хишигсүрэн -

Хувьсгалт намаас бусад наманд ямар хүмүүс түрүүлж орох уу, ямар хүмүүс сумын ардчилалын чиглэлийн дарга болж гарч ирэх үү?

Ариунаа -

Янз бүр л байсан даа ардчилсан намын тэргүүн нь гээд эдийн засагч залуу тэ, нэгдлийн эдийн засагч байсан бил үү

Төмөрбилэг -

Голдуу казак залуучууд л гарч ирнэ л дээ

Ариунаа -

Тийн худалдааны эдийн засагч гээд нэг залуу томоотой байдаг залуу л лидир болоод л нэр мэрээ их хуралд дэвшүүлээд кускей эмчтэй юу яаж байсан шүү дээ. За тэгээд закирка гээд бас нэг багш ямар намынх билээ социал демекрат билүү?

Төмөрбилэг -

Тийн, тувачууд бол хувьсгалт намаа бариад л бид нарын талд л явдаг байлаа л даа, Цэнгэлд казакууд нь л

Хишигсүрэн -

Өө бас казак, тува гээд (инээв)

Ариунаа -

Тийн тува сум байгуулна гээд бид нар ярьж эхэлсэн л дээ тэр талаас л тэгэж байсан байх анхандаа бол, одоо тэгээд аль аль нь амандаа орчихсон явж байна өө, одоо бол юм хум ч танигдаад л сонин дээрээ их сайхан байдаг сониноо буурахаар юундаа орчих юм дөө одоо ерөөсөө нам энэ тэр бол идэвхигүй л байх юм байна шүү дээ идэвх энэ тэр нь бол тэр үеийнх шиг байхгүй

Хишигсүрэн -

Ардчилалын үр дүнд гарч байгаа үр дүд нөлөөллүүд эрэгтэй эмэгтэй хүнд өөр өөрөөр нөлөөлж байх уу? Тийм ялгаа харагдах уу?

Ариунаа -

Ардчилалын үр дүн нь яахав хүмүүс айж эмээхгүйгээр өөрсдийн хүссэнээ ярина, үндэс угсаа тува гэж их бодож ярьдаг байсан ийм зүйлүүд бол нилээн чөлөөтэй болцон. Тэгээд ардчилалын дараа улс хоршоодын олон байгууллагууд хувьчлагдаад хүмүүс ажилгүй болоод амьдрал их доошиллоо яг хөдөөнийхөө хувьд. Тэгэхэд чинь ахуй үйлчилгээ гээд баахан оёдлын юм үйлдвэрлэдэг тийм байгууллага байдаг байсан тэр нь тарж бутраад, нэгдэл нь тарж бутраад өөр чинь хөдөө юу байлаа даа худалдааны байгууллага гэж байлаа тэр нь байхгүй болоод ерөөсөө сургууль эмнэлэг хоёрооё бусад нь бүгд задраад хувьчлагдчихсан. Тэгээд тэнд ажиллаж байсан тэндээс цалингаа авдаг байсан, тэгээд тэнд хөдөлмөрлөөд нийгэмшиж явсан улсууд байхгүй болчихсон.

Төмөрбилэг -

Тэгээд баахан эмэгтэйчүүд ажилгүй болсон

Ариунаа -

Нэгдэл нь тараад нэгдлээсээ хөлс авдаг олон малчид сайлчид байлаа энэ эд нар бүгдээрээ нийгмээсээ холдчихсон шүү дээ тэгээд л хүүхдээ олноор нь завсардууллаа нөгөөдүүл чинь. Хөдөө бол энэ хохирсон шүү. Одоо тэгээд тэр олон хүмүүс чинь нэг байгууллагад байж нийгэмд оролцож нийгмийн байр суурь эзэлж, үйл ажиллагаанд оролцож нийгмийн өөрчлөлтийг бүгдийг нь мэдэрч зарим үедээ эсрэгүүцэж, зарим үедээ хамт олон гээд л явна шүү дээ тийм юмнуудаа байхгүй болгочихоор хүмүүжил нийгмийн идэвхи энэ тэр нь бүгд буурсан би тэгэж хардаг юм. Хулгай зэлгээ ихсэх архидалт ихсэх, хэрэг зөрчил гарах, хүн амины хэрэг гарах. Манай Цэнгэлээс чинь нэг сайхан охин алуулчихсан одоо болтол хэргийг нь шийдээгүй гэх жишээний энэ бүгд сөрөг үр нөлөөнийх гэж би боддог юм. Тэгээд ардчилал гэхээр л хүн рүү дайрч давшиж байх ёстой юм юм шиг, бүдүүлэг харьцаж байх ёстой юм шиг тийм үлгэр жишээ хөдөөний хүмүүс авчихсан байдаг, нэг юм тэгээд гэж байхаар нь тэр ардчилал гэсэн шүү дээ гэхээр нь өө аргагүй гэдэг ч юм уу нэг тиймэрхүү жишиг тогтчихсон, тэгээд нэг талаасаа нөгөө талаар сумын казак дарга нар хэдэн тувачуудад санаа зовох тэ, хэдийгээр ажилгүй хүмүүс байлаа ч гэсэн тэрэн дотроо хуулийнхаа сурталчилгаагаа хийгээд нийгмээсээ ийм ийм зүйлүүдийг та нар ингэж авах хэрэгтэй ийм ийм шинэ хуулиуд гарлаа ийм ийм шинэ журам гарлаа. Хэрэг зөрчлийнхөө талаар өшөө сургамжтай үйл явдлууд хийж болж байна л даа. Тийм юм хийхгүй ерөөсөө хараагүй юм шиг яваад өгч байна, тийм хүнийх рүү сэтгэлтэй байхаараа зэрэг залуучууд дээшлэе, хөгжье гэсэн бодол байхгүй хонио дагаад л өдөртөө гэдэс цатгалан үр хүүхдүүд нь амьд мэнд явж байвал болж байх жишээний

Хишигсүрэн -

Анх ардчилалыг гарч ирэхэд юу гэж бодож байсан бэ?

Ариунаа -

Яахав дээ бид нарыг чинь Москвад байж байхад престрёк энэ тэрийг чинь нилээн сонсчихсон байна лээ шүү дээ, цаана байсан социалист орнуудынхаа хүмүүстэй их ярьдаг байсан бид нар семенарын хичээл энэ тэр гээд л тэгээд л польшод болсон явдлаа ярьдаг, манай нам ингсэн тэгсэн гээд л манай нам одоо бүгд хурал хийх гэж байн энт тэр гээд л

Хишигсүрэн -

Ямар бүгд хурал

Ариунаа -

Нэг 12 сарынх билүү бүгд хурлаар дээр бид нар милээн шүүмжлэлтэй маягийн тийм юм хийсэн шүү дээ, манай үнэн сонин ч гэсэн нилээн өөрчлөгдөөд тэр үед чинь нам энэ тэрийхээ хэтэрхий захирах талын зүйлүүдээ задлах хэрэгтэй гэсэн тиймэрхүү үзэл санаанууд яригдсан шүү дээ тэр үед чинь. Тэр эд нарыг сонсож байсан болохоор бид нарт ингэж ирж байнаа л гэж. Гэхдээ л манай ардчилал бидний хүсэн хүлээж байсан ардчилал байсангүй. Бид нар чинь яг л хүмүүс нь тэгш сайхан эрх чөлөөтэй болоод л их л гоё ямар ч саад тотгоргүй толигор ийм ардчилал байхыг дотроо хүсэж хүлээж байсан байна лээ, одоо бол тийм юм байхгүй байна шүү дээ аягүй олон сөрөг нөлөөгөө дагуулчихсан тэрийг хурдан даван туулах механизм бодогдоогүй бэлтгэгдээгүй тэгээд л яваад байна шүү дээ.

Хишигсүрэн -

Нэг намын гишүүдийн хурал ч юм уу, эсвэл улс төрийн дугуйлан дээр ч юм уу би намайг жоохон байхад манай ээж намын гишүүн байсан 5 төгрөгийн дэвтэр авч ороод юм бичээд л (инээв) яадаг ч байсан юм тэ тэгэхэд би яг юу санадаг вэ гэхээр престрёкын үед юм байлгүй дээ манай хөгжил нэг л биш болж байгаа гэнээ бид нар одоо задрахад бэлэн болсон гэнэ ээ гэсэн утгатай юмыг ардчилал гарч ирэхээс өмнө ярьж байсан. Тэгээд тэрийгээ болохоор зэрэг зөвхөн намын гишүүддээ ч юм уу нууцаар ярьсан юм байна лээ. Тэгэхээр хувьсгалт намын хувьд бол нийгэмд том өөрчлөлт болно гэдэг сэтгэл зүйн хувьд бүр бүх түвшинд бэлтгэгдсэн байсан байж магадгүй байгаа юм

Ариунаа -

Үнэн сонин эд нар бол сүүлийн 2,3 жилд бол нилээн дээшээгээ хандсан шүүмжлэлт юмнууд их бичиж байна шүү дээ Түдэв гуай эрхлэгч байхад, тэгээд бид нарт ярьдаг, бид нарыг тэнд сонсогч байхад чинь хааяа манай намын дээд хорооноос монгол багш Болдбаатар доктор эд нар чинь очиж тоймоо лекц уншиж өгдөг хэдэн хоног томлилтоор очоод тэгэхэд тэд нар бол престрёкын өнгө аястай юм нилээн ярьдаг намынхаа тухай юу өөрчилж байгаагаа ярьдаг байсан юм, тэгээд зарим түүхэнд бол яриад байдаг юмаа энэ ардчилалыг бол манай хувьсгалт нам өөрөөсөө эхэлж байсан гээд баримт жишээ татаад ярьж л бадайг юм

Хишигсүрэн -

Та түрүүн тувачуудын тухай бодохоор юу яадаг гэж байна шүү дээ, нэг ёсондоо эмзэглээд бүр уйлмаар санагддаг гэж байна шүү дээ. одоо юу гэдэг улс үндсээ гэдэг юм уу өв соёл уламжлалаа хадгалах гэсэн тэр хүсэл эрмэлзэл хувь хүний хувьд яагаад тийм нандин байдаг вэ? Гэж би танаас асуух гээд байна л даа, хамаагүй бол хамаагүй шүү дээ тэ, гэтэл бүх л хүний түүхэнд нэг тийм юм байна шүү дээ үндэс угсаа соёлоо хамгаалах гэсэн тэр оролдлого эрмэлзэл байнга л байж байдаг. Хамгийн наад захын элемент гэхэд л та хоёр дээр байж байна шүү дээ юм үлдээчих юмсан гэсэн хүсэл энэний цаад шалтгаан юу гэж та 2 боддог вэ?

Ариунаа -

Харин одоо юундаа байдаг юм болоо, хүнтэй одоо хамт төрсөн юу байдаг юм байхдаа тува ястан болохоор л нөгөө ёс заншил эд нар нь нэвт шингэсэн

Төмөрбилэг -

Би ингэж боддог л доо. Хүн зарим нь тува болж төрнө, зарим нь казак болж төрнө, зарим нь халхаараа төрнө тэгэхээр яаж л төрсөн тэрүүгээрээ л бахархах ёстой гэж би боддог л доо. Тува хүн бол үндсээрээ бахархах ёстой энэ үндэс угсаа минь битгий алга болоосой битгий мөхөөсэй гэж тэрүүндээ санаа зовж ингэж л суудаг л даа, казакууд бол казакаараа бахархдаг шүү дээ тэгээд төрснөөрөө л бахархана

Хишигсүрэн -

Тэгсэн мөртлөөсөө одоо жишээлбэл бид нар жижигхэн халх хүүхэд өргөөд авчихад тэр хүүхэд тува гээд уйлаадявж байх болов уу халх гээд уйлаад явж байх болов уу (инээв)

Төмөрбилэг -

Тува өргөж явбал тувагаар л явна шүү дээ

Хишигсүрэн -

Тувагаар л явах уу (инээв) орчин ахуй нь тэр хүнд их нэвт сууж өгдөг байх л даа тэ

Ариунаа -

Бид нарын дээр үеийн хөгшчүүлийн ярьж байсан түүх, дууль, домог янз бүрийн зүйл тэгээд одоо бахархал манай тувачууд чинь шар тарвага хөөж байсан гээд л нөгөө ангийн талаар юм их ярина тэгэхээр их анчин хүмүүс байсан юм шиг байгаа юм тэгэж л их ярина энэ эрэгтэй хүмүүс чинь өөрсдөө анзаарахгүй одоо ингээд л хавар болоод л элээ хөөрөхөөр “өө тарвага гарч ирж байгаа юм байна” гээд л яриад байдаг юм аягүй сонин (инээв). Ингээд намар сая таван богд яваад л ирлээ тэгээд л одоо тарвага орж байгаа юм байна сая 2 тарвага харлаа гээд л яриад байдаг юм энэ улсуудын өөр өөрийн биед нь шингэчихсэн юм л байнад даа тэрийгээ хадгалж хамгаалья гэсэн тийм эрмэлзэлтэй байдаг

Хишигсүрэн -

Тувад туйлд хайлдаг хүн байсан уу?

Ариунаа -

Байсан байсан

Хишигсүрэн -

Тува хэлээрээ юу

Ариунаа -

Тийн манай аав бид нарыг жоохон байхад ингээд л туйлын тийм нэг аялгаар эхлээд л бид нарыг тэгдэг байсан юм. Тэгээд тэрийгээ ааваасаа л сурч байсан байх. Бид нар өвлөж үлдэж чадсангүй. Ингээд одоо хүмүүс тайзан дээр гараад туйл гээд хэдхээн минутын юм яриад байна шүү дээ, тэгэхээр дээр үед бол хэдэн айл хотлоороо сууж байгаад малаа хотлуулж байгаад нэг гэртээ ороод үүр цайтал туулиа нэг нь суугаад тайлдаг бусад нь сонсдог бүх юм нь тэрэндээ байдаг байхгүй юу. Тэгээд тэр чинь одоо бүгдийг нь цээжээр хэлээд нөгөө дэх нь авьяастай хүн байдаг юм уу яадаг юм. Тэр бол жинхэнэ түүх чинь тэр байжээ тэр л дамжуулаад дараа дараагийнхаа хүнд өгдөг

Төмөрбилэг -

Одоогийн хүмүүс ч тэр дороо унтаад өгнө л дөө ойлгох ч үгүй

Ариунаа -

Одоогийн хүүхдүүдийн сонирхдог юм нь ондоо болчихсон, түрүүн дээр үеийн хүүхдүүд яагаад айхтар юм сурч байв хөдөөний малчны хүүхэд инженер болчихлоо гээд байна шүү дээ чадалтай. Тэр үеийн хүүхдүүд өөр юманд сатаардаггүй байсан учраас маш их сониуч сэтгэлээсээ л их хөтлөгдөн юмаа сурч авдаг

Хишигсүрэн -

Аан за за сонирхол нь нэг л юманд төвлөрдөг

Ариунаа -

Одоо бол хүүхдүүд бүх юм руу сатаарч байна,

Хишигсүрэн -

Би бас ингэж боддог юм аа.

Ариунаа -

Хичээл заагаад хичнээн сайн зааж байхад мессеж нь орж ирчээд л ийшээ 2 минут анхаарлыг нь сарниулж байхад чинь яаж дүүрэн сайхан мэдлэг төрөх вэ дээ. одоо энэ Турк сургууль юу яаж байна, манай том 2 хүүхэд турк сургууль төгссөн юм энд тэгэхэд бол манайх хүүхдийг сурч байхад бол гар утас байдаггүй байлаа одоо дүүгийн хүүхдийг ирэхэд утсыг нь хурааж авдаг бүтэн сайнд хурааж авчихаад 5 дахид өгдөг. Тэгээд гар утас байхгүй нөгөө хүүхэд чинь 3 цагийн үед хичээл нь дуусна тэгээд л 5-с эхлээд л 11 хүртэл хичээлээ давтана. Хажуудаа дотуур байртай тэгээд 11 хүртэл сууж байгаад хичээлээ давтдаг, тэгээд амрах өрөөнд нь телевизийн зөвхөн нэг л сувгийг тавьчихсан гэж байгаа юм.

Хишигсүрэн -

Манай ярилцлаганд ийм асуулт байгаа, тувачуудтай холбоотойгоор та хэлж өгөөч одоо ярилцлага бас дуусах гэж байна, гэхдээ дараа нь ахиад нэг асуултаар дуусгана аа. Энэ Тувачуудын нас барсан хүмүүсийгээ гаргадаг арга барил яаж өөрчлөгдөж байна, оршуулга ер нь ямар ямар хэлбэрээр явагддаг байсан бэ? Одоо өөрчлөгдөж байна уу? Гэсэн тийм асуулт байна. Оршуулах ёслол гэдэг чинь шашны бүх зан үйл шингэчихсэн нэг юм байгаад байна шүү дээ тэ

Төмөрбилэг -

Миний сонсоноор бол өдий наслахдаа зөндөө л юм үзлээ л дээ. тэгээд дээр үед чинь манайх газраа ухаад л, цагаан эсгийнд ороогоод л тэгэж оршуулдаг байсан юм, хаашаа харж яаж хэвтэх вэ гэдэг нь бас зан үйлтэй л дээ. одоо сүүлийн социализмийн үед чинь авсанд хийдэг болсон. Авсанд хийхээр чинь хэдэн жилийн дараа авсны мод нь ил гарчихсан хулганы зурам орчихсон иймэрхүү юм л ажиглагддаг юм. Тэрнийг бас больж байгаа тэр бол шороондоо л шингэх ёстой, өөрийн ухаж гаргасан шороонд л тэгэж авс энэ тэр хэрэглэхгүй тэрэнд бол зурам энэ тэр орж чадахгүй. Энэ бол сүүлийн жилүүдэд их дэлгэрч байгаа. Хүмүүс авсанд хийхээ больж байгаа. Энэ бол зөв гэж би бодож байгаа.

Хишигсүрэн -

Ил задгай тавих уу?

Төмөрбилэг -

Ил задгай манайхан дээр үед тавьдаг гэсэн, бид нарын бүр өмнө үед тэгдэг байсан гэсэн

Хишигсүрэн -

Алтан сав нээлгэх гэдэг юм байгаа юу?

Төмөрбилэг -

Тэр байгаа

Хишигсүрэн -

Тэрийг ямар лам нээх үү?

Төмөрбилэг -

Тэрийг манай бөө нар л нээж байгаа

Хишигсүрэн -

Бөө нар нээх үү? 49 хоног гэсэн ойлголт байх уу?

Төмөрбилэг -

49 хоног гэж сүүлийн үед л яригдаад байна, 7 хоног дотроо л бүх юмаа хийдэг л дээ. Тэр алтан савыг чинь 7 хоноод бүр 3 хоноод ч нээж болно, голдуу 3 хоногтоо л хийдэг байсан одоо тэр нь бас сэргэж байгаа

Хишигсүрэн -

Хэн Ариунаа багшид нэг ийм асуулт байна аа, Ер нь эмэгтэйчүүдийн амьдрал эмэгтэйчүүдийн байр байдал нийгмийн оролцоо таны энэ амьдралын туршид яаж өөрчлөгдөж байгаа вэ та харж байгаа вэ? Та одоо энийг өөрийнхөө ээжээс эхлээд эмээгээс эхлээд ярьж болж байгаа байхгүй юу.

Ариунаа -

Эмээгээсээ бол би хол л өссөн л дөө. Эмээ хөдөө байсан. Харин ээж бол гэрийн сайн эзэгтэй байсан цай сайтай байсан гэж хүмүүс ярьдаг, сайхан зантай гэж их орж гардаг тэгээд их уран байсан тэрүүгээр хүмүүст их хүндлэгдэж яригдаж байдаг. Тэгээд хөөрхий өвдөх хүртлээ ажил хийгээд нийгэмд оролцоод явж байхдаа их баяртай байдаг, аягүй их инээж байдаг тийм хүн байсан тэгээд л өвдсөнөөсөө хойш бид нартай л цагаа их өнгөрөөдөг болсон. Гэхдээ л хүн амьтныг хүндлэх ялангуяа ядарсан зовсон ядуу аль болох дорой хүмүүсийг дээш нь татах их дуртай. Аав ээж л хоорондоо тэгэж ярьдаг энэ ядарсан юм гээд л казак тува ялгалгүй. Манайхыг ховд, баянхонгорт явж байхад айл болгонд л ядарсан ах дүү байхгүй орондоо шээдэг тийм хүмүүсийг авчраад л тойлоод хувцас хунарийг нь угааж өгөөд ингээд л явуулж байдаг аав ээж тийм байсан. Тэгээд яахав би боддог юм ээж дөнгөж 49 ний жил дээр л өнгөрчихсөн л дөө. Тэгээд ээжийнхээ тэр сайхан зан чанаруудаас чаддагаа өвөлж аваад тэгээд ээжий хүрч чадаагүй мөрөөдөж байсан сайхан сайхан амьдрал ажил юу байдаг юм мэдлэг боловсролыг нөхөж ээжийнхээ үзэж чадаагүйг би үзэж ээждээ юу яах ёстой гэсэн тийм бодол надад бас төрж байсан юм төрдөг юм. Тэгээд л сургуульд соёлд явъя, ээж минь сэхээтэн байж үзсэнгүй сэхээтэн байж үзье, багш болъё гэх мэтчилэн тийм л бодлууд юу яагаад л тэрнийгээ бас би охиндоо ганц охинтой манай хөгшний ээж миний ээж хоёр надад эргэж төрж байна гэж бодоод л нэг талаасаа охиноо хүндлээд л нөгөө талаасаа охиноо сургаад л яриад л тийм л байдлаар өрнөдөг.

Хишигсүрэн -

Социализмийн үед охидуудад боловсрол олгох тэр үйл явц юу байлаа шүү дээ. миний ажиглалтаар хөвгүүдээсээ илүү охидуудтай ялангуяа хөдөөний амьдралаас харахад илүү анхаарал тавьж эмэгтэй хүүхэд хүнд дарлагдахгуй өөрөө хоолоо олж идэг гэдэг тийм зарчмаар ч юм уу илүү боловсрол эзэмшүүлдэг илүү сургууль соёлд сургадаг байсан юм шиг санагддаг байхгүй юу гэтэл одоо ямар байгаа вэ сурч мэдсэнийхээ хэрээр тэрнийхээ үр шимийг гаргаж чадаж байгаа юу? Гээд нэг иймэрхүү юмнууд бас байгаа байхгүй юу. Эмэгтэй хүний нийгмийн оролцоо ялангуяа энэ баруун алслагдсан аймгуудад таны ажиглаж байгаагаар юу болж байна эмэгтэйчүүдийн байр байдалд ерөнхий хандлагад ямар өөрчлөлт гарч байна.

Ариунаа -

Баруун аймгийн эмэгтэй хүн бол эрэгтэйгээсээ доошоо шүү дээ угаасаа үнэлэмж нь гэрийн эзэгтэй байх ёстой гэр орноо л авч явах ёстой ч гэдэг юм уу хоол унд, үр хүүхдээ хүмүүжүүлэх. Жинхэнэ оролцоо нь эрэгтэйчүүдэд байх ёстой энэ казак дөрвөд урианхайд нилээн хүчтэй байдаг шүү дээ. Харин тэр социализмийн үеэс чинь эмэгтэйгээ дэмж, эмэгтэйгээ оруул энд нь дептат байлга энэ тэр гэсэн тийм зүйлүүд байсан байх. Тэр тал нь бол амь бөхтэй л байх шиг байгаа юм хараад байхад, гэхдээ сургууль соёлын хувьд бол хүүхдүүдээ тэгэж их хоош нь тавихгүй. Сургана охидуудаа сургаж байна. Ер нь статистк байдаг шүү дээ. Нийт охидуудын тоо давамгай байдаг. Ахлах ангид ч нилээн давамгай байдаг.

Хишигсүрэн -

Та ер нь дөрвөд урианхай казак охидуудыг хараад л тэд нарын дунд ажиллаж байна шүү дээ. Эд нарын тус бүрд нь ялгаатай онцлогтой байна гэж байх юм уу? Эсвэл яг нийтлэг байна уу?

Ариунаа -

Казак бол ондоо шүү дээ. казак ээж нар нь охидуудыг маш их амьдралд бэлдэнэ, үйлд нь сургана, хоол хийж сургана, ахмадуудыг хүндлэхэд сургана. Хадам талынхаа хүмүүсийг ингэж хүндлэх, хүүхдүүдээ ингэж хүмүүжүүлэх, нөхөртөө ингэж хандах гээд л их сайн бэлдэнэ казакууд бол, аан дөрвөд урианхай эд нар бол айхтар монголоос ялгагдаад байх юм байхгүй байна миний ажигласнаар бол, харин эмээ ээж нарын хэлж сургадаг байсан ингэвэл болно тэгвэл болохгүй гэсэн юмнууд бол байгаа халхаас арай илүү болов уу гэж боддог юм.

Хишигсүрэн -

За ингээд миний асуух ёстой юмнууд дуусчихлаа. Та 2-т яриагүй орхисон юм байна уу?

Ариунаа -

Уг нь энэ түүхийг судалж түүх хэвээр нь үлдээх нь хамгийн хэрэгцээтэй зүйл. Ер нь дэлхийн улс орнууд чинь эргээд нүүдэлчин болох гээд байгаа юм биш үү,

Хишигсүрэн -

Одоо энэ жуулчдыг хар л даа. Монголоос л нүүдэлчдээс л сурья гэж ирж байгаа биз дээ, тэд нар дээлнийх нь 1 товч унахад тэрийгээ хадаад сууж чадахгүй байна шүү дээ, бид нар бол тэрийг хийчихэж байна нэг юмыг монголчилж байна. Тийм учраас нүүдэл бол дэлхийн ирээдүй гэж бодоод байгаа шүү дээ. эсрэгээр нь яривал (инээв). Бид нар чинь 18 хүрвэл аав ээжээ орхиод яваад өгдөг тэд нарыгаа мэддэггүй, зан заншил үр хүүхэд хойчдоо ч санаа зовдоггүй бид нар үүнийг л сайхан сайхан гээд хошуураад байна, уг нь энэ зан заншлаа сэргээвэл. Даан ч би түүхч болсонгүй. Би эмч болсонгүй, түүхч болсонгүй гэж их харамсана (инээв). Хүн болгон төрсөн нутагтаа өөр өөрийнхөө сайн сайхан зүйлийг хийхэд түүхчид их юм хийгээсэй л гэж бодох юм байна шүү дээ.

Төмөрбилэг ах хэлэх юм байна уу байхгүй юу?

Төмөрбилэг -

Ерөнхийдөө манай хүн бүгдийг нь хэлчихлээ

Хишигсүрэн -

За баярлалаа.

Back to top

Interviews, transcriptions and translations provided by The Oral History of Twentieth Century Mongolia, University of Cambridge. Please acknowledge the source of materials in any publications or presentations that use them.

• Website Tips




• Interviews

  • Translations
  • Browse
  • Browse Interviewers
  • Search
  • Glossary
  
  

• Gallery

  • Gallery
  • Video
  • Photos / Documents
  
  

• Mongolia

  • Background
  • The twentieth century
  • Pictures
  • Timeline
  
  

• Project

  • Overview
  • Themes
  • Process
  • Pilot
  
  

• Project Team

  • Team
  • Reflections
  
  


• Oral History Resources
• Links
• Terms and Conditions


• Contact